Colofon

ECOreizen
Module 1, ECOreizen, vormt samen met module 2, ECObrandstoffen, een
geheel. Deze versie van de module ECOreizen is gebaseerd op de module
“De Reis om de Wereld in 30 Dagen” van de auteurs Remco Schoot-
Uiterkamp en Miek Scheffers-Sap. Juleke van Rhijn heeft de experimenten
op de verschillende continenten gemaakt, gebaseerd op de “Consumenten
proeven” van Miek Scheffers-Sap.
De aangepaste versie ECOreizen is ontwikkeld door Aonne Kerkstra, Juleke
van Rhijn en Jan van Rossum, auteurs van de Delftse Leerlijn.

Samenwerking
ECOreizen is tot stand gekomen in samenwerking met de SLO en de
Technische Universiteit Delft.

Vormgeving
T2 Ontwerp, Den Haag (www.t2ontwerp.nl)

© 2009 Stichting leerplanontwikkeling (SLO), Enschede

Het auteursrecht op dit onderwijsmateriaal voor Nieuwe Scheikunde berust bij de

SLO.
De SLO is derhalve de rechthebbende zoals bedoeld in de hieronder vermelde
creative commons licentie.

SLO en door haar ingehuurde auteurs hebben bij de ontwikkeling van de modules
gebruik gemaakt van materiaal van derden. Bij het verkrijgen van toestemming, het
achterhalen en voldoen van de rechten op teksten, illustraties, enz. is de grootst
mogelijke zorgvuldigheid betracht. Mochten er desondanks personen of instanties
zijn die rechten menen te kunnen doen gelden op tekstgedeeltes, illustraties, enz.
van een module, dan worden zij verzocht zich in verbinding te stellen met de SLO.

Hoewel het onderwijsmateriaal met zorg is samengesteld, is het mogelijk dat deze
onjuistheden en/ of onvolledigheden bevatten. De SLO aanvaardt derhalve geen
enkele aansprakelijkheid voor enige schade, voortkomend uit (het gebruik van) dit
materiaal.

Voor dit onderwijsmateriaal geldt een Creative Commons Naamsvermelding-Niet-

Commercieel-Gelijk delen 3.0 Nederland licentie
http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/3.0/nl/
Aangepaste versies hiervan mogen alleen verspreid worden indien het in het colofon
wordt vermeld dat het een aangepaste versie betreft, onder vermelding van de naam
van de auteur van de wijzigingen. Bij deze aangepaste versies mag geen gebruik
gemaakt worden van de opmaak van de Delftse Leerlijn.

Delft, augustus 2011.

1. Inleiding van de module 4
1.1 Inleiding 5
1.2 Artikelen over groen en duurzaam reizen 6
1.3 De contextvraag 10
1.4 Opstellen van deelvragen en het maken van een planning 12
1.5 De activiteiten 13
1.6 Toetsing 15

2. Het Broeikaseffect 16
2.1 De oorzaken van het broeikaseffect 17
2.2 De gevolgen van het broeikaseffect 21
2.3 De oplossingen 22

3. Duurzaamheid 28
3.1 Begrip “Duurzaam” 29
3.2 Voorbeelden van duurzame ontwikkelingen 32

4. Rekenen met atomen 38

4.1 Inleiding 39
4.2 Periodiek Systeem 40
4.3 Bouw van het atoom en atoommassa 42
4.4 Een indeling van stoffen 45
4.5 Soorten bindingen 47
4.5.1 De metalen 49
4.5.2 De moleculaire stoffen 50
4.5.3 De zouten 54
4.6 Atoommassa en molecuulmassa 59
4.7 De mol 62
4.8 Het volume van 1 mol gas 68
4.9 Molariteit 72

5. De reis 76
5.1 De wedstrijdvoorwaarden 77

6. De experimenten per continent 81

6.1 Experiment Europa 84
6.2 Experiment Azië 86
6.3 Experiment Afrika 88
6.4 Experiment Noord-Amerika 91
6.5 Experiment Zuid-Amerika 93
6.6 Experiment Australië 95
1. Inleiding van
de module
ECOreizen 5

1.1 Inleiding

ECOREIZEN BV is een nieuw beginnend reisbureau dat graag in wil

spelen op de vraag naar groene en duurzame reizen. Om zich te
profileren als groen en duurzaam reisbureau heeft ECOREIZEN BV
een wedstrijd uitgeschreven. Zie de reclame hieronder.

ECOREIZEN BV SCHRIJFT WEDSTRIJD UIT!!!!

ECOREIZEN BV is een reisbureau in oprichting en wil groen en duurzaam
reizen onder jongeren stimuleren.

ECOREIZEN BV wil jongeren de kans geven om goedkoop en toch

verantwoord groen en duurzaam te reizen!

ECOREIZEN BV looft een prijs uit voor de meest groene en duurzame

reis!

ECOREIZEN BV nodigt jongeren uit om als potentiële consultants een

plan in te dienen voor een groene en duurzame wereldreis. (Zie de
voorwaarden).

Voorwaarden:
1. Gedurende de wereldreis, welke reis start in je woonplaats, moet elk
continent bezocht worden.
2. De reis duurt 30 dagen inclusief verplichte rustdagen.
3. Op drie continenten moet onderzoek gedaan worden naar enkele
relevante ecologische situaties.
4. Het plan moet worden gepresenteerd voor een door ECOREIZEN BV
samengestelde jury, waarbij de volgende vragen aan bod moeten
komen: Welke route is het meest groen en duurzaam, welke
vervoermiddelen worden daarbij gebruikt, welke soort brandstof is
vanuit duurzaamheid het meest voor de hand liggend, wat is nodig
om de belasting van de natuur en het milieu tengevolge van deze
reis te compenseren en hoeveel is daarvan nodig?
5. De presentatie en de gemaakte keuzes moeten gemotiveerd worden
door middel van inhoudelijke technische en chemische argumenten
en voorzien zijn van uitgewerkte berekeningen.
6. De prijs is een “alternatieve” wereldreis.

De voorwaarden voor deze wedstrijd staan nader uitgewerkt bij

hoofdstuk 5.
 ECOreizen 6

Een wereldreis is niet goedkoop; niet in geld, maar ook niet in grondstof.
Is bio-ethanol te verkiezen boven benzine van fossiele oorsprong, of reis je
zuiniger op glucose (de brandstof voor je fiets)?
Toon je een energie- en milieubewuste reiziger in een dertigdaagse reis om
de wereld!

Lees ter oriëntatie de onderstaande drie artikelen en maak de opdrachten.

1.2 Artikelen over groen en duurzaam reizen

Artikel 1

Laat het klimaat niet op hol slaan:

plant een boom!
Bomen nemen het broeikasgas CO2 op en maken er zuurstof (O2) van. Bouw mee
aan een groenere wereld en hou het broeikaseffect in toom. Trees for Travel biedt
Figuur 1: logo de mogelijkheid om voor een bescheiden bedrag de uitgestoten broeikasgassen te
compenseren. Ieder bedrijf, consument, overheid of reisorganisatie gebuikt
fossiele brandstoffen. Als u rijdt, vliegt, verwarmt, kookt of werkt.
Compenseer via Trees for Travel en investeer in duurzame ontwikkeling in
ontwikkelingslanden. U maakt zo de aanleg en het behoud van bossen mogelijk.
Bossen die extra inkomsten opleveren voor de lokale bevolking en bijdragen aan
herstel van natuur- en milieu. Ook hebben we projecten voor duurzame energie,
die uitstoot van CO2 voorkomen.
Onze lijnen zijn kort en de kosten daarom laag. Uw bijdrage moet immers daar
terechtkomen en niet hier.
Trees for Travel heeft al meer dan 170.000 ton aan CO2-compensatie
gerealiseerd en meer dan 1 miljoen bomen geplant.
Help mee en geef de wereld weer lucht. Doe mee en vlieg, rij, werk of ontspan
klimaatneutraal!

Bereken je CO2-uitstoot
Om snel de uitstoot van broeikasgassen te kunnen bepalen heeft Trees for Travel
een Klimaatcalculator ontwikkeld. Vul je energieverbruik of reisgegevens in en
je weet binnen een tel hoeveel CO2-equivalenten je (per jaar) moet compenseren.
Klik op de categorie van je keuze. Vul vervolgens alleen die onderdelen in die
van toepassing zijn. Druk daarna op de knop 'berekenen'. De uitkomst wordt
disclaimer daaronder weergegeven. Wil je de berekende waarden compenseren, klik dan op
de onderste knop 'CO2 uitstoot compenseren' en volg de instructies. Je kunt dan
Figuur 2: disclaimer Trees for ook nog andere compensaties toevoegen. Wil je alleen vliegreizen compenseren,
Travel gebruik dan het rode invulveld hier boven: 'vul in en compenseer'.

Bron: Trees for Travel

 ECOreizen 7

Vraag 1 bij artikel 1

Ga via het huisje in de disclaimer naar de website van “Trees forTravel” en
voer de volgende berekeningen uit:
a. Een huishouden verbruikt 4000 m3 aardgas per jaar. Bereken hoelang
een boom moet groeien om de CO2 uitstoot te compenseren.
b. Voer ook een aantal berekeningen uit voor de andere drie
pictogrammen.

Artikel 2

Compensatie van CO2-uitstoot

Groen vliegen, groene creditcard, groen gas?
Is het echt mogelijk om je uitstoot van broeikasgassen te compenseren door
bomen te planten? Er zijn veel bedrijven die dit beloven, maar hoe zit het nu
eigenlijk?

Het ClimaCount CO2
Compensatie Programma
biedt gebruikers van een
aan een ClimaCount
gekoppelde creditcard de
keuze uit vier programma’s
om hun CO2 uitstoot te
compenseren. In elk
programma zijn effectieve,
betrouwbare projecten
opgenomen die zich op
verschillende manieren met
CO2 compensatie bezighou-
den. Ofwel door de CO2
uitstoot te verminderen of
door CO2 aan de atmosfeer
te ontrekken.
Zie www.climacount.nl
Wat is CO2-compensatie?
Of je nu op vakantie gaat, boodschappen doet, televisie kijkt of kookt, bij alles
wat je doet worden broeikasgassen uitgestoten. Soms veel, zoals bij vliegen,
soms weinig. Een gemiddeld Nederlands huishouden stoot 10.460 kilo CO2 per
jaar uit.
Om je bijdrage aan klimaatverandering te verminderen, is het in de eerste plaats
belangrijk om zoveel mogelijk energie te besparen. Op die manier bespaar je al
heel veel uitstoot van CO2. Tweede stap die je kunt zetten is om de
onvermijdelijke uitstoot van broeikasgassen te compenseren. Je zorgt er dan voor
dat op een andere plek in de wereld CO2-uitstoot voorkomen wordt. Evenveel als
je hier zelf veroorzaakt.
Twee bekende manieren om dit te doen zijn:
 Het ontwikkelen van duurzame energie elders in de wereld, vaak in de
ontwikkelingslanden. Door energie op te wekken met bijvoorbeeld zon of
wind, wordt er geen extra uitstoot van broeikasgassen veroorzaakt die er wel
zou zijn geweest als deze energie in bijvoorbeeld een kolencentrale opgewekt
zou zijn.
 De aanplant van bomen. Bomen zetten immers CO2 om in zuurstof.
Als je dus zoveel mogelijk energie bespaart en vervolgens de resterende uitstoot
compenseert, leef je in feite klimaatneutraal.
Dit klinkt natuurlijk heel mooi, maar er zijn helaas ook kanttekeningen te zetten
bij compensatie, vooral bij compenseren door aanplant van bomen. Er is
namelijk erg weinig toezicht of controle op bomenaanplant. Er is geen keurmerk
dat garandeert dat de betaalde bomen ook daadwerkelijk een aantal (bijvoorbeeld
minimaal 30 jaar) blijven staan. Soms sponsor je alleen het onderhoud van
bestaand bos, waardoor er natuurlijk niet meer CO2 uit de lucht gehaald wordt.
 ECOreizen 8

Compensatie van CO2-uitstoot (vervolg)

In veel landen wordt eerst bos gekapt, het tropisch hardhout voor veel geld
verkocht en worden er vervolgens weer bomen aangeplant. Maar de diversiteit
(hoeveelheid verschillende soorten planten en dieren) van natuurlijk bos is vele
malen hoger dan in aangeplant bos. Bovendien komt er ook steeds meer
wetenschappelijk bewijs dat het planten van bomen buiten tropische gebieden
averechts werkt voor het klimaat. Bomen in koude streken absorberen veel
zonlicht en bevorderen ook nog eens de vorming van wolken. Hierdoor wordt de
warmte op aarde vastgehouden in plaats van teruggekaatst.
Een ander meer principieel tegengeluid komt vanuit de milieubeweging.
Compenseren stimuleert mensen niet om na te denken over hun leefwijze en om
te kiezen voor een energiezuinige levensstijl. In die zin is compenseren een
moderne vorm van 'aflaten': je doet iets klimaatonvriendelijks (zoals vliegen)
Figuur 3: affiche maar met een paar tientjes zorg je dat er wat bomen geplant worden en is je
Trees for Travel geweten weer gesust.

Hoeveel CO2 kan een boom eigenlijk omzetten?

Volgens Trees for Travel kun je de kerosine-uitstoot van een retourtje Mexico
compenseren door de aanplant van 180 bomen. De bomen moeten dan wel een
eeuw blijven staan. Hiervoor betaal je 51 euro. Dergelijke berekeningen zijn
omstreden. Het is niet uit te rekenen hoeveel CO2 een boom omzet naar zuurstof,
dit is per soort, leeftijd en locatie verschillend.

 Grote, duizend jaar oude bomen met veel takken en bladeren nemen uiteraard
meer CO2 op dan nieuwe jonge aanplant. Sommige boomsoorten kunnen wel
drieduizend jaar oud worden. Stadsbomen zijn eigenlijk meer een soort
kamerplanten. Hun wortels worden door bestrating soms ingeperkt waardoor
de wortels als bij een soort Bonsai klein blijven. Ze worden niet oud. Bomen
in de vrije natuur die eeuwenlang blijven staan zetten meer CO2 om.
 Ook is de CO2 omzet afhankelijk van de plaats. Rondom de evenaar zetten
bomen meer CO2 om dan in koude gebieden. Het tropisch regenwoud wordt
niet voor niets de longen van de aarde genoemd. Het kappen van eeuwenoud
tropisch woud kan niet gecompenseerd worden met een zelfde aantal jonge
12 april 2007 bomen elders.

Als men werkelijk alle vliegreizen wil compenseren en al die bomen inderdaad
een eeuw wil laten staan, komen we toch echt ruimte te kort.
Ondertussen gaat de kap van onvervangbaar eeuwenoud woud gewoon door,
voorlopig met een snelheid die vele malen hoger is dan dat wij aanplanten.

Bron: http://www.milieudefensie.nl/klimaat/visie/heikele-klimaatissues/compensatie-van-co2-
uitstoot/

Vraag 2 bij artikel 2

Geef aan de hand van het artikel drie argumenten voor compensatie door
bomenaanplant en drie argumenten tegen compensatie door
bomenaanplant.
 ECOreizen
Artikel 3
Figuur 4: Bio-ethanol, CO2
neutraal
Figuur 5: Biobrandstof logo
Bron: http://www.biogas.nl/bioethanol/
9
Bio-ethanol
Rijden op alcohol? In landen als Brazilië, Zweden en de VS kijken ze er niet
meer van op. We hebben het dan over bio-ethanol. Dat is alcohol afkomstig van
de vergisting van gewassen als maïs, tarwe, suikerriet, bieten of aardappelen.
Bio-ethanol behoort met biogas en biodiesel, gemaakt uit plantaardige olie, tot de
groep van biobrandstoffen.
De ‘alternatieve’ brandstoffen worden steeds populairder. Daar zijn twee redenen
voor. Ten eerste de hoge olieprijs, gekoppeld aan het vooruitzicht van slinkende
olievoorraden. En daarnaast de wereldwijde roep om de uitstoot van schadelijke
broeikasgassen nu eindelijk eens aan te pakken. Vergeleken met benzine leidt
gebruik van biobrandstoffen tot een verminderde uitstoot van broeikasgassen.
Dat komt omdat biobrandstof wordt gemaakt van gewassen die zelf net zoveel
koolstofdioxide opnemen als er bij de verbranding vrijkomt.
En dus pleiten steeds meer politici voor het gebruik van bio-ethanol. De EU heeft
als doel om in 2010 5,75 procent van de traditionele brandstof bij te mengen met
biobrandstof. De Verenigde Staten ook, maar daar zijn ze in praktijk al een stuk
verder mee dan Europa: in 2004 werd al zo’n 2 procent bio-ethanol bij de
benzine gemengd.
De productie van bio-ethanol neemt dan ook snel toe. Volgens het Amerikaanse
ministerie van Landbouw produceerden bio-boeren vorig jaar ongeveer 19
miljard liter ethanol, voor het grootste gedeelte uit maïs. Dit jaar komt de
productie een derde hoger uit, maar voor 2008 wordt al op ruim 37 miljard liter
gerekend. In Europa is de productie – de grote producenten zitten vooral in
Duitsland, Spanje en Frankrijk – een stuk lager.
Een aantal autoproducenten speelt al in op een doorbraak van bio-ethanol met de
productie van zogeheten ‘flexauto’s’. Die kunnen op verschillende mengsels van
ethanol en conventionele brandstof rijden. Volvo kwam al met de zogeheten
Flexi-Fuel modellen, auto’s die rijden op de alternatieve brandstof E85, een
mengsel van 85 procent ethanol en 15 procent benzine. De hebben een 70 tot 80
procent lagere uitstoot van CO2
dan auto’s die op benzine rijden.
Volkswagen, General Motors,
Ford en Saab kwamen al eerder
met Flexi-Fuel modellen, vooral
gericht op de Amerikaanse en
Zweedse markt. Precies de landen
waar je gemakkelijk bio-ethanol
kunt tanken. In Nederland moet
deze markt nog helemaal op gang
komen.
Figuur 6: Saab Flex-Fuel model
 ECOreizen 10

Wil een auto op E85 – 85 procent bio-ethanol en 15 procent benzine –

kunnen rijden, dan moet de motor enigszins zijn aangepast om tegen de
ethanol (alcohol) te kunnen. Dat geldt onder meer voor onderdelen als de
carburateur, de brandstofinspuiting en de brandstofslangen.

E85 is nu ook toegestaan
voor bepaalde klassen
wedstrijdmotoren.
Koppel: het maximaal
leverbare koppel is een
kenmerk van de kracht van
de motor. Een auto met een
motor met een groot koppel
kan sneller op topsnelheid
komen.
Motoren die op E85 kunnen draaien, kunnen ook zonder mankeren op gewone
benzine lopen. Maar dat wil niet zeggen dat het voor het rijden geen verschil
maakt welke brandstof er in de tank zit. E85 levert een hoger vermogen; een
vermogen dat zich ook vertaalt in grotere prestaties. Neem bijvoorbeeld de Saab
9-5 2.0t BioPower. Rijdt die op E85, dan stijgt het motorvermogen van 150 naar
180 pk en loopt het koppel op van 240 naar 280 newtonmeter. De topsnelheid
gaat omhoog van 210 naar 225 km/h en de tijd nodig om van nul naar honderd te
accelereren zakt van 9,8 naar 8,5
seconden. Dat is leuk, maar bio-
ethanol heeft ook een minder sterke
kant. De brandstof heeft een lagere
energie-inhoud dan benzine. Waar het
op neer komt, is dat je tien liter bio-
ethanol nodig hebt, om even ver te
komen als op zeven liter benzine.
Tank je E85, dan moet je vaker naar
de pomp.
Figuur 7: Volvo Flex-Fuel model

Bron: http://www.groenopweg.nl/energiebronnen/55/107/Bio-ethanol-en-techniek

Vraag 3 bij artikel 3

Maak een korte samenvatting van de artikelen en geef hierin de voor- en
nadelen van bio-ethanol aan.

1.3 De contextvraag

Jullie besluiten je in te schrijven voor de wedstrijd van ECOREIZEN BV.

Contextvragen
1. Hoe organiseer je een duurzame reis?

2. Hoeveel hectares eikenbomen zou je moeten planten om alle CO2 te

compenseren die je tijdens je reis hebt uitgestoten?

Na inschrijving krijgen jullie van ECOREIZEN BV de reisopdracht toegestuurd

waarin alle voorwaarden en eisen van deze wedstrijd beschreven staan.
Hieronder staat ede reisopdracht kort samengevat. De uitgebreide
beschrijving staat in hoofdstuk 5.

Figuur 8: Organiseer je reis zo
milieuvriendelijk als mogelijk is
ECOreizen 11
Je gaat in deze module werken in groepjes van drie of vier personen.
Kleinere groepjes zijn onhandig omdat tijdens een aantal activiteiten
verschillende dingen tegelijkertijd moeten gebeuren.
Nieuw in deze module is dat je mag kiezen in welke volgorde je een aantal
van de activiteiten plant. Nodig is wel dat je alle activiteiten uitvoert. Je
hoeft slechts op drie continenten een experiment te doen.
ECOREIZEN BV reisopdracht
De eisen en voorwaarden waaraan jullie inzending moet voldoen
staan hieronder kort samengevat.
1. De reis moet duurzaam zijn
• Je moet proberen om zoveel mogelijk duurzame brandstoffen te
gebruiken.
2. Jullie wereldreis uitstippelen
• Je hebt maximaal 30 dagen om rond de wereld te reizen. Je
vertrekt uit de plaats waar je school staat en na 30 dagen kom je
hier weer terug na een reis rond de gehele aardbol.
• Je moet bij de reis rond de wereld 6 werelddelen bezoeken:
Europa, Afrika, Azië, Australië, Noord- en Zuid-Amerika.
• In elk werelddeel bezoek je in elk geval één grote stad, waar je
minimaal 1 dag blijft rondkijken, je blijft dus één extra dag in die
stad. Dit betekent een onderbreking van 24 uur tussen aankomst
en vertrek.
• Je moet minimaal 3 verschillende vervoermiddelen
gebruiken.
• Je berekent je reis op basis van 1 persoon (ook al zit je daar met
zijn drieën of met zijn vieren aan te rekenen)
ECOreizen 12

1.4 Opstellen van deelvragen en het maken van een planning

Relevante deelvragen stellen

• Als je de opdracht hebt bekeken, wat weet je dan al?
• Wanneer is een reis groen en duurzaam?
• Welke duurzame brandstoffen kun je gebruiken
• ………..

Als je de wedstrijd wilt winnen moet je onderzoek doen en kennis vergaren

over een groot aantal onderwerpen. In opdracht 1 ga je met je groep zoveel
mogelijk relevante deelvragen bedenken. Deze deelvragen moeten ervoor
zorgen dat je een antwoord kan geven op de contextvraag.

Opdracht 1
Inventariseer in jullie groep wat je allemaal moet onderzoeken en moet
weten om een duurzame reis te kunnen maken en wat je moet weten om
de vereiste berekeningen te kunnen maken. Doe dit op de volgende wijze:
a. Iedereen schrijft individueel op wat hij/zij zou willen onderzoeken en te
weten zou willen komen.
b. Als iedereen klaar is geef je jouw papier door aan je
buurman/buurvrouw. Deze leest door wat er geschreven staat en vult
aan met eigen ideeën. Liefst met een andere kleur pen.
c. Dit doe je nog twee keer, zodat je uiteindelijk je eigen blaadje weer
terug hebt.
d. Als het goed is heeft nu iedereen hetzelfde op papier staan. Maak nu
gezamenlijk een lijst met vragen die jullie willen onderzoeken. Deze lijst
komt in het groepslogboek te staan.

Opdracht 2:
Maak nu een planning met je groep. Dit doe je door de verschillende
activiteiten door te lezen in paragraaf 1.5 van de inleiding. Activiteit 1 en 2
moeten eerst worden uitgevoerd en dan mogen jullie zelf bepalen hoe jullie
activiteit 3 en 4 willen uitvoeren. Deze mag je dus in een willekeurige
volgorde doen. Houd daarbij rekening met de onderzoeksvragen die je in
opdracht 1 bedacht hebt. Deze onderzoeksvragen moeten allemaal aan bod
komen in je onderzoeksplanning. Als er vragen zijn die volgens jullie niet
aan de orde komen in de geformuleerde activiteiten, maak dan een plan hoe
je deze vragen zou kunnen beantwoorden.
Ga nu de activiteiten doorlezen in paragraaf 1.5
 ECOreizen 13

Opdracht 3
Kijk in je studiewijzer in welke weken je de experimenten uit moet voeren
en de reis moet samenstellen, maak hier een planning voor. Voeg deze
experimenten- en reisplanning bij je planning uit opdracht 2. Elk groepje is
verplicht om drie van deze experimenten uit te voeren. Een experiment voer
je uit in Australië, Zuid-Amerika of Azië en de overige twee experimenten
voer je uit in Europa, Noord-Amerika of Afrika.
Je moet er wel rekening mee houden dat niet iedereen hetzelfde experiment
kan doen.
De beschrijving van de experimenten vind je in hoofdstuk 6. Zorg voor een
gedegen werkplan als je een experiment gaat doen en laat dat ook door je
docent of de TOA goedkeuren.
De vragen en berekeningen op de werkbladen bij deze experimenten lever
je na het uitvoeren van het experiment in bij de docent.

Opdracht 4
Lever je planning in bij de docent. Kijk in de studiewijzer wanneer de
planning moet worden ingeleverd. Na inleveren wordt de planning met jullie
besproken door je docent.

Tot slot
Het reisdeel van module 1 wordt afgerond met een presentatie in de vorm
van een reisverslag. Na de beoordeling van het reisverslag wordt de prijs
uitgereikt. Veel succes en zorg dat je de wedstrijd wint!!!

De groep met de route, die om de CO2 uitstoot te compenseren zo weinig

mogelijk bomen moet aanplanten, verdient 1 vol bonuspunt bij de
presentatie.

Figuur 9: de prijs is een

bonuspunt
1.5 De activiteiten

Lees eerst met je groepje de onderstaande omschrijving door van alle

activiteiten die je deze module moet doen en ga dan je planning maken.
Activiteit 1 en 2 liggen vast in de studiewijzer, maar activiteit 3 en 4 plan je
zelf. Kijk in de studiewijzer hoeveel weken je daar voor hebt.

Activiteit 1: Activiteit 1
Kennis vergaren over De reis moet duurzaam zijn
broeikaseffect en Om een duurzame reis te organiseren moet je eerst weten wat bedoeld
duurzaamheid. wordt met duurzaam. Je gaat daarover kennis verzamelen met behulp van
de teksten en de vragen en opdrachten uit de hoofdstukken 2 en 3.

Hoofdstuk 2: Het broeikaseffect

Bij de wedstrijdopdracht van ECOREIZEN BV is het van belang zo min
mogelijk CO2 te produceren. CO2 is een van de grote veroorzakers van het
broeikaseffect.
 ECOreizen 14

Hoofdstuk 2 gaat over het broeikaseffect. Bestudeer de teksten in hoofdstuk

2, beantwoord de vragen en maak de opdrachten die in de tekst van dit
hoofdstuk staan. Bij de teksten horen ook een aantal opgaven. Kijk in je
studiewijzer welke opgaven je moet maken en wanneer je deze moet
maken.

Hoofdstuk 3: Duurzaamheid
Voor deze reisopdracht moet je je ook verdiepen in het begrip
duurzaamheid. Duurzaamheid is het onderwerp van deze tijd. Maar wat
verstaan we onder duurzaamheid en hoe kunnen we duurzaam reizen.
Informatie hierover vind je in hoofdstuk 3. Bestudeer de teksten in
hoofdstuk 3 en beantwoord de vragen die in de tekst van dit hoofdstuk
staan. Bij de teksten horen ook een aantal opgaven. Kijk in je studiewijzer
welke opgaven je moet maken.

Activiteit 2: Activiteit 2
Rekenen aan atomen en In de opdracht voor de reis worden verschillende brandstoffen genoemd. Je
moleculen. moet ook rekenen aan deze brandstoffen en daarvoor zijn een aantal
nieuwe begrippen nodig. Je gaat je dan ook in activiteit 2 verdiepen in de
nieuwe begrippen. Bestudeer de teksten in hoofdstuk 4 en maak alle
opgaven in dit hoofdstuk.

Activiteit 3: Activiteit 3
De reis uitstippelen en In deze activiteit gaan jullie de reis uitstippelen en je gaat bepalen welke
berekeningen uitvoeren. vervoermiddelen je gaat gebruiken. In hoofdstuk 5 staan de uitgewerkte
voorwaarden van de reisorganisatie. Gebruik de genoemde sites en denk
aan de rustdagen op de continenten.

Bij deze activiteit en bij activiteit 4 doe je niet allemaal hetzelfde. Je moet
hier dus gebruik maken van de expertmethode en zorgen dat je tijd
reserveert om informatie en kennis in je groepje uit te wisselen. Geef in je
planning aan in welke les je hiervoor tijd wil reserveren

Activiteit 4: Activiteit 4
Uitvoeren van de Tot deze activiteit behoren de experimenten die jullie moeten uitvoeren.
experimenten. Deze experimenten vinden jullie in hoofdstuk 6. Voer de door jullie gekozen
experimenten uit en maak de bijbehorende vragen op het aangeleverde
werkblad. Dit werkblad lever je na de proef in bij de docent.
 ECOreizen 15

Activiteit 5: Activiteit 5
Uitwisselen van kennis, Kijk in je planning welke les je gereserveerd hebt voor het uitwisselen van
reisberekeningen en kennis. Je gaat in die les alle kennis die je verkregen hebt inventariseren en
experimenten bespreken. dan met elkaar uitwisselen. Aan het eind van de module moet iedereen
hetzelfde weten en begrijpen.
• Kijk naar je eigen deelvragen die je in opdracht 1 van paragraaf 1.4 hebt
opgesteld. Zijn alle vragen beantwoord? Zo ja, dan kun je nu ook de
contextvraag beantwoorden.
• Bespreek met elkaar de experimenten en vooral het rekenwerk bij de
experimenten.
• Bespreek de verschillende berekeningen die gedaan zijn bij het
samenstellen van de reis.

Activiteit 6: Activiteit 6
Het reisverslag schrijven. Schrijf met je groepje een reisverslag. Daarin moeten de volgende
onderdelen voorkomen:
• Een toelichting waarin je uitlegt waarom jullie reis duurzaam is.
• Een wereldkaart met daarin getekend jullie reis.
• Een tabel waarin jullie:
o de gebruikte vervoermiddelen vermelden
o de met het vervoermiddel afgelegde afstand
o de tijd die jullie met elk vervoermiddel gereisd hebben
o de hoeveelheid verbruikte brandstof
o de rustdagen
• De reactievergelijkingen van de verbrandingen van alle brandstoffen
• Het chemisch rekenwerk zoals vermeld in onderdeel 4 van de door
ECOREIZEN BV geformuleerde reisopdracht

1.6 Toetsing

Vraag aan je docent hoe de module getoetst wordt en wat de weging is van
de verschillende onderdelen.
2. Het Broeikaseffect
ECOreizen 17

“Toenemende smelt van gletsjers kan voor smeltwatertunnels

zorgen, die de ijskappen instabiel maken. Ook kan smeltwater als
glijmiddel tussen het ijs en het vaste gesteente belanden,
waardoor de stroomsnelheid van gletsjers hoger wordt en de
afkalving van ijs door de zee toeneemt.”

2.1 De oorzaken van het broeikaseffect

De afgelopen 100 jaar steeg de temperatuur op aarde 0,6 graad

Celsius. Dat lijkt weinig maar daardoor is bijvoorbeeld de
zeespiegel 10 tot 20 centimeter gestegen. Wetenschappers zijn er
nog niet over uit hoe dat precies werkt. Misschien is de stijging
natuurlijk geweest, maar veel klimaatonderzoekers denken dat het
klimaat verandert, doordat we fossiele brandstoffen (aardgas,
steenkool en aardolie) gebruiken.

Wat is het broeikaseffect?

Het broeikaseffect is het opsluiten van hitte in de atmosfeer. De hitte wordt
opgesloten door broeikasgassen; met name koolstofdioxide (CO2), methaan
(CH4) en de damp van water (H2O). Deze gassen vormen rondom onze
planeet een soort "deken". Zonder deze deken zou er geen leven op aarde
mogelijk zijn. Het beschermt ons onder andere tegen de kou van het heelal.
Zonder de broeikasgassen zou het ongeveer -18°C zijn, nu is het gemiddeld
15 graden op aarde. Op Venus zijn er te veel broeikasgassen, daardoor is er
geen leven mogelijk. Bij Mars is de atmosfeer te dun en zijn er vrijwel geen
broeikasgassen en daardoor is er ook geen leven mogelijk.

Figuur 1: atmosfeer van verschillende planeten

ECOreizen 18

De stralen van de zon gaan door verschillende atmosfeerlagen om

uiteindelijk het aardoppervlak te bereiken. Een deel van die zonnestraling
wordt weerkaatst, een ander deel wordt geabsorbeerd waardoor de aarde
opwarmt. Een deel van die geabsorbeerde warmte wordt later terug
afgestaan aan de atmosfeer als infraroodstraling. Dit gebeurd met name 's
nachts.

Normaal gesproken is er een evenwicht in de hitte die overdag door de zon

naar de aarde wordt gebracht en de hitte die 's nachts terug de ruimte in
wordt gestraald. Maar bij het terug stralen van de hitte wordt een gedeelte
tegengehouden door de broeikasgassen. Hoe dikker de deken van
broeikasgassen, hoe minder infraroodstraling uit de laagste atmosfeerlaag,
de troposfeer, kan verdwijnen. De hitte zit dus opgesloten. Het plaatje
hieronder illustreert dit.

Vragen
1. Wat verstaan we precies onder het broeikaseffect?

2. Leg uit waarom de warmte wordt vastgehouden.

Figuur 2: het broeikaseffect

Toename broeikasgassen
De mensen voegen koolstofdioxide aan de atmosfeer toe wanneer zij iets
verbranden waar koolstof in zit. En dat zit bijna overal in. Het
verbrandingsproces voegt niet alleen CO2 toe aan de atmosfeer, maar
produceert ook hitte, die voor een gedeelte niet uit de atmosfeer kan, omdat
het wordt tegengehouden door de deken van broeikasgassen.
 ECOreizen 19

Precies het omgekeerde van het proces van de verbranding is de

fotosynthese (foto = licht; synthese = aanmaak). Dit betekent dat groene
planten en algen zonlicht gebruiken als energiebron om water en
koolstofdioxide om te zetten in glucose en zuurstof. Het water nemen
planten op uit de bodem met hun wortels. De koolstofdioxide en zuurstof
worden via huidmondjes in het blad met de lucht uitgewisseld. En de
glucose wordt in de plant omgezet in cellulose. Deze stof zorgt voor de groei
van de plant. Wordt de plant vervolgens gegeten door mensen of dieren,
dan komt bij de verbranding met zuurstof van de plantendelen de
opgeslagen energie weer vrij, wordt de kooldioxide weer uitgeademd en is
de kringloop rond.

Hoe meer planten en bomen er zijn, hoe meer koolstofdioxide in de natuur

zit opgesloten en hoe minder er in de atmosfeer zit. Door de verwarming
van je huis, de productie van elektriciteit en het rijden met auto's wordt de
deken van broeikasgassen steeds dikker. Hierdoor kan er minder warmte het
heelal in ontsnappen en neemt de opwarming van de aarde dus toe.

Vragen
3. Schets de kringloop van kooldioxide zoals hierboven beschreven.
Figuur 3: cartoon smelten
ijskappen 4. Noem drie oorzaken van de toename van broeikasgassen.

Natuurlijk en versterkt broeikaseffect

Er wordt onderscheid gemaakt tussen het natuurlijk broeikaseffect en het
versterkt broeikaseffect. Zoals hiervoor beschreven zijn er gassen in de
atmosfeer die er voor zorgen dat warmte op aarde vastgehouden wordt. Dit
effect, het natuurlijk broeikaseffect, is vernoemd naar de kassen die tuinders
gebruiken voor het verbouwen van groente, bloemen en planten. De gassen
in de atmosfeer hebben dezelfde werking als de glazen of plastic
overkapping op broeikassen; namelijk de warmte tegenhouden en zo de
temperatuur in de broeikas op laten lopen of de temperatuur constant
houden.

Het versterkte broeikaseffect wordt in tegenstelling tot het natuurlijk

broeikaseffect door de mens veroorzaakt. Dit doet de mens door
verschillende gassen uit te stoten, die meer warmte op de aarde
vasthouden. De grootste oorzaak daarvan is de industriële revolutie en de
enorme toename van het verkeer. Door het gebruik van fossiele
Figuur 4: Gevolgen van het brandstoffen is de hoeveelheid koolstofdioxide in de atmosfeer sterk
smelten van de ijskappen. toegenomen. Daarnaast vermindert de mens de natuurlijke mogelijkheden
om koolstofdioxide op te sluiten in de natuur; door het kappen van bossen
komt de CO2 vrij die door de natuur was opgeslagen.
 ECOreizen 20

Figuur 5: schematisch overzicht van wereldklimaatsysteem

De afgelopen 100 jaar is het klimaat op aarde 0,6 graad Celsius warmer
geworden. Dat lijkt weinig maar zelfs een kleine stijging van de gemiddelde
temperatuur wereldwijd kan al problemen geven voor mensen, dieren en
planten. Bovendien is een veel grotere toename in temperatuur voorspeld
voor deze eeuw.

Figuur 7: In verband met het

stijgen van de zeespiegel een
nieuw schoenontwerp voor
deze zomer.
Figuur 6:Waargenomen temperatuurstijging tussen 1880 en 2005 (Bron: NASA)

Een extra gevaar voor het broeikaseffect bij een opwarmende aarde is, dat
er op dit moment op de bodem van de oceanen en onder de permanent
bevroren bodem in Canada en Rusland (dit wordt permafrost genoemd)
aardlagen aanwezig zijn, waarin veel methaan (CH4) ligt opgeslagen. De
uitstraling hiervan wordt tegengehouden door de permafrost. Deze
zogenaamde gashydraten zouden vrijkomen als de bodem niet meer
permanent bevroren is en zo zou het broeikasgas CH4 in grotere hoeveelheid
in de atmosfeer komen.

Vragen
5. Leg duidelijk uit wat het verschil is tussen het natuurlijke en het
versterkt broeikaseffect.

Opdracht 1
Bekijk de animatie over het broeikaseffect op de volgende site:
http://plox.info/leerspellen/games/broeikas.swf

Figuur 8: uitdroging van
gebieden
Figuur 9: het ontstaan en verder
uitbreiden van woestijnen
Figuur 10: smelten van poolijs
ECOreizen 21
2.2 De gevolgen van het broeikaseffect
Wetenschappers denken dat de gemiddelde temperatuur op aarde deze
eeuw zal stijgen met 1,4 tot 6,4 graden Celsius. Zo’n snelle toename is de
afgelopen 10.000 jaar niet voorgekomen. De grote marge in de voor-
spellingen komt doordat de klimaatmodellen niet perfect zijn en omdat er
gerekend is met verschillende emissiescenario's. Het is tenslotte niet bekend
welke hoeveelheid broeikasgassen in de toekomst uitgestoten zal gaan
worden. De opwarming van de aarde zal boven het land sneller gaan dan
boven de oceanen. Daarnaast zal de stijging het grootst zijn op hogere
breedtegraden in de winter. Als het klimaat verandert, zal dat voor de
mensen, dieren en planten grote gevolgen hebben.
Problemen door droogte
In ons land zullen veel mensen het fijn vinden als het wat warmer wordt.
Het brengt echter aardig wat problemen met zich mee. Sommige gewassen
groeien minder goed door een tekort aan water. De kans op mislukte
oogsten neemt daardoor toe. Er zijn verschillende gewassen die slecht tegen
hitte kunnen. Andere gewassen zullen juist meer kans hebben om te groeien
in ons land. Zo is men laatst begonnen met het planten van olijfbomen in
Nederland. Klimaatverandering gaat dus gepaard met verschuiving van
klimaatzones. Sommige planten en dieren kunnen zich hieraan niet snel
genoeg aanpassen en worden met uitsterven bedreigd. Daarnaast neemt de
kans op bosbranden toe. Met name in Portugal, Spanje en Griekenland heeft
men daar de laatste jaren veel meer last van gekregen. Ook zullen
woestijngebieden groter worden.
Problemen door water
Een belangrijk gevolg van het broeikaseffect is de stijging van de zeespiegel.
Dit komt doordat water uitzet als het warmer wordt. Daarnaast wordt de
stijging veroorzaakt door het smelten van gletsjers en poolijs. Gletsjers zijn
grote platen ijs op het land. In de Alpen is duidelijk te zien dat de gletsjers
smelten. Het smeltwater gaat via rivieren naar zee. De oceanen worden dus
groter. Over de hele wereld genomen is de zeespiegel in de afgelopen 100
jaar 10 tot 15 centimeter gestegen.
Voorspellingen over de komende 100 jaar verschillen sterk, maar liggen
tussen de 30 en de 90 centimeter extra. Hierdoor kan zout zeewater op
plekken komen waar het schade aan planten en dieren kan veroorzaken.
Ook kan het problemen geven voor het drinkwater in kustgebieden.
Daarnaast maakt het hoge water de kust kwetsbaarder voor
overstromingen. Het gaat miljarden euro's kosten om de kusten met
bijvoorbeeld dijken te versterken.
Ook in de oceanen zelf levert het broeikaseffect problemen op. Diverse
diersoorten en ook koraal komt in de problemen doordat zeewater te warm
wordt. En doordat de polen kleiner worden, wordt het leefgebied van
diersoorten zoals ijsberen en pinguïns kleiner.
 ECOreizen 22

Vraag
6. Noem minstens twee oorzaken, van de stijging van de zeespiegel.

Figuur 11: dijkdoorbraak in

Nederland

Figuur 12: gevolgen stijging waterspiegel

Volksgezondheid
Klimaatverandering is zeker van invloed op de gezondheid van de mensen.
Vooral oudere mensen kunnen slecht tegen hitte. Naar schatting sterven er
alleen in Europa nu al tienduizenden mensen per jaar extra door de hitte
(door uitdroging). Ook kunnen ziektes zoals malaria voorkomen in gebieden
waar dat nu niet het geval is. Vooral in arme landen is het broeikaseffect
een groot probleem voor de volksgezondheid. Zij hebben geen geld om
water uit andere gebieden te halen, waardoor de tekorten aan drinkwater
verder toenemen en het nog moeilijker wordt om voedsel te verbouwen.

Vraag
7. Noem nog minstens 5 gevolgen van het broeikaseffect als je kijkt naar
de oceanen, naar de hoeveelheid neerslag en naar de volksgezondheid.

2.3 De Oplossingen

Als we het versterkte broeikaseffect succesvol willen bestrijden

moeten er nu maatregelen genomen worden. De uitstoot van CO2
bij de opwekking en verbruik van energie kan gemakkelijk worden
verminderd. Maar het heeft alleen zin als het op grote schaal
toegepast wordt. Het broeikaseffect bedreigt alle mensen op de
wereld. Daarom moet er samen worden gekeken hoe het
 ECOreizen 23

broeikaseffect het beste opgelost kan worden. We bespreken

hieronder een aantal maatregelen die wereldwijd genomen kunnen
worden en een aantal nieuwe ideeën.

Internationale maatregelen: Het Kyoto-protocol

Regeringen kunnen maatregelen nemen. In 1997 was er in Kyoto een
klimaatbijeenkomst. De industrielanden hebben daar een verdrag gesloten,
het Kyoto-protocol. Met het verdrag zijn industrielanden overeengekomen
om de uitstoot van broeikasgassen in 2008-2012 met gemiddeld 5% te
verminderen ten opzichte van het niveau in 1990. De reductiepercentages
verschillen van land tot land, afhankelijk van de economische kracht.
Economisch zwakkere landen kregen lagere reductiepercentages.

Beperking van de uitstoot van broeikasgassen kan op verschillende manieren

bereikt worden. Een van de mogelijke maatregelen is het gebruiken van
alternatieve energie, zoals bijvoorbeeld kernenergie. Hier zitten echter weer
andere nadelen aan. Greenpeace is een sterk tegenstander van nucleaire
energie, omdat er grote gevaren voor het milieu aan zitten. Daarnaast
ontstaat er nucleair (radioactief) afval, dat de mens voor duizenden jaren op
zal moeten slaan. Er komt echter geen CO2 vrij bij de opwekking van deze
energie en is dus een oplossing voor het broeikaseffect. Maar de mens kan
ook duurzame energie gebruiken. Dit ontstaat uit natuurlijke dingen zoals
bijv. de wind en de zon. Hierbij ontstaan helemaal geen schadelijke
bijproducten.

Maar het zal nog een tijd duren voordat deze vormen van energie
opwekking zover zijn ontwikkeld dat fossiele brandstoffen overbodig zijn.
Windenergie kan bijvoorbeeld alleen in windrijke gebieden worden
opgewekt, niet midden in de stad.

Daarnaast moeten we de natuur meer ruimte geven. Bomen en planten

zetten koolstofdioxide om in zuurstof. Veel mensen verzetten zich daarom
tegen het kappen van bomen. Zij willen verdragen waarin staat dat voor
elke gekapte boom er ook weer één geplant moet worden. Dagelijks worden
Figuur 13: voorbeelden van echter hectares regenwoud gekapt.
duurzame energie, een
windmolenparken en Vraag
zonnepanelen
8. Noem 5 maatregelen die volgens het Kyoto-protocol genomen moeten
worden om het versterkt broeikaseffect tegen te gaan.

Opslag van CO2

Nederland moet in 2012 een afname van de CO2 uitstoot
gerealiseerd hebben van 6% vergeleken met de uitstoot in 1990.
Behalve door het inzetten van duurzame energie en door het
tegengaan van energieverlies, probeert men dat ook te realiseren
door het afvangen van koolstofdioxide bij energieproductie
gevolgd door ondergrondse opslag.
 ECOreizen 24

Opslagmogelijkheden
CO2 kan in verschillende ondergronden, poreuze lagen, worden geïnjecteerd.
De ondergrond is bepalend voor de eindtoestand van het geïnjecteerde gas
en daardoor voor de risico’s die aan de opslag zijn verbonden. Op dit
moment is opslag mogelijk in lege gasvelden, in aquifers
(grondwaterdoorlatende lagen), olievelden en steenkool.

Injectie in gasvelden en olievelden

Koolstofdioxide kan geïnjecteerd worden in gasvelden en olievelden die
economisch niet meer interessant zijn voor de gaswinning.

Injectie in diepe aquifers

Diepgelegen watervoerende lagen bevatten zout water en komen daardoor
meestal niet voor de waterwinning in aanmerking. Als zij aan de bovenkant
en van opzij door een ondoorlatende laag worden afgesloten, zijn zij wel
Figuur 14: vergelijking van de
verschillende
geschikt voor CO2 opslag.
opslagmogelijkheden
Injectie in steenkool
Injectie in steenkool is een nieuwe techniek. CO2 wordt in de steenkoollaag
geïnjecteerd en hecht zich daarbij aan de steenkool. Het is dan niet meer in
de gasvorm, waardoor een afsluitende toplaag om weglekken van het gas te
voorkomen niet nodig is.

Figuur 15: opslag in de ondergrond

CO2 voor kassen

Koolstofdioxide dat wordt afgevangen uit verbrandingsgassen kan gebruikt
worden om kassen te bemesten. In de tuinbouw is het van belang dat er
zuiver CO2 in de lucht zit. Dit bevordert de plantengroei door de
fotosynthese efficiënter te laten verlopen. Bij de fotosynthese wordt CO2 en
water omgezet in glucose.
 ECOreizen 25

Figuur 16: CO2 voor paprikateelt in de kassen

Opdracht 2
Er is onlangs veel publiciteit geweest over opslag van CO2 onder de
gemeente Barendrecht. Zoek een artikel op internet over deze opslag en
beantwoord de volgende vragen;
a. Leg aan de hand van een illustratie uit over welke vorm van opslag het
zou zijn gegaan in Barendrecht?
b. Noem drie argumenten voor en drie argumenten tegen opslag onder
Barendrecht.

Vraag
9. Geef de reactievergelijking van de fotosynthese, waarbij CO2 en water
worden omgezet in glucose en nog een andere stof.

Alternatieve ideeën
• Kunstmatige bomen. CO2 weer uit de lucht halen zou een mogelijkheid
zijn om het broeikaseffect te verminderen. Een professor uit New York
denkt echter een manier te hebben gevonden om het huidige
bovenmatige gebruik van fossiele brandstoffen aan te pakken. Hij heeft
een synthetische boom ontworpen, een machine die de functie van
natuurlijke bomen nabootst. Via bladeren waar lucht overheen stoomt,
wil hij koolstofdioxide (CO2) uit de lucht trekken. Vervolgens zou de CO2
Figuur 17: kunstmatige bomen die op deze wijze uit de atmosfeer verwijderd wordt, diep onder de
grond opgeslagen kunnen worden. Hier zou het voor goed op een
veilige manier kunnen blijven.

• Wolkenmakers. Er is een professor die een jacht heeft ontworpen, die

fijne deeltjes zeewater de wolken in pompt. Hierdoor worden de wolken
dikker en worden meer zonnestralen terug de ruimte in geketst. De
schepen die de professor heeft bedacht, zijn onbemand en worden door
de wind aangedreven. Zij produceren razendsnel een nevel van het
zeewater. De schepen zijn van afstand bestuurbaar, waardoor ze naar
die plaatsen gestuurd kunnen worden, waar het effect het grootste is.
Dit zou een manier kunnen zijn om het broeikaseffect tegen te gaan.
Figuur 18: wolkenmakers
• Verhoging CO2 absorptie door fytoplankton in de oceanen. Onze
oceanen zitten vol met fytoplankton. Dit is plantaardige plankton;
miljoenen zeer kleine planten in de zee. Zij zijn essentieel voor het
ecosysteem in de zee, omdat zij daar het begin van voedselketen
 ECOreizen 26

Figuur 19: fytoplankton
vormen. Het fytoplankton is niet zichtbaar met het blote oog, maar wel
vanuit de ruimte. Net zoals bomen, maken zij gebruik van fotosynthese.
Zij houden zichzelf in leven door zonlicht en door CO2 uit het water te
halen. Daarbij laten zij zuurstof achter. Wanneer ze dood gaan, zinken
zij naar de bodem van de zee en nemen ze het koolstof met hen mee.
Er zijn echter gebieden waar weinig of geen fytoplankton is. Een
geleerde is daarom op het idee gekomen om ureum (één van de
componenten van urine) toe te voegen aan oceaangebieden met een
gebrek aan fytoplankton. Ureum is een stikstofrijke meststof die planten
helpt groeien. Het toevoegen van deze stof in de delen van de zee
zonder fytoplankton, zal deze gebieden veranderen in een fytoplankton
rijk gebied. Daardoor zal er meer CO2 uit de lucht gehaald worden en
dus kan het meehelpen het broeikaseffect te bestrijden.

Opdracht 3
Hieronder staat een huis waar al een aantal maatregelen genomen zijn om
het energieverbruik en dus indirect de CO2 uitstoot te beperken. Bekijk dit
huis kritisch en bespreek de drie maatregelen die naar jouw idee de meeste
energiewinst opleveren. Zoek eventueel informatie over de maatregelen op
internet.
ECOreizen 27

Wat je nu moet weten

• Wat we onder het broeikaseffect verstaan.
• De oorzaken van het broeikaseffect.
• Natuurlijk en versterkt broeikaseffect
• De gevolgen van het broeikaseffect.
• Problemen door droogte en water.
• Effecten op de volksgezondheid.
• De oplossingen voor het broeikaseffect.
• Opslag van CO2.
• Alternatieven om CO2 te verwijderen.
3. Duurzaamheid
 ECOreizen 29

“Duurzaam ondernemen. Draagt jouw product, en de manier

waarop het geproduceerd wordt, ertoe bij dat de wereld ook voor
latere generaties een leefbare wereld is?”

3.1 Begrip “Duurzaam”

We kennen allemaal het woord “duurzaam” wel, maar wat wordt daar nu
precies onder verstaan. In 1987 verscheen het rapport “Our common future”
van de World Commission on Environment and Development van de
Verenigde Naties, waarin duurzame ontwikkeling centraal stond. Dit rapport
staat ook wel bekend als het Brundtland-rapport, naar Gro Harlem
Brundtland, de toenmalige voorzitster van de commissie. Veel publicaties
gebruiken de volgende definitie uit het Brundtland-rapport:

‘een ontwikkeling waarin tegemoet gekomen kan worden aan de

behoeften van huidige generaties zonder de mogelijkheden weg te
nemen dat toekomstige generaties in hun behoeften kunnen
voorzien’.

Bij duurzame ontwikkeling wordt gestreefd naar een evenwichtige

ontwikkeling die:
1) economisch haalbaar is, 2) goed is voor het milieu (ecologie) en 3)
goed is voor de mens (sociaal/cultureel).

“Duurzame chemie” Definitie duurzame chemie:

Duurzame chemie is de invulling van duurzame ontwikkeling op het gebied

van de chemie.
De invulling van duurzame ontwikkeling op het gebied van de chemie wordt
ook wel Groene Chemie genoemd. Duurzame chemie is het herontwerpen
en toepassen van chemische processen en producten. Dit gebeurt op een
dusdanige manier dat het gebruik en de aanmaak van schadelijke stoffen
Figuur 1: Duurzame chemie vermindert of zelfs voorkomen kan worden.
betekent onder andere
schonere processen en
verlaging van energie- en
Chemische processen moeten schoner worden, minder energie en
grondstofverbruik grondstof gebruiken en zuiverdere en minder gevaarlijke stoffen op leveren.
Op basis hiervan zijn er 12 principes opgesteld voor duurzaam
produceren, die hieronder staan weergegeven:

1. Werk preventief: het is beter afval te voorkomen dan te verwerken

2. Atoomeconomisch produceren: er moeten productiemethoden
ontwikkeld worden, waarbij zo veel mogelijk van de beginstoffen in het
eindproduct verwerkt zijn

E-mail en internet zijn zo
vanzelfsprekend dat je bijna
vergeet wat voor
energievretende infrastructuur
erachter zit. Sommigen
beweren dat het
energieverbruik door het
wereldwijde dataverkeer 300
miljoen ton CO2 uitstoot
veroorzaakt. Sinds Google de
videosite Youtube heeft
aangeschaft kreunen ze onder
de maandelijkse energiere-
kening.
Computer en internetbedrijven
zijn daarom begonnen met
Green Touch, een
onderzoeksinitiatief om het
energieverbruik van het
internet met 99,5 % te
reduceren in het jaar 2015.
Bron: C2W mei 2010
ECOreizen 30
3. Maak gebruik van minder gevaarlijke chemische productie methoden:
ontwerp productiemethoden die zo weinig mogelijk schade toebrengen
aan mens en milieu
4. Ontwikkel veiligere chemische stoffen: de effectiviteit van een stof moet
behouden blijven terwijl de toxiciteit moet dalen
5. Maak gebruik van veiliger oplosmiddelen: vermijd zo veel mogelijk het
gebruik van oplosmiddelen en als deze toch noodzakelijk zijn gebruik
dan oplosmiddelen die niet schadelijk zijn voor het milieu
6. Ontwerp de productieprocessen energie-efficiënt: dat wil zeggen
gebruik zo min mogelijk energie, probeer processen uit te voeren bij
relatief lage temperaturen en lage druk. Probeer energie die vrijkomt te
hergebruiken in het proces.
7. Gebruik hernieuwbare grondstoffen (dus grondstoffen die via recycling
teruggewonnen worden)
8. Kies reactieroutes met zo weinig mogelijk stappen: veel stappen in een
reactie betekent ook veel reagerende stoffen en ook meer vervuiling
9. Gebruik katalysatoren: reacties waarbij gebruik wordt gemaakt van een
katalysator verlopen efficiënter dan niet gekatalyseerde reacties
10. Ontwikkel chemische producten zodanig dat deze na gebruik niet in het
milieu blijven maar afgebroken worden tot onschadelijke producten
11. Ontwerp nieuwe analysemethoden die tijdens het productie proces
controleren of er schadelijke bijproducten ontstaan, zodat tijdig
ingegrepen kan worden in het proces
12. Ontwerp veilige chemische processen zodat het risico van ongevallen
zoals explosies, brand en uitstoot van schadelijke stoffen zo klein
mogelijk wordt
In 2002 vond de Wereldtop voor duurzame ontwikkeling plaats in
Johannesburg, Zuid-Afrika. Er werd in dezelfde tijd een schaduwconferentie
gehouden in Zuid-Afrika en onderstaande spotprent geeft wel aan dat nog
niet iedereen de toekomst op het gebied van duurzame ontwikkeling met
vertrouwen tegemoet ziet.
Figuur 2: Cartoon van Zapiro (Mail & Guardian)
Internetbron: http://www.kennislink.nl/web/show?id=119643&showframe=content&venster
id=811&prev=119641
 ECOreizen 31

Een voorbeeld van duurzaamheid

Trein schoon en duurzaam

De trein is in vergelijking met de meeste
andere vervoermiddelen schoon en
duurzaam. Dit betreft bijvoorbeeld het
geringe beslag van treinvervoer op de
ruimte (voor sporen, wegen en parkeer-
plaatsen), de minimale uitstoot van fijnstof
en de relatief geringe uitstoot van het
broeikasgas CO2. Gezien de problematiek
van luchtvervuiling in en rondom de grote
steden en de ernst van de klimaat-
problematiek zijn dit belangrijke aspecten.

Werken aan een duurzame NS

Het milieubeleid van de NS is er op gericht
de trein nog milieuvriendelijker te maken.
De nadruk ligt daarbij op het verbeteren van
energie-efficiency en het (verder) Figuur 3: NS duurzaam
Figuur 4: Voor de totale Bron: http://www.ns.nl →
hoeveelheid elektriciteit die terugdringen van de uitstoot van CO2. De
duurzaamheid en NS
wordt gebruikt om de treinen te NS werkt nu al 16% energie-efficiënter dan
laten rijden , maken de in 1997. Ons doel is om in 2010 20%
Nederlandse Spoorwegen voor energie-efficiënter te werken ten opzichte
meer dan 10 procent gebruik van 1997.
van groene stroom De NS
schaft daarvoor energiezuinige
treinen aan. Ook worden Vragen
bestaande treinen zo aangepast 1. Welke maatregelen ten aanzien van duurzaamheid heeft de NS
dat ze remenergie kunnen getroffen?
terugleveren aan het
bovenleidingnet. Die energie 2. Met welk van de criteria voor duurzaamheid (zie paragraaf 3.1) heeft de
kunnen treinen in de directe
NS iets gedaan?
omgeving dan weer gebruiken

3. Probeer ook voor auto’s een aantal maatregelen te formuleren waarbij

je gebruik maakt van de criteria voor duurzaamheid. Geef aan welke
criteria je gebruikt.

4. Idem voor vliegtuigen en boten.

 ECOreizen 32

3.2 Voorbeelden van duurzame ontwikkelingen

De ontbossing van vooral het tropisch regenwoud in Zuid-Amerika is een

ramp voor mens en natuur. 90 Procent van alle plant- en diersoorten komen
voor in het tropisch regenwoud. Veel planten zijn nog onbekend en zijn
mogelijk van groot belang voor de ontwikkeling van nieuwe medicijnen of
gewassen. Bossen zuiveren de lucht en zetten het broeikasgas CO2 om in
zuurstof. Bovendien houden ze water en bodem vast. Ongebreidelde
houtkap leidt daardoor vaak tot erosie, aardverschuivingen en
verwoestijning. Daarnaast wonen wereldwijd miljoenen mensen in bossen
en zijn zij voor hun voedsel en andere producten van die bossen afhankelijk.
De laatste 30 jaar is het tropisch regenwoud wereldwijd met 25 procent
afgenomen. Per jaar gaat 12,3 miljoen hectare bos verloren. Dit is gelijk aan
drie keer de oppervlakte van Nederland. Verwacht wordt dat over in 2020
60% van het tropisch regenwoud in het Amazonegebied verdwenen zal zijn.
De ontbossing wordt vooral veroorzaakt door landbouw en de handel in
tropisch hout. Veel hout wordt bovendien illegaal gekapt en verhandeld.
Daardoor lopen de landen waar het hout wordt gekapt niet alleen veel
Figuur 5: Zuid-Amerika
inkomsten mis, ze worden ook geconfronteerd met de milieugevolgen,
waaronder erosie, verwoestijning en watervervuiling.

Opdracht 1
SarVision uit Wageningen heeft een programma ontwikkeld waarmee de
wereldwijde ontbossing gevolgd kan worden. Ga naar onderstaande website
http://www.sarvision.nl/index.php?page=regional-monitoring-systems
en klik de ontbossingslink aan. Bekijk de ontbossing van Sumatra in de jaren
1998 tot en met 2007. Maak een schatting van het percentage bos dat
verdwenen is.

Duurzaam hout is hout dat op een verantwoorde manier geproduceerd is. Bij
de productie van duurzaam hout wordt rekening gehouden met:
• het milieu
Dat betekent onder meer: niet meer bomen kappen dan het bos aankan.
Nieuwe bomen aanplanten (herbebossing). Andere bomen en struiken
zo min mogelijk beschadigen.
• de economie
Dat betekent onder meer, dat een eerlijk deel van de opbrengsten uit
het bos ten goede komt aan de lokale economie en het in stand houden
van het bos. De lokale bevolking en inheemse volken moeten een
Figuur 6: logo fsc eerlijke kans hebben op werk in het bos.
• de sociale omstandigheden
Dat betekent onder meer: dat rekening gehouden wordt met de
levenswijze en rechten van inheems volken die in het bos leven of ervan
leven.

Figuur 7: Nikes, geproduceerd
met kinderarbeid?
Figuur 8: omslag van het boek
ECOreizen 33
Je kunt duurzaam hout herkennen aan een speciaal certificaat. Er zijn
diverse internationale certificaten in gebruik. De bekendste zijn: FSC (Forest
Stewardship Council) en PEFC (Programma voor de Erkenning van Bos
Certificeringssystemen). Als je deze afkortingen ziet staan op het hout dat je
koopt weet je zeker dat het duurzaam hout is.
Vraag
5. Noem minstens 10 punten waar, bij de productie van duurzaam hout,
rekening mee gehouden moet worden.
Duurzaam consumeren
Duurzaam consumeren is consumeren zonder dat het milieu daar ernstige
schade van ondervindt en zonder dat mensen er onder lijden. Dat betekent
dat je als consument rekening houdt met de manier waarop producten die je
koopt tot stand zijn gekomen. Kortom, je houdt rekening met mensen,
leefmilieu en economie (ook wel aangeduid als de 3 P's: people, planet en
profit).
Duurzaam consumeren betekent bijvoorbeeld dat je geen tapijten of
gympen koopt die met kinderarbeid zijn geproduceerd en bijvoorbeeld koffie
drinkt waarvoor de koffieboer in de Derde Wereld een rechtvaardige prijs
ontvangt. Of dat je make-up gebruikt die niet op dieren is getest en dat je
geen bont draagt. Het betekent ook dat je alleen hout gebruikt uit duurzaam
beheerde bossen en dat je gft, glas en bijvoorbeeld papier gescheiden
inlevert en energie bespaart.
Milieubewust leven is vaak makkelijker dan je denkt. En milieuvriendelijke
producten zijn vaak niet eens duurder dan 'gewone' producten. Door ze te
kopen help je het milieu, maar het heeft ook voordelen voor jezelf
Vraag
6. Noem een aantal maatregelen die jij kunt nemen om duurzamer te
consumeren
Cradle to cradle (C2C) Een nieuwe visie op duurzaam ontwerpen
In 2002 verscheen het boek “Remaking the Way We Make Things” van
William McDonough en Michael Braungart met een nieuwe visie op
duurzaam ontwerpen. De huidige methoden voor duurzame
productontwikkeling, zoals o.a. een levenscyclusanalyse (LCA), richten zich
op het beperken van de schadelijkheid van het product. Het product wordt
hier gezien als de keten van ontstaan (winning van grondstoffen, productie),
gebruik (energieverbruik en verbruik van hulpstoffen zoals waspoeder en
benzine) en afdanking (hergebruik en stort). De visie van Cradle to Cradle
wordt behandeld in de module ECObrandstoffen”.
Een voorbeeld van cradle to cradle
Het originele Engelstalige boek Cradle to Cradle is niet van papier maar van
een recyclebare kunststof, deze kan na een eenvoudig proces opnieuw als
glossy, helderwit papier worden gebruikt. In warm water lost de inkt op,
 ECOreizen 34

zodat er schoon kunststof achterblijft. Ook de inkt kan opnieuw als inkt
dienstdoen.

Duurzame energie
Duurzame energie is energie die opgewekt wordt uit bronnen waarbij weinig
tot geen schadelijke milieu effecten optreden tijdens het opwekken. Deze
bronnen raken nooit op en zijn dus onuitputtelijk. Voorbeelden zijn: zon,
water, wind, biomassa en aardwarmte.

Wat valt er onder duurzame energie?

Figuur 9: Cartoon Er zijn drie belangrijke processen die zorgen voor allerlei duurzame bronnen
op aarde:
1 Zwaartekracht (bijv. getijden energie)
2 Kernfusie in de zon (bijvoorbeeld zonne-energie)
3 Radioactief verval in de aardkorst ( bijvoorbeeld aardwarmte)
Deze processen spelen zich af over miljoenen jaren en voor de mens zijn ze
onuitputtelijk. Verschillende vormen van duurzame bronnen zijn:
• getijdenwerking
• verdamping/ neerslag
• wind
• golven
• smelten van ijs
• oceaanstromingen
• biomassaproductie (groei bomen en planten)
• aardwarmte (geothermische energie)
Uit deze duurzame bronnen ontstaat duurzame energie.
Bij het gebruik van duurzame energie komen er geen schadelijk stoffen vrij
en deze duurzame energie bronnen raken nooit op. (Een uitzondering is
biomassa, omdat bij deze verbranding wel schadelijke stoffen kunnen
vrijkomen)

Vragen
7. Wat is het verschil tussen fossiele brandstoffen en duurzame
brandstoffen?

8. Wat wordt er precies verstaan onder duurzame energie?

Wat je nu moet weten

• Het begrip “Duurzaam” omschrijven.
• Voorbeelden van duurzame ontwikkelingen geven.
• Duurzaam hout
• Duurzaam consumeren
• Duurzame energie
 ECOreizen 35

Informatie 1

Aardwarmte

Diep in de aardbol lopen temperaturen op tot duizenden graden.

Dat is een flinke voorraad energie, maar nog te duur om
grootschalig gebruik van te maken. Warmte uit de bodem door
zonlicht, gebruiken we al wel.

Het binnenste van de aarde heeft een zeer hoge temperatuur. Een deel
van die aardwarmte verwarmt via de buitenste aardlagen het
grondwater. In Nederland is het grondwater op een diepte van 500 meter
warm genoeg om in te zetten als verwarming.

Kostbare energie
Op dit moment maken energieproducenten nauwelijks gebruik van
aardwarmte. Door variaties in de bodem zijn namelijk eerst dure
proefboringen nodig om de technische haalbaarheid van
aardwarmtewinning te bepalen. En ook de aanleg van het systeem zelf is
duur. Aardwarmtewinning vergt een investering die tien keer hoger ligt
dan de kosten voor een systeem voor energiewinning uit fossiele
brandstoffen.
Een vorm van aardwarmte die wel in Nederland wordt gebruikt is
zonnewarmte die in de bodem is gedrongen. Met een
Figuur 10: Aardwarmtecentrale
bodemwarmtewisselaar en een warmtepomp kan deze warmte gebruikt
worden voor ruimteverwarming.
Een bodemwarmtewisselaar is een gesloten buizensysteem dat tot 100
meter diep de bodem in gaat. Door de buizen wordt een vloeistof
gepompt, die opwarmt in de bodem. Zelfs bij een klein
temperatuurverschil tussen bodem en vloeistof kan een warmtepomp
deze warmte voldoende verhogen en geschikt maken voor
ruimteverwarming.
In het buitenland is de situatie vaak gunstiger; met name in vulkanische
gebieden, waar de aardwarmte zich dicht onder het oppervlak bevindt, is
een groot aantal geothermische projecten uitgevoerd. Het bekendst is
waarschijnlijk IJsland, waar ruim tachtig procent van de warmtevraag
wordt geleverd door aardwarmte.

Bron: http://www.milieucentraal.nl/pagina?onderwerp=Aardwarmte
 ECOreizen 36

Informatie 2

Eb en vloed: getijdencentrales

In Nederland Is het verschil tussen eb en vloed maar een paar meter.

Figuur 11: getijden
Maar aan de Engelse en Franse kust kunnen deze verschillen wel oplopen
tot 10 meter. Eb en vloed zijn getijden, vandaar dat de centrales om
energie uit eb en vloed te halen ook getijdencentrales heten. Zulke
centrales werken als volgt. Als het vloed wordt dan stroomt het water
door buizen heen naar een reservoir achter de centrale. In deze buizen
zitten turbines die door het stromende water worden geactiveerd. De
turbines zetten generatoren aan die stroom leveren. Wanneer het weer
eb wordt stroom het water de andere kant op en hetzelfde wordt weer
herhaald. De turbines zijn zo gebouwd dat ze altijd draaien of het water
nou de ene of de andere kant op stroomt. In Nederland zijn zulke
centrales niet geschikt, omdat het verschil tussen eb en vloed te laag is.
Ook zou de scheepvaart onmogelijk worden.

Informatie 3

Kernfusie als energiebron

Eén van de belangrijkste voordelen van fusie-energie is dat de brandstof

zo goed als onuitputtelijk is, goedkoop, en voor iedereen toegankelijk.
Bovendien is er maar zeer weinig brandstof nodig: om een
elektriciteitscentrale van 1000 MW een jaar lang te laten draaien is 250
kg van een deuterium-tritium mengsel nodig.
Deuterium en tritium zijn isotopen van waterstof (zie figuur 12). In een
fusiereactor reageren deuterium en tritium met elkaar en worden een
heliumkern, een neutron en een grote hoeveelheid energie gevormd.

Figuur 12: waterstof, deute-

rium en tritium.

Figuur 13: De fusiereactie tussen deuterium en tritium.

ECOreizen 37

Deuterium komt op aarde in de natuur voor. Zo'n 0,015% van alle

waterstof op aarde is deuterium; een liter water bevat 33 milligram. Dat
maakt deuterium zeer overvloedig beschikbaar: de hoeveelheid
deuterium in de wereldzeeën wordt geschat op 4,6*1013 ton. Deuterium
kan worden gewonnen via elektrolyse van water.

Tritium komt niet in de natuur voor, maar het kan eenvoudig worden
gemaakt door het element lithium-6 met neutronen te bestralen. Het
radioactieve tritium wordt dus in de fusiecentrale gemaakt, en wordt
daarna onmiddellijk als brandstof verbruikt.

Lithium is een metaal dat overvloedig beschikbaar is, en onder andere

wordt gebruikt in de bekende lithiumbatterijen en in antidepressiva-
medicijnen. De bekende voorraden bedragen ongeveer 15 miljoen ton in
erts, en 200 miljard ton opgelost in zeewater. Wanneer uit dit lithium
tritium wordt gemaakt, ontstaat er voldoende tritium om voor 12 miljoen
jaar het gehele wereldenergiegebruik te kunnen dekken op het niveau
van het jaar 2002. De hoeveelheid benodigde energie om lithium te
winnen is verwaarloosbaar ten opzichte van de energie die vrijkomt in de
fusiereactie.

Helaas zijn fusiereactoren op dit moment nog niet beschikbaar. Met

behulp van een model is uitgerekend hoe de energievoorziening er in
Nederland uitziet in het jaar 2100. Kernfusie neemt dan al en belangrijke
plaats in.

Bron: http://www.fusie-energie.nl/

Kijk voor meer informatie over energie eens op de onderstaande site

http://students.chem.tue.nl/ifp27/index.htm
4. Rekenen met
atomen
ECOreizen 39

“Voordat het mogelijk is om met bijvoorbeeld een vliegtuig te

reizen moet er veel gerekend worden. Hoeveel brandstof kan je
meenemen om ver te komen zonder dat het gewicht te groot
wordt. Rekenen in de chemie is ook op talloze andere gebieden van
groot belang.”

4.1 Inleiding

We hebben in hoofdstuk 2 en 3 naar stoffen gekeken. Welke stoffen

verantwoordelijk zijn voor het broeikaseffect en welke stoffen duurzaam zijn.
Om echter te kunnen berekenen hoeveel eikenbomen je straks moet planten
om de koolstofdioxide uitstoot van jouw reis te compenseren, moet je
kunnen rekenen aan scheikundige reacties.
We moeten dus van het niveau van een hoeveelheid stof ( het macroniveau)
naar de kleinste deeltjes van de stof (het microniveau). Het macroniveau is
dus waarneembaar en het microniveau niet.

macro

micro

Figuur 1: van macro naar micro

Om chemische reacties te begrijpen moet je je iets kunnen voorstellen bij

moleculen en atomen. In klas 3 heb je al kennis gemaakt met moleculen en
atomen.
Stoffen hebben ook verschillende eigenschappen omdat de interacties
tussen de deeltjes, waaruit een stof bestaat, kunnen verschillen. Het zou
handig zijn om stoffen in groepen met overeenkomstige eigenschappen te
kunnen indelen.
 ECOreizen 40

Over atomen, moleculen, de indeling van stoffen in groepen en rekenen aan

chemische reacties gaan de volgende paragrafen.

4.2 Periodiek Systeem

In deze eeuw weten we al heel veel van atomen, maar hoe heeft zich dat in
de loop der eeuwen ontwikkeld.

Het oudst bekende idee over atomen kwam van de Griekse filosoof en
wetenschapper Democritus. Hij leefde van 460 tot 370 voor Christus en hij
dacht dat de wereld was samengesteld uit hele kleine deeltjes, die niet meer
kleiner konden worden gemaakt. Democritus noemde deze deeltjes “
atomoz” of atomen en hij dacht dat tussen deze kleine onzichtbare deeltjes
lege ruimtes zaten. Het verschil in eigenschappen van stoffen verklaarde hij
door het verschil in grootte van de deeltjes en het verschil in de ruimtes
Figuur 2: Democritus tussen de deeltjes.

Na de dood van Democritus werd zijn theorie verworpen door de grote

filosoof Aristoteles (384-322 BC). Aristoteles dacht dat de aarde was
samengesteld uit materie die gemaakt was van de vier elementen: aarde,
lucht, vuur en water. En hij verklaarde het verschil in eigenschappen van
stoffen uit het verschil in afmeting, vorm en kwaliteit waarin de vier
elementen in een stof voorkwamen. Het idee van Aristoteles heeft lang
stand gehouden maar uiteindelijk zijn de wetenschappers weer terug
gegaan naar het idee van de atomen.

Figuur 3: Aristoteles en zijn voorstelling van de vier elementen aarde, vuur, lucht en
water.
 ECOreizen 41

Het atoom is opnieuw geïntroduceerd door John Dalton in 1808. Hij

beweerde dat alle stoffen waren samengesteld uit kleine deeltjes, de
atomen, die varieerden in grootte en gewicht. Een element is een deeltje dat
maar uit een soort atomen bestaat en de atomen van het ene element zijn
verschillend van de atomen van een ander element.
Door de eigenschappen van de verschillende elementen te bestuderen
probeerden scheikundigen in de negentiende eeuw om de elementen in een
systeem te rangschikken. Het was de Rus Dimitri Mendelejef die de toen
bekende elementen rangschikte naar opklimmende atoommassa. Bovendien
Figuur 4: Dimitri Mendelejef
heeft hij elementen die chemisch op elkaar lijken onder elkaar gezet. De
tabel die zo ontstond is de basis geweest voor wat wij nu kennen als Het
Periodiek Systeem der Elementen.

In figuur 5 staat het huidige Periodiek Systeem weergegeven. De horizontale

regels worden perioden genoemd en de verticale kolommen groepen. Om
het systeem niet al te breed te laten zijn, zijn van de perioden 6 en 7 een
aantal elementen onder het systeem gezet.

Figuur 5: het Periodiek Systeem


Alkalimetaal
De term alkalimetaal komt van
het Arabische woord al kalja
voor potas. Potas is de oude
benaming voor kaliumcarbonaat,
dat gewonnen werd uit houtas
(potas). Door uit potas
kaliumhydroxide te bereiden en
dit kaliumhydroxide te
elektrolyseren, werd in 1807
voor het eerst het element
kalium verkregen. Een
verwijzing hiernaar vindt men in
het Engels en Frans waarin
kalium potassium wordt
genoemd.
Figuur 6: model van een atoom
ECOreizen 42
Vragen
1. Bekijk het beeldfragment over het periodiek Systeem met
onderstaande URL http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/
20090623_periodieksysteem01
Vraag je docent naar de video over het Periodiek Systeem.
2. Bekijk op onderstaande Engelstalige sites het Periodiek Systeem. Zoek
5 verschillende elementen op en noteer de gegevens van deze
elementen.
http://www.ptable.com/?lang=nl
http://www.webelements.com/
3. Hoeveel groepen zijn er in het periodiek Systeem en hoeveel perioden?
4. Geef de namen van de alkalimetalen.
5. In klas 3 heb je de formules geleerd van de halogenen. Geef nog eens
de formules van de stoffen die tot de halogenen behoren.
6. Mendelejef begon met het rangschikken van de elementen naar
opklimmende atoommassa, maar dat bleek uiteindelijk niet overal te
kloppen.
a. Geef met behulp van Binas tabel 99 een voorbeeld waaruit blijkt
dat dit niet in alle gevallen klopt.
b. Waarop berust de uiteindelijke rangschikking dan wel?
7. Voor het oefenen met het Periodiek Systeem kun je ook naar de
volgende site gaan http://v1.chemieoveral.epn.nl/ ga naar “de bouw
van stoffen” en dan naar onderdeel 1.3 Het Periodiek Systeem
Op de volgende site vind je een profielwerkstuk over Mendelejef
http://home.wanadoo.nl/crep/
4.3 Bouw van het atoom en atoommassa
Door onderzoek in de vorige eeuw heeft men vastgesteld dat een atoom is
opgebouwd uit een positief geladen kern, opgebouwd uit protonen en
neutronen, en een wolk van negatief geladen elektronen die rond de kern
bewegen.
De positieve lading van een proton, 1+, is even groot als de negatieve
lading van een elektron, 1–. De lading van een neutron is 0.
Het aantal protonen (positieve deeltjes in de kern) is gelijk aan het aantal
elektronen (negatieve deeltjes rond de kern)

Figuur 7: vergelijking van de
massa’s van een proton, een
neutron en elektronen
ECOreizen 43
Iedere atoomsoort wordt gekenmerkt door een atoomnummer. Het
atoomnummer van een element is het rangnummer van het element in het
periodiek systeem. Het atoomnummer geeft het aantal protonen in de kern
aan en het aantal elektronen rond de kern.
Het massagetal geeft de massa aan van het atoom. De massa van een
proton en een neutron is vrijwel gelijk namelijk 1 u. Het symbool u staat
voor de atomaire massa-eenheid, 1 u = 1,66*10 –27 kg = 1,66*10-24 g (Binas
tabel 7). Aangezien de elektronen een verwaarloosbare massa (9,22*10 –31
kg) hebben, is de atoommassa dus de som van de massa van de
kerndeeltjes (protonen + neutronen).
Bijvoorbeeld:
Helium heeft atoomnummer 2. Dit betekent dus dat He 2 protonen in de
kern heeft.
Het betekent ook dat He 2 elektronen rond de kern heeft.
Het massagetal van He = 4,00
Dit betekent dat de kern 4 deeltjes bevat.
Aangezien het atoomnummer reeds aangeeft dat er 2 protonen in de kern
zitten, moeten er ook nog 4 – 2 = 2 neutronen zijn.
De notatie van een atoom
Om deze gegevens per atoom weer te geven kun je als volgt te werk gaan:
voor het symbool van het element noteer je bovenaan het massagetal en
onderaan het atoomnummer.
bijv. voor Helium
wordt dit dan
Figuur 8:
atoomnotatie
Helium
en voor Titanium
wordt dit dan
Figuur 9:
atoomnotatie
Titaan
 ECOreizen 44

Isotopen
Een bepaald element heeft een bepaald aantal protonen in de kern. Dit is
voor ieder element onveranderlijk. Als je het aantal protonen verandert krijg
je een ander element, maar het aantal neutronen kan wel verschillen.

Dus de atomen van een bepaald element hebben altijd hetzelfde

atoomnummer, maar het massagetal, dat de som is van het aantal protonen
en neutronen, kan wel verschillen.
Atomen met een gelijk atoomnummer en met verschillend massagetal
worden isotopen genoemd.
Isotopen hebben dezelfde chemische eigenschappen, maar verschillende
fysische eigenschappen.

Voorbeelden:
Helium komt voor in de vorm van 2 isotopen: He met massagetal 3 (2
protonen + 1 neutron) en Helium met massagetal 4 (2p + 2n).

Figuur 10: Heliumisotopen

Een andere notatie voor deze twee heliumisotopen is He-3 en He-4.

Vragen
8. Leg uit hoeveel neutronen er in de volgende atomen zitten:
a.
31
15
P, 56
26
Fe , Zn-64

9. Een atoomsoort heeft atoomnummer 16 en massagetal 32.

Een werknemer van IBM, Don
Eigner, heeft op een dun
plaatje koper 48 ijzeratomen in
een kring geplaatst.
De diameter van deze kring is
14 nanometer, dit is 14*10 -9
10. Om te oefenen met atoomnummers en massagetal ga je naar
meter of uitgeschreven
0,000000014 meter
a. Hoeveel protonen, neutronen en elektronen bevat een atoom van
dit element?
b. Hoe groot is de massa van dit atoom?
c. Om welk element gaat het?
www.curie-online.nl. Kies daar leerling. Daarna VWO1, onderdeel 3
atoombouw en periodiek systeem. Doe 5 oefeningen.

11. Van chloor komen in de natuur 2 isotopen voor. Zoek in Binas tabel 25
op welke twee isotopen dat zijn.

Kernenergie mag dan
onderwerp van veel debat zijn,
er is één kernreactor die buiten
die discussie blijft: de nieuw te
bouwen Pallas Reactor. Deze
reactor moet, met steun van het
kabinet, de 50 jaar oude Hoge
Flux Reactor gaan vervangen.
De reden is begrijpelijk: de
Pallas Reactor gaat zogeheten
medische isotopen produceren,
stoffen zoals I-131, die in
ziekenhuizen veelvuldig worden
gebruikt voor de diagnose van
kanker en hartziekten. Aan
medische isotopen bestaat een
acuut wereldwijd tekort.
Onlangs bleek weer dat
patiënten om die reden niet
kunnen worden geholpen.
Bron: vpro/argos/22 mei 2010
Figuur 11: Opstelling voor
demoproef 1.4
ECOreizen 45
12. Om te oefenen met atoombouw kun je gebruik maken van de
Engelstalige site:
http://www.learner.org/interactives/periodic/basics_interactive.html
Doe 10 oefeningen op deze site en noteer je score.
13. Bij onderzoek naar afwijkingen in de werking van de schildklier wordt I-
131 gebruikt. Deze atoomsoort zendt daarbij β-straling uit. Bij β-straling
splitst in de kern van het joodatoom één neutron zich in een proton en
een elektron. Het ontstane proton blijft in de kern en het elektron niet.
a. Wat gebeurt er met het atoomnummer als β-straling optreedt?
b. Wat gebeurt met het massagetal als β-straling optreedt? Als in een
I-131 atoom één neutron splitst, ontstaat een nieuw atoom.
c. Geef van het atoom dat ontstaat het elementsymbool, het
atoomnummer en het massagetal.
Wat je nu moet weten
• De opbouw van het Periodiek Systeem
• Waar staan de metalen en waar de niet-metalen.
• Waar staan de halogenen
• Waar staan de edelgassen
• De bouw van het atoom
• Met behulp van het atoomnummer en het massagetal de bouw
van het atoom beschrijven
• Kunnen toelichten wat isotopen zijn
4.4 Een indeling van stoffen
Als je stoffen wilt indelen in groepen kun je bijvoorbeeld gebruik maken van
het elektrisch geleidingsvermogen van een stof. Met behulp van een
stroombron en twee elektroden leidt je stroom door stoffen en kijkt dan of
ze wel of niet geleiden. Je onderzoekt daarbij zowel de vaste fase als de
vloeibare fase van een stof. Hieronder staat een tabel waarin de resultaten
van zo’n onderzoek vermeld staan. De tabel is maar gedeeltelijk ingevuld.
Met behulp van het onderstaande experiment ga je de tabel verder invullen.
Demonstratieproef 1 : Welke stoffen geleiden elektrische stroom?
1. We gaan van een aantal vaste stoffen onderzoeken of deze de
elektrische stroom geleiden: keukenzout, kaarsvet, zink, zwavel, koper
en suiker.
2. We bepalen nu het geleidingsvermogen van kwik.
3. We smelten kaarsvet en zwavel en bepalen het geleidingsvermogen.
4. We smelten zinkchloride in een hardglazen buis en onderzoeken of dit
stroom geleidt.
Gebruik de resultaten van deze proef om de tabel verder in te vullen.
 ECOreizen 46

Tabel 1: elektrisch geleidingsvermogen van een aantal stoffen

Elektrisch geleidingsvermogen
Naam Formule Vaste fase Vloeibare fase
keukenzout NaCl +
natriumnitraat NaNO3 – +
kaarsvet C18H36O2
zink Zn +
zwavel S
koper Cu +
zinkchloride ZnCl2 –
suiker C12H22O11 –
kwik Hg +

Als je kijkt naar de resultaten in tabel 1 dan kun je de stoffen verdelen in

drie groepen:

Glucose, C6 H12O6 , een
moleculaire stof.
• Groep 1: stoffen die in vaste en in vloeibare toestand de elektrische
stroom niet geleiden.
• Groep 2: stoffen die in vaste en in vloeibare toestand de elektrische
stroom geleiden.
• Groep 3: stoffen die in vaste toestand de elektrische stroom niet
geleiden, maar in vloeibare toestand wel.

Als we nu gaan kijken naar de formules van de stoffen die in de drie

groepen horen die we net samengesteld hebben dan zien we het volgende:
IJzer, Fe, een metaal.
• In groep 1 hebben de formules uitsluiten symbolen van niet-metalen.
• In groep 2 staan alleen symbolen van metalen.
• In groep 3 staan formules waarin symbolen van niet-metalen en van
metalen voorkomen

Op grond van deze waarnemingen delen we in het vervolg de stoffen in drie

Calciumcarbonaat, CaCO3, een
zout.
Figuur 12: voorbeelden van
stoffen uit de verschillende
groepen.
groepen in namelijk:
1. Moleculaire stoffen
Deze stoffen zijn opgebouwd uit niet-metaalatomen. Moleculaire stoffen
bestaan uit moleculen. Een molecuul is dus een groep niet-
metaalatomen die bij elkaar horen.
2. Metalen
Deze stoffen zijn alleen opgebouwd uit metaalatomen.
3. Zouten
De zouten zijn opgebouwd uit metaalatomen en niet-metaalatomen.
Elektrische stroom beschouwen we als een transport van geladen deeltjes.
Indien er stroomgeleiding plaats vindt, moeten er in de stof dus geladen

Figuur 13: Atoommodel van
Rutherford. Een kern en in
willekeurige banen elektronen
rond de kern
ECOreizen 47
deeltjes aanwezig zijn en deze deeltjes moeten ook vrij kunnen bewegen.
Als we dit toepassen op de drie groepen van stoffen betekent dat het
volgende:
• moleculaire stoffen bestaan in vaste en vloeibare fase uit ongeladen
deeltjes.
• metalen bestaan uit geladen deeltjes die in de vaste en in de vloeibare
fase voldoende bewegingsvrijheid hebben om de elektrische stroom te
geleiden.
• zouten bestaan uit geladen deeltjes die in de vaste fase geen
bewegingsvrijheid hebben, maar in de vloeibare fase wel.
Vragen
14. Geef van onderstaande stoffen aan of ze de stroom zullen geleiden.
Licht je antwoord toe.
a. een druppeltje paraffine olie (C24H50)
b. een stukje tin (Sn)
c. een druppel zuiver water (H2O)
d. een stukje krijt (CaCO3)
e. een stukje lood (Pb)
f. een kristal kopersulfaat (CuSO4)
15. Brons is een legering. Een legering is een mengsel van twee of meer
metalen.
a. Zoek op uit welke twee metalen brons bestaat.
b. Zal brons ook de elektrische stroom geleiden? Zo ja, in welke fase.
4.5 Soorten bindingen
Als we de stroomgeleiding uit de vorige paragraaf willen verklaren zullen we
moeten kijken naar de bindingen tussen de atomen in de verschillende
stoffen. Om ons een voorstelling te kunnen maken van die bindingen maken
we gebruik van een atoommodel.
In klas 3 is het atoommodel van Rutherford besproken. Volgens dit model is
een atoom opgebouwd uit een positieve kern en rond de kern bevinden zich,
op relatief grote afstand, de elektronen.
Met het atoommodel van Rutherford kunnen we echter geen verklaring
geven voor het verschil in stroomgeleiding. Om dat te kunnen verklaren
moeten we naar een uitgebreider atoommodel, het atoommodel van Bohr.

Figuur 14: het atoommodel van Bohr
ECOreizen 48
Atoommodel van Bohr
Niels Bohr was een Deense natuurwetenschapper, die zich heeft
beziggehouden met de bouw van de elektronenwolk. Aan het begin van de
vorige eeuw ontwikkelde hij zijn atoommodel, waarbij het atoom wordt
voorgesteld als een soort zonnestelsel, waarin de elektronen cirkelvormige
en elliptische banen rond de kern doorlopen.
Er is slechts een beperkt aantal banen (Bohr noemde deze banen schillen)
waarin de elektronen kunnen bewegen en elke schil kan een bepaald
maximum aantal elektronen bevatten. Hiervoor stelde Bohr regels op die
hieronder vereenvoudigd zijn weergegeven.
Het dichtst bij de kern zit de K-schil, die maximaal 2 elektronen kan
bevatten. Iets verder zit de L-schil, die maximaal 8 elektronen kan bevatten.
Dan volgt de M-schil met maximaal 18 elektronen en zo verder. Wij
beperken ons tot de atoomsoorten, die maximaal 20 elektronen hebben, dus
de eerste drie periodes van het Periodiek Systeem. Daarboven worden de
regels ingewikkelder.
Bohr kreeg voor zijn theorie in 1922 de Nobelprijs voor natuurkunde.
De bouw van de elektronenwolk, de elektronenconfiguratie, wordt gevonden
door de elektronen zo dicht mogelijk bij de kern te plaatsen, waarbij het
maximum aantal elektronen in een schil niet mag worden overschreden.
Stofeigenschappen kan je nu verklaren door dit schillen model toe te passen
op de atomen waaruit de stof is opgebouwd. De waarneembare
eigenschappen van een stof (het macroniveau) worden dus bepaald door de
bouw van de kleinste deeltjes van die stof (het microniveau).
De atomen in één periode van het Periodiek Systeem hebben hun buitenste
elektronen in dezelfde schil. De edelgassen zijn in dit opzicht bijzonder, ze
hebben in hun buitenste schil precies 8 elektronen (He heeft er twee, de
schil is dan vol).
Bij sommige chemische reacties is het mogelijk dat atomen hun elektronen
uit de buitenste schil verliezen, terwijl andere atomen er elektronen bij
krijgen. De atomen kunnen hun buitenste schil “volmaken” of “leegmaken”.
Daarbij bereikt het atoom een elektronenverdeling, die je ook aantreft bij de
edelgassen. Dit is een heel stabiele situatie, we noemen dit de
edelgasconfiguratie.
Met behulp van dit model gaan we nu kijken naar de bindingen tussen de
atomen in de drie groepen stoffen (zie § 4.4).
ECOreizen 49

4.5.1 De metalen

Metalen geleiden de elektrische stroom zowel in vaste als in vloeibare

toestand.

Figuur 15: stroomgeleiding in een metaal

De spanningsbron kun je je voorstellen als een elektronenpomp. Aan de ene

kant van het metaal worden voortdurend vrij bewegende elektronen in het
metaal gepompt, terwijl de pomp aan de andere kant weer elektronen
aanzuigt. Metalen moeten dus een structuur hebben, waarin de elektronen
vrij kunnen bewegen.

Metaalatomen hebben volgens het atoommodel van Bohr weinig elektronen

in de buitenste schil. Deze elektronen worden bovendien niet erg stevig
vastgehouden, omdat ze ver van de kern verwijderd zijn. Je kunt de binding
tussen de metaalatomen dan ook als volgt omschrijven:

De metaalatomen zijn in de vaste stof netjes gerangschikt in een

metaalrooster. Deze metaalatomen zijn daarbij elektronen uit de buitenste
schil kwijt geraakt, zodat er positief geladen metaalatomen overblijven.

Figuur 16: een metaal met vrije elektronen

De elektronen, die vrij door het metaalrooster kunnen bewegen houden

de positief geladen metaalatomen bijeen: de metaalbinding. De
metaalbinding is een sterke binding, metalen hebben dan ook een hoog
smelt- en kookpunt.

Vragen
16. De bovenleiding van spoorwegen is van koper.
 ECOreizen 50

a. Welke eigenschap van koper maakt dit metaal geschikt om

bovenleidingen van te maken?
b. Leg uit welke deeltjes in koper verantwoordelijk zijn voor deze
eigenschap.

17. Zink wordt al eeuwenlang gebruikt. In Palestina en het vroegere

Transsylvanië zijn objecten gevonden die tot 87% zink bevatten en
dateren uit 1400 v.Chr. Rond het jaar 1000 was men in India al in staat
zink te smelten en gedeeltelijk te zuiveren.
a. Leg uit wat er met de metaalbinding gebeurt tijdens het smelten
van zink.
b. Leg uit wat er met de zinkatomen gebeurt.
Figuur 17: zink

4.5.2 De moleculaire stoffen

Moleculaire stoffen geleiden zowel in vaste als in vloeibare toestand geen

elektrische stroom en moeten een heel ander type binding hebben dan
metalen. Er zijn dus geen vrije elektronen aanwezig. In vaste toestand zitten
de moleculen netjes gerangschikt in een molecuulrooster. In zo’n
molecuulrooster heb je te maken met twee soorten bindingen:

1. De bindingen tussen de moleculen onderling: de

vanderwaalsbinding. Dit is een zwakke binding die gemakkelijk
verbroken kan worden. Bij het verbreken van de binding blijven de
moleculen intact. De sterkte van de binding hangt vooral af van de
grootte van het molecuul: moleculen met een grotere massa hebben
een sterkere vanderwaalsbinding dan moleculen met een kleinere
massa.

2. De binding tussen de atomen in de moleculen: de atoombinding. Dit

is juist een sterke binding, het kost veel moeite deze te verbreken. Hoe
moeten we ons deze binding tussen de atomen in een molecuul
voorstellen? We kunnen hiervoor het atoommodel van Bohr gebruiken.

De atoombinding
Een atoombinding ontstaat als atomen één of meer elektronen met elkaar
delen.

Als de buitenste schil van een atoom nog niet vol met elektronen zit, "deelt"
een atoom soms een elektron met een ander atoom om daarmee de
buitenste schil een stabiele edelgasconfiguratie te geven.

H2 is het eenvoudigste molecuul dat bestaat. Het is immers opgebouwd uit

de kleinste atoomsoort, waterstof H. Het atoomnummer van H is 1. Dit
betekent dat een waterstofatoom uit een proton en een elektron bestaat.
Waterstofgas, H2 (g), bestaat uit 2 atomen waterstof die aan elkaar
gebonden zijn.
 ECOreizen 51

Elk waterstofatoom "deelt" een elektron met een ander waterstofatoom.

Beide atomen bezitten door dit delen 2 elektronen in de K-schil en hebben
op dat moment de edelgasconfiguratie. Het molecuul H2 is elektrisch
neutraal, er zijn immers 2 protonen en twee elektronen. De twee gedeelde
elektronen houden de kernen bij elkaar, dit noemen we een
gemeenschappelijk elektronenpaar.

Figuur 18: een model van

een waterstofmolecuul
met een
gemeenschappelijk
elektronenpaar

We geven een gemeenschappelijk elektronenpaar aan met een streepje. We

kunnen het waterstofmolecuul in een zogenaamde structuurformule als
volgt weergeven: H – H.

Twee of meer atomen die een of meer elektronen met elkaar delen,
hebben een binding gevormd en zo is er een molecuul gevormd.

Een atoombinding komt dus tot stand door vorming van één of
meerdere gemeenschappelijke elektronenparen.

Covalentie.
De molecuulformule voor water is H2O. Het waterstofatoom (H) heeft een
elektron in de buitenste schil en wil dit delen om de K-schil helemaal te
vullen. Een waterstofatoom heeft een elektron beschikbaar voor een
binding. Het zuurstofatoom (O) heeft 6 elektronen in de buitenste schil en
wil er twee delen om de buitenste schil (L-schil) tot 8 te vullen. Een
zuurstofatoom heeft twee elektronen beschikbaar om te delen en kan dus
twee gemeenschappelijke elektronenparen vormen.

Het aantal elektronen dat een atoom beschikbaar heeft voor de

atoombinding noemen we de covalentie van een atoom. De covalentie van
een waterstofatoom is 1, de covalentie van een zuurstofatoom is 2.
Figuur 19: zuurstofatoom O
(8 protonen en 8 elektronen)
De covalentie van een atoom is gelijk aan het maximum aantal elektronen
dat een atoom kan delen. Om de covalentie te bepalen, bepaal je het aantal
elektronen dat er te weinig is ten opzichte van de dichtstbijzijnde
edelgasconfiguratie. Dit aantal is af te leiden uit de plaats van het atoom in
het Periodiek Systeem.
ECOreizen 52

Figuur 20: waterstofatoom H en een zuurstofatoom O

Een zuurstofatoom (O) kan een binding vormen met twee waterstofatomen
(H) en zo een watermolecuul (H2O) vormen.

Figuur 21:
de vorming van een
molecuul water

De structuurformule van H2O is:

Vragen
18. In onderstaand schema staan een aantal stoffen.

Stoffen Formule Atoombinding Vanderwaals-

binding
waterstof (g)
ijzer (s)
jood (s)

koperchloride (s) CuCl2

alcohol (l) C2H5OH

a. Schrijf de ontbrekende formules van de moleculen van de stoffen in

het schema.
b. Geef in het schema aan of in de moleculen van deze stoffen
atoombindingen en/of vanderwaalsbindingen voorkomen.
c. Leg uit waarom je het schema op jouw manier hebt ingevuld.
 ECOreizen 53

19. Bij schrikdraad krijg je een schok als je de draad aanraakt. De

elektriciteitsdraden in huis zijn omgeven door een plastic laagje. Je
krijgt geen schok als je deze vast pakt. Leg uit tot welke groep van
stoffen het plastic behoort.

20. Waterstofchloride is een chemische verbinding met de molecuulformule:

Figuur 22: Een model een
molecuul waterstofchloride
HCl. HCl werd in de tijd van de alchemie ook wel geest van zout (esprit
de sel) genoemd, omdat het in zuivere vorm een gas is dat ontwijkt
wanneer geconcentreerd zwavelzuur over keukenzout wordt
geschonken. Gassen werden in de alchemie vaker als geest beschreven,
zoals bijvoorbeeld spiritus. Het woord spiritus komt uit het Latijn en
betekent geest. HCl is bij kamertemperatuur een gas.
a. Tot welke groep van stoffen behoort waterstofchloride.
b. Welke binding komt voor in de moleculen van de stof
waterstofchloride.
c. Hoeveel elektronen hebben waterstof en chloor beschikbaar voor
de atoombinding
d. Teken de structuurformule van waterstofchloride.

21. a. Geef van de onderstaande atomen aan wat de covalenties zijn.

Atoomsoort Covalentie
H, F, Cl, Br, I
O, S
N, P
C, Si

b. Leg uit hoe je aan je antwoorden bent gekomen.

c. Wat zal de covalentie van seleen (Se) zijn?
d. Seleen kan reageren met waterstof. Leg uit wat de
molecuulformule zal zijn van de moleculen van de stof, die dan
ontstaat.
e. Teken de structuurformule van een molecuul van deze stof.

22. De stof ammoniak, NH3, is bij kamertemperatuur een kleurloos gas met
een zeer scherpe geur. Het gas is sterk irriterend/corrosief voor de huid,
de ogen en de luchtwegen en heeft giftige eigenschappen. Ammoniak
wordt gebruikt in koelinstallaties van bijvoorbeeld grote veilingen en
ijsbanen.
a. Leid uit de formule van ammoniak af wat de covalentie is van
stikstof.
b. Teken de structuurformule van ammoniak.
c. Welke bindingen zijn er in ammoniak in de gasfase en in de
vloeibare fase?

Figuur 23: Veiligheids-

pictogrammen van ammoniak
 ECOreizen 54

23. Geef de structuurformules van de hieronder staande stoffen. Leid de

covalenties af met behulp van Binas tabel 99.
a. Propaan, C3H8
b. Alcohol, C2H5OH
c. Zuurstof, O2
Bij zuurstof moet er tussen de twee atomen twee bindingen getekend
worden om aan de covalentie te voldoen. Men noemt dit een dubbele
atoombinding of gewoon een dubbele binding.

24. Etheen is een stof die in planten voorkomt. In planten heeft etheen
Figuur 24: een molecuul etheen
verschillende effecten. Een ervan is dat etheen wordt geproduceerd
door sommige rijpende vruchten, zoals bijvoorbeeld bananen, appels en
tomaten. Doordat bananen van nature al veel etheen afscheiden,
werden ze vroeger in fruitkoelhuizen gebruikt om het rijpingsproces van
andere vruchten te versnellen.
Als je thuis bananen en peren op een fruitschaal legt worden de peren
veel sneller rijp, wat niet altijd de bedoeling is.
De formule van etheen is C2H4.
a. Teken de structuurformule van etheen.
b. Leg uit hoe je tot deze structuurformule bent gekomen

25. Hieronder staan een aantal structuurformules. Deze zijn niet volledig, de
atoombindingen zijn niet aangegeven. Teken het juiste aantal
atoombindingen op de juiste plaats.

Formaldehyde Glycine Koolstofdisulfide

4.5.3 De zouten

In vaste toestand geleiden de zouten geen elektrische stroom, zouten

bevatten in vaste toestand dus geen vrij bewegende geladen deeltjes. In
gesmolten toestand geleiden zouten wel.

Soms kan een atoom een elektron afstaan of opnemen. Natrium en chloor
zijn daar voorbeelden van. Het natriumatoom heeft één elektron in zijn
buitenste schil en wil er dus één afstaan om zo de gewenste
edelgasconfiguratie te verkrijgen. Daartegenover wil het chloor atoom er
een opnemen, het bezit immers 7 elektronen in zijn buitenste schil.
ECOreizen 55

Figuur 25: een Na atoom en een Cl atoom

Als een atoom een elektron, dat negatief is, verliest krijgt het hele atoom
een positieve lading. Andersom krijgt een atoom dat een extra elektron
opneemt een negatieve lading. Een atoom dat een elektron heeft
opgenomen of afgestaan noemen we een ion.

Figuur 26: natriumatoom staat een elektron af aan het chlooratoom,

er ontstaat de stof natriumchloride

Ionen zijn atomen die niet elektrisch neutraal zijn, maar positief of
negatief geladen zijn.
Een positief geladen atoom noemen we een positief ion, een negatief
geladen atoom noemen we een negatief ion.

Figuur 27: een natriumion met een 1+ lading en een chloride-ion met een 1- lading

Het aantal elektronen dat een atoom kan opnemen of afstaan noemen we
de elektrovalentie. Voor de elektrovalentie geldt, net als bij de covalentie,
dat een atoom streeft naar een edelgasconfiguratie.
 ECOreizen 56

De ionen zijn in de vaste stof netjes gerangschikt in een ionrooster. De

ionen worden in het rooster bijen gehouden door de ionbinding. Zouten
hebben een hoog smeltpunt, dit wijst erop dat de ionbinding een sterke
binding is.
De ionen kunnen zich in de vaste stof niet verplaatsen en een zout geleidt in
vaste toestand dus geen elektrische stroom. In de gesmolten toestand
kunnen de ionen zich wel bewegen en dan geleidt een zout wel de
elektrische stroom.
Zoutformules zijn verhoudingsformules, ze geven de kleinste verhouding aan
waarin de ionen in het ionrooster voorkomen.

Bijvoorbeeld:
NaCl : verhouding Na+ : Cl¯ = 1 : 1
CaCl2 : verhouding Ca2+ : Cl¯ = 1 : 2

Figuur 28: vorming van een ionrooster van natriumionen en chloride-ionen

Vragen
26. Hiernaast staat een model van het ionrooster van natriumjodide.
a. Leg uit welk bolletje het natriumion is en welk het jodide-ion is.
b. Hoeveel elektronen bevat het natriumion en hoeveel elektronen
bevat het jodide-ion?
c. Geef de notatie voor het jodide-ion.
d. Zoek in Binas tabel 42A het smeltpunt op van kaliumjodide en leg
uit waarom de stof een hoog smeltpunt heeft.
Figuur 29: model van het e. Leg uit waarom kaliumjodide in de vaste fase de elektrische stroom
ionrooster van natriumjodide
niet geleidt en in de vloeibare fase wel.

27. Het ionrooster van calciumoxide is opgebouwd uit calciumionen en

zuurstofionen. De zuurstofionen worden oxide-ionen genoemd.
a. Leid met behulp van Binas tabel 99 af wat de lading van het
calciumion is en wat de lading van het oxide-ion is.
b. Leg uit wat de verhoudingsformule van calciumoxide is?

28. Tin hoort bij de metalen, is bij kamertemperatuur een vaste stof en
heeft een relatief laag smeltpunt namelijk 505 K. We gaan tin smelten.
a. Leg uit op welke manier het metaal tin de stroom kan geleiden.
Figuur 30: model van het b. Wat gebeurt er met de tinatomen tijdens het smelten?
ionrooster van calciumoxide c. Leg uit wat er met de metaalbinding gebeurt tijdens het smelten.

Calciumoxide, de oude naam
is ongebluste kalk, is een wit
poeder en het wordt gemaakt
door het element calcium te
laten regeren met zuurstof of
door de thermolyse van
calciumcarbonaat (CaCO3),
waarbij CaO + CO2. ontstaat..
Dit laatste proces was al in de
Romeinse tijd bekend en uit die
tijd dateren de eerste kalk-
ovens (zie figuur) waarin
calciumoxide uit schelpen werd
gewonnen.
Calciumoxide wordt nog steeds
in grote hoeveelheden
geproduceerd en kent vele
toepassingen.
Calciumoxide wordt
bijvoorbeeld toegepast als
warmteleverancier in militaire
gevechtsrantsoenen. Door
water aan het calciumoxide toe
te voegen, treedt een
exotherme reactie op waardoor
het rantsoen wordt verwarmd.
Het wordt tegenwoordig ook
toegepast door
begrafenisondernemers. Een
overledene wordt in een bad
van ongebluste kalk
(calciumoxide) geplaatst.
Daardoor lost het lichaam op
tot de bouwstenen waaruit het
is gemaakt, namelijk water met
aminozuren, kleine peptides,
suikers, zouten, en as dat puur
calciumfosfaat is. Deze as kan
aan de nabestaanden terug
gegeven worden. Het water
met de bouwstenen wordt
geloosd om op die manier zijn
weg in de natuur weer te
vinden.
ECOreizen 57
d. Leg uit of je, uit het feit dat tin vast is bij kamertemperatuur, kunt
afleiden dat de metaalbinding in tin een sterke binding moet zijn.
Tinchloride is een stof die in vaste vorm geen stroom geleidt. In
gesmolten toestand geleidt tinchloride de stroom wel.
e. Tot welke groep stoffen zal tinchloride horen?
29. Als calcium en zuurstof met elkaar in contact komen, treedt de volgende
reactie op:
2 Ca (s) + O2 (g) → 2 CaO (s)
a. Geef de naam van de stof die ontstaat.
b. Geef voor iedere stof precies aan welke bindingen bij deze reactie
worden verbroken of gevormd.
De eigenschappen van de stoffen die bij deze reactie zijn betrokken
zijn heel verschillend.
c. Neem onderstaande tabel over en vul hem verder in.
Stof Kookpunt Geleiding in geleiding in naam van de
vaste toestand gesmolten deeltjes die
toestand stroom geleiden
Ca 1757 K
O2 90 K
CaO 3123 K
30. De stof met formule SOCl2 is een kleurloze vloeistof. De stof lost op in
het oplosmiddel benzeen.
Als je de stof met water mengt, treedt er een reactie op. Hierbij
ontstaan zwaveldioxide en waterstofchloride (HCl).
a. Waarom reken je SOCl2 tot de moleculaire stoffen?
In SOCl2 heeft zuurstof de covalentie 2 en chloor de covalentie 1.
In SOCl2 zijn het zuurstofatoom en de chlooratomen direct aan het
zwavelatoom gebonden.
b. Teken de structuurformule van SOCl2 en leid af, dat zwavel in SOCl2
niet de covalentie kan hebben, die je op grond van de plaats in het
Periodiek Systeem zou verwachten.
c. Als SOCl2 oplost in benzeen, welke soort binding(en) wordt
(worden) dan verbroken?
d. Als SOCl2 gemengd wordt met water, welke soort binding(en) wordt
(worden) dan verbroken?
e. Stel de reactievergelijking op voor de reactie tussen SOCl2 en
water. Lees daarvoor de informatie uit het begin van de opgave
nog eens door.
 ECOreizen
31. Volgens de tekst zijn de atomen in een molecuul N2 zeer sterk aan
elkaar gebonden. Dit hangt samen met de covalentie van N atomen. De
covalentie van een atoom is het aantal elektronen van dat atoom dat
gebruikt kan worden voor atoombindingen.
Koken met vloeibare stikstof
Koken met vloeibare stikstof
wordt ook wel cryogeen koken
genoemd. Mega koud en niet
ongevaarlijk. De vloeibare
stikstof heeft een temperatuur
van - 196 ºC. Wie ermee wil
werken, zal moeten beschikken
over een speciale stikstofemmer
ook wel een dewar-vat
genoemd. Maar het is wel een
spectaculaire methode die het
koksvak een lading nieuwe
mogelijkheden bezorgt.
De meerwaarde van koken met
stikstof laat zich het best
uitleggen aan de hand van een
voorbeeld. Neem een mousse .
Dompel die tien seconden onder
in stikstof en je krijgt een
krokante buitenkant die een
temperatuur heeft van - 30 ºC.
De binnenkant daarentegen is
een stuk warmer: 7 ºC. Dit
veroorzaakt een heel bijzonder
mondgevoel.
De tijd dat alleen een select
groepje topkoks ermee werkte
ligt achter ons. Instellingskoks
die eens wat anders willen,
kunnen er ook mee scoren.
58
Stikstof splitsbaar bij lage temperatuur
De twee atomen die een stikstofmolecuul vormen, zijn zeer sterk aan
elkaar gebonden.
Dit is één van de sterkste bindingen in de natuur. Stikstofatomen zijn
daardoor niet zo makkelijk beschikbaar voor chemische processen en
producten.
Verbindingen van stikstof, bijvoorbeeld kunstmest, kunnen momenteel
alleen bij hoge druk en hoge temperatuur en met behulp van
katalysatoren worden geproduceerd. In de jaren zestig werd ontdekt
dat bacteriën in de grond wel in staat zijn om stikstof uit de lucht af te
breken waardoor de atomen bindingen kunnen aangaan met andere
atomen.
Dertig jaar hebben chemici zonder veel succes geprobeerd de
vaardigheid van deze bacteriën in een laboratorium na te bootsen.
Onderzoekers zijn er nu in geslaagd de stikstofatomen van elkaar los te
weken met behulp van een molybdeenverbinding bij normale
temperaturen en druk. Molybdeen is een metaal dat ook aanwezig is in
het enzym dat bacteriën gebruiken om stikstof te ontleden.
a. Geef de covalentie van stikstof en geef aan hoe uit deze covalentie
kan worden afgeleid dat de atomen in een molecuul N2 zeer sterk
aan elkaar gebonden zijn.
In de tekst wordt gesproken over het „ontleden” van stikstof. De
term ontleden is in dit geval onjuist.
b. Geef aan waarom deze term hier onjuist is.
Eén van de producten van de chemische industrie waarbij stikstof
als grondstof wordt gebruikt, is kunstmest. Een bepaalde soort
kunstmest bevat (NH4)2SO4. (NH4)2SO4 is een zout dat uit
samengestelde ionen bestaat. Een samengesteld ion is een groepje
van meerdere atomen dat een lading heeft zoals hier NH4+ en SO42-
Als in een verhoudingsformule zo’n ion meerdere malen voorkomt
zetten we dit samengestelde ion tussen haakjes en buiten de
haakjes geven we met de index aan hoe vaak dit ion in de
verhoudingsformule staat. Om (NH4)2SO4 te maken wordt eerst
ammoniak (NH3) bereid uit stikstof en waterstof.
c. Geef de reactievergelijking van deze ammoniakbereiding.
d. Welke soort bindingen komen voor in ammoniakmoleculen?
e. Hoe wordt de binding genoemd tussen de ammoniakmoleculen in
vloeibaar ammoniak?
f. Welke soort bindingen komen voor in (NH4)2SO4?
 ECOreizen 59

Wat je nu moet weten

• Hoe je op grond van stroomgeleiding stoffen in drie groepen kunt
indelen
• Het Atoommodel van Bohr
• Metalen
• Metaalbinding
• Vrije elektronen
• Moleculaire stoffen
• Vanderwaalsbinding
• Atoombinding, gemeenschappelijk elektronenpaar
• Covalentie
• Hoe je structuurformules moet tekenen
• Zouten
• Ionbinding
• Elektrovalentie
• Ionrooster

4.6 Atoommassa en molecuulmassa

Zoals in paragraaf 4.2 is besproken, wordt de massa van het atoom bepaald
door de massa van de protonen en neutronen. De eenheid is de atomaire
massa-eenheid u, 1 u = 1,66*10–27 kg = 1,66*10-24 g (Binas tabel 7).

Gemiddelde atoommassa
Je zou verwachten, omdat de massa van elektronen te verwaarlozen is, dat
de atoommassa’s altijd hele getallen zijn. In Binas tabel 99 zie je echter dat
er een heleboel gebroken getallen zijn.
De gemiddelde atoommassa die vermeld staat in het Periodiek Systeem
(Binas tabel 99), is het gewogen gemiddelde van alle in de natuur
voorkomende isotopen van een bepaald atoom (voor de isotopen van de
elementen zie Binas tabel 25). Broom heeft twee in de natuur voorkomende
isotopen: Br met atoommassa 78,91834 u komt voor 50,5% voor in de
Figuur 31: natuur en Br met atoommassa 80,91629 u komt voor 49,5% voor in de
Binasnotatie van Broom
natuur. De gemiddelde atoommassa van Br is: 0,505 x 78,91834 + 0,495 x
80,91629 = 79,90733

De gemiddelde atoommassa van broom is dus 79,90 u (zie BINAS tabel 99)

Ionmassa
Aangezien de massa van de elektronen te verwaarlozen is ten opzichte van
de massa protonen en de neutronen is de massa van het ion gelijk aan de
massa van het bijbehorende atoom. De massa van een Na+ ion is dus gelijk
aan de massa van een Na atoom, namelijk 22,99 u
ECOreizen 60

Molecuulmassa
De molecuulmassa is de som van de atoommassa's van de afzonderlijke
atomen waaruit het molecuul is opgebouwd.
Voor de berekening van de molecuulmassa gebruiken we de gemiddelde
atoommassa van de atomen zoals vermeld in Binas tabel 99.

De molecuulmassa van H2SO4 is dan 2 x 1,008 + 32,06 + 4 x 16,00 = 98,08

u.

Massapercentage
Met behulp van de atoommassa en de molecuulmassa kun je het
massapercentage van een bepaald element in de stof berekenen.
massa deel
massapercentage = x 100 %
massa geheel

Rekenvoorbeeld 1:
Bereken het massapercentage waterstof in ethanol, C2H6O.
• de massa van 1 waterstofatoom is 1,008 u
• in ethanol zitten 6 waterstofatomen, de massa daarvan is 6 x 1,008 =
6,048 u
• de molecuulmassa van ethanol is 2 x 12,01 + 6 x 1,008 + 16,00 =
46,07 u
• het massapercentage waterstof in ethanol is dan:

massa van 6 H  atomen 6,048 u

x 100%  x 100%  13,13%
massa van 1 molecuul ethanol 46,07 u

Rekenvoorbeeld 2:
Een koolwaterstof heeft een molecuulmassa van 30,068 u. De verbinding
bestaat voor 79,9% van de massa uit koolstof en voor 20,1% uit waterstof.
Bepaal de molecuulformule van deze verbinding.
• de massa van de C-atomen in een molecuul is 0,799 x 30,068 = 24,02
u,
24,02
• dit komt overeen met  2,00 C  atomen
12,01
• de massa van de H-atomen in een molecuul is 0,201 x 30,068 = 6,04 u,
6,04
dit komt overeen met  6,0 H  atomen
1,008
• de molecuulformule is dus C2H6

Opgaven
32. Leid met behulp van Binas tabel 99 de massa af van:
a. het atoom met atoomnummer 13
b. een fluoride-ion
c. een tinion, dat een 2+ lading heeft.

Figuur 32: PET flessen.
Bloedarmoede (anemie,
van Grieks αναιμα,
bloedloos) is een toestand
waarbij er sprake is van
een te laag gehalte aan
hemoglobine (Hb) in het
bloed. Hemoglobine is het
rode, zuurstof- en
koolstofdioxide transporte-
rende eiwit in bloed, dat
zich bevindt in de rode
bloedcellen. Bloedarmoe-
de is dus niet het hebben
van "te weinig" bloed,
zoals wel eens gedacht
wordt.
Hemoglobine bevat ijzer,
en een tekort aan ijzer
leidt dan ook tot
bloedarmoede.
ECOreizen 61
33. Geef van de onderstaande deeltjes de formule en bereken de
molecuulmassa
a. zuurstof
b. methaan
c. ammoniak
d. sacharose
e. calciumcarbonaat, CaCO3
34. Bereken het massapercentage van het element koolstof in glucose
(C6H12O6).
35. De plastic polyetheen heeft als formule (C2H4)n Deze plastic heeft een
molecuulmassa van 5,0*104 u. Bereken hoe groot n is.
36. Frisdrankflessen worden gemakt van PET. De formule van deze plastic
kun je voorstellen als:
(C6 H4)
a. Zoek in Binas tabel 66 E op wat de afkorting PET betekent.
De formule van PET geeft aan dat de eenheid die tussen vierkante
haakjes staat zeer vaak voor komt.
b. Bereken de massa van deze eenheid van PET.
c. Bereken hoe groot de molecuulmassa van PET is als n = 1000.
d. Bereken het massapercentage zuurstof in PET
37. Als je last hebt van bloedarmoede, moet je “staalpillen” slikken. Deze
pillen bevatten een ijzerhoudende stof, vandaar de naam. Een
voorbeeld van zo’n stof is ijzerascorbaat. IJzerascorbaat bevat 24,3
massaprocent ijzer, 31,3 massaprocent koolstof, 2,6 massaprocent
waterstof en 41,8 massaprocent zuurstof. De massa van een deeltje
ijzerascorbaat is 229,8 u. Bepaal de formule van ijzerascorbaat.
Wat je nu moet weten
• Wat we verstaan onder gemiddelde atoommassa.
• Met een bekende molecuulformule molecuulmassa’s berekenen.
• Het massapercentage berekenen van atomen in een verbinding.
• Uit gegeven massapercentages de verhoudingsformule berekenen
van een ontleedbare stof.

Figuur 33: cartoon van de mol
ECOreizen 62
4.7 De mol
Als in de chemische industrie producten worden gemaakt is het van belang
om de beginstoffen in de juiste verhouding bij elkaar te doen. Het is de
bedoeling dat de beginstoffen volledig met elkaar reageren en dat er geen
beginstoffen overblijven.
Als we naar de vorming van ammoniak uit de niet-ontleedbare stoffen
kijken:
3 H2 (g) + N2 (g) → 2 NH3 (g)
dan kunnen we aan de reactievergelijking zien in welke verhouding de
deeltjes met elkaar reageren, maar het is natuurlijk niet mogelijk om
moleculen af te wegen.
Bij de productie van ammoniak hebben we het echter over enorme aantallen
moleculen. Chemici hebben daarom een nieuwe grootheid afgesproken:
namelijk de hoeveelheid stof, (symbool = n). De eenheid die daarbij
hoort, is mol. Deze nieuwe grootheid is ingevoerd omdat het gemakkelijk is
om een hoeveelheid stof uit te drukken in een eenheid, waaraan je
onmiddellijk kunt zien hoeveel deeltjes erin zitten.
Afgesproken is dat 1 mol stof 6,02*1023 deeltjes bevat. We noemen dit getal
de constante van Avogadro, Na . Maar waarom is er voor zo’n vreemd getal
gekozen? Daarvoor moeten we even terug naar de atomaire massa-eenheid:
1 u = 1,66*10-24 g.
We kunnen ons ook afvragen hoeveel u zit er in 1 gram:
1
1g   6,02  10 u
23
1,66  10
24
Het getal 6,02*1023 is dus de omrekeningsfactor van de massa-eenheid
gram naar de massa-eenheid u. De keuze voor 6,02*1023 als aantal deeltjes
in een mol stof heeft een groot voordeel zoals uit de volgende
rekenvoorbeelden blijkt.
Rekenvoorbeeld 1:
De massa van 1 molecuul H2 is 2 x 1,008 u = 2,016 u.
De massa van 1 mol H2 is 6,02  10 x 2,016 u  1,214  10 u
23 24
Uitgedrukt in gram wordt dat 1,214  10 x 1,66  10 g  2,016 g
24 24
Rekenvoorbeeld 2:
De massa van 1 molecuul N2 is 2 x 14,01 u = 28,02 u.
De massa van 1 mol N2 is 6,02  10 x 28,02 u  1,687  10 u
23 25
24
Uitgedrukt in gram wordt dat 1,687  10 x 1,66  10 g  28,02 g
25
Uit de rekenvoorbeelden blijkt dat 1 mol deeltjes dus een massa (uitgedrukt
in gram) heeft, die in getalwaarde gelijk is aan de massa (uitgedrukt in u)
van één deeltje.
ECOreizen 63

Als we de massa willen weten van 1 mol stof hoeven we alleen de massa uit
te rekenen van een deeltje van die stof (Binas tabel 99) en de eenheid u te
vervangen door de eenheid g.
De massa van 1 mol stof noemen we de molaire massa, aangegeven met
M. De eenheid is dan gram per mol (g mol-1).

Nu we deze nieuwe grootheid, de hoeveelheid stof met de eenheid mol,

hebben kunnen we ook rekenen aan reacties. Als we nog eens naar de
vorming van ammoniak uit de niet-ontleedbare stoffen kijken dan zien we
het volgende:

Figuur 34: de vorming van ammoniak uit de elementen

Uit figuur 34 blijkt dat de coëfficiënten in een reactievergelijking ook de

verhouding in mol aangeven waarin de stoffen bij de reactie betrokken zijn.
De molverhouding voor de reactie uit figuur 34 is dus:

H2 : N2 : NH3 = 3 : 1 : 2

In woorden betekent dat: als 3 mol waterstof reageert met 1 mol stikstof
ontstaat er 2 mol ammoniak. Links en rechts van de pijl hoeven niet
dezelfde aantallen mol te staan.
Ter illustratie: 1 mol mollen heeft 4 mol poten

Figuur 35: 1 mol mollen

 ECOreizen 64

Informatie 1

De constante van Avogadro

De constante van Avogadro, NA, volledig uitgeschreven is

6,0221367*1023. De grootte van dit getal is moeilijk te begrijpen. Om je
een idee te geven: als we 6,0221367*1023 bierblikjes zouden hebben,
dan zou de hele aarde bedekt zijn met een stapel van meer dan 40 km
hoog.

Figuur 36: bier en popcorn Als je 6,0221367*1023 stukjes popcorn neemt kun je heel Europa
bedekken met een laag van 115 km hoog.

Blokschema chemisch rekenen

Bij het rekenen aan reacties kun je gebruik maken van een blokkenschema,
waarin de diverse grootheden met de daarbij behorende eenheid staan.

M = de molaire massa (g mol-1)

NA = het getal van Avogadro
ρ = de dichtheid (g dm-3)

Bij eenvoudige berekeningen waar je geen reactievergelijking bij nodig hebt,

gebruik je de volgende strategie:
1. in welk blok staat het gegeven en reken dit om naar de eenheid die in
het blok staat
2. in welk blok staat het gevraagde
3. voer de omrekenstappen uit en maak gebruik van de aanwijzingen
boven de pijlen
4. reken het gevraagde om naar de gevraagde eenheid
5. let op het juiste aantal significante cijfers
ECOreizen 65

Rekenvoorbeeld 3
Hoeveel milliliter is 0,352 mol water?
1. blok chemische hoeveelheid; 0,352 mol
2. blok volume
3. de molaire massa van water is: M = 18,02 g mol-1
0,352 mol H2O  0,352 x 18,02 = 6,34 g H2O
de dichtheid van water is: ρ = 0,998*103 g dm-3
6,34
6,34 g H2O  3
 0,00636 L
0,998  10
4. 0,00636 L = 6,36 mL
5. significantie is 3 cijfers

Rekenvoorbeeld 4
Hoeveel moleculen zuurstof zitten in 18,6 g zuurstof?
1. blok massa: 18,6 g O2
2. blok: aantal deeltjes
3. de molaire massa van zuurstof: M = 32,00 g mol-1
18,6
18,6g zuurstof   0,581mol O 2  0,581 x 6,02  10  3,50  10
23 23

32,00
moleculen O2
4. –
5. significantie is 3 cijfers

Met behulp van reactievergelijkingen kun je de hoeveelheden van de stoffen

die verdwijnen en ontstaan berekenen. Daarbij moet je gebruik maken van
de chemische hoeveelheid, de mol.

Strategie voor deze berekening:

1. stel de reactievergelijking op
2. wat is het gegeven en wat is het gevraagde
3. leid uit de reactievergelijking de molverhouding af
4. reken de hoeveelheid gegeven stof om in mol
5. bereken via de molverhouding het aantal mol van de gevraagde stof
6. reken het aantal mol gevraagde stof om naar de gevraagde eenheid
7. denk aan de significante cijfers

Rekenvoorbeeld 5:
Hoeveel gram zuurstof is nodig voor de verbranding van 50,0 g
waterstofsulfide, H2S.
1. 2 H2S (g) + 3 O2 (g) → 2 H2O (l) + 2 SO2 (g)
2. gegeven: 50,0 g H2S, gevraagd de hoeveelheid O2
3. molverhouding H2S : O2 = 2 : 3
4. de molaire massa van H2S: M = 34,08 g mol-1
50,0
50,0 gH2 S   1, 467 molH2 S
34,08
ECOreizen 66

1, 467
5. nodig aan O2 : x 3  2, 201 mol O 2 . Molaire massa van O2: M =
2
32,00 g mol-1.
6. 2,201 mol O2  2,201 x 32,00 = 70,4 g O2.
7. significantie is 3 cijfers

Opgaven
38. ga naar de ondertaande site
http://www.curie-online.nl/curie/pagina.asp?pagkey=42688
oefen op deze site met:
a. mol en massa
b. 50 opgaven met molberekening en molair volume. Voor de opgaven
over het molair volume moet je eerst paragraaf 4.8 bestuderen
c. Molberekeningen met kloppende reactievergelijkingen
Je krijgt alleen de antwoorden te zien. Als het je niet lukt om de
goede antwoorden te vinden vraag dan aan de docent extra uitleg.

39. Bereken hoeveel gram overeenkomt met:

a. 0,25 mol stikstof
b. 1,35 mol ijzer
c. 3,82 mol propaan C3H8
d. 1,25*10-2 mol calciumoxide, CaO

40. Hoeveel moleculen/atomen bevat:

a. 2,7 g zwavel
b. 1,8 mol fluor
c. 3,2*10-3 g natriumchloride

41. Hoeveel mol komt overeen met:

a. 2,5 g zuurstof
b. 50 mL alcohol, C2H5OH
c. 750 kg ammoniak
d. 110 L methaan, CH4 (g)

42. Ga naar de onderstaande site

http://v1.chemieoveral.epn.nl/
oefen met “rekenen in chemie 1” onderdeel 2.5 –rekenen met de mol.
Oefen met “rekenen in chemie 3” onderdeel 6.3 –rekenen aan reacties.

43. Calciumcarbonaat, CaCO3, ontleedt bij verwarming in calciumoxide en

koolstofdioxide.
a. Bereken hoeveel gram calciumoxide ontstaat uit 300 gram
calciumcarbonaat.
b. Bereken hoeveel dm3 koolstofdioxide is ontstaan na afkoeling tot
273 K en een druk van p = po.

44. Wanneer je 12,0 gram glucose (C6H12O6) zonder toetreding van zuurstof
ontleedt, ontstaat er 4,8 gram koolstof.
 ECOreizen 67

a. Bereken het massapercentage koolstof van glucose.

b. Bereken het massapercentage ook met behulp van de
molecuulformule van glucose

45. Waterstof, brandstof van de toekomst.

Waterstof is een schone brandstof. Als waterstof in een

waterstofbrandstofcel wordt verbrand met zuurstof ontstaat als enig
reactieproduct water. De bij de verbranding van waterstof vrijkomende
energie wordt gebruikt voor de aandrijving van een elektromotor. De
elektromotor zorgt voor de aandrijving van de auto.

Waterstof is echter lastig op te slaan. Men is bezig met het ontwikkelen

Figuur 37: IJs met daarin
opgesloten CH4 molecuul.
van de mogelijkheid om waterstof op te slaan in ijs. Bij de vorming van
ijs worden de H2O moleculen zo gerangschikt dat er holtes ontstaan. In
de hiernaast staande figuur zie je een molecuul methaan (CH4)
opgeslagen in een ijsstructuur, maar het is ook mogelijk om waterstof
op te slaan in ijsstructuren Op elk hoekpunt van de vijfringen bevindt
zich een H2O molecuul. In de waterstofauto van de toekomst zou je dus
een tank gevuld met ijs hebben waar waterstof in opgeslagen is. Over
deze mogelijkheid gaan de onderstaande vragen.

Een auto kan 50 kg brandstof meenemen. Stel dat de verhouding

tussen watermoleculen en waterstofmoleculen (opgeslagen in de
ijskristallen) 5:1 is.
a. Wat is de verhouding tussen de massa van de watermoleculen en
de massa van de waterstofmoleculen?
b. Hoeveel kg waterstof kan de auto meenemen als deze 50 kg
brandstof inneemt?
c. Hoeveel mol waterstof is dat?
De waterstof wordt in de brandstofcel verbrand tot waterdamp. Bij
de vorming van 1 mol gasvormig water (waterdamp) komt
2,42*105 J vrij.
d. Geef de reactievergelijking voor de verbranding van waterstof tot
water.
e. Hoeveel Joule komt er vrij als de bij c) berekende hoeveelheid
waterstof wordt verbrand tot water? (als je onderdeel c niet hebt
berekend neem dan 503 mol voor de berekening)
Bij de verbranding van 1 kg benzine komt 44 MJ vrij.
f. Vergelijk de verbranding van waterstof met de verbranding van
benzine en noem twee factoren die een keuze voor waterstof als
brandstof ondersteunen.

Figuur 38:een postzegel met
de tekst van de Wet van
Avogadro in het Italiaans.
Figuur 39: drie bollen van
1,00 L met gas
ECOreizen 68
4.8 Het volume van 1 mol gas
Lees eerst het informatieblok hieronder.
Informatie 2
Lorenzo Amadeo Avogadro werd op 9 augustus 1776 in Turijn geboren.
Als telg uit een bekende advocatenfamilie begon hij eerst als advocaat te
werken, maar al snel gaat zijn interesse meer uit naar wiskunde en
natuurkunde. In 1809 stopt hij met de advocatuur en wordt hoogleraar
natuurkunde in Turijn.
In 1811 publiceerde Avogadro een artikel, waarin hij het onderscheid
tussen moleculen en atomen duidelijk maakte. Hij wees erop dat Dalton
(een andere scheikundige) de uitdrukkingen atomen en moleculen had
verward. De 'atomen' van stikstof en zuurstof zijn in werkelijkheid
moleculen, die elk uit twee atomen bestaan. Zo kun je vier atomen
waterstof (2 moleculen) combineren met twee atomen zuurstof (1
molecuul) om twee moleculen water te produceren.
Hij formuleerde in die tijd zijn later beroemd geworden wet over volumes
van gassen. Omdat in de gasfase de afstand tussen moleculen heel groot
is, ging hij er vanuit dat gelijke volumina van gassen bij dezelfde
temperatuur en druk een bepaalde hoeveelheid moleculen
kunnen bevatten. Deze hoeveelheid moleculen is onafhankelijk van het
soort gas.
Volgens Avogadro bevat een bepaald volume gas dus een bepaald aantal
moleculen en deze hoeveelheid is onafhankelijk van het soort gas. We
kunnen dit heel eenvoudig zelf afleiden met een berekening.
Als we drie glazen bollen van 1,00 L vullen met drie verschillende gassen bij
een temperatuur van 273 K en een druk van 1,01*105 Pa (=1,00 bar)
kunnen we met behulp van het blokkenschema berekenen wat het volume
van 1 mol van die gassen is.
Als we willen weten wat het volume van 1 mol gas is moeten we eerst
berekenen hoeveel mol er 1,00 L zit. We doen dit voor het gas argon: de
dichtheid van argon is 1,78 g dm-3, dus 1,00 L argon heeft een massa van
1,00 x 1,78 = 1,78 g.
De molaire massa van argon is: M = 39,95 g mol-1. 1,78 g argon komt dan
1,78
overeen met  0,0446 mol argon, dus 1,00 mol argon heeft een
39,95
1,00
volume van  22, 4 L
0,0446
ECOreizen 69

Vraag
46. Bereken nu zelf het volume van 1 mol gas stikstof en 1 mol gas
zuurstof. Zet de berekening in onderstaande tabel.

Formule Volume Dichtheid Molaire Aantal Volume 1

3 -3
gas (dm ) (g dm ) massa mol mol (dm3)
-1 3
(g mol ) per dm
Ar 1,00 1,78 39,95 0,0446 22,4
O2 1,00
N2 1,00

Uit je berekening zal duidelijk blijken dat Avogadro gelijk had.

Bij dezelfde temperatuur en druk bevatten gelijke volumina van

gassen een gelijk aantal moleculen.

Uit de tabel blijkt dat 1 mol gas bij standaardomstandigheden, dit is een T =
273 K en een druk po = 1,01*105 Pa (=1,00 bar), altijd een volume heeft
van 22,4 dm3. Dit noemen we het molair volume, Vm.

Blokschema chemisch rekenen

Het blokkenschema kun je nu uitbreiden met een blok volume van gassen.
De verbindende factor tussen het blok mol en het blok volume van gassen is
het molair volume Vm. De waarde van Vm bij 273 K en 298 K vind je in Binas
tabel 7. Denk eraan dat deze waarden in m3 per mol staan, omgerekend zijn
ze 22,4 dm3 mol-1 en 24,5 dm3 mol-1.

M = de molaire massa (g mol-1)

Na = het getal van Avogadro
Vm= het molair volume (dm3 mol-1)
ρ = de dichtheid (g dm-3)
ECOreizen 70

Rekenvoorbeeld:
Wanneer aardgas over verhit koperoxide wordt geleid ontstaat er koper,
koolstofdioxide en waterdamp. Men gebruikt 2,0 g koperoxide.
a. hoeveel liter aardgas (methaan) is er nodig om alle koperoxide te
laten reageren. Bij de heersende temperatuur en druk is
Vm = 24 dm3 mol-1
b. hoeveel gram koper kan er maximaal ontstaan?

a)
1. 4 CuO (s) + CH4 (g) → 4 Cu (s) + CO2 (g) + 2 H2O (l)
2. gegeven: CuO
gevraagde : CH4
3. molverhouding is CuO : CH4 = 4 : 1
2,0
4. 2,0 g CuO  = 0,02514 mol CuO
79,55
M CuO = 79,55 g mol-1
5. molverhouding CuO : CH4 = 4 : 1
0,02514
dus er is nodig = 0,006285 mol CH4
4
6. 0,006285 mol CH4  0,006285 x 24 = 0,15 liter CH4 (Vm = 24 dm3
mol-1)

b)
1. 4 CuO (s) + CH4 (g) → 4 Cu (s) + CO2 (g) + 2 H2O (l)
2. gegeven: CuO
gevraagde: Cu
3. molverhouding is CuO : Cu = 4 : 4
2,0
4. 2,0 g CuO  = 0,02514 mol CuO
79,55
MCuO = 79,55 g mol-1
5. molverhouding CuO : Cu = 4 : 4 = 1 : 1
dus er ontstaat 0,02514 mol Cu
6. 0,02514 mol Cu  0,02514 x 63,55 = 1,6 g Cu
MCu = 63,55 g mol-1

Vragen
47. Ga naar de onderstaande site
http://www.curie-online.nl/curie/pagina.asp?pagkey=42688
en oefen de opgaven over het molair volume

48. IJzererts bestaat voor het grootste gedeelte uit Fe2O3. Hieruit kan men
met behulp van koolstofmono-oxide zuiver ijzer bereiden.
a. Geef voor dit proces de reactievergelijking
b. Bereken hoeveel dm3 koolstofmono-oxide nodig is voor de
omzetting van 1000 g ijzererts als gegeven is dat ijzererts
ECOreizen 71

94,0 massaprocent Fe2O3 bevat.

Gegeven is dat onder de omstandigheden van het proces het molair
volume 38,5 dm3 mol-1.

49. Spiritus bevat o.a. 70,0 volumeprocent alcohol (C2H6O). In een

spiritusbrander wordt de alcohol volledig verbrand tot koolstofdioxide
en water.
Bereken hoeveel dm3 zuurstof (298 K en p=po) nodig is voor de
verbranding van 100 ml spiritus.

Wat je nu moet weten

• Wat we verstaan onder een mol stof.
• De massa van een stof omrekenen naar mol.
• Het volume van een stof omrekenen naar mol.
• Mol kunnen omrekenen naar aantal deeltjes.
• Wet van Avogadro kunnen toelichten.
• Volumina van gassen rechtstreeks omrekenen naar mol via het
molair volume.
ECOreizen 72

4.9 Molariteit

Als we over concentratie spreken bedoelen we daarmee de hoeveelheid

opgeloste stof in één liter oplosmiddel. Omdat we de hoeveelheid stof
aangeven in mol wordt de eenheid van concentratie dan mol L-1, daar
bedoelen we mee het aantal mol stof per liter oplossing. Deze concentratie
aanduiding heet molariteit en we gebruiken daar meestal de aanduiding M
voor.

Als je dus 0,75 mol stof oplost in water tot een totaal volume van 1 liter dan
is de molariteit van de oplossing 0,75 mol L-1. We zeggen ook wel dat de
oplossing 0,75 molair is.

In formule wordt het dan:

het aantal mol stof het aantal mmol stof
molariteit(M) 
het aantal liter oplos sin g het aantal mL oplos sin g

Voor het noteren van de molariteit gebruiken we vaak vierkante haken.

Daarmee geven we dan de concentratie van de deeltjes aan die in 1,00 L
oplossing aanwezig zijn.

Als we dus een oplossing hebben van 0,37 mol ethanol, C2H5OH, in een liter
dan kunnen we dat noteren als [C2H5OH] = 0,37 mol L-1.
Maar hebben we een oplossing die per liter 0,15 mol natriumchloride bevat
dan is de notatie [NaCl] niet juist, want NaCl is in opgeloste toestand
gesplitst in ionen. De juiste notatie is dan:
[Na+] = 0,15 mol L-1 en [Clˉ] = 0,15 mol L-1

Rekenvoorbeeld 1:
Als we 1,7*10-3 mol glucose, C6H12O6 , oplossen in water tot 250 mL, dan is
de molariteit:
3
1,7  10
Molariteit = = 6,8 x 10-3 mol L-1
0,250
Als we aan deze 250 mL glucose oplossing 100 mL water toevoegen wordt
de nieuwe molariteit:
3
1, 7  10
mol L-1.
3
Molariteit   4, 9  10
0, 250  0,100

Gehaltes
Als de concentraties erg laag zijn, gebruiken we andere, kleinere eenheden.
Zo kennen we procenten (honderdste delen), promille (duizendste delen) en
ppm (parts per million, miljoenste delen). Het ppm geeft aan hoeveel mg
van een bepaalde stof in 1,00*106 mg van een mengsel zit, ppm. We
spreken dan van massa-ppm uitgedrukt in mg per kg.
Als we de opgeloste stof en het oplosmiddel in volume-eenheden uitdrukken
spreken we van volume-ppm en daarmee bedoelen we het aantal ml
ECOreizen 73

opgeloste stof in 1,00*106 mL mengsel. Het volume-ppm wordt uitgedrukt in

ml per m3.
Voorbeeld: veronderstel dat we één schep suiker met een massa van 9,5
gram oplossen in een totaal volume van 0,6 liter, 6 liter, 6000 liter en 6
miljoen liter dan kunnen we het suikergehalte uitrekenen.
De dichtheid van suiker is 1,58 g cm-3, dus 9,5 g suiker komt overeen met
9,5
 6,0 cm  6,0 mL suiker.
3

1,58

0,6 liter 1%
(procent) 6,0 mL suiker
1 deel per = 1%
600 mL mengsel
honderd

6 liter 1‰
(promille)
6,0 mL suiker
1 deel per = 1‰
duizend 6000 mL mengsel

6000 liter 1 ppm (part

per million) 6,0 mL suiker
 1 ppm
1 deel per 6000 000 mL mengsel
miljoen

6 miljoen liter 1 ppb (part

per billion) 6,0 mL suiker
 1 ppb
1 deel per 6000 000 000 mL mengsel
miljard
ECOreizen 74

Blokschema chemisch rekenen

Het blokkenschema voor het chemisch rekenen is nu uitgebreid met een
blok molariteit. Je kunt bij alle chemisch berekeningen gebruik maken van
dit schema.

M = de molaire massa (g mol-1)

Na = het getal van Avogadro
Vm= het molair volume (dm3 mol-1 )
ρ = de dichtheid (g dm-3)
V = volume (dm3)

Vragen
50. ga naar de onderstaande site
http://www.curie-online.nl/curie/pagina.asp?pagkey=42688
en oefen de opgaven met concentratieberekeningen

51. ga naar de onderstaande site

http://v1.chemieoveral.epn.nl/ en oefen bij “rekenen in de chemie 2”
onderdeel 4.2 –rekenen met molariteit

52. Je lost 0,45 gram NaBr op in water tot een volume van 40 mL. Bereken
de molariteit.

53. Bereken hoeveel gram CaCl2 je moet oplossen in water tot een
oplossing van 200 ml om een concentratie Clˉ ionen van 0,46 M te
krijgen.
ECOreizen 75

54. Iemand heeft voor een proefje verdund zwavelzuur nodig, namelijk
2,00 liter 0,25 molair. Bereken hoeveel gram zwavelzuur (H2SO4) hij
daarvoor moet afwegen.

55. In een voorraadkast staat een fles met 0,50 liter keukenzoutoplossing
(NaCl). De molariteit is 0,513 molair. Je hebt een keukenzoutoplossing
nodig die 7,0 gram zout per liter oplossing bevat. Bereken hoeveel liter
oplossing je maximaal kunt maken als je de gehele inhoud van de
voorraadfles gebruikt.

56. Je lost 190,4 mg jood (I2) op in 25 mL alcohol. Bereken de molariteit

van de oplossing.

57. Vervolgens verdun je de oplossing door er 75 mL alcohol aan toe te

voegen. Bereken de concentratie van de nieuwe oplossing in mol per
liter. (Als je bij 57 geen antwoord hebt, neem dan 0,080 molair).

58. Als je waterstofchloride (HCl) in water oplost ontstaan er H+ ionen en

Cl¯ ionen. Zo’n oplossing wordt zoutzuur genoemd.
Als je zoutzuur met een natriumsulfietoplossing laat reageren, ontstaat
zwaveldioxide via de onderstaande reactievergelijking:
2 H+ (aq) + SO32- (aq) → H2O (l) + SO2 (g)
Een groepje leerlingen gaat deze proef doen. Ze voegen bij elkaar
25,0 mL 0,100 M natriumsulfietoplossing en 25,0 mL 0,250 M zoutzuur
en vangen het gas op.
a. Bereken hoeveel mmol natriumsulfiet en hoeveel mmol
waterstofchloride bij elkaar gevoegd worden.
b. Laat met een berekening zien welke van deze twee stoffen in
overmaat aanwezig is.
c. Bereken hoeveel cm3 zwaveldioxide bij deze proef maximaal kan
ontstaan. Bij de reactie omstandigheden van de proef is
Vm = 24,0 dm3 mol-1.

Wat je nu moet weten

• De molariteit van oplossingen uitrekenen.
• Met behulp van molariteit rekenen aan reacties.
5. De reis
 ECOreizen 77

“Duurzaam reizen?
Kies vervoersmiddelen die zo weinig mogelijk CO2 uit stoten.
Kies brandstoffen die duurzaam geproduceerd zijn.”

5.1 De wedstrijdvoorwaarden

In dit hoofdstuk gaan jullie de activiteiten 3 en 5 uitwerken, jullie gaan de

reis samenstellen.

Stel groepjes van 3 of 4 personen samen. Je doet met je groepje de

experimenten en je maakt de reis met hen. Houd er rekening mee dat je reis
duurzaam moet zijn. Kijk nog even in de hoofdstukken 2 en 3 en lees nog
eens de artikelen uit hoofdstuk 1.
Als je dat gedaan hebt ga je met je groepje de wedstrijdvoorwaarden en
eisen bespreken.

Let op! Je reis moet rond de wereld gaan, je steekt dus zowel de Atlantische
Oceaan over als de Stille Oceaan. Naar het oosten reizen levert je geen
extra reisdag op.

De volledige wedstrijdvoorwaarden zoals deze door ECOreizen bv zijn

geformuleerd staan hieronder.

ECOREIZEN BV reisopdracht.
In onderstaande opdracht staan de eisen en voorwaarden geformuleerd
waaraan jullie inzending moet voldoen.

1. De reis moet duurzaam zijn

• Je moet proberen om zoveel mogelijk duurzame brandstoffen te
gebruiken.

2. Jullie wereldreis uitstippelen

• Je hebt maximaal 30 dagen om rond de wereld te reizen. Je
vertrekt uit de plaats waar je school staat en na 30 dagen kom je
hier weer terug na een reis rond de gehele aardbol.
• Je moet bij de reis rond de wereld 6 werelddelen bezoeken:
Europa, Afrika, Azië, Australië, Noord- en Zuid-Amerika.
• In elk werelddeel bezoek je in elk geval één grote stad, waar je
minimaal 1 dag blijft rondkijken, je blijft één extra dag in die stad.
Dit betekent een onderbreking van 24 uur tussen aankomst en
Figuur 1: de opdracht vertrek.
• Op www.mapquest.com vind je een uitgebreide internet atlas.
Hiermee bepalen jullie je bestemmingen en print je de kaarten van
je reis uit.
• Op www.indo.com/distance/ berekenen jullie je reisafstanden. Voer
gewoon je begin en eindplaats in en laat het programma rekenen.
 ECOreizen 78

• Je moet minimaal 3 verschillende vervoermiddelen

gebruiken.
• Je berekent je reis op basis van 1 persoon (ook al zit je daar met
zijn vieren aan te rekenen).
• Je berekent de afstanden op de onderstaande manier:
Vliegtuig: de afstand tussen twee plaatsen = afstand
hemelsbreed (as the crow flies)
Boot: afstand tussen 2 plaatsen = afstand hemelsbreed (tenzij je
duidelijk om moet varen)
Landvoertuigen: de afstand tussen twee plaatsen = afstand
hemelsbreed x 1,5.

3. De vervoermiddelen
• Bedenk welke vervoermiddelen je gaat gebruiken voor je reis. Let
hierbij op reistijd en op het brandstofverbruik!
• Je mag gebruik maken van de volgende vervoermiddelen: fiets,
auto, bus, trein, boot en vliegtuig (uiteraard kun je alleen de
laatste twee gebruiken om over water te komen, maar verder mag
je ervan uitgaan dat overal goede snelwegen en/of spoorwegen
liggen).

Vervoer- Brandstof Formule Snelh.1 Verbr.2 Dichth.3 Max.h4

middel
Fiets Glucose C6H12O6 15 250,0 1,58 8
Auto Bio-ethanol C2H5OH 95 15 0,80 10
Auto Benzine C7H16 95 18,3 0,72 10

Bus Diesel C8H18 75 33,0 0,82 16

Trein Kolen → C 110 32,6 3,50 20
Elektriciteit
Boot Stookolie C10H22 60 61,5 0,95 20
Vliegtuig Kerosine C9H20 700 7,6 0,90 20

Figuur 2: de vervoermiddelen 1. Gemiddelde snelheid van het voertuig in km/uur

2. Verbruik van het voertuig in (pers*km)/L (aantal km dat 1
persoon kan reizen per liter brandstof)
3. Dichtheid van de brandstof in kg/L
4. Aantal uur dat je maximaal op één dag met dit vervoermiddel kunt
reizen

• Stel voor elke brandstof de reactievergelijking op voor de

volledige verbranding, er ontstaat alleen CO2 en H2O.
• Bereken hoeveel brandstof (van welke soorten) je nodig hebt
voor je reis.
 ECOreizen 79

4.
Figuur 3: hoeveel hectare
eikenbos ter compensatie van
je CO2 uitstoot?
Chemisch rekenwerk
a. Bereken hoeveel m3 zuurstof voor de verbranding van de
brandstof je gebruikt op je reis.
b. Bereken hoeveel ton CO2 je produceert op je reis.
c. Bereken de concentratie van die geproduceerde CO2 in de
troposfeer in volume-ppm.
• de troposfeer is het eerste schilletje van de atmosfeer, waar wij
in leven.
• de straal van de aarde is ca. 6000km, de troposfeer zit in een
schil van ca. 9 km dik om de aarde. Hiermee kun je berekenen
wat het volume van de troposfeer is.
• Je mag er bij het berekenen van uit gaan dat de temperatuur in
de hele troposfeer kamertemperatuur is en dat de druk gelijk is
aan standaardomstandigheden.
d. Bereken hoeveel hectare eikenbos nodig is om de CO2 uitstoot,
die jullie in 30 dagen geproduceerd hebben, uit de lucht te halen.
Gebruik hierbij de volgende aannames en gegevens:
• Reactievergelijking fotosynthese:
6 CO2 + 6 H2O → C6H12O6 + 6 O2
• Een eikenboom neemt gemiddeld 20 m2 bosoppervlak in beslag
• Neem aan dat een gemiddelde eikenboom een cilindervorm
heeft (met een straal van 75 cm) en volledig uit glucose
(C6H12O6) is opgebouwd.
• De dichtheid van eikenhout kun je in BINAS vinden.
• Eén eikenboom groeit gemiddeld 0,30 cm per jaar.
• Vraag eens aan een aardrijkskunde docent hoeveel hectare bos
in Nederland staat.
Wie gaat de uitdaging aan en zet alle berekeningen en
uitkomsten in een Excel-bestand?

5. Opdrachten op de continenten
Op elk van de continenten is een opdracht voor een praktisch
onderzoekje. De uit te voeren experimenten staan in hoofdstuk 6.
Elke groep is verplicht om drie experimenten uit te voeren.
ECOreizen 80

6. Presentatie
• Vermeld jullie namen, de datum en klas (iedere groep maakt één
verslag)
• Licht uitgebreid toe waarom jullie denken dat jullie reis groen en
duurzaam is.
• Laat je reisschema duidelijk zien. Doe dit in een tabel:
• Bestemmingen + reisroutes + afstanden + vervoermiddelen +
reistijden (incl. extra verblijfdagen!) + brandstof verbruik
• Totale afstanden /brandstofverbruik per vervoermiddel
• Verbrandingsreacties van alle brandstoffen uitwerken (ook als
je ze niet gebruikt)
• Licht toe welke soort brandstof vanuit duurzaamheid bekeken
het beste is.
• Laat je reisroute op een kaart zien
• Geef de antwoorden van je ‘chemisch rekenwerk’ (laat je
berekeningen ook zien!)

Figuur 4: wereldkaart
6. De experimenten
per continent
ECOreizen 82

“Maak een keuze uit de experimenten in dit hoofdstuk.

Kies drie experimenten en voer deze met twee personen uit.
Lever de werkbladen in bij je docent.”

Inleiding
In dit hoofdstuk vinden jullie alle experimenten die gedaan kunnen worden.
De experimenten staan in dit moduleboekje, maar zijn ook verwerkt in
werkbladen. Deze werkbladen krijgen jullie van je docent. Op het werkblad
vinden jullie:
• een inleiding op het experiment
• de onderzoeksvraag
• de werkwijze, dus hoe je het experiment moet uitvoeren
• eventuele tabellen waar je de resultaten in vermeldt
• een aantal verwerkingsvragen
• eventuele vragen bij de proef.

In hoofdstuk 1 hebben jullie bij opdracht 2 een planning gemaakt, waarin je

vermeld hebt welke experimenten je gaat doen.
Voor een goed verloop van deze experimenten onderneem je de volgende
stappen:
1. bedenk welke experimenten je hebt gekozen
2. vraag de bijbehorende werkbladen aan de docent.
3. maak een werkplan zodat je weet hoe je de experimenten uit moet
voeren
4. voer het experiment uit, noteer de waarnemingen in de daarvoor
bestemde tabel op je werkblad
5. voer de berekeningen uit
6. lever je werkblad aan het eind van de les in bij je docent

De experimenten leveren een cijfer op. Elk experiment telt even zwaar en
het gemiddelde cijfer voor deze 3 experimenten is het eindcijfer.
Vraag aan je docent om een werkblad bij de experimenten en het
scoreformulier voor de experimenten.
Denk aan het uitwisselen van kennis en informatie bij de
experimenten.
ECOreizen 83

Informatie 1

In Binas tabel 7 staat de waarde van het molair volume bij 273 K en bij
298 K. Als we het molair volume willen berekenen bij andere
temperaturen of een andere druk kunnen we gebruik maken van de
pxV
Algemene gaswet: nR
T
Hierin is p de druk in Nm-2, V het volume in m3, n is het aantal mol gas,
T is de temperatuur in K en R is de gasconstante (zie Binas tabel 7). Voor
het berekenen van het molair volume bij andere temperatuur en druk
gebruiken we de gaswet in een andere vorm. We vergelijken 2 situaties
met elkaar. Voor situatie 1 gelden de waarden p1 , V1 , n1 en T1 en voor
situatie 2 gelden de waarden p2 , V2 , n2 en T2 .
p1xV1 p xV p xV p xV
Er geldt nu:  R en 2 2  R en dus 1 1  2 2
n1xT1 n 2 xT 2 n1xT1 n 2 xT 2
Omdat we R nu niet meer hoeven te gebruiken mogen we ook andere
eenheden gebruiken, maar wel voor allebei de situaties dezelfde
eenheden. Als we nu voor situatie 1 invullen de standaardomstandig-
heden p1 =po =1,00 bar, n1=1 mol, T1 =273 K en V1=22,4 dm3. Voor
situatie 2 nemen we p2 =po , n2=1 mol en T2 =350 K dan kunnen we het
molair volume uitrekenen bij T =350 K en p=po.
1, 00 x 22, 4 1, 00 xV2
 en daaruit kunnen we berekenen dat V2 =Vm=28,2
1x 273 1x 350
dm3. Het molair volume is bij 350 K dus 28,2 dm3.
 ECOreizen 84

6.1 Experiment Europa

Inleiding
Het levensritme in Europa is de afgelopen decennia steeds hoger
geworden. Mensen moeten aan steeds hogere eisen voldoen. Vrouwen
combineren een baan met een huishouden en een gezin. Het is dus het
continent om last te krijgen van maagzuur. Het overtollige maagzuur kan
worden bestreden met maagzuurtabletten zoals Rennie.
Een Rennie-tablet bevat diverse bestanddelen, waaronder calciumcarbonaat.
Daarnaast bevat het nog andere stoffen. Als een Rennie-tablet, na
doorslikken, in contact komt met maagzuur gaat dit met het maagzuur
reageren. Hierbij krijg je een gasontwikkeling. Door de massa-afname te
Figuur 1: doosje Rennie meten kun je het carbonaatgehalte berekenen. Voor maagzuur nemen we
een zoutzuuroplossing. De optredende reactievergelijking voor
calciumcarbonaat is:
CaCO3  s   2 H  aq  2 Cl  aq   CO2  g   H2 O  l   Ca 2  aq   2 Cl  aq 

Onderzoeksvraag
Wat is het massapercentage calciumcarbonaat in een Rennie-tablet?

Werkwijze
• Breng 20 mL 6 M zoutzuur in de erlenmeyer van 100 mL.
• Bepaal de massa van erlenmeyer + zoutzuur. Noteer de massa in
de tabel.
• Weeg 2 Rennie-tabletten nauwkeurig af. Noteer die massa ook in
de tabel.
• Breng de twee tabletten in de erlenmeyer. Na 10 à 15 minuten is
de gasontwikkeling gestopt. Je moet tussendoor wel steeds goed
schudden.
• Bepaal nu weer de massa van erlenmeyer + inhoud. Noteer de massa
in de tabel.
ECOreizen 85

Resultaten

Massa (g)

Erlenmeyer + 20 mL M zoutzuur
Massa 2 Rennie-tabletten
Massa erlenmeyer + inhoud (na afloop)

Massa-afname

Verwerking
1. Bereken uit de massa-afname het aantal mol CO2(g) dat ontweken is.
2. Bereken m.b.v. de reactievergelijking hoeveel mol calciumcarbonaat,
CaCO3, er aanwezig was.
3. Bereken nu het massapercentage calciumcarbonaat per Rennie-tablet.

Conclusie

Vragen bij de proef

Volgens de bijsluiter bevat een Rennie-tablet 578,1 mg calciumcarbonaat.

1. Bereken hoe groot volgens de fabrikant het totale massa percentage

calciumcarbonaat van één Rennie-tablet moet zijn.

2. Vergelijk de berekende waarde met de door jouw gevonden

experimentele waarde. Verklaar een eventueel verschil.
 ECOreizen 86

6.2 Experiment Azië

Inleiding
Azië, het continent van de scherpe spijzen en dus is een onderzoek naar
mondspoelmiddelen hier wel op zijn plaats.
Je komt in het dagelijks leven waterstofperoxide waarschijnlijk vaker tegen
dan je zou denken, bijvoorbeeld bij gebruik van mondspoelmiddelen.
Mondspoelmiddelen zijn meestal oplossingen van waterstofperoxide.
Waterstofperoxide wordt versneld ontleed door toevoeging van bruinsteen.
Daarbij ontleedt het waterstofperoxide in water en zuurstof. Dit zuurstof
ontwijkt als gas en de hoeveelheid die ontstaat kan gemeten worden. Deze
hoeveelheid zuurstof is een maat voor de hoeveelheid waterstofperoxide die
in het mondspoelmiddel zit.
De reactie die daarbij optreedt is: 2 H2O 2 (aq)  2 H2O(l) + O 2 (g)

Onderzoeksvraag
Wat is het massapercentage H2O2 in het onderzochte mondspoelmiddel?

Werkwijze
• Meet de temperatuur in het lokaal. Noteer in de tabel.
• Bepaal ook de heersende luchtdruk. Noteren!
• Bepaal de massa van een lege erlenmeyer.
• Meet 5 mL mondspoelmiddel nauwkeurig af, en breng het in de lege
erlenmeyer.
• Bepaal de massa van de erlenmeyer met 5 mL mondspoelmiddel.
• Maak de opstelling compleet zoals aangegeven
• Voeg nu een schepje bruinsteen toe, sluit de erlenmeyer snel af.
• Tussendoor wel goed schudden zodat het geheel goed mengt.
Figuur 2: proefopstelling • Als er geen gas meer gevormd wordt, ga je het waterniveau binnen en
buiten de omgekeerde maatcilinder even hoog maken door voorzichtig
ECOreizen 87

de maatcilinder omhoog of omlaag te bewegen. Zorg dat er geen gas

ontsnapt.
• Daarna lees je de stand van de maatcilinder af. Noteer dit volume!

Resultaten

0
Temperatuur C
Luchtdruk mbar
Massa lege erlenmeyer g

Massa erlenmeyer + 5 mL mondspoelmiddel g

Volume zuurstof(g) mL

Verwerking
1. Bereken het aantal mmol zuurstof dat ontstaan is met behulp van de
algemene gaswet.
2. Bereken m.b.v. de reactievergelijking hoeveel mmol waterstofperoxide
er aanwezig was.
3. Bereken nu het massapercentage waterstofperoxide in het onderzochte
mondspoelmiddel.

Conclusie

Vragen bij de proef

1. Je kunt de dichtheid van het gebruikte mondspoelmiddel berekenen aan

de hand van je meetgegevens. Geef deze berekening.

2. Als je in de klas onderling gaat vergelijken zul je verschillende

uitkomsten tegenkomen. Leg uit hoe dat komt.
 ECOreizen 88

6.3 Experiment Afrika

Inleiding
Je kent misschien wel de reclame met het jongetje dat het over
'pitamientjes' heeft. Natuurlijk zijn vitamines noodzakelijk, maar of het nu
ook een noodzaak is om het via tabletten naar binnen te krijgen, is maar de
vraag. Bij een normaal eetpatroon krijg je voldoende vitamines binnen. Er
zijn echter veel mensen die van mening zijn dat een extra hoeveelheid
vitamine C een betere weerstand geeft.
In Afrika hebben grote groepen mensen geen normaal eetpatroon, voor
hen is een extra hoeveelheid vitamine C enorm belangrijk. De
geneesmiddelenindustrie speelt daar natuurlijk handig op in door onder
Figuur 3: vitamine C
andere vitamine C-tabletten op de markt te brengen.
Maar als je dan van die tabletten slikt, zit er dan wel de hoeveelheid
vitamine C in die de fabrikant op de verpakking aangeeft?
In deze proef zullen we het gehalte vitamine C in vitamine C-tabletten gaan
bepalen. Vitamine C staat in de scheikunde ook wel bekend onder de naam
ascorbinezuur.
 ECOreizen 89

Informatie

Ascorbinezuur(v. Gr. a = niet, Fr. scorbat = scheurbuik), chemische

Figuur 4: structuurformule
van ascorbinezuur
verbinding die bekend is als vitamine C. Het is een stof die goed
oplosbaar is in water en bij 190 °C ontleedt. De stof komt voor in allerlei
citrusvruchten, tomaten, verse groeten en paprika. Vroeger bereidde men
het op technische schaal uit paprika's, tegenwoordig wordt het
gesynthetiseerd uit glucose. Ernstig tekort aan vitamine C veroorzaakt
scheurbuik, vroeger een gevreesde ziekte onder Indiëvaarders.
De eerste genezing van scheurbuik werd in 1535 gemeld toen een
scheepsbemanning herstelde na het nuttigen van een aftreksel van
groene sparrennaalden. Pas in 1932 werd vitamine C als stof
geïdentificeerd: toen pas werd bewezen dat vitamine C de formule
C6H8O6 heeft.

Onderzoeksvraag
Wat is het aantal mg vitamine C in een vitamine C-tablet?

Werkwijze
• Schenk ongeveer 30 mL water in een erlenmeyer van 100 mL.
• Laat een vitamine C-tablet in de erlenmeyer vallen. Schud zo nu en dan
voorzichtig. Het bindmiddel dat in het tablet aanwezig is, zal niet
volledig oplossen maar dat is niet zo erg.
• Voeg nu 5 mL zetmeeloplossing toe. Dat doen we om het einde van de
reactie beter te kunnen waarnemen. .
• Vul een injectiespuit met de joodoplossing van bekende molariteit
(noteren!) en noteer het opgezogen volume zo nauwkeurig mogelijk.
• Spuit nu straaltjes van circa 0,5 mL joodoplossing in de vloeistof in de
erlenmeyer.
• Als de oplossing begint te verkleuren, ga je voorzichtig druppelsgewijs
verder met toevoegen totdat de oplossing in de erlenmeyer blijvend
donker (donkerblauw) kleurt. Nu is de reactie voltooid.
• Noteer het totaal aantal mL joodoplossing dat je toegevoegd hebt.

Reactievergelijking
C6H8 O6  aq   I2  aq   C6H6 O6  aq   2 H  aq   2 I (aq)

Resultaten

Molariteit joodoplossing mol L-1

Beginstand injectiespuit mL
Eindstand injectiespuit mL

Volumeverschil mL
ECOreizen 90

Verwerking
1. Bereken uit het volumeverschil het aantal mmol I2 (aq) dat heeft
gereageerd.
2. Bereken m.b.v. de reactievergelijking hoeveel mmol vitamine C er
aanwezig was.
3. Bereken nu aantal mg vitamine C in het onderzochte vitamine C-tablet.

Conclusie

Vragen bij de proef

1. Leg uit welk reagens je bij deze proef hebt gebruikt.

2. Leg uit waarom je eigenlijk zou moeten weten welke andere stoffen er,
naast vitamine C, in het tablet zitten.
 ECOreizen 91

6.4 Experiment Noord-Amerika

Inleiding
Noord-Amerika wordt al vele jaren geplaagd door enorme processen
tegen de tabaksindustrie. De schadevergoedingen lopen in de miljoenen
dollars. Het is dus het continent bij uitstek om berekeningen te doen aan
aanstekergas. Aanstekergas kan een mengsel zijn van propaan, C3H8, en
butaan, C4H10.
Figuur 5: aanstekergas Een samengeperst gas is een gas dat bijvoorbeeld wordt gebruikt voor het
vullen van aanstekers of een hobbybrander. Door het samenpersen wordt
het gas vloeibaar gemaakt, zodat het veel minder ruimte inneemt. In het
volgende experiment wordt op een eenvoudige manier de molaire massa
van zo'n gas bepaald.

Onderzoeksvraag
In welke verhouding zijn propaan en butaan aanwezig in 1,0 L
aanstekergas?

Werkwijze
• Meet de temperatuur in het lokaal. Noteer in de tabel.
• Bepaal ook de heersende luchtdruk. Noteren!
• Bouw de opstelling zoals die staat weergegeven in onderstaande figuur.
• Weeg de bus, waarin het gas zich bevindt. Noteer de massa!
• Vervolgens wordt er een slang aan de bus verbonden.
• Vang nu 1,0 liter van het samengeperste gas op in de met water
gevulde maatcilinder van 1 liter die omgekeerd in de bak staat. Zorg dat
op het eind het waterniveau binnen en buiten de cilinder even hoog
Figuur 6: proefopstelling
staat door voorzichtig de maatcilinder naar boven of beneden te
bewegen. Zorg ervoor dat er geen gas ontsnapt.
• De slang wordt verwijderd van de bus.
• Weeg de bus opnieuw. Noteer die massa ook!
ECOreizen 92

Resultaten

0
Temperatuur C
Luchtdruk mbar
Massa bus met gas g

Massa bus met gas na afloop g

Massa afname g

Verwerking
1. Bereken behulp van de algemene gaswet hoeveel mol gas er in de 1,0 L
gas aanwezig is.
2. Bereken nu de molmassa met behulp van de massa van de 1,0 liter gas
en het berekende aantal mol gas bij 1.
3. Beredeneer of het zuiver propaan of zuiver butaan is of een mengsel
van deze twee stoffen dat in de bus aanwezig is.
4. Als het een mengsel moet zijn: wat is dan de verhouding waarin
propaan en butaan in het mengsel aanwezig zijn? Stel de hoeveelheid
propaan = x, dan is de hoeveelheid butaan = (1-x).

Vragen bij de proef

1. LPG is een vloeibaar gemaakt gasmengsel. Het bestaat uit propaan en

butaan die in een bepaalde verhouding aanwezig zijn: 40 vol.%
propaan en 60 vol% butaan. Bereken de gemiddelde molmassa van
LPG.
 ECOreizen 93

6.5 Experiment Zuid-Amerika

Inleiding
Zuid-Amerika met zijn enorme sloppenwijken kan wel wat extra waskracht
gebruiken. Op dit continent doe je een onderzoek naar wasmiddelen. De
werkzame stof in veel wasmiddelen is natriumperoxoboraat, Na2H4B2O8.
Deze stof wordt toegevoegd om gekleurde vlekken in wit wasgoed beter te
kunnen verwijderen. Tijdens het wasproces ontleedt natriumperoxoboraat in
onder andere waterstofperoxide. Waterstofperoxide kom je in het dagelijks
Figuur 7: wasmiddel leven vaker tegen dan je denkt: bij gebruik van mondspoelmiddelen, nieuwe
glorix (zonder chloor), sommige wasmiddelen, gebitsreinigers, enz. Als je op
de verpakking van die producten kijkt, vind je echter de naam
waterstofperoxide vaak niet terug.
In de volgende proef gaan we bepalen wat het massapercentage
natriumperoxoboraat, Na2H4B2O8, in wasmiddelen is. Het
natriumperoxoboraat lost eerst op in water en splitst daar bij in Na+(aq)
en H4B2O82-(aq) ionen. De ontstane peroxoboraat-ionen ontleden in
metaboraat-ionen en waterstofperoxide volgens:
H4B 2 O 82- (aq)  2 BO 2- (aq) + 2 H2O 2 (aq)
Het gevormde waterstofperoxide wordt daarna ontleed in water en zuurstof:
2 H2O2 (aq)  2 H2O(l) + O 2 (g)
Deze ontleding kan versneld worden door toevoeging van bruinsteen. De
zuurstof ontwijkt als gas en de hoeveelheid die ontstaat kan gemeten
worden. Deze hoeveelheid zuurstof is een maat voor de hoeveelheid
waterstofperoxide en uiteindelijk een maat voor de hoeveelheid
natriumperoxoboraat in het onderzochte wasmiddel.

Onderzoeksvraag
Wat is het massapercentage natriumperoxoboraat in het onderzochte
wasmiddel?
 ECOreizen 94

Werkwijze
• Meet de temperatuur in het lokaal. Noteer in de tabel.
• Bepaal ook de heersende luchtdruk. Noteren!
• Weeg ± 2 g wasmiddel zo nauwkeurig mogelijk af. Noteer de massa!
Breng dit in een erlenmeyer van 100 mL.
• Voeg 30 mL water toe en schud even.
• Bouw de opstelling zoals die staat weergegeven in de figuur.
• Voeg nu een schepje bruinsteen toe, sluit de erlenmeyer snel af.
• Tussendoor wel goed schudden zodat het geheel goed mengt.
• Als er geen gas meer gevormd wordt, ga je het waterniveau binnen en
buiten de omgekeerde maatcilinder even hoog maken door voorzichtig
de maatcilinder omhoog of omlaag te bewegen. Zorg dat er geen gas
ontsnapt.
Figuur 8: proefopstelling
• Daarna lees je de stand van de maatcilinder af. Noteer dit gasvolume!

Resultaten

0
Temperatuur C
Luchtdruk mbar
Massa wasmiddel g

Volume zuurstof(g) na afloop mL

Verwerking
1. Bereken het aantal mmol zuurstof dat ontstaan is met behulp van de
algemene gaswet.
2. Bereken m.b.v. de reactievergelijking hoeveel mmol waterstofperoxide
er aanwezig was.
3. Bereken nu m.b.v. de reactievergelijking hoeveel mmol
natriumperoxoboraat er aanwezig was.
4. Bereken het massapercentage natriumperoxoboraat in het onderzochte
wasmiddel.

Conclusie

Vragen bij de proef

1. Als je onderling gaat vergelijken zul je verschillende uitkomsten

tegenkomen. Leg uit hoe dat komt.

Figuur 9: gebitsreiniger Corega
tabs
ECOreizen 95
6.6 Experiment Australië
Inleiding
Een kunstgebitreiniger heeft vast niets met Australië te maken, maar het
was het enige overgebleven onderzoek en dus bekijk je op dit continent de
samenstelling van een gebitsreiniger. Corega reinigingstabs zijn gemakkelijk
in gebruik en hebben een antibacteriële werking. De werkzame stof in veel
kunstgebitreinigers is natriumperoxoboraat, Na2H4B2O8. Deze stof zorgt voor
een snelle, intensieve reiniging en helpt de natuurlijke witte kleur te
behouden. Tijdens het reinigingsproces ontleedt natriumperoxoboraat in
onder andere waterstofperoxide. Waterstofperoxide kom je in het dagelijks
leven vaker tegen dan je denkt: bij gebruik van mondspoelmiddelen, nieuwe
glorix (zonder chloor), sommige wasmiddelen, gebitsreinigers, enz. Als je op
de verpakking van die producten kijkt, vind je echter de naam
waterstofperoxide vaak niet terug.
In de volgende proef gaan we bepalen wat het massapercentage
natriumperoxoboraat, Na2H4B2O8, in een kunstgebitreiniger is. Het
natriumperoxoboraat lost eerst op in water en splitst daar bij in Na+(aq) en
H4B2O82-(aq) ionen. De ontstane peroxoboraationen ontleden in
metaboraationen en waterstofperoxide volgens:
H4B 2 O 82- (aq)  2 BO 2- (aq) + 2 H2O 2 (aq)
Het gevormde waterstofperoxide wordt daarna ontleed in water en zuurstof:
2 H2O2 (aq)  2 H2O(l) + O 2 (g)
Deze ontleding kan versneld worden door toevoeging van bruinsteen. De
zuurstof ontwijkt als gas en de hoeveelheid die ontstaat kan gemeten
worden. Deze hoeveelheid zuurstof is een maat voor de hoeveelheid
waterstofperoxide en uiteindelijk een maat voor de hoeveelheid
natriumperoxoboraat in de onderzochte kunstgebitreiniger.
 ECOreizen 96

Onderzoeksvraag
Wat is het massapercentage natriumperoxoboraat in de onderzochte
kunstgebitreiniger?

Werkwijze
• Meet de temperatuur in het lokaal. Noteer in de tabel!
• Bepaal ook de heersende luchtdruk. Noteren!
• Maak een tablet kunstgebitreiniger fijn met behulp van een mortier en
stamper.
• Weeg ± 1 g zo nauwkeurig mogelijk af. Noteer de massa!
• Breng dit in een erlenmeyer van 100 mL. Voeg 10 mL water toe en
wacht totdat de vaste stof opgelost is en er geen gasontwikkeling meer
waar te nemen is. Dit gas is CO2 dat vrijkomt bij de reactie tussen een
zuur en een carbonaatzout. Beide stoffen zijn aanwezig in het tablet.
• Maak nu de opstelling compleet zoals aangegeven.
• Voeg een schepje bruinsteen toe en sluit de erlenmeyer snel af.
• Tussendoor wel goed schudden zodat het geheel goed mengt.
• Als er geen gas meer gevormd wordt, ga je het waterniveau binnen en
buiten de omgekeerde maatcilinder even hoog maken door voorzichtig
de maatcilinder omhoog of omlaag te bewegen. Zorg dat er geen gas
ontsnapt.
Figuur 10: proefopstelling
• Daarna lees je de stand van de maatcilinder af. Noteer dit volume!

Resultaten

0
Temperatuur C
Luchtdruk mbar
Massa kunstgebitreiniger g

Volume zuurstof(g) na afloop mL

Verwerking
1. Bereken het aantal mmol zuurstof dat ontstaan is met behulp van de
algemene gaswet.
2. Bereken m.b.v. de reactievergelijking hoeveel mmol waterstofperoxide
er aanwezig was.
3. Bereken nu m.b.v. de reactievergelijking hoeveel mmol
natriumperoxoboraat er aanwezig was.
4. Bereken het massapercentage natriumperoxoboraat in het onderzochte
wasmiddel.

Conclusie

Vragen bij de proef

1. Als je onderling gaat vergelijken zul je verschillende uitkomsten

tegenkomen. Leg uit hoe dat komt.
ECOreizen 97