D E (; I N M E
MÜZİK NEYİ ANLATIR
Sidney Finkelstein 'ın Müzik Neyi Anlatır
adıyla Türkçeye çevrilen kitabı (Kaynak
Yayınları, Çev: M.Halim Spatar) 1986 Ni­
san'ında yayımlanmış. Aradan bir yılı aş­
kın bir süre geçtiği halde, "Marksist musıki
eleştirisi" adına ortaya sürülen bu kitap
üzerinde durulmadı sanıyorum.
Yazar 1952'de ABD'de yayımlanan kita­
bında musıkinin anlamını sorguluyor. Ona
göre, "müziği anlamak için yeniden onu
yaratan gerçek yaşam· bağlamı içine oturt­
mak gerekir" (s.17), çünkü "sanat bir ayin,
bir kehanetler derlemesi ya da papaz takı­
mının gizemli ve her defasında çeşitlenen
yorumlarını gerektiren 'kutsal bir kitap'
olarak anlaşılmamalı, gerçek dünyanın bir
yansıması olmalıdır" (s. 110). Kitabın bir­
çok yerinde gördüğümüz buna benzer pole­
mikçi cümlelerde, musıkinin gerçek, mad­
di, nesnel dünyayı yansıttığı önermesiyle
-yansıtma teorisiyle- karşılaşırız.
İmgenin yahut sanat eserine özgü bilginin
bir yansıma olup olmadığını bir epistemo­
loji sorunu olarak tartışmanın yeri değil
burası, ancak, yansıtmacı teorinin bilgisel
temelini tartışmaya kalkışmadan, kitapta
önerilen yansıtmacı teorinin niteliğine deği­
nebiliriz. Finkelstein'ın yaklaşımı "bire
bir"· bir yansıma. Yansıtma teorisinin çoğu
L E R
zaman bu yaklaşımla işlenmesi onun en za­
yıf yanı. Musıkinin de öbür sanatlar gibi
gerçek hayatı yansıttığı yolundaki genel te­
oriyi kabul etsek bile, önemli olan, bir bes­
tecinin eserine yansıyan maddi hayat ilişki­
lerinin musıki sanatına özgü hangi belirlen­
melere uğrayarak o esere yansıdığıdır (ta­
bii, her sanat dalı kendi geleneğinin dili,
kendine özgü araçlarıyla konuşmak zorun­
da olduğundan, aynı şey öbür sanat dalları
için de geçerlidir); bu nokta söz konusu
yaklaşımın uygulanışında çoğu zaman ih­
mal edilir. İhmalin derecesine göre de, sa­
nat eserini sanat eseri kılan özgül nitelikle­
rin değerlendirilmesi konusu önemsenme­
miş olur. Bu kaygıyı pek duymayan bir
eleştirmen belli bir tarihi dönemin sanatını
toplu olarak incelemeye giriştiğinde, ayrı
ayrı sanat dallarında gözlediği yeni gelişme­
leri önce birbirleriyle ilişkilendirir, sonra da
bunların tümünü tek bir ortak paydaya
bağlar. Bu ortak payda ise, .sanat eserini
dışardan belirlediği varsayılan maddi olgu­
lar ile düşüncelerdir. Böyle bir eleştirmen,
edebiyatta, resimde, mimaride, musıkide
aynı olguları, aynı düşünceleri arar ve "bu­
lur".
Bir bestecinin eserinde bulduğumuz olum­
lu-olumsuz değerler, bu düzeyde, belli bir
üretim tarzına yahut ona bağlanan maddi/
fikri olgulara, tarihi döneme, dönemin si­
yasi çatışmaları ile toplumsal şartlarına,
hatta bazen güncel gerçeklere indirgenmiş-

tir. Oysa bir musıki ürününde bulduğumuz
değerlerin, öncelikle, musıkinin kendi tari­
hi, kendi geleneğiyle ilişkilendirilecek yo­
rumları daha geçerli, daha anlamlı olabilir.
(Sanatın maddi hayatı yansıttığı önermesini
kabul ettiğimizde, akla gelmesi gereken bir
soru daha var: bu genel teori musıkiyi de
içine alabilir mi? Nesnesiz düşünce alanları
olan matematik ile felsefenin öbür bilim/
bilgi dallarıyla aynı yere konamadığı gibi.
Musıki de başka sanatlar arasında benzer
bir durumda, yani "nesnesiz" değil midir?
İşte bu sorunun cevabı üzerinde cesaretle
düşünmeli. Tabii, Finkelstein'ın kitabını bu
kaygıyla yargılamak söz konusu değil bura­
da, sadece, geçerken belirtilen bir kaygı
bu).
Kitapta, hemen bütün besteciler yukarda
sözünü ettiğim indirgemecilikten nasibini
alıyor. Yazara göre, Bach, Mozart, Beetho­
ven "anti-feodal düşünce"yi temsil ederler
(s. 55-88); "Beethoven'ın yapıtlarındaki fi­
kirleri, o yapıtlardaki coşkuları, onları ya­
ratan ·toplumsal gerçekliğe bağlayarak bu­
lup çıkarabiliriz" (s.83); "burjuva dünyası­
nın Wagner'i gerçekçi bir biçimde çözümle­
mesi için burjuva yaşamının kendini eleşti­
risel olarak çözümlemesi gerekirdi'' ( s.109);
"Verdi, tarih ve toplumu sadakatle anla­
tır" (s.117); "Rus ulusal okulunun operala­
rı (... ) operada daha önce görülmemiş bir
biçimde tarihe sadık kahşıyla göze çarpar''
(s.123); Schönberg ile Stravinski'nin musı­
kisi bir "emperyalizm çağı sanatıdır"
(s.128) [italikler benim].
Yazarın ne tür bir musıki istediği konusun­
da söyledikleri bir araya getirildiğinde de,
çağımızda iyi bir bestecinin nasıl olması ge­
rektiğini açıklayan şu reçete ortaya çıkıyor:
iyi besteci çağının gerçeklerini musıki yo­
luyla geniş kitlelere duyurur; açık, anlaşılır
eserler verir, fazla "kakışımlı" (dissonant)
Müzik Neyi Anlatır 14 1
sesler kullanmaz, ezgiyi, şarkıyı ihmal et­
mez; halk musıkisinden yahut halk ağzın­
daki şarkılardan yararlanır; dinleyende
"bezginlik", "sevgisizlik" uyandıran, de­
neysel, avant garde sanat hastalığından
uzak durur; "hayatta gerici" olup "sanatta
ilericilik" taslamaz. Açıkça görüleceği gibi,
bu reçete 30'lardan itibaren uygulamaya
konulan resmi Sovyet musıki anlayışının kı­
sa bir özetidir. Kitabın "yaşamda gericilik­
sanatta ilericilik" başlıklı bölümünde dile
gelen yaklaşım ise, o dönemde resmi edebi­
yatın bir sorun olarak ortaya atarak karşı
çıktığı ''yanlış içerik-güzel biçim'' çiftinin
musıkideki örneklerini göstermeyi amaçlı­
yor.
Bu anlayış bir dönemde parti programına
bağlanarak uygulamaya konulmamış olsay­
dı, kitabı biraz daha farklı bir gözle okuya­
bilirdik. Nitekim, kitabın bugün bize ürkü­
tücü gelen yanı, yazarın Prokofiyev, Şosta­
koviç gibi büyük bestecilere uygulanan bas­
kıyı onaylaması, "1936 Eleştirisi"nden
sonra Sovyet bestecilerinin daha iyi ürünler
verdiklerini ileri sürmesidir. ''Sovyet Müzik
,
Eleştirisi' . bölümünde, Jdanov'un musıki
üstüne "derin düşünceleri"ni içeren uzun
alıntılar da yer alıyor.
Finkelstein aslında bu kadar mekanik,
kaba olmaya ihtiyaç duymaması gereken,
kültürlü bir yazar. Biraz daha "müzikal"
olmaya çalışan başka bir yazar aynı bilgi
donanımıyla daha ilgi çekici bir kitap yaza­
bilirdi. Resim, edebiyat alanındaki çalışma­
larının sağladığı birikim de onun musıkiye
bakışını zenginleştirebilirdi. Ama dönemin
kültür siyaseti dışına çıkamaması, dağarcı­
ğındaki her şeyi getirip Jdanov'a teslim et­
mesine yol açmış. Musıkiye uygulamak
üzere Lukacs 'dan· ödünç aldığı anlaşılan
"bütünsellik", "gerçekçilik" gibi kavram­
lar da, onun elinde, en kestirme yoldan
Jdanov'cu anlamına kavuşturulmuş. Bu­
nunla birlikte, yazar daha sonraki kitapla-
 142 Defter

rında düşüncelerini geliştirmiş, değiştirmiş ölçüde aşılmış olmalıdır. Ancak, önsözde,

olabilir.
1930- 1960 dönemi sosyalist sanat siyase­
tinin musıkiye ilişkin bölümünü açıklamak,
desteklemek üzere kaleme alınmış bir kitap
bu. ABD'de 1952'de yayımlanması olağan
bir şey. Türkiye içinse, Müzik Neyi Anlat1r
biraz geç kalmış bir kitap gibi görünüyor;
özellikle 1960'1ı yıllarda edebiyat çevrele­
rinde zaman zaman örnekleri görülen sanat
şablonculuğuna hitap eden bir kitap olabi­
lirdi. Bugün durum farklı. Marksist sanat
eleştirisi alanında son yirmi-yirmi beş yılın
ürünü olan çalışmalar, çeviriler ne kadar
yetersiz de kalsa, bunların getirdiği bilgilen­
melerle o tür eğilimler artık herhalde büyük
yazarın öne sürdüğü bazı önyargıların hak­
sız bulunduğu söylenmiş olmasına rağmen,
"müzik ve sanat-kültür alanındaki gelişme­
mizin böyle bir yöntemle ele alınıp sağlıklı
olarak incelenebileceğine inanıyoruz, kita­
bın böyle bir incelemeye yardımcı olacağını
umarak okurlarımıza sunuyoruz," sözleriy-
, le, kitabın, temelde onaylanan bir tutumla
-çünkü kusuru yazarın yönteminde değil,
bazı önyargılarında arıyor-, 1986 yılında
okura sunulması, son yirmi yıldır Türkiye'­
de Marksist sanat eleştirisinde herhangi bir
gelişme olmadığına inanıldığını düşündürü-
yor...
Bülent Aksoy

�
EVANGELINOS MISAILIDIS EFENDi/TURGUT KUT • ABDULLAH
CEVDET'IN ADAB-1 MUAŞERETi/EKREM iŞiN • TÜRKIYE'NIN iLK
SINIRLARl/NECDET SAKAoGLU • OSMANLI ARŞiVLERi/SALiH ÔZ·
BARAN • GiRIT'TE TÜRKÇE BASIN/ORHAN KOLOOLU • DER­
ViŞ. PAŞAJH.HATEMl-A.KAZANCIGIL • ALI EKREM BOLAYIR/TAHA
TOROS • ALMAN SOL BASINl'NDA TÜRKiYE/METE TUNÇAY •

AYLIK EK
ISTANBUL'DA BiR SENE
Mehmet Tevfik

ARKA KAPAK
ELBISE-1 OSMANIYYE
Osman Hamdi

ARALIK SAYISI ÇIKTI