ПРИНЦИПИ НА ЕВРОПСКОТО ПРАВО ЗА ОСИГУРИТЕЛНИТЕ ДОГОВОРИ

МОДЕЛ ОПЦИОНЕН ИНСТРУМЕНТ

уредник Helmut Heiss

во соработка со Mandeep Lakhan
во име на Проектната група Рекапитулација на европското право за осигурителните договори
(Restatement od European Insurance Contract Law) - PEICL
European Law Publishers GmbH, Munich, 2011

СПОРЕДБЕНО ПРАВО ЗА ОСИГУРИТЕЛНИТЕ ДОГОВОРИ: ОПШТИ АСПЕКТИ

Fritz Reichert-Facilides

А. ОСИГУРИТЕЛНИТЕ ДОГОВОРИ ВО СПОРЕДБЕНОТО ПРАВО

i. Осугурувањето како тема

Основни елементи

1. Дефиниција - Третманот на осигурувањето, како основа и детерминанта на

осигурителните договори е прилично контроверзно во правната теорија. Меѓутоа, ниту
е изводливо, ниту е нужно овде да ја започнуваме таа дискусија, затоа што основните
елементи на осигурувањето се признаени универзално. Решавачкиот фактор е
преземањето на ризикот со кој се соочува некоја странка (лице) - имателот на
полисата - што е осигурена од другата странка, осигурителот, за плаќање на
премијата.
Покривањето на ризикот за кој се плаќа премијата може да се постигне на два
начина: Барањето за исполнување на имателот на полисата при настапувањето на
осигурениот настан се базира или на договорната облигација склучена со
осигурителот или на неговото членство во корпорацијата за взаемно осигурување, то
ест осигурителната задруга (кооператива). Првиот модел исто така е познат како
имотно осигурување (proprietory insurance), вториот како осигурување со придонеси
(contributory insurance). Разликата главо има важност од гледна точка на правото на
трговските друштва. Во однос на специфичните осигурително-правни аспекти што
преовладуваат помеѓу странките, и имотното и осигурувањето со придонеси можат да
се третираат на сличен начин. Токму затоа, придржувајќи се до веќе воспоставените
обрасци во натамошната дискусија овие два вида ќе ги третираме на ист начин.

2. Ризик - Терминот “ризик“ има многу значења. Тој се користи во различни

сфери на човековата култура, како во филозофијата, антропологијата, социологијата и
правото и економијата. Меѓутоа, во осигурувањето тој има централна позиција. Но и
покрај тоа, дури и овде не постои некоја униформна дефиниција. Кодификациите на
осигурителното право вообичаено не се окупирани со тоа. Во осигурувањето,
доминираат три узанси или обичаи. Понекогаш, под ризик не се подразбира ништо
друго освен опасноста како таква. Понекогаш, ризикот го опишува преземањето на
некој потфат или патување. Во некоја друга смисла, субјектите и објектите што се
изложени на ризик и самите се нарекуваат ризик. За правото за осигурителните
договори, првиот вид, то ест ризикот како опасност е релевантен како закана за
лицето на настан чие настапување реално или барем типично ќе има штетни
последици. Во секој случај, од суштествена важност е елементот на несигурност.
Токму затоа, секој осигурителен договор претставува алеаторна трансакција.

1
Несигурноста може да се однесува на прашањето - алтернативно или кумулативно -
дали и до која мерка постои ризик. Субјективната несигурност е сосема доволна.

Дополнителни елементи

3. Правни аспекти - Покрај основните елементи што ги разгледавме погоре

(точка 1), постојат и други карактеристики на осигурителниот договор што не го
утврдуваат неговиот тип, туку служат да ја илустрираат неговата природа. (1)
Осигурителните договори воспоставуваат континуирани облигации, (2) тие во
значителна мерка се регулираат со принципот на совесност и чесност (bona fide) (види
точка 48) и (3) стандардните услови (општите деловни услови) во посебните обрасци
на осигурителните договори имаат истакната улога (види точка 22).

4. Цел - Суштината на осигурителниот договор е преземањето на ризикот за

компензација (надомест) (точка 1). Кај животното осигурување, покрај тоа, уште
подоминантен мотив е аспектот на штедењето. Натаму, осигурителните договори се
користат многу почесто отколку другите договори во полза на трети лица (точка 45).

Заедница на носители на ризикот (Gefahrengemenischaft)

5. Природата на осигурувањето претходно ја опишавме како алеаторна (точка

2). Но тоа е така само за индивидуалниот договор. Во контекстот на трговските
активности на осигурителното друштво, оваа алеаторна компонента е намалена, ако
не и целосно елиминирана. Современата осигурителна дејност се карактеризира со
постоење на идентични ризици. Осигурителот не презема изолиран ризик, туку
неколку или во најголем број случаи, маса на идентични ризици. При тоа се создава
заедница на носители на ризикот (во германската правна терминологија,
(Gefahrengemeinschaft). На тој начин, дејноста и покрај несигурната природа на
индивидуалните елементи, постигнува ниво на предвидливост што неа ја лишува од
непредвидливиот и шпекулативниот карактер. Според законите на веројатноста, од
статистичка гледна точка, колку е поголема масата на разгледувани индивидуални
настани, толку е помала улогата на случајните настани.
Во терминологијата на германското осигурително право се зборува за колектив
на носители на ризикот. Меѓутоа овде станува збор за аспект на осигурителната
техника. И покрај нејзината економска важност за осигурителната дејност, тие немаат
конститутивно значење за правото на осигурителните договори. Овде побитно
прашање е правичната процена на индивидуалните договорни облигации. Повремено
е точно дека масовниот карактер на осигурителната дејност може да има своја улога
во обликувањето и функционирањето на некои правни правила. Но сепак, примената
на правото за осигуритените договори на конкретните случаи е сосема независно од
постоењето на колективот на носители на ризикот или од намерата да се воспостави
некој таков колектив. Поинаквото решение е неизбежно, ако ништо друго заради
правната сигурност: Во кој момент портфолиото на осигурителот ќе опфати доволен
број носители на ризикот за да можеме да зборуваме за колектив, ако тој е предуслов
за правото на осигурителните договори? Принципите на приватното право не можат
да се направат зависни од игрите со бројките.

2
 iii. Резиме

6. Дефиниција - Накусо, суштествените елементи на осигурителните договори

можеме да ги опишеме на седниов начин. Тие одразуваат правна трансакција помеѓу
осигуреникот и осигурителот, што подразбира преземање на ризик за исплата на
премија. Во некои случаи, особено кај животното осигурување, исто така е релевантен
или дури и доминантен аспектот на штедење. Карактеристичните црти се (1)
воспоставување или креирање на континуирана облигација (2) важноста на
принципите за совесноста и чесноста и (3) доминантната улога на општите деловни
услови (стандардните договори). За да се дисперзира ризикот, групирањето на
ризиците и воспоставувањето на колектив на носители на идентичните ризици е
типично за осигурителната индустрија во целина, но не е карактеристика на
индивидуалните договори за осигурување.

Б. РАЗГРАНИЧУВАЊЕ

iii. Договор за осигурување

7. Елементите што инхерентно се среќаваат во договорите за осигурување

(точка 1) исто така се присутни и кај другите видови трансакции. Особено алеаторниот
елемент исто така е карактеристичен и за обложувањето и коцкањето. Исцрпните
интелектуални напори насочени кон дефинирањето на интересот што може да се
осигура, што го придружувале развојот на правото на осигурувањето уште од самите
почетоци, во голема мерка имале за цел да направат разлика поеѓу сериозните
осигурителни трансакции и сомнителните и спорните. Меѓутоа, и другите трговски
трансакции што несомнено се опфатени во сферата на правото, на пример
банкарските гаранции, во себе содржат и елементи на осигурителни договори.
Во тој контекст и во случајот на другите комерцијални активности поврзани со
осигурувањето, треба да се забележи дека проблемите на преклопувањето не се
јавуваат во врска со правото за осигурителните договори. Затоа, ова прашање што е
главно теориско нема натаму да го разгледуваме.
Но мора да се признае дека во сферата на надзорното право (точка 8) во многу
земји постои прилично обемна административна и судска пракса за граничните случаи
на надзорот врз осигурувањето. Во кои се ситуации претпријатието што презема
исклучиво ризични трансакции или такви трансакции заедно со некоја друга дејност,
подлежи на надлежноста на надзорната власт?
Меѓутоа, прашањето дали се применува надзорното право не е идентично со
прашањето што се поставува во приватното право за примената на правото за
осигурителните договори. Во вториот случај, секој национален правен поредок
утврдува дали некоја фактичка ситуација треба да се регулира според правилата за
осигурителните договори. Генерално, може да се каже дека најважниот фактор е
квалитетот на осигурителот како осигурително претпријатие. Но исто така може да се
замисли дека соодветните индивидуални правила од правото за осигурителните
договори, на пример правилата за суброгација или за двојното осигурување, можат да
се применат дури и на договорите што не се склучени од страна на осигурително
друштво.

3
 iv. Право на осигурителните договори

8. Она што е наведено до сега индицира дека треба да се изврши јасно

разграничување не само за осигурителните договори како правен феномен, туку и за
правото на осигурителните договори како комплекс од правни одредби со кои се
регулира овој феномен. Во овој контекст, материјалното право за надзорот врз
осигурувањето, осигурителните друштва, осигурителните посредници и
оданочувањето на осигурувањето заслужуваат особено внимание, затоа што сите тие
се поврзани со осигурувањето. Меѓутоа, ова не подразбира дека мора да користиме
некој прецизен концепт за осигурувањето. Задача на сите правни правила е автономно
да ги решаваат проблемите што се пред нив. Бидејќи овде се занимаваме само со
правото за осигурителните договори, нема да го разгедуваме понатаму овој аспект.

9. Договорот за осигурување и социјалното осигурување - Социјалното

осигурување во суштина е поттикнато од страна на државата за да се постигнат некои
определени цели. Иницијално, тоа е замислено како лично осигурување за
вработените, односно работниците (болест, несреќен случај, неспособност и старост),
а подоцна тоа се проширило и на другите групи лица и на дополнителни ризици.
Основните елементи на овие две правни области остро се разграничени.
Правото на осигурителните договори се занимава со регулаторните принципи што
произлегуваат од приватно-правните критериуми (iustitia commutativa за
индивидуалниот договор). Социјалното осигурување, од друга страна, подразбира
напор на државата да постигне општествена (социјална) рамнотежа (iustitia
distributiva). Во полза на економски онеправданиот осигуреник, акцентот се става на
глобалната рамноправност на користите за групата - освен државните субвенции -
наместо на индивидуалната рамноправност. И покрај тешките разлики, во текот на
правниот развој дојде до постепена транзиција, дури и во однос на социјалната
компонента на двете сфери на правото. Социјалното осигурување веќе не претставува
обична помош на сиромашните, а осигурителните договори се повеќе служат за
реализација на цели што мора да се третираат за цели на државата на
благосостојбата. Растечкиот број односи на принудно (задолжително) осигурување
зборува самиот за себе (на пример задолжително осигурување од одговорност за
моторните возила за да се заштитат жртвите на сообраќните несреќи).
И покрај ваквата транзиција, правото за осигурителните договори и правото за
социјалното осигурување се составени и се третираат издвоено од страна на
законодавството. Оваа дихотомија ќе ја прифатиме и овде.

В. КЛАСИФИКАЦИЈА НА ОСИГУРУВАЊЕТО

10. При класификацијата на осигурувањето, мора да поставиме едно прашање

за секоја посебна област, а тоа е прашањето која регулаторна цел се постигнува со
евентуалната класификација? Од оваа гледна точка, најдеталната класификација
утврдена со соодветните директиви на ЕУ примарно има важност за правото на
надзорот врз осигурувањето. Прашањата од правото на осигурителните договори се
допрени индиректно и само кога класификацијата утврдена од страна на директивите
е релевантна за правилата на меѓународното приватно право во врска со договорот
(види точки 33-34).
Кај материјалното право за осигурителните договори точно е дека
разликувањето помеѓу реосигурувањето и директното осигурување, што се истакнува
во директивите, исто така има важна улога. Реосигурувањето тешко дека може да се
регулира со закон и кога е законски регулирано, тоа се прави по исклучок.

4
 Меѓутоа, кај директното осигурување крајно деталната и индивидуално
обликуваната шема на директивите не соодветствува на традиционалниот систем на
приватното право за осигурувањето. Во континентално-европските системи, правото
на поморското осигурување традиционално претставува посебна целина, иако
мудроста на ваквото издвојување постојано подлежела на критики. Во Велика
Британија, поморското осигурување, иако е регулирано со посебен закон, постојано е
вградено во судската пракса на осигурителните договори генерално во еден
униформен систем.
Покрај (океанското) поморско осигурување, англо-американското право често
користи дополнителни груби класификации на осигурување во внатрешната пловидба,
животно осигурување, осигурување од пожари и осигурување од несреќен случај.
Во континентално-европските правни системи, доминира раликувањето (што се
третира како класично) помеѓу осигурувањето од штети (имотно осигурување) и
осигурувањето на лица (или осигурување на ствари и осигурување на лица). Него
можеме да го сретнеме во бројни кодификации. Голема догматска прецизност има
разликувањето помеѓу осигурувањето на штети или имотното осигурување (indemnity
insurance) и осигурувањето на фиксни износи во врска со содржината на
исполнувањето на осигурителот, то ест надоместот на штетите или исплатата на
апстрактно определен паричен износ. Осигурувањето на фиксен износ секогаш е
осигурување на лица. Но осигурувањето на лицата понекогаш исто така може да биде
осигурување на штета (на пример надомест на медицинските трошоци).
Заштитата на имателот на полисата натежнува пред системски ориентираните
дистинкции. Прашањето што овде се поставува е обемот на едностраните
задолжителни правила во полза на имателот на полисата, правила што можат да
отстапуваат само во негова полза и класификацијата на правото за осигурителните
договори што произлегува од тоа. Ваквите заштитни аспекти можат да резултираат во
барање на посебни правни режими, на пример барање на задолжително осигурување.

Г. ИСТОРИСКИ ЗАБЕЛЕШКИ

11. Општо - Осигурувањето се однесува на потребата од сигурност -

елементарна човекова потреба. Без оглед на тоа, од историска гледна точка, тоа е
релативно млад феномен. Секако имало претходници што постоеле уште во древниот
свет, но осигурителните договори биле туѓи и непознати за класичното ромејско право,
на пример. Првите правни форми што потсетуваат на денешните осигурителни
договори се вкоренети во поморската трговија на горна Италија во XIV век.
Но несреќите и несреќните случаи - (осигурувањето за секој случај или
осигурување за спречување) наидувале на пасивна резигнација или вонправни лекови.
Осигурувањето како генерален инструмент на обезбедувањето на нечија егзистенција,
без оглед на неговите рани корени, претставува производ на индустриската ера.
Рационалниот и не-фаталистичкиот приод кон непосредните опасности и
управувањето со нив со правни и аритметички средства, сигнализира економски
манталитет што не постоел во Западна Европа и Северна Америка се до XVIII и XIX
век, а што исто така не бил типичен за претходните векови или за другите општества.
Од почетокот на индустриската ера, сферата на осигурувањето бележи пораст што
може да се окарактеризира како драматичен. Аспектите што го означуваат развојот
особено во XIX век се: експанзија во масовен бизнис, повторно проследено со
креирање на големи осигурителни друштва, како друштва за взаемно осигурување и
акционерски друштва и развој на голем сектор на посредници. Во сферата на
осигурувањето се развива диверзификацијата што далеку ги надминува оргинално
доминантните форми на осигурување, имено океанското поморско осигурување и
осигурувањето од пожари. Животното осигурување, особено со својот аспект на
5
штедење (точка 4 и 6), почнува да игра особено голема улога. Развојот на
реосигурувањето доведе до значително подобрување на осигурителните техники.
Еден истакнат правен автор на крајот на XIX век забележал дека
“осигурителната дејност достигна техничка перфекција, практична ефикасност што
нема споредба“. Во исто време, за правото на осигурувањето тој забележува дека
“тоа сеуште е во жална состојба заради внатрешната и надворешната нецеловитост“.
Токму затоа, развојот на правото за осигурителните договори, во најголемиот дел, е
производ на XX век.

Д. ПРАВО ЗА ОСИГУРИТЕЛНИТЕ ДОГОВОРИ

i. Развој во дваесетиот век

а. Почетоци

12. Имајќи ги предвид времените приоритети и влијание, правото на

осигурителните договори во германофонските земји имаше водечка улога во
кодификациите од XX век. Тоа се германскиот Закон за осигурителните договори од
1908, швајцарскиот Закон за осигурителните договори од 1908 година и конечно
австрискиот Закон за осигурителните договори од 1917 година. Под нивно влијание се
скандинавските кодификации што се во сила во Шведска (1927), Данска (1930),
Норвешка (1930) и Финска (1933). Подоцна оваа сфера доби особено значење во
француското право во 1930 година. Вреди да се споменат и членовите 1882-1932 од
италијанскиот Граѓански законик од 1942 година во врска со осигурителните договори.
Но во Велика Британија, традиционалната судска пракса што датира уште пред XX
век, преовладата и сеуште е доминантна и денеска. Навистина веќе бил донесен
Законот за поморско осигурување од 1906 година. Но, тој бил само резимирана
репродукција на претходната судска пракса. Во САД, судската пракса исто така има
решавачка улога. До мерката до која постојат државни закони, тие не претставуваат
кодификации на правото за осигурителните договори во континентално-европска
смисла, туку колекција на закони за договорите за осигурувањето, надзорот врз
осигурувањето, регулацијата на осигурителните друштва и агенции (застапници и
посредници). Понекогаш можат да се сретнат задолжителни претходно дефинирани
обрасци на договорите.

б. Понови кодификации и нацрт закони

13. Кодификации - Во последните 30 години, бројни напори довеле до

усвојување на различни кодификации. Аргентина (1967, под видно влијание на
германскиот закон), Шпанија (1980), Израел (1981), Норвешка (1989), Шведска (Закон
за осигурувањето на потрошувачите, 1980), Белгија (1992) и Финска (1994) треба да се
споменат во овој контекст. Во англо-американското правно семејство, треба да се
споменат Австралија (1984) и Утах (1987).
Освен овие сеопфатни нови кодификации, во другите земји среќаваме битни
законски акти насочени кон реформа на постојните кодификации. Пример за тоа се
Франција и Австрија. Француското осигурително право постојано подлежи на
законодавни реформи што во еден дел се неверојатно иновативни. За посебните
сфери на осигурувањето, на пример правната заштита или болеста, поттикот за
реформите дојде до директивите на ЕУ.

6
 14. Нацрт закони - Од споредбено-правна гледна точка не само што треба да
се разгледаат важечките закони, туку и оние законски предлози што сеуште не
стапиле во сила. Овде вреди да се спомене нацрт законот на Холандија (составен во
рамките на новата кодификација на холандскиот Граѓански законик), како и новиот
закон за осигурителните договори во внатрешната пловидба во Грција. Ова исто така
важи за предлозите на Комисијата на EC и реформските предлози на англиската
Правна комисија.

в. Карактеристики на законодавството

15. Заедничка грижа на кодификациите - без да ги разгледуваме деталите во

врска со ова прашање - од една страна се класификацијата и специјализацијата (точка
16) и од друга страна, заштитата на имателот на полисата (точка 17).

16. Класификација и специјализација - Претходните законодавни напори беа

насочени кон воспоставување правила за договорите за осигурување, на пример
обврската за објавување (соопштување) или ефектите на вината за кои не постои
воспоставен модел во приватното право. Во најгоемиот број случаи, тоа е направено
преку посебен закон што се применува на договорите за осигурување.

17. Заштита на имателот на полисата - Заштитата на осигурениот имател

на полисата и на неговите корисници (бенефицијари) (точка 45) е реализирана во
правото за осигурителните договори. Зошто? Осигурениот имател на полиса нужно не
е социјално послаба страна во онаа смисла во која тоа се користи во односите
работник-работодавец или сопственик-закупец. Но уште во времињата на раните
кодификации, потенцијалните иматели на полисите биле припадници на заштитените
класи, со прилично општествено и политичко влијание. Во осигурителниот бизнис,
постоел и сеуште постои пазар на купувачите, со ригидна конкуренција помеѓу
продавачите што не може да парира. Без оглед на тоа, законодавците постојано
настојуваат да ја намалат специфичната супериорност на осигурителот, преку правото
за договорите. Оваа супериорност била и сеуште оправдано се изведува од
карактерот на понуденото исполнување, то ест од преземањето на ризикот. Ова е
правно комплексен механизам на супстанцата - или недостаток на очекуваната
супстанца - што произлегува од општите деловни услови на осигурителот, а што
имателот на полисата, заради немањето посебно знаење и вештини, обично не може
целосно да го разбере во иста мерка како и неговиот договорен партнер и врз кои тој
како типично изолирана странка не може да влијае.

18. Обврска за осигурување - Во 1930 година, се развило сваќањето дека

осигурувањето треба да се искористи на еден посебен начин за да им служи на целите
на државата на благосостојбата. Обврската да се земе осигурување, во најголемиот
број случаи осигурување од одговорност, почнува да се наложува со закон. Намерата
на законодавецот била да се заштити осигурениот од страшните последици на
финансиската катастрофа, а кај осигурувањето од одговорност, дополнителен аспект
е користа за оштетениот.
Осигурувањето од одговорност кај моторната индустрија претставувало само
почеток. Неговото воведување и брзо ширење низ Европа по Втората светска војна ја
разреши горливата потреба за разрешување на итната задача за обезбедување
компензација (обесштетување) за жртвите на сообраќајните несреќи преку
механизмите на приватното право. Другите сфери на осигурувањето, повторно
особено во сферата на осигурувањето од одговорност, го следеле ова движење.
Осигурувањето од одговорност на операторите на нуклеарните реактори и на
бродските компании за превоз на нафта добиваат меѓународно значење.
7
 Во минатото, имаше извесни контроверзи околу тоа дали треба да се укине
задолжителноста на осигурувањето на моторните возила во полза на задолжителното
осигурување од несреќи за да се покријат самите жртви на несреќните случаи. Но овој
модел не наиде на општо прифаќање.

Излет: Даночни аспекти

19. Склучувањето на осигурителните договори често е предмет на

осигурителен данок. Од друга страна, некои договри за осигурување склучени од
страна на приватните поединци подлежат на даночни привилегии (на пример
животното осигурување, осигурувањето од болест, осигурувањето од одговорност на
трето лице). Така, покрај социјалното осигурување (точка 9), државата дава поттик на
индивидуалните мерки за безбедност во форма на договори за осигурување.

Ѓ. ИЗВОРИ НА ПРАВОТО ЗА ОСИГУРИТЕЛНИТЕ ДОГОВОРИ

20. Законски извори - Кодификациите на правото за осигурителните договори

и нацрт законите како типични феномени на XX век веќе ги разгледувавме погоре
(точки 12-14). Генерално, односот на тие закони со приватното право или со
постојното трговско право не е проблематичен. Многу повеќе проблеми се јавуваат во
однос на поновите посебни закони насочени кон заштита на потрошувачите или на
послабата страна per se, во приватното право. Во вакви случаи, проширувањето на
осигурителните договори не се регулира униформно. Ова прашање е битно за
целосната слика на соодветниот правен режим со кој се регулираат договорите за
осигурување.

21. Судска пракса - Иако текстот на законот за осигурителните договори може

да остане непроменет, правото за осигурителните договори во поширока смисла, то
ест вкупноста на правните правила, а не само оние што се изведуваат од
кодифицираното право, можат да бидат предмет на далекусежни промени преку
судските одлуки на врховните судови. Германскиот систем со взаемното меѓувлијание
на законското право и судската пракса - што главно почива на принципот за
совесноста и чесноста од генералното приватно право (точка 50) - е добра
илустрација за тоа.
Судската пракса доминира во Велика Британија и други бројни common law
земји. Но остварувањето на реформските проекти на англиското право (точка 14)
денеска уште не е на повидок. Меѓутоа, таа уште сега влијае на праксата на
осигурувањето, затоа што креира посилна ориентација кон заштитата на имателот на
полисата. И покрај постојните закони за осигурувањето (точка 12), судската пракса има
сопствено значење во САД.

22. Општи деловни услови кај осигурителните договори - Општите

деловни услови и стандардните договори имаат исклучителна важност универзално.
Од историска перспектива, тоа било така и пред да започне периодот на
кодификацијата на правото за осигурителните договори, особено пред XIX век. Овие
кодификации, особено нивните одредби за заштита на имателите на полисите (точка
17) во најголемиот дел претствуваат реакција на нечесните клаузули опфатени во тие
општи деловни услови и стандардни договори. Без оглед на тоа, останува вистина
дека општите деловни услови и натаму реално ја детерминираат содржината на
“производот“ за заштита на осигурениците. Затоа, обидите на претходното право за
осигурителните договори детално да ја определат содржината на општите услови во
8
осигурителните договори доведе до контрадикторна реалност. Поновото право за
осигурителните договори и поновите закони и нацрт закони (точки 13-14) следат
поинакви техники. Повеќе или помалку деталните генерални прописи утврдуваат
различни детални правила за одредени класи осигурување што тие сметаат дека се
особено важни. Овие општи прописи, во најголемиот дел се задолжителни или барем
унилатерално задолжителни во полза на имателот на полисата.

23. Надзор врз осигурувањето - Правото за надзорот врз осигурувањето

исто така влијаело врз правото за осигурителните договори, особено во врска со
контролата на општите деловни услови и премиите. Меѓутоа, ова влијание варира во
зависност од времето и законодавството. Во поново време, станува забележлива
тенденцијата за дерегулација, и тоа не само во рамките на Европската Унија.

24. Изјави за осигурителната пракса - Еден забележителен феномен, чиј

правен карактер не може да се процени a priori е употребата на едностраните изјави
на осигурителите или осигурителните асоцијации што исто така влијаат врз
содржината на договорите. Во сферата на правото на осигурителните договори, тие
стекнале особена важност како “изјави за осигурителната пракса, особено во Велика
Британија.

Е. ОСИГУРИТЕЛНО ПОКРИТИЕ ВО СВЕТОТ

25. Статистички податоци - Во 1987 година, глобалниот обем на премиите

во реосигурувањето достигна 91.9 милијарди долари. Во 1995 година цифрата за
првото осигурување изнесуваше 2.143.408 милијарди долари. 30.85 посто од ова прво
осигурување е генерирано во Северна Америка, а 29.11 посто само во САД. Уделот на
другите земји од ЕУ изнесуваше приближно 27.5 посто, додека Јапонија достигна до
грубо 30 посто. За земјите што го реформирале правото за осигурителните договори
или изготвиле нацрт закони (точка 13-14) можеме да ги наведеме следниве бројки:
Аргентина 0.23 посто, Австралија 1.27 посто, Финска 0.43 посто, Грција 0.09 посто,
Израел 0.23 посто, Холандија 1.65 посто, Норвешка 0.32 посто, Шпанија 1.26 посто,
Шведска 0.51 посто.

26. Правни мотиви - Погоре наведените бројки ни ја покажуваат економската

важност на осигурувањето во целина и неговата релативна важност во одделните
држави и групи држави. Тоа не води кон следниве заклучоци: Законодавните
реформски активности на одделните земји во врска со правото за осигурителните
договори (точки 13 и 14) нужно не се поврзани со нивната релативна важност на
осигурителниот пазар генерално. Очигледно, законодавните импулси доаѓаат од некои
други фактори. Овде, правната наука заслужува посебно споменување за
индивидуалните напори за кодификациите што лично се поврзани со одделни
професори по право.

Ж. ПРАВНИТЕ ФАМИЛИИ НА ПРАВОТО ЗА ОСИГУРИТЕЛНИТЕ ДОГОВОРИ

27. Класификации - Во споредбеното право, одделните правни поредоци

вообичаено се групираат во фамилии. Меѓутоа, критериумите за класификацијата се
контроверзни, исто колку и бројот и именувањето на правните фамилии. Но ние
можеме да ја избегнеме оваа општа расправа признавајќи дека класификацијата во
одделна правна фамилија мора да зависи од соодветната правна област. Кај правото
9
за осигурителните договори, релативно младите корени на оваа правна гранка во
Западна Европа и Америка секогаш треба да се имаат на ум. Разграничувањето на
пример на ромејска, германска и нордиска правна фамилија нема целосно да ја утне
работата, но се чини дека сепак ќе биде вештачко на некој начин. И покрај некои
сличности, разликите помеѓу континенталниот и англо-американскиот правен систем
се забележителни. Ова главно не може да се припише на различните материјални
правила, туку на различните перцепции за детерминантните фактори кај
осигурителните односи. Од перспектива на континентално-европското право, законите
за осигурителните договори примарно ги регулираат односите помеѓу странките.
Според англо-американското право, од друга страна, самиот договор, то ест
осигурителната полиса во писмена форма, претставува инструментот што е
детерминантен. Секако, правните авении што и стојат на располагање на државата
имаат само корективна функција. Помеѓу овие извори, судската пракса секако има
клучно значење (точка 21). Ако ги имаме предвид сите работи, со право можеме да
зборуваме за две големи фамилии во правото за осигурителните договори -
континентално-европската и англо-американската.

ii. Значење

28. Заматени линии на разграничувањето - Меѓутоа, значењето на оваа

класификација не треба да се преценува, особено во правото за осигурителните
договори. Класификацијата не дозволува јасно разграничување. Постои на пример
тнр. хибридни режими за осигурителните договори, то ест режими составени од
елементи на неколку правни фамилии. Во овој контекст можеме да ги споменеме
Израел и Јужна Африка.
Независните интелектуални приоди се јавуваат и во исламските држави. Кај
овие држави, основното прашање е развој на осигурителни концепти што би биле
согласни на основните поимања на исламското право (меѓу другото и поимањето на
каматата). Меѓутоа, овие приоди сеуште не се обликувани во една правна фамилија.

29. Класификациони аспирации - Класификацијата на правните фамилии

претставува резултат на потребата за некој ред, иако нема директни консеквенци. Таа
е аналогна на јазичните фамилии: знаењето или свеста дека португалскиот и
италијанскиот припаѓаат на една иста категорија нема директни последици за
зборувањето на овие јазици. Затоа комапаративните студии на осигурителното право
мора да започнат од индивидуалните правни поредоци. Но во разгледувањето на тие
поредоци (и на нивните институции) треба да го разгледаме “стилот“ на правната
фамилија на која тие и припаѓаат.

З. УНИФИКАЦИЈА НА ПРАВОТО ЗА ОСИГУРИТЕЛНИТЕ ДОГОВОРИ

30. Прелиминарни забелешки - Осигурителното право мора да биде

единствено. Ова мото, по добро познатиот афоризам на поморското право (правото на
океаните мора да биде единствено или едно) ентузијастично беше поддржувано од
учесниците на првиот меѓународен конгрес на Меѓународната асоцијација за
осигурително право (Association Internationale de Droit des Assurances) во 1962 година.
Но унификацијата на правото беше тенденција во тоа време. Таа се третираше не
само како инструмент за поедноставувањето на правните односи, туку и како
манифестација на политичкиот и идеолошкиот прогрес кон еден подобар свет. Поимот
за обединета Европа исто така го достигна својот климакс и тоа даде дополнителен
поттик да се работи за ова прашање.
10
 Една генерација подоцна, оргинаниот ентузијазам му го отстапи местото на
многу поневољен став. Секако, во меѓувремено беа комплетирани многу меѓународни
униформни прописи . Од друга страна, оваа страст за креативност ги изнесе на
светлината на денот проблемите на унификацијата. Тоа главно се слабиот квалитет
на доктрината и политиката. Илустративен понов пример е се почестото користење на
лозунгот “субсидијарно“, насочен кон ограничување на хармонизацијата на правото во
оние области во кои националното законодавство не е толку подготвено да ги разреши
проблемите на унификацијата.
Овие забелешки исто така се релевантни за правото на осигурителните
договори. Сосема е јасно дека осигурителното право не стана она што го замислуваше
Конгресот на AIDA во 1962 година. Но без оглед на тоа, постојат индивидуални случаи
на успешна унификација (точки 31-33). Од друга страна, не смее да се потцени
отсуството на јасни програмски цели (точка 33).

i. Унификација на законите: постигнувања и промашувања

31. Планирана унификација на законите - Планираната унификација мора да

се разликува од веќе извршената. Во првиот случај, можеме да упатиме на неколку
меѓународни договори што се релевантни за правото на осигурителните договори, на
пример Европската конвенција за задолжителното осигурување од граѓанска
одговорност во врска со моторните возила од 1959 година, изготвена во рамките на
организационата рамка на Советот на Европа. Ова задолжително осигурување од
одговорност, заедно со директната тужба (action directe) против осигурителот од
одговорност на третото лице, во меѓувреме беше прифатено од страна на сите
држави потписнички, па дури и во поширок круг на земји. Претходната слаба точка на
овој договор, широкиот обем на покриените минимални износи, беше елиминирана со
хармонизационата директива на Европската Унија (Директива 84/5/EEC од 30
декември 1983 година).
Постојат неколку конвенции за унификацијата на законите што ја регулираат
одговорноста на третите лица, а обврската за осигуритено покритие обезбедува
реална извршност на правилата за одговорноста. Во Европската Унија, покрај
утврдувањето на минималното покритие за принудното осигурување од одговорност
за моторните возила, Советот регулираше неколку посебни прашања во определени
гранки на осигурувањето, подведувајќи ги на хармонизираните правила содржани во
европските директиви.

32. Растечка унификација на законите - Како и во другите сфери на

правото, унификацијата и во осигурителното право се развиваше независно од
директните напори за таа цел. Меѓународното приближување на националните
правила без некоја директна активност на државите може да се забележи од случај до
случај. Добар пример за тоа е транспортното осигруување. Во оваа сфера, вопшто не
е невообичаено осигурителните договори склучени надвор од Велика Британија да
содржат англиски услови. Одреден број меѓународни трговски договори реално го
пропишуваат ваквото англиско транспортно осигурително покритие, многу често и под
влијание на банката заемодавец. Токму затоа, овие англиски клаузули, особено
Клаузулите на Институтот можеме да ги сметаме за приватно креирано меѓународно
униформно право. Концепциската врска со Incoterms е јасна.
Правото за реосигурувањето исто така претставува пример за непланирана
хармонизација што се развила во осигурителната пракса.

33. Пропусти - Модел универзалниот закон за осигурителните договори (точка

30) засега претставува илузија. Дури и конвенцијата изготвена согласно Конвенцијата
11
на ООН за договорите за меѓународна продажба на стока од 1980 година не се
покажаа за успешни. Не се остварија ниту очекувањата на европските власти како
законодавец. Но во 1979 година, Комисијата поднесе предлог за хармонизација на
некои правила од правото за осигурителните договори. Предусловите на европското
право за реализацијата на овој проект се чинеа импозантни. Членот 59 и следните од
Римскиот договор меѓу другото се однесува на слободната циркулација на услугите во
сферата на осигурувањето. Да ја цитираме Комисијата:
“Хармонизацијата на договорното право во врска со слободата да се пружаат
услугите и слободата на изборот на меродавното право има двојна цел. Прво, на
имателот на полисата да му се гарантира дека независно од изборот на меродавното
право, тој ќе добие идентична заштита во однос на суштествените точки на договорот.
Второ, да се елиминираат како конкурентски фактори за претпријатијата
суштествените разлики помеѓу националните права.“
Независно од оваа програма, предлогот на Комисијата пропадна. Што е
причината за тоа? Догматиските разлики помеѓу континенталната и англо-
американската правна фамилија може да биде еден од одговорите, но како што ни
покажуваат другите примери (точка 27) тие разлики можат да се премостат. Режимите
на осигурителните договори што треба да се хармонизираат значително се
разликуваат во нивните регулаторни приоритети. Од една страна, постои акцентирање
на заштитата на имателот на полисата преку задолжителни одредби од правото за
осигурителните договори (континентален режим) и екстензивна слобода на
договарањето (Велика Британија). Во рамките на Советот беше невозможно да се
измират овие разлики. Останува да се види дали и во која мерка овие разлики можат
да се надминат во иднина. Почетна точка на пример може да биде дерегулацијата на
надзорот врз осигурувањето и веројатно унификацијата на европското приватно
право.

34. Алтернатива: Унифицирани правила за судирот на законите - Во

рамките на Европската Унија, се поголемо значење добива поимот ко-егзистенција, во
смисла на взаемно почитување на постојните приватно-правни режими. Условите за
заедничкиот пазар не се задоволени со правилата на унијата за меѓународното
приватно право. Оваа тенденција исто така може да се изведе и во правото за
осигурителните договори. Наместо хармонизација на правилата на материјалното
право, се повеќе се нагласува хармонизацијата на правилата за судирот на законите.
Хармонизацијата на меѓународното приватно право државите членки ја
постигнаа со Римската конвенција за меродавното право за договорните облигации.
Покрај реосигурувањето, таа во принцип се применува и на директните осигурителни
договори. Меѓутоа постојат и важни исклучоци. Членот 1 став 3 од Римската
конвенција ја исклучува нејзината примена на договорите за осигурување што ги
покриваат ризиците на териториите на државите членки на Европската заедница,
затоа што веќе се расправаше за хармонизацијата на правилата на меѓународното
приватно право за договорите за осигурување и во времето на потпишувањето на
Римската конвенција никој не сакаше да го попречува тој процес.
Меѓународното приватно право за осигурителните договори во рамките на ЕУ
(точка 10) во меѓувреме беше целосно прифатено со неколку директиви (88/357/EEC,
90/619/EEC). Меѓутоа, тие беа подведени на тешки критики насочени кон прашањата
за концепциите и слабоста на законодавната техника. Елиминацијата на исклучокот од
членот 1 став 3 од Римската конвенција беше една од дадените сугестии, за таа да се
направи применлива на сите осигурителни договори. Уште поширок предлог е да се
донесе униформен модел за правилата на меѓународното приватно право за
осигурителните договори.

12
 Ѕ. РЕГУЛАТОРНИ ЦЕЛИ НА ПРАВОТО ЗА ОСИГУРИТЕЛНИТЕ ДОГОВОРИ

i. Осигурителниот карактер на договорот

35. Ветување за исполнување - Договорот за осигурување е договор што

подразбира преземање на ризикот со кој се соочува имателот на полисата од страна
на осигурителот. Од аспект на правната техника, оваа претпоставка се изведува преку
договорно утврдување на условното ветување на осигурителот дека ќе изврши
исплата или ќе даде друга бенефиција по настапувањето на осигурениот настан (точка
1). Така уште од самиот почеток, исполнувањето на осигурителот е давање на
ветување. Да се обезбеди прецизна формулација, што ќе опфати точен опис на
примарниот ризик што се покрива, како и на секундарните ограничувања на ризикот
(точка 39) претставува важна регулаторна задача на правото за осигурителните
договори.

36. Елементи на изворната трансакција - Договорите за осигрување се

алеаторни (точка 2). Тоа е заедничка црта и со некои други трансакции, како на
пример со кладењето и игрите на среќа. Разликата помеѓу осигурителните договори и
договорите за овие помалку прифатени трансакции лежи во природата на ризикот што
се презема. За да може да се осигура, ризикот мора да биде таков што неговата
реализација ќе биде штетна за имателот на полисата (точка 2). Користа што тој ќе ја
добие од парите од осигурувањето во контекстот на таа штета е сосема легитимна.
Друг важен елемент кај осигурувањето е неговото ограничување на покривањето на
чистите ризици. Во тој контекст, особено значење има условот ризикот да може да
подлежи на осигурување. Неговото постоење и штетите што ќе настапат во случај на
настапувањето на осигурениот настан нашироко се сметаат за неопходни елементи за
стекнување на осигурителната заштита.

37. Јавна политика - Покрај овие елементи (точка 36), мора да се земат
предвид елементите на јавната политика. Особено мора законски да се казнува
измамното однесување на имателот на полисата. Ова не само што е задача на
кривичното право, туку и на правото за осигурителните договори. Во рамките на
правото за осигурителните договори, поттикнувањето на измамно однесување може
да се спречи со мерки на претпазливост, на пример со правила за забрана на
претераното осигурување или забрана на двојното осигурување извршено mala fide,
како и преку спроведување на принципот дека осигурувањето од штети (имотното
осигурување) може само да ја компензира претрпената штета, а не и да претставува
основ за нето добивка. Покрај тоа, правото за осигурителните договори мора да
спречи користење на осигурувањето како индиректно поттикнување на незаконски
цели или цели contra bonos mores.

ii. Грижи на осигурителот

38. Прелиминарни забелешки - Од аспект на осигурителот, пресметливоста

на ризикот што треба да се преземе претставува основна грижа. Претпријатието
најдобро ќе може да го контролира овој аспект на својата дејност преку техниките на
осигурувањето, како организирањето и одржувањето на заедницата на носителите на
ризикот (точка 5), преку соодветно реосигурување и евентуално, преку дистрибуција
на ризикот со со-осигурување. Покрај овие специфични инструменти на правото на
осигурителните договори, насочени кон проценка и контрола на ризиците, развиени се
и посебни инструменти што служат за обезбедување на пресметливоста.

13
 39. Проценка и контрола на ризикот - Како што веќе наведовме, развиени
се посебни правни техники за намалување на грижите на осигурителот. Првата грижа
е опис на примарниот ризик при составувањето на ветувањето на осигурителот и
елиминацијата на непресметливите или тешките ризици или на ризиците што
значително би го зголемиле износот на премијата, на пример ризик од војна во
осигурувањето од пожари или кај транспортното осигурување. Во тој контекст,
обврските на имателот на полисата ориентирани кон ризикот имаат посебна улога.
Тие вообичаено имаат форма на пред-договорни обврски (точка 51). Овде
последиците од повредата на овие обврски исто така е ставена под прашање, то ест
дали ќе се изгуби или намали заштитата на осигурувањето.

40. Обезбедување приход од премиите - Барањата на осигурителот за

премиите тешко дека можат да се обезбедат со некој имот. Овде нема ниту клаузула
за задржување на сопственоста како кај купопродажбите, ниту залога, како кај закупот
или договорот за работа и услуги. Овде се потребни специфични техники за да се
обезбеди постојаната солвентност на осигурителот - предуслов за функционирањето
на осигурителната дејност.
Овде повторно, губењето или намалувањето на осигурителната заштита како
казна за повредата на обврските што треба да ги исполни имателот на полисата (овде:
плаќање на премијата) има своја улога.

iii. Грижи на имателот на полисата

41. Вовед - Осигурителот, заради неговата доминантна позиција како

претприемач, може да ги ублажи своите грижи, затоа што компанијата, самата или
преку своите застапници, користи стандардни договори и општи деловни услови за
осигурувањето. Индивидуалните иматели на полиси вообичаено немаат никаков начин
да влијаат врз содржината на тие услови. Примарниот фактор со кој се неутрализира
оваа супериорност е конкуренцијата (како што е случај и во врска со премијата што се
бара за осигурувањето). Отворањето на Единствениот европски пазар за
осигурителната дејност послужи за интензивирање на конкуренцијата. Преку
користење на осигурителни посредници (брокери), осигуреникот - колку и да е голем -
може да ја засили својата позиција во однос на осигурителот. Неговите грижи во врска
со посебните услови од стандардниот договор вообичаено се поддржани од страна на
надзорната власт за осигурувањето. Вобичаен инструмент во овој контекст е
контролата на стандардните договори и општите деловни услови кај осигурувањето.
Меѓутоа, употребата на овој инструмент го губи своето значење, како последица на
дерегулацијата, па затоа заштитата на договорната позиција на имателот на полисата
се повеќе станува проблем на приватното право, подложно на судската пракса и
законодавството. Современите закони, насочени кон заштита на послабата договорна
страна, како оние во Австралија, Израел, Финска и Шведска вреди да се споменат во
овој контекст. Потребите што заслужуваат поголема заштита главно се однесуваат на
транспарентноста и континуитетот на осигурителното покритие (точка 42). Другите
прашања се траењето на договорот (точка 43) и можеби наложувањето на обврската
за склучување договор на осигурителот (точка 44).

42. Транспарентност и континуитет - Пишаниот документ и оди во прилог

на транспарентноста на осигурителното покритие и целата трансакција ја прави многу
поопиплива за имателот на полисата. Во врска со толкувањето на полисата, имателот
на полисата е поддржан со правилото за нејасните одредби. Но и покрај тоа, имателот
на полисата често не може да ја разбере реалната содржина - или отсуството на таква
14
содржина - на ветеното осигурително покритие. Овде, во сликата влегуваат обврските
на осигурителот да ги даде неопходните информации (точка 52). Тие мора да бидат
исполнети во текот на договорањето, за време на важноста на договорот, а особено
по настапувањето на осигурителниот настан. Многу често, согласно оконостите на
комуникацијата помеѓу осигурителот и имателот на полисата, тие се карактеризираат
на следниов начин: “одговорноста на осигурителот за однесувањето на неговите
застапници“. Меѓутоа, законски станува збор за обврски на самиот осигурител и тие не
се поврзани со посредувањето на посредниците. Оргинално, овие обврски
(должности) се развиени преку судската пракса. Денеска, тие се почесто го наоѓаат
својот пат до законските текстови.
Во врска со континуитетот на осигурителното покритие, имателот на полисата
се грижи да биде заштитен од штетите или загубите на осигурителното покритие,
особено во случаите кај кои резултатот е поврзан со одредено однесување на негова
страна.

43. Времетраење на договорот - Кај осигурителниот пазар на купувачите

(точка 17) понудите за осигурителна заштита de facto можат да се зголемат
неограничено. Затоа, осигурителот и неговите застапници вообичаено се
заинтересирани за долгорочни обврзувања на имателот на полисата, затоа што и
самото склучување на договорот бара напори и повлекува извесни трошоци. Но
заради бројни причини, имателот на полисата може да биде заинтересиран да ја
задржи својата флексибилност. Олеснувањето на оваа работа е важен аспект на
современото законодавство за заштита на имателите на полисите.

44. Обврска да се склучи договор - Независно од фактот што во принцип

осигурувањето е пазар на купувачите, постојат случаи во кои осигурителот нема да
сака да го склучи договорот, барем не под вообичаените услови. Ова е особено
опасно за клиентот кој има обврска да се осигура, кој однапред мора да има
осигурително покритие за да може да работи некоја работа (на пример моторните
возила). Постојните закони често го обврзуваат осигурителот да го склучи договорот.
Ова е така и за (доброволното) осигурување на потрошувачите според членот 9 од
шведскиот Закон за осигурување на потрошувачите.

45. Договор во полза на трето лице - Во ниту еден друг договорен однос,
односот со третите лица нема толку важна улоха како во сферата на осигурувањето.
Осигурителните договори често се склучуваат со цел да и дадат некоја корист
(бенефиција) на некоја странка што не е имателот на полисата. Ваквите користи за
третото лице исто така произлегуваат од самите закони, заради политичките цели на
законодавците. Можат да се појават комплицирани правни прашања, па затоа постои
потреба за детални прописи на ова прашање.

iv. Области на преклопувачки интереси

46. Двете странки се заинтересирани да склучат договор што ќе води кон

директно покритие, без некоја премногу долга процедура за проценка на ризикот. За
таа цел се кристализирале различни водичи и упатства како соодветен инструмент за
постигнувањето на оваа цел.

47. Реституција за дефектните договори - Осигурителните договори

можат да бидат ништовни или рушливи. Кај манливиот осигурителен договор што
постоел некое време, се јавува прашањето на реституцијата. Прашањето е особено
чувствително заради уникатниот алеаторен карактер (точка 2) на осигурителниот
15
договор. Решенијата што се специфично обликувани за осигурувањето, а што
отстапуваат од општите правни принципи се во интерес на двете странки.

И. СОВЕСНОСТА И ЧЕСНОСТА КАЈ ОСИГУРИТЕЛНИТЕ ДОГОВОРИ

i. Вовед

48. Сите правни поредоци што ги разгледуваме признаваат дека принципот на

совесност и чесност е битен. Кај правото на осигурителните договори, овој принцип
дури има и поголемо значење, затоа што партнерите во осигурителниот однос
меѓусебно се потпираат во голема мерка. За да функционира договорот за
осигурување, мора да се урамнотежат интересот на осигурителот при засметувањето
на ризикот и интересот на имателот на полисата за разбирањето на договорената
осигурителна заштита. Секоја од странките мора да соработува во интерес на
другата страна. Следново ја илустрира оваа ситуација: При засметувањето на
ризикот, сосема е нормално дека имателот на полисата е тој што реално има знаење
за релевантните околности и за можноста да се влијае врз нив. Од друга страна,
осигурителот како давател на осигурителната заштита, интелектуално доминира во
основниот договор за осигурување. Ако имателот на полисата има сомнежи во врска
со обемот на осигурителниот договор, тој зависи од информациите добиени од
осигурителот.

49. Правниот принцип германските судови го резимирале на следниов начин:

“Општо прифатен принцип на правото е дека осигурителните договори во особено
голема мерка се регулираат според принципот за совесноста и чесноста и со земање
предвид на општите обичаи.“ За Франција, се истакнува дека принципот за совесноста
и чесноста, што се применува на сите договори, во значителна мерка се применува на
договорите во осигурувањето. Тој исто така во англо-американската фамилија се
признава како “основен принцип на осигурителното право, дека крајната совесност и
чесност мора да постои кај секоја од странките“. Но, во common law системите, може
да се забележи дека покрај принципот на совесноста што претставува правен
феномен, правните лекови според equity исто така служат определена функција што
во civil law системите се покрива со сеопфатниот принцип за совесноста и чесноста.

II. Посебни прашања

50. Општи забелешки - Голем број кодификации на договорите за

осигурување изречно не утврдуваат некоја генерална обврска за совесност и чесност.
Но таа се појавува индиректно во форма на одреден број индивидуални правни
правила што се под влијание на карактеристиките на осигурителниот однос и се
утврдуваат или со закон или со судската пракса. Тоа се применува на толкувањето на
договорите. Исполнувањето на осигурителот е особено зависно од условите на
осигурителниот договор. Толкувањето на неговите услови и одредби и со самото тоа
дефинирањето на правата и обврските на странките во голема мерка е прашање на
примена на принципот на совесноста и чесноста.
Примарните еманации на овој принцип се креирањето на дополнителните
обврски на странките што се протегаат надвор од главните договорни обврски на
давање осигурителна заштита и плаќање на премијата (точки 51-53), како и одредбите
против несовесното вршење на правата (точки 54-55). Генерално, може да се каже
дека резултатите што се изведувале од совесноста во времето на почетоците на
правото за осигурителните договори денеска се составен дел на законите.
16
 а. Креирање на обврските

51. Имател на полисата - Една обврска на имателот на полисата, што

произлегува од принципот на совесноста е обврската да даде целосни информации
пред склучувањето на договорот. Спротивно на доминантната правна ситуација
денеска кај која посебните законски правила ја наложуваат оваа обврска, ваквото
однесување во минатото се изведувало по сила на принципот на совесноста. Во
случајот Carter v. Boehm на пример, било утврдено дека имателот на полисата има
обврска на осигурителот, како друга странка во договорот, да му ја открие својата
сопствена сфера на ризици, дури и кога тоа може да влијае врз условите на договорот
и висината на премијата. Нема сомнение дека имателот на полисата има предност
пред осигурителот во врска со познавањето на околностите што го креираат ризикот.
Совесноста помеѓу странките бара осигурителот да биде информиран за нив.

52. Осигурител - Принципот на совесноста креира обврска за осигурителот

(аналогно на обврските на имателот на полисата од точка 51), да го информира
потенцијалниот имател на полисата за фактите што му се познати, а што се
релевантни за преземањето на ризикот. Дури и пред кодификацијата на посебните
одредби во врска со ретроактивното осигурување, осигурителот имал обврска да го
информира имателот на полисата ако согласно неговите извори на информации,
ризикот веќе бил реализиран или осигурителната заштита заради некои други причини
веќе е беспредметна.

53. Но особено за принципот за совесноста се смета дека креира обврски

базирани на супериорната позиција на осигурителот како давател на осигурителната
заштита (точка 17). Ова е последица на толкувањето на договорите за осигурување
(точка 55). Покрај тоа, тој креира споредни обврски кај осигурителот во однос на
обврската за информирање. Денеска овие обврски се признаени како важен
инструмент на заштитата на потрошувачите, чијаобем го надминува осигурителното
право.

б. Недозволено вршење на правото

аа. Индивидуална злоупотреба на правото

54. “Вршењето на постојното право може да не биде дозволено во конкретниот

случај, ако правото се врши на начин спотивен на совесноста и чесноста. Тоа важи не
само за вршењето на правото во потесна смисла (воспоставување на барањето), туку
и воопшто за секој обид да се искористи поволната законска позиција“. Во контекстот
на правото на осигурителните договори особено значење имаат спречувањето на
штетата или исклучувањето на осигурителната заштита во индивидуалните случаи. Во
англо-американските системи, правните лекови според equity имаат важна улога во
врска со таа цел.

бб. Институционална злоупотреба на законските права

55. Можно е да постои институционална како и индивидуална злоупотреба на

законските права. Имателот на полисата мора да биде заштитен од договорните
услови што неразумно ги занемаруваат неговите интереси. Ова е особено важно кога
17
тој е соочен со општите деловни услови и со самото тоа со некој претходно
дефиниран правен ред (точка 22). Како корективна мерка, законите со кои се
регулираат осигурителните договори утврдуваат голем број одредби од кои може да
се отстапува само ако се поволни за имателот на полисата (точка 22). Конечно, овие
одредби не се ништо повеќе од спецификации на правилото со кое се забранува
недозволивото вршење на правото, што произлегува од принципот за совесноста и
чесноста.
Неодамнешното упатување на принципот можеме да го сретнеме во членот 3
став 1 од Директивата 93/13/EEC од 5 април 1993 година за нечесните услови кај
потрошувачките договори, во кој се наведува:
“Договорните услови што не биле индивидуално преговарани ќе се сметаат за
нечесни, ако спротивно на совесноста и чесноста, довеле до значително нарушување
на рамнотежата на правата и обврските на странките што произлегуваат од договорот,
на штета на потрошувачот.“

56. Натамошни примери - Принципот на совесноста на двете странки им

наложува обврска да ги имаат предвид взаемните интереси при исполнувањето на
осигурителните договори. Примери за тоа се обврската на имателот на полисата да ги
ублажи штетите во случај на настапување на осигурениот настан и обврската на
осигурителот неразумно да не доцни со исплатата и да го третира имателот на
полисата “на чесен и правичен начин“, особено ако тој нема трговско или правно
искуство.

57. Ограничувања - Накусо, иако принципот на совесноста и чесноста е

суштествен за осигурителните односи и претставува основа за разумното измирување
на интересите, треба да се има предвид дека “признавањето на совесноста и чесноста
никогаш не смее да води кон јуриспруденција на чувствата“, затоа што “тешкотиите не
треба да се избегнуваат преку корегирање на неспорните и недвосмислените
договори.“ Во англо-американското осигурително право, оваа максима гласи:
“Секогаш мора да се помни дека судовите изречно кажале дека нивната
функција не се состои во тоа тие да склучуваат разумен договор за странките наместо
оној што веќе постои. Ако политиката е изразена вака јасно и прецизно што може да се
толкува само на еден начин, судовите мора да го прифатат тоа толкување, дури и кога
се чини дека тоа е тешко и неповолно за осигуреникот.“

18