Professional Documents
Culture Documents
(izjItl aYzIsLn)
sMn 1995 ivwc pMjfbI XUnIvristI pitaflf ny gdr lihr dIaF kivqfvF df sMgRih ‘gdr lihr dI kivqf’
dy nF hyT Cfipaf sI. ies sMgRih dIaF kivqfvF nUM iekwqr krn df kMm igafnI kysr isMG nfvilst ny kIqf
sI. ies ikqfb dI 72 sPy lMmI BUimkf kysr isMG kysr ny ilKI sI. ies BUimkf ivwc AuhnF ny gdr lihr dI
kivqf dy vwK vwK pwKF bfry bhuq hI mhwqvpUrn jfxkfrI pRdfn kIqI sI. ies ivcfr nfl ik ieh BUimkf
afnlfeIn vwD qoN vwD pfTkF nUM pRfpq ho sky, asIN ies nUM vqn dy sfeIt (www.watanpunjabi.ca) `qy
ilKqI aqy pI zI aYP rUp ivwc Cfp rhy hF. – suKvMq huMdl aqy sfDU ibinMg, sMpfdk vqn.
1857 dy gLdr, gLdr pfrtI qy smuwcI gLdr lihr ny brqfnvI gulfmI dy ivruwD ihMdosqfn
dI afjLfdI leI lgBg iek sdI jo jdojihd kIqI Aus nUM suqMqr Bfrq dI srkfr, mohrI
pfrtIaF qy akfdimk adfiraF ny jy axgOilaf nhIN rwiKaf qF Gtf ky jLrUr dyiKaf hY.
sLhIdy-afjLm srdfr Bgq isMG ny 1857 dy gLdr df ijLkr kridaF mfrc 1928 dy ikrqI
ivwc iliKaf sI:
ies jMg (1857) dy nfkfmXfb hox `qy ijhVf jLulm aqy aiqafcfr bygunfh ihMdosqfnIaF `qy
Zfihaf igaf Aus dy ilKx leI nf qF sfzy ivwc hONslf hY aq nf iksy hor ivwc hI. ieh sB kuJ
ihMdosqfn dy afjLfd hox `qy iliKaf jfvygf.
pr hYrfnI huMdI hY ik ijs nUM kfrl mfrks, vIr sfvrkr qy Bgq isMG ny ihMdosqfn dI
pihlI jMgy-afjLfdI ikhf Aus dy sfry qwQF qy pihlUaF dI Koj qy prK krky Aus dy
ieiqhfsk-rfjnIqk mhwqv nUM AuGfVn ivwc sfzI ieiqhfskfrI (iewky-duwky XqnF nUM Cwz
ky) smuwcy qOr `qy asPl rhI hY.
1928 ivwc hI ihMdI pqRkf, cFd dy PFsI aMk ivwc nvIN gLdr lihr dy iek sLhId, blvMq
isMG Kurdpur bfry afpxy PrjLI nF ‘mukuMd’ vloN ilKidaF iksy ienklfbI ny pUry XkIn
nfl ikhf sI:
suqMqr Bfrq afpxy suqMqrqf sMgrfm dIaF ienHF aduwqI GtnfvF nUM Xfd kiraf krygf. Aus smyN
dy ieiqhfskfr nUM hI ienHF sB gwlF df KUb ivsQfr nfl aqy vfsqivk rUp ivwc ilK skx df
suavsr imlygf.
pr asIN dyK hI rhy hF ik suqMqrqf pRfpqI dI awDI sdI bfad vI ies lihr dIaF isafsI
kurbfnIaF, ieiqhfsk rol qy siBafcfr dyx vwl Auh qvwjo nhIN idwqI geI jo dyxI cfhIdI
sI. hF, kuJ gLYr-srkfrI qy ivakqIgq XqnF nfl ienHF sLhIdF dIaF XfdgfrF kfiem
hoeIaF hn (ijnHF nUM ipwCoN srkfrF ny vI mfnqf idwqI hY), ieiqhfs ilKy gey hn qy ies
lihr nfl sMbMDq sfihq (ivsLysL krky kysr isMG dy nfvl) ricaf igaf hY.
smyN qy sQfn dI idRsLtI qoN gLdr pfrtI qy gLdr-lihr df Gyrf bhuq ivsLfl sI. smyN ivwc
ieh 1857- qoN 1950-51 qwk qy sQfn ivwc pMjfb qoN lY aMqrrfsLtrI idshwidaF qwk PYlI
hoeI sI.
hQlI pusqk ivwc gLdr lihr dI kivqf nUM iek QF iekwqr krky ies lihr dy
siBafcfrk qy sfihqk mhwqv vwl iDafn duafAux df Auprflf kIqf igaf hY. ies sMgRih
qoN pihlF gdrI-kfiv dy hyT ilKy sMkln pRkfsLq ho cuwky hn:
(1) gLdr dI gUMj (lVI nM[ 1 qoN 7): amrIkf siQq gLdr pfrtI ny spqfihk qy
mfhvfrI pwqrF dy nfl nfl kuJ ikqfbcy Cfp ky vMzx df jo pRogrfm bxfieaf sI Aus dy
ieh swqy sMgRih dys-prdys ivwc rihMdy pMjfbIaF leI dysL-ipafr qy lok ihwqF dy pRyrk
bxy, pr pMjfbI sfihq dy ieiqhfsF ivwc ienHF df avwl qF koeI ijLkr hY nhIN, jy hY qF
mfmUlI. ies df vwzf kfrn qF ieho hY ik gLdr-kfiv df prsfr qy prcfr BumIgq hI huMdf
irhf, bfhr ies nUM srkfr jLbq kr lYNdI sI. sLfied iesy leI hux vI cOQI qy pMjvIN gUMj
durlwB hY. ieh dovyN gUMjF, kysr isMG (‘gLdr lihr dI kivqf’ dy sMgRihkfr) nUM vI pRfpq
nhIN ho skIaF. ies qoN pihlF igafnI hIrf isMG drd vI afpxI qlfsL qoN bfad iesy
nqIjy `qy phuMcy sn:
gLdr gUMj nM[ 4 qy 5 dI koeI kfpI hflF qwk pRfpq nhIN ho skI. ieh 1920 qy 1930 dy drimafn pRkfsLq
hoeIaF sn. (pMjfbI dunIaf, julfeI 1960, pM[ 8)
ienHF gUMjF ivwc gLdr pfrtI dy aKbfrF ivwc CpIaF kivqfvF ivwcoN coxvIaF kivqfvF
pRkfsLq kIqIaF jFdIaF sn. pRfpq gUMjF ivwc 126 kivqfvF sLfml hn, ijnHF ivwcoN hQly
sMgRih ivwc Auh hI kivqfvF sLfml kIqIaF geIaF hn jo pfrtI-pwqrF ivwcoN nhIN imlIaF.
gUMj nM[ 6 qy 7 dIaF sfrIaF kivqfvF sLfml kIqIaF jf rhIaF hn.
gdr dI gUMj dy srvrk AuWqy, afm krky, pfrtI df kOmI jYkfrf (bMdy mfqRm) qy pfrtI df
insLfn (ihMdosqfn dy sLyrmUMhy nksLy AuWqy qlvfr DUhI KloqI Bfrq mfqf) Cipaf huMdf sI.
gUMj nM[ 6 dy dUjy aYzIsLn dy tfeItl sPy AuWqy BfeI Bgvfn isMG ‘pRIqm’ dI qsvIr CpI
hoeI hY. ies ivwc ieko lMmI kivqf hY. sLfied ieh pUrI kivqf hI BfeI Bgvfn isMG dI
rcnf hovy, pr awD qwk Aupnfm ‘pRIqm’ afAuNdf hY aqy awD qoN bfad ‘iekbfl’. ‘iekbfl’
qKLwls zf[ Bfg isMG df sI. ies qoN ieh vI iswtf inkldf hY ik ieh ienHF dohF dI sFJI
rcnf hY. swqvIN gUMj dy srvrk AuWqy kOmI JMzf qy JMzy dy ivckfr Bfrq df nksLf hY. (dyKo
aMqkf nM[ 2)
(2) bwbr gUMj: ieh gwl ieiqhfsk qOr `qy iswD ho cuwkI hY ik pMjfb dI bwbr akflI
lihr dy ipwCy mUl pRyrnf gLdrIaF qy gLdr pfrtI dI sI. ies lihr dy moZIaF ivwc keI
purfxy gdrI sn. AuNj vI, “1920 qoN bfad afjLfdI dIaF blvfn lihrF ivwc ‘gLdr gUMjF’
dIaF ienklfbI kivqfvF gUMjdIaF njLr af rhIaF hn.” (hIrf isMG drd)
gLdr lihr qy bwbr lihr dI sFJ df iewQoN vI pqf lgdf hY ik jdoN bwbr lihr mwTI pY
geI qF amrIkf ivwc rihMdy gLdrIaF ny sMn 1925 ivwc gLdr dy dPqr, 5, vuwz strIt,
sfnPrFissko qoN hI bwbrF dIaF kivqfvF bwbr gUMj dy nF hyT pRkfsLq kIqIaF qy ies dI
ies bwbr gUMj dIaF sfrIaF kivqfvF hwQly sMgRih ivwc muV dUjI vfr pRkfsLq ho rhIaF
hn.
(3) gLdrI qy kfmf (sMp[ kysr isMG, avfmI ipRMitMg pRYs jlMDr): ies
pusqk ivc do gLdrI jF gLdr ihqYsLI ipE-puwqrF, bfbf inrMjn isMG iZwloN (Aupnfm ‘ihMd
syvk’) qy gurdyv isMG iZloN (Aupnfm ‘Xkdm’) dIaF kivqfvF nUM iekwqr krky Cfipaf
igaf hY. ieh gLdr lihr dy dUjy dOr dy kvI hn qy ienHF dIaF kuJ kivqfvF mfsk
ihMdosqfn gLdr qy gLdr dI gUMj nM[ 7 ivwc pRkfsLq hoeIaF sn.
(5)munsLf isMG duKI (jIvn qy rcnf): svrn isMG snyhI dI ilKI ieh pusqk vI
1990 ivwc pMjfbI XUnIvristI, pitaflf vloN pRkfsLq hoeI hY. ies dy swqvyN aiDafie ivwc
‘duKI’ dIaF kuJ coxvIaF kivqfvF drj hn.
(6) zfierI bfbf hrI isMG Ausmfn (sMp[ pRo[ mlivMdrjIq isMG): ‘PkIr’
qKwls hyT ilKIaF bfbf jI dIaF kuJ kivqfvF ies ivwc idwqIaF geIaF hn.
(7) dysL BgqF dI bfxI: bfbf Bgq isMG iblgf dy jqnF nfl, ieh pusqk dysL Bgq
Xfdgfr kmytI, jlMDr, vloN CfpI geI hY. ies ivwc pihlIaF iqMn gUMjF dIaF sfrIaF
kivqfvF, ibnF iksy ivsLlysLx dy, dubfrf iek ijld ivwc Cfp idwqIaF hn. Xfdgfr kmytI
dy siBafcfrk ivBfg dy skwqr, gurmIq, ny kmytI dIaF XojnfvF df vyrvf idMdy hoey, nyV
BivwK ivwc ‘afjLfdI gUMj’ dy aMk pRkfsLq krn df sMkyq vI idwqf hY. (iek knso ieh vI hY
ik ‘gLdr dI gUMj’ dI cOQI qy pMjvIN lVI df nf hI ‘afjLfdI dI gUMj rwiKaf igaf sI). ienHF
kivqfvF df ivsQfr-pUrbk ivsLlysLx krn leI ienHF nUM hwQly sMgRih ivwc sLfml kIqf
igaf hY.
gLdr lihr dI smuwcI kivqf dy pRkfsLn qy ivsLlysLx ivwc ieMnI dyr ho jfx df vwzf kfrn
qF ies lihr df BUmIgq hoxf hI hY. igafnI hIrf isMG drd dy kQn anusfr, 1914 ivwc
jdoN gLdrI gLdr mcfAux leI Bfrq af rhy sn qF Auh gLdr-sfihq dy sMdUk Br ky nfl
ilaf rhy sn, pr puils qlfsLIaF dy zroN “ienklfbI iltrycr dy Bry hoey sMdUk smuMdr
dI ByNt kr idwqy gey.” (pMjfbI dunIaf, PrvrI 1960, pM[ 13). dUjf kfrn ‘aihMsf pUjk’
srkfrF dy byruKLI qy ividak adfiraF df afls vI ho skdf hY. Bgq isMG iblgf df ieh
isLkvf jfiejL hY ik “rfj Bfg qy XUnIvristIaF dy vqIry nUM qF asloN mujrmfnf axdyKI
ikhf jf skdf hY.” qy mYnUM XkIn hY ik pMjfbI XUnIvristI, pitaflf, hwQly kfiv-sMgRih nUM
Cfp ky XUnIvristI dy dfmn qoN ieh dfg Do suwtygI.
kysr isMG iek ivakqI nhIN, iek sMsQf df nF hY. ipMz mugl Kflsf, ijLlHf rfvlipMzI,
ivwc aMdfjLn iek jnvrI 1912 nUM jMimaf, XqImI dI hflq ivwc BUaf qy BYx kol rihMidaF
nOvIN jmfq qwk ividaf hfsl krky, GroN Bwj ky aMimRqsr dy XqImKfny ivwc pilaf kysr
isMG afpxy jIvn-inrbfh leI keI pfpV vyl ky 1938 ivwc pInFg dy gurdvfry df
skwqr bixaf qy gLdr pfrtI lihr dy dUjy pVfa dy gLdrIaF dy sMprk ivwc afieaf. ipwCoN
jf ky jdoN ‘afjLfd ihMd POj’ ivwc srgrm hoieaf qF afjLfd ihMd POj dI isvl srkfr
kfiem krn dI qjvIjL aDIn suBfsL cMdr bos vwloN Aus nUM isvl aYzimnstrytr Qfipaf
igaf. pr jfpfn dI hfr qy afjLfd ihMd POj dy PylH hox mgroN Auh dysL af ky kuJ sflF leI
isLromxI akflI dl dI skwqrI qy skUl aiDafpkI krdf irhf. pRfeIvyt qOr qy aYm[ ey[
bI[ tI[ qwk qflIm hfsl krky, 1957 ivwc ieMglYNz qy 1963 ivwc kYnyzf clf igaf. 1978
ivwc Auh zfierYktr afP gfeIzYNs aYNz kfAuNsilMg dy ahudy qoN rItfier hoieaf qy kYnyzf
ivwc pwky qOr `qy rih ky glp isrjxf qy gLdr-ieiqhfs dI Koj ivwc pUrI qndyhI nfl juwt
igaf. hux qwk Auh mdn lfl ZINgrf dI sLhIdI (1909-10) qoN lY ky afjLfd ihMd POj dy
PylH hox `qy Bfrq dy afjLfd hox qwk, Bfrq qoN bfhr lVI geI afjLfdI dI lVfeI nUM drjn
qoN AuWpr pusqkF ivwc klm-bwD kr cuwkf hY, ijnHF ivwc vDyry igxqI nfvlF dI hY. (kysr
isMG bfry hor ivsQfr ivwc jfxn leI zf: jsbIr ‘kysr’ dI pusqk nfvlkfr kysr
isMG df juJfr mfnvvfd).
ieh msflf iekwTf kridaF 20 sfl lwg gey hn. Krcy df qF koeI ihsfb hI nhIN. iek lwq
inAUXfrk qy dUjI sfnPrFissko. Gr Gr iPr ky kfgjL iekwTy krdf irhf hF.
igafnI kysr isMG ny sLfied ies nUM iek ieiqhfsk dsqfvyjL smJ ky iekwqr kIqf hY, pr
mYnUM ies kivqf df mhwqv dsqfvyjL qy rumFitk mnorMjn qoN vwzf jfpdf hY. ijwQy ies
kivqf df sMbMD pMjfbIaF dy prvfsI anuBvF qy suqMqrqf sMgrfm nfl hY, AuWQy ieh Bfrq
dy BivwK dI icMqf qy cyqnf nUM vI smripq hY. ivsLvIkrn dy nF hyT awj dI srkfr dI
bhukOmI kMpnIaF nUM bdysLI mudrf dy invysL dI KulH dyx dI nIqI, aMqr-rfsLtrI mudrf kosL
qy jgq bYNk qoN krjLy lYx dI pRsMnqf aqy mhFBogI sMsikRqI dy hmilaF ny Bfrq df punr-
invysLIkrn krky ies nUM iek nvyN AupinvysL ivwc bdl idwqf hY. “jfpdf hY ik iesy sdI dy
aKIr ivwc ieiqhfs iek vfr Pyr afpxy afp nUM duhrf irhf hY. pMjfb iek vfr iPr
afriQk sMkt ivwc hY. rotI rojLI dI Bfl ivwc pMjfb dy nOjvfn hr jfiejL-njfiejL ZMg
nfl amrIkf, kYnyzf, ieMglYNz qy XUrp dy hor dysLF ivwc jfx leI mjLbUr hn.” (sMpfdkI,
ajIq, 26-9-1993). jy ies ruJfn nUM moVf nf ipaf qF myrf ivsLvfs hY ik gLdr pfrtI
dI pihlI jnm-sLqfbdI (2013) iek nvIN gLdr pfrtI dI sQfpnf nfl mnfeI jfvygI.
Aus smyN ies kivqf dI rfjsI-siBafcfrk kImq dI aslIaq hor vI cMgI qrHF AuWGV ky
sfhmxy af jfvygI.
afjLfdI qoN bfad vI Bfrq qy pMjfb dy iksfn-mjLdUr dy jIvn ivwc Auh KusLhflI nhIN afeI
ijs dI klpnf ies kivqf ivwc kIqI geI sI. jfq-pfq dy Byd, sMprdfiek JgVy,
AUcnIc, iBRsLtfcfr qy srkfrI dmn ivwc idno idn vfDf hI hoieaf hY. sLfied iesy leI
srkfrF ienklfbI lihrF dy kfrnfimaF qy ivcfrF nMU lokf ivwc pRcfrn qoN hfly vI
zrdIaF hn, pr lok-qMqr dy juwg ivwc ienHF nUM dyr qwk dbfa ky vI rwiKaf nhIN jf
skdf.
aigafq, PrjLI nfvF qy AupnfvF hyT CpIaF ieh kivqfvF AunHF ienklfbIaF dIaF rcnfvF
hn ijhVy jMgy-afjLfdI ivwc Kud sLfml sn, dUr KVHy drsLk nhIN sn. ienHF ivwcoN bhuigxqI
AunHF grIb, nfmkty POjI iksfnF dI sI jo afpxy twbrF dI inrDnqf nUM dUr krn leI dUr
pUrb, amrIkf, qy kYnyzf nUM qur gey sn. ijhVy dysL ivwc iksfn sn Auh prdys ivwc jf ky
mjLdUr bxy. ies leI dohF vrgF df sFJf anuBv ienHF kivqfvF dI mUl vwQ hY. ienHF ivwc
iksfn-mjLdUr-gLdrI dy prdysI jIvn dy pirvysL df prqO vI hY aqy gLdrI ‘bfibaF’ dI
sUrbIrqf df jws vI. ieh iek lokmhFkfiv hY ikAuNik ieh ivakqIaF dI rcnf huMidaF
hoieaF vI smUh dI aiBivakqI hY. iek qrHF ieh ieko hI lMmI kivqf hY. lihr dI sFJ
kfrn ieko joq qy ieko josL sfrI kivqF ivwc TfTF mfrdf hY. mYnUM AumId hY ik lok rfjnIqI
nfl juVy pfTk ies pusqk nUM gLdr lihr dy mhFkfiv dy rUp ivwc jI afieaF nUM kihxgy qy
lok-kfiv vFg hI ies df afnMd mfxngy.
***
(1) sudysL syvk: bkOl nfvlkfr kysr isMG, kYnyzf dI DrqI AuWqy pMjfbI bolI qy
gurmuKI ilwpI ivwc ieh pihlf mfsk pwqr sI jo 1909 dy aKIr jF 1910 dy sLurU ivwc,
amr sLhId bfbU hrnfm isMG kfhrI sfhrI (Auh ipMz sfhrI, ijLlf huisLafrpur dy jMppl
sn) ny jfrI kIqf. BfeI sMqoK isMG (sMpfdk ikrqI) vrgI sLKsIaq dy suafmI, qfrknfQ
dfs qy pMizq gurUdwq kumfr dy sihkrmI qy aMgryjLI pVHy ilKy (sLfied aYm ey) bfbU jI ies
prcy dy srprsq vI sn qy sMpfdk vI. prcy nUM clfAux ivwc AunHF nUM pMizq gurUdwq (jI[
zI[) kumfr df ivsLysL sihXog pRfpq irhf. ieh prcf 1632-sYkMz aYvyinAU, vYst
PyarvIAU, vYnkUvr qoN hwQ ilKq rUp ivwc sfeIklo huMdf sI. ies dy awT sPy, kImq ds
sYNt qy sfl df cMdf iek zflr sI. ies dy pihly sPy (jF tfietl pMny) AuWqy iek AurdU-
numf sLyar gurmuKI ilwpI ivwc aMikq huMdf sI:
pihly sPy `qy ies qoN bfad iliKaf huMdf sI: “ies dys syvk prcy kI mfrPq asIN afpxy
dys BfeIEN kI syvf krnI cfhqy hYN.” Aus qoN hyTF: ੧E siqgur shfie. Pyr moty awKrF ivwc
prcy df nF: sudysL syvk, qy hyTF aMk df nMbr qy qfrIK.
muwK pMny dy ies inwky ijhy vyrvy qoN hI prcy dI imsLrq BfsLf, Dfrimk ijhI idwK qy dysL syvf
dy AudysL df pqf lwg jFdf hY.
bfbU hrnfm isMG sudysL syvk dI aYzItrI vI krdy sn qy rfq smyN pMjfbIaF nUM aMgryjLI
vI pVHfAuNdy sn. nfl hI Auh pRo: qyjf isMG (sMq msqUafxf) dI sQfpq kIqI ‘gurU nfnk
mfeIinMg aYNz trwst kMpnI ilmitz’ dy mYnyjr sn qy ies kMpnI dy zfierYktrF ivwcoN iek
zfierYktr vI sn. (ies kMpnI dy pRDfn BfeI Bfg isMG iBKIivMz (aMimRqsr) qy skwqr
BfeI inrMjn isMG sn). loV pYx `qy, bfbU hrnfm isMG afpxy lokF dI duBfsLIey vjoN muPq
syvf vI krdy sn. Aus smyN df ieMmIgRysLn aPsr, ivlIam hfpiknsn, vI duBfsLIey df kMm
krdf sI ikAuNik Auh pMjfbI qy ihMdosqfnI dovyN bol lYNdf sI. (igafnI kysr isMG anusfr
Auh pMjfb df jMmpl sI qy Aus dI mF jlMDr CfAuxI dI pMjfbx sI.) Auh duBfsLIey df kMm
prdysI pMjfbIaF qoN pYsy lY ky krdf sI qy afpxf eykfiDkfr smJdf hoieaf nhIN sI cfhuMdf
ik bfbU hrnfm isMG muPq ieh kMm kry. ies ikV ivwc Aus ny hrnfm isMG nUM kYnyzf ivwcoN
kZvf idwqf qy Auh isaftl (amrIkf) cly gey. AunHF dI gYrhfjLrI ivwc kuJ aMk Cpy qy
iPr prcf bMd ho igaf. AunHF dIaF dysL-ihqYsLI srgrmIaF kfrn 1910-1911 ivwc AunHF
nUM amrIkf qoN vI jlfvqn kr idwqf igaf qy bfad ivwc AunHF ny afpxIaF gLdr
sudysL syvk df ivsLf qy BfsLf-sLYlI kYnyzf dI DrqI `qy aOkVF ivwc Psy vIhvIN sdI dy sLurU
dy prdysI ihMdI (XfnI pMjfbI) mjLdUrF dI afqmf df sLIsLf hY. ies dI bolI pMjfbI qy
ihMdosqfnI (XfnI AurdU) df rilaf-imilaf rUp hY qy ilwpI gurmuKI hY. hQly sMgRih ivwc
ies prcy ivwcoN kyvl iqMn kivqfvF sLfml kIqIaF geIaF hn qy ieh iqMny BfeI ibsLn isMG
dIaF rcnfvF hn. ienHF ivwc aKbfr dI mhwqqf, mulk dI brbfdI dy kfrn, nvyN Xuwg ivwc
msLInF dI mhwqqf aqy aMgryjL dI akl afid QIm ley gey hn.
(2) snsfr/sMsfr: ieh pihlf prcf sI jo ihMdusqfn qoN bfhr, kYnyzf dI Drq `qy
gurmuKI tfiep ivwc Cipaf. ies df pihlf aMk 1912 ivwc inkilaf. jLfihr hY ik ieh
aMimRqsroN Cpdy Kflsf smfcfr df smkflI pwqr hY, pMjfbI pwqrkfrI dy ieiqhfs ivwc
ieh axgOilaf hI irhf hY. ies dy srvrk AuWqy swjy pfsy iliKaf huMdf sI: “sMsfr knyzf,
Xunfietz styts, arjntInf, pYnfmf, iPjI qy cIn afdk kul tfpUaF dy ihMdosqfnIaF df
iekwlf kOmI aKbfr hr mhIny dI 5 qy 20 qrIk nUM pRkfsLq huMdf hY.” qy Kwby pfsy iliKaf
huMdf sI: “sMsfr dI mdd leI hr jgHf Audm kro, cMdy Byjo, shfieqf Gwlo. hor BrfvF nUM
ies dy shfiek bxfAu. apny BrfvF dIaF hr tfpU qoN KbrF Gwlo.” qy ienHF dy ivckfr
gurbfxI dI iek quk qy gur mMqr aMkq huMdf sI:
Kwby pfsy dy not qoN ies prcy dI kOmI qy kOmFqrI aihmIaq qy ies dy arD-mfsk
(pMdrvfVf) hox df pqf lwgdf hY. gurbfxI dI quk qoN ies dy Dfrimk insLcy qy ies dy
mnorQ df pqf lwgdf hY: prdysI pMjfbIaF dy jIvn-swc nUM prsfrq krnf. tfpU sLbd ieQy
mlfieaf, hFgkFg afid leI vriqaf igaf hY.
ieh prcf ivktorIaf (kYnyzf) qoN inkldf sI qy ies dy sMcflk-sMpfdk sn BfeI krqfr
isMG huMdl, ijhVy ies prcy ivwc pRkfsLq kivqfvF vI ‘akflI’ Aupnfm hyT afp ilKdy
sn. huMdl ny ‘akflI’ Aupnfm AudoN vriqaf jdoN akflI lihr ikDry nyVy qyVy vI nhIN sI.
jfpdf hY ik ieh qKwls akflI Pulf isMG dI sLKsIaq dy pRBfv hyT apxfieaf igaf.
huMdl ipwCoN jf ky iek hor pwqr ieMizaf aYNz knyzf dy sMcflk qy sMpfdk vI rhy.
huMdl df ipMz bMzflf (aMimRqsr) sI. 1909 ivwc AunHF ny Kflsf kflj skUl, aMimRqsr qoN
mYtirk pfs kIqI qy AucyrI pVHfeI leI kYnyzf jf puwjy, pr kYnyzf ivwc rihMdy ihMdIaF dy duwK
dyK ky, pVHfeI df iKafl Cwz ky, AunHF dI syvf ihwq snsfr (jF sMsfr) cflU kIqf. ies kMm
ivwc zf[ suMdr isMG qy BfeI ipafrf isMG lMgyrI AunHF dy sihXogI sn. zf[ suMdr isMG bVy
ivdvfn pursL sn qy afpxy lokF dIaF smwisafvF nUM aMgryjLI pVHy lokF qwk iljfx leI
pihlF hI aMgryjLI ivwc eyrIan nF df iek prcf kwZ rhy sn. (afpxy lokF dI afvfjL
kYnyzf invfsIaF qwk phuMcfx leI sMsfr dy do sPy vI aMgryjLI ivwc Cfpy jFdy sn).
sMsfr ihMdI mjLdUrF nUM AunHF dIaF kTnfeIaF dy kfrnF qoN sucyq krky, ividaf pRfpqI leI
pRyr ky, dys dI gulfmI df aihsfs krvfAuNdf sI. pr ijhVy nvIN soc vfly bMdy ieh smJdy
hQly kfiv-sMgRih ivwc sMsfr ivcoN leIaF swqy kivqfvF krqfr isMG huMdl AurPL
‘akflI’ dIaF hn, ies leI ienHF ivwc aKbfr qy aYzItr nUM pysL afey Aukq sMktF dy
sMkyq imldy hn. aKbfr nUM msLInI tfiep AuWqy Cfpx dI gwl, ies dIaF kiTnfeIaF,
pfTkF dI byruKI qy ‘akflI’ dy torFto vwl qur jfx df ijLkr ieAuN kIqf igaf hY:
gLdr aKbfr bfry bhuq smyN qwk sfzI jfxkfrI aDUrI hI rhI. afjLfdI qoN pihlF ieh
BUmIgq irhf qy afjLfdI qoN bfad axgOilaf. kuJ pVHy-ilKy isafsI swjn vI ies nUM ‘gLdr
gUMjF’ hI kihMdy rhy. ies BulyKy vws jgjIq isMG anMd vrgy sulJy hoey nyqf qy pwqrkfr ny
vI iek QF ies nUM gLdr gUMj hI ilK idwqf:
iesy qrHF ieh vI BulyKf hY ik gLdr qy ihMdosqfn gLdr do awz awz prcy sn. pr
asl ivwc ieh ieko prcy dy do nF hn: sLurU sLurU ivwc ies df nF gLdr qy apRYl 1914 qoN
bfad ihMdosqfn gLdr (hPqfvfrI) hI irhf. pihlf prcf AurdU ivwc XugFqr afsLrm,
sfnPrFissko qoN iek nvMbr 1913 nUM inkilaf. pMjfbI ivwc ieh dsMbr 1913 ivwc sLurU
hoieaf qy ipwCoN hor BfrqI jLubfnF (ihMdI, gujrfqI, bMgflI, psLqo, inpflI afid) ivwc vI
Kfs nMbr Cpx lwgy. XugFqr afsLrm ‘ihMdI aYsosIeysLn afP pYsyiPk kost’ df dPqr sI.
pr gLdr aKbfr dI hridl-ajIjLI df iewQoN pqf lwgdf hY ik ies aKbfr dy nF AuWqy
‘ihMdI aYsosIeysLn’ df nF ‘gdr pfrtI’ qy ies dy dPqr df nF ‘gdr afsLrm’ pY igaf.
gLdr jF ihMdosqfn gLdr dy srvrkF dy ijhVy nmUny AuplBD hn (dyKo aMqkf 2) AunHF
dy izjLfienF df aiDaYn afpxy afp ivwc idlcspI qoN KflI nhIN hovygf. izjLfien qoN hI
pfrtI dI rfjnIqI, XuwDnIqI qy insLfinaF df pqf lwg jFdf hY. BfvyN ieh nhIN pqf ik ieh
izjLfien bxfAuNdf kOx sI, pr Auh jLrUrI koeI isafsI qOr `qy suliJaf hoieaf klfkfr
hovygf. asIN dyKdy hF ik srvrk dIaF dohF nuwkrF AuWqy bMdy mfqrm qy ivckfr gurbfxI
dIaF qukF, QoVHIaF ijhIaF lok-muhfvry anusfr bdl ky, ilKIaF geIaF hn:
prcy dy nF dy awKrF dy izjLfien pihlF pihl sfdy sn, Pyr ‘d’ qlvfr vrgf qy dfqI
vrgf ho igaf. Pyr awKrF dy AuprlI lkIr df afrMB qy aMq do qlvfrF vrgf qy ‘m’ ‘r’
iqRsLUlF ivwc bdl gey, Pyr ienHF ivwc qIr-kmfn vI sLfml kr idwqf igaf, pr 23 agsq
1919 dy prcy dy nF df jo izjLfien pRfpq hoieaf hY Aus ivwc Puwl qy qlvfr dy icMn jfxoN
srsvqI qy durgf (sqXM, isLvM, suMdrm) dy pRqIk bx ky AuWGVy hn. ienHF izjLfienF ivwcoN
sFJI pMjfbI kOmIaq, hiQafrbMd ienklfb dI loV qy ienklfb leI sfihq klf dI
aihmIaq dI sucyqnf sfPL njLr afAuNdI hY. pRfpq srvrkF qoN ieh vI pqf lwgdf hY ik
prcy dy nF dy awKrF dI bxqr ivwc afeIaF qbdIlIaF dy nfl nfl gurbfxI dI quwk dI QF
ihMdosqfnI BfsLf dI iek hor sqr ny lY leI sI:
qy hyTF iliKaf jfx lwgf sI: “aMgRyjLI rfj df pwkf dusLmux gurmuKI, AurdU, ihMdI aKbfr.”
ieh qbdIlIaF pMzr rfm cMdr dy smyN hoeIaF jfpdIaF hn.
gLdr AurP ihMdosqfn gLdr pwQr dy Cfpy AuWqy Cpdf sI qy ies dy vwzy sfeIjL dy awT sPy
huMdy sn. ies dy pihly sPy AuWqy hmysLF ‘aMgRyjLI rfj df kwcf icwTf’ dI surKI hyT brqfnvI
sfmrfj vloN ihMd dI luwt-Ksuwt, ies rfj dI bdOlq pY rhy kfl, plyg, afid df nukqyvfr
vyrvf huMdf sI. AunHF ivwcoN iek nukqf ieh huMdf sI ik 1857 dy gLdr nUM 57 sfl ho gey hn,
hux dUjy gLdr dI loV hY. ies qoN ‘gLdr’ dI inrMqrqf XfnI ies dy lihr srUp hox df qy
gLdr pfrtI dI cVHq smyN ies prcy dI Kpq vDI. 1916 ivwc ieh iek hPqy df ds lwK
Cpx lwg ipaf sI. ies prcy duafrf sfry gurduafiraF ivwc ieh pRcfr kIqf igaf sI ik
sB ‘pMjfbI’ gLdr pVHn. ies dy leI qy hor gLdrI sfihq pVHn leI ihMdUaF qy muslmfnF ny
vI pMjfbI iswKI. ies df muwK insLfnf BfvyN ihMdosqfn dI afjLfdI sI, pr ieh prcf sB
gulfm dysLF dI afjLfdI qy mnuwKI hwkF df alMbrdfr bixaf. afpxI gulfmI ivruwD jUJdy sB
dysLF dy hwk ivwc ies ny afvfjL AuTfeI. ies ivwc mYksIko gLdr dI hmfieq, cIn dy zf[
snXuq syn dI qfrIP, rUsI duiKafiraF dI hmdrdI qy afiersL sMGrsL dy hwk ivwc lyK
ilKy jFdy sn. gLdr lyKk ieh smJdf sI ik jd qwk sB bsqIaF afjLfd nhIN huMdIaF AudoN
qwk ihMdosqfn afjLfd nhIN ho skdf. amrIkf, kYnyzf, pfnfmf, brfjLIl, iPlpfienjL,
mlfieaf, isafm, brHmf, arjntfeInF, ihMdosqfn afid ijwQy ijwQy vI pMjfbI rihMdy sn
AunHF nUM ieh muPq Byijaf jFdf sI. ies dI hrmn-ipafrqf bfry jgjIq isMG (qrnqfr)
ny afpxI pusqk ivwc iek imsfl idwqI hY ik “iek bIbI gLdr dy pricaF nUM rysLmI
rumflF ivwc vlHyt ky sFBdI rhI.” (pM[ 59)
1916-17 ivwc pfrtI dI DVybMdI kfrn ihMdosqfn gLdr nF dy do prcy dohF DiVaF vloN
smfnFqr inkldy rhy. pihlf BfeI Bgvfn isMG ‘pRIqm’, BfeI sMqoK isMG qy rfm isMG
Dulyqf dy DVy vloN qy dUjf rfm cMdr psLOrIey dy DVy vloN. 1917 dy aKLIr ivwc ieh
hPqfvfrI prcf bMd ho igaf qy ies dy julfeI 1917 qwk dy aMkF ivcoN kivqfvF, hwQly
sMgRih ivwc idwqIaF geIaF hn, pr sfnUM ies prcy df 23 agsq 1919 df iek tfeItl
sPf vI pRfpq hY (dyKo aMqkf 2).
keI sfl bfad ieh prcf muV mfhvfrI rUp ivwc pRclq hoieaf aqy gLdr-pwqrkfrI keI
hor nfvF hyT 1949 qwk jfrI rhI. pRiswD KojI, sLmsLyr isMG asLok ny sLfied iesy leI
itwpxI kIqI hY:
sMn 1949 ivwc ies pwqR dI QFvyN igafnI Bgvfn isMG ‘pRIqm’ dI aYzItrI hyT ‘nvF jug’ nfmI mfsk pwqR
lfs aYNjls (kYlIPornIaf) qoN sLurU hoieaf, jo QoVf icr cwl ky bMd ho igaf. (pMjfbI sfihq kosL, Bfg
qIjf, pM[86).
ies prcy leI ilKx, sMpfdn, ikqfbq, CpfeI qy hor pRbMD ivwc ijhVy ivakqI gLdr
afsLrm ivwc smyN smyN kulvkqI kfmy rhy AunHF ivwc lflf hridafl, krqfr isMG srfBf,
hrnfm isMG (kotlf nOD isMG) AurPL tuMzIlft, krqfr isMG lqfVf, BfeI bsMq isMG coNdf
(pitaflf), iprQI isMG afjLfd, BfeI Bgvfn isMG ‘pRIqm’, BfeI sMqoK isMG, Kym cMd dfs,
pMzq jgq rfm, mohn lflf, munsLI rfm, mihbUb alI qy ienfieq Kfn dy nF AuWGy hn.
gLdr dy ieiqhfsF ivwcoN ieh vI sMkyq imldf hY ik inDfn isMG mhysLrI (iProjLpur) qy
ibsLn isMG ihMdI (sdf isMG vflf) 1915 ivwc gLdr afsLrm ivwc af ky aKbfr dy stfP
mYNbrF ivwc sLfml hoey sn. sMpfdkF ivwc iqMn nF vDyry pRiswD rhy hn: lflf hridafl,
rfm cMdr psLOrIaf qy BfeI Bgvfn isMG pRIqm. afm krky aKbfr AuWqy iksy sMpfdk df nF
nhIN sI Cpdf, pr jdoN pfrtI-dPLqr Cwz ky alihdf ho ky pMzq rfm cMdr ny smfnFqr
prcf kwZ ilaf qF Aus ny pihly sPy dy hyTF afpxf isrnfvF qy aYzItr vjoN afpxf nF
Cfpxf sLurU kr idwqf:
AudoN hr hPqy prcy BfvyN do inkldy sn, pr ienHF dI nIqI qy sfihqk imafr ivwc koeI
Kfs Prk nhIN sI.
lflf hridafl prcy dy sMcflk qy pihly sMpfdk sn. Auh AurdU ivc ilKdy sn qy AunHF
dIaF ilKqF qrjmf ho ky pMjfbI ivwc vI CpdIaF sn. Auh idwlI (Aus vyly pMjfb) dy
jMmpl sn; bI[ ey[ idwlI qoN qy aYm[ ey[ gOrimMt kflj lfhOr qoN kIqI sI. AuWQoN srkfrI
vjLIPf lY ky, AucyrI ividaf pRfpq krn leI afksPorz (ieMglYNz) phuMcy sn. AuWQy
sfvrkr dy sMprk qy ividafrQI jIvn dIaF aOkVF dy anuBvF ny AunHF nUM dysL dI afjLfdI
leI kMm krn leI pRyiraf qy Auh srkfrI vjLIPy df iqafg krky amrIkf phuMc gey.
kYlyPornIaf, aOrgyn qy visLMgtn ivwc AunHF ny ihMdI mjLdUrF dy zyiraF ivwc jf ky afjLfdI
dI jMg CyVn leI vwzy vwzy iekwTF ivwc lYkcr idwqy. bfbf sohx isMG Bknf, pMzq kFsLI
rfm, kysr isMG TwTgVH, afid pihlF hI iek sMgTn bxfAux dI ivAuNq bxf cuwky sn.
hridafl dy jfx `qy ies ivAuNq nUM amlI rUp dy ky, meI 1913 qwk ‘ihMdI aYsosIeysLn afP
pYsyiPk kost’ nF dI jQybMdI KVHI kr leI geI. ieho bfad ivwc ‘gLdr pfrtI’ dy nF nfl
msLhUr hoeI.
gLdr aQvf ihMdosqfn gLdr dy cwl inklx qoN bfad, (pihly mhFXuwD ivwc amrIkf dy
sLfml ho jfx krky), brqfnIaf srkfr dy jLor pfAux `qy amrIkf srkfr ny lflf jI dy
vrMt kwZ idwqy qy AunHF nUM sqMbr 1914 ivwc amrIkf ivwcoN inkl ky, XUrp ivwc luk iCp ky
gLdr df prcfr krnf ipaf.
dUjI vwzI sMsfr-jMg iCVn qoN pihlF Auh muV amrIkf cly gey sn. BfvyN pfrtI nfl hux
AunHF df rfbqf nhIN sI irhf, pr jMg sLurU hox qoN iek mhInf pihlF AunHF nUM Byq Bry ZMg
nfl iPlzYlPIaf ivwc kql kr idwqf igaf sI. Aus smyN AunHF dI Aumr 55 sfl 4 mhIny
sI. (ivsQfr leI dyKo: DrmvIr, hridafl aYNz dI rYvoilAUsLnrI mUvmYNts afPL
iets tfeIm).
lflf hridafl dy amrIkf qoN cly jfx bfad QoVHy icr leI aKbfr df kMm hrnfm isMG
kotlf nOD isMG (tuMzIlft) dy ijLMmy lwgf pr 1914-15 ivwc, jMg dy dOrfn gLdr krn dI
skIm aDIn bhuq sfry isrkwZ gLdrI Bfrq af gey; Bgvfn isMG qy sMqoK isMG mnIlf,
cIn, jfpfn, isafm qy brHmf ivwc srgrm rhy. gLdr afsLrm qy aKbfr df kfrobfr pMzq
rfm cMdr psLOrIey dy hvfly ho igaf.
pMzq rfm cMdr ipsLOr df rihx vflf sI qy kYnyzf ivwc pVHn leI igaf sI. iek vfr
Bfrq afieaf qF kYnyzf srkfr ny Aus nUM muV ky kYnyzf nhIN sI vVn idwqf. qy Auh sIaftl
(amrIkf) clf igaf sI qy ipwCoN jf ky Auh gLdr afsLrm qy gLdr aKbfr df krqf Drqf
bx igaf sI. gLdr ieiqhfskfrF ivwcoN kuJ iek df mq hY ik Auh Auh pfrtI dy nF `qy
jrmnI qoN pYsy lY ky KFdf irhf, vhI KfiqaF ivwc Gplf krdf irhf qy iesy pYsy ivcoN Aus ny
afpxy iek amrIkn imwqr ilAUs qy Aus dI sLRI mqI nUM iek mkfn bxf ky idwqf. ienHF qwQF
dy afDfr `qy hI Bgq isMG iblgf ny Aus nUM ‘byeImfn’ ikhf hY. (gLdr lihr dy axPoly
vrky, pM[ 111-112). gLdr dy PylH hox `qy bhuq sfry afgU sLhId ho cuwky sn qy keIaF nUM
Aumr kYdF qy lMmIaF sjLfvF dy ky kflypfxI Byj idwqf igaf sI. pfrtI dy pRDfn BfeI Bgvfn
ihMdusqfn dy gLdr dy qIjy AuGy sMpfdk BfeI Bgvfn isMG pRIqm gLdr kfiv dy sB qoN
vDIaf qy msLhUr kvI hoey hn. AunHF bfry gLdrI kvIaF dI jfx-pCfx (aMqkf-1) ivwc
pVHo.
(4) XugFqr (mfsk): sfnUM ies dy jUn, julfeI qy akqUbr 1917 dy iqMn aMk pRfpq hoey
hn. akqUbr aMk dy tfeItl AuWqy iliKaf hY: ijld nM[ 1, pRcf nM[ 6, ijs qoN jLfihr hY ik
ieh pwqr meI 1917 ivwc sLurU hoieaf hovygf. iksy smyN bMgfl ivwc iek ienklfbI aKbfr
inkldf sI: XugFqr, ijs df lPjLI arQ hY Xuwg df aMqr jF Xuwg –pirvrqn. sLfied
ies pRBfv aDIn pfrtI dy dPqr df nF XugFqr afsLrm qy ies prcy df nF vI XugFqr
rwiKaf igaf hovygf. ‘XugFqr’ sLbd nUM ‘XugMqr’ qy ‘XUgFqR’vI iliKaf jFdf irhf hY. ieh
prcf vI ihMdusqfn gLdr pRYs ivwc hI Cpdf sI qy ies dy srvrk AuWqy Bfrq dy nksLy
AuWqy, swjy hwQ ivwc qlvfr DUh ky KVHI Bfrq mF qy Aus dy AuWpr ibgl vjfAuNdy AuWzdy
dyviqaF df icqR huMdf sI. ivckfr dyvngrI ilwpI ivwc ‘bMdy mfqRm’ iliKaf huMdf sI qy hyTF
imlx df pqf (dyKo: aMqkf-2)
hPqfvfr ihMdusqfn gLdr dy nfl nfl hI mfhvfrI XugFqr pRkfsLq huMdf sI. Prk ieh
hY ik ies ivwc vDyry vfrqk qy nvyN vfrqk rUpF (mOilk jF anuvfdq nfvlI aMsL) nUM QF
idwqI jFdI sI. swiqaf aYWm[ rfey anusfr jdoN pfrtI df punr gTn hoieaf qy BfeI rqn
isMG prDfn, BfeI sMqoK isMG jnrl skwqr qy BfeI sMqf isMG ies dy KjLfncI bxy qF
ihMdusqfn gLdr (spqfhk) dy nfl nfl do mfsk pwqr vI afrMB kIqy gey: aMgryjLI ivwc
ieMzIpYNzYNt ihMdusqfn qy pMjfbI ivwc XugFqr. Auh ieh vI ilKdI hY ik ihMdusqfn
gLdr qy XugFqr dIaF Bfrq qy hor dysLF nUM pMJI-pMJI hjLfr kfpIaF muPq ByjIaF jFdIaF
sn (doKo: pMjfbI hIroiek tRYzIsLn)
XugFqr ivwc trkI, cIn qy rUs ivwc vfpr rhIaF GtnfvF qy qbdIlIaF sMbMDI ivsLysL
jfxkfrI idwqI jFdI sI qy AunHF qoN pRyrnf lYx leI ikhf jFdf sI. sMpfdk vloN afjLfd Bfrq
dy rfj-pRbMD qy gLdr pfrtI dy aMqm insLfny, prjf rfj sMbMDI itwpxIaF kIqIaF jFdIaF
sn. sMpfdk sLfied Bgvfn isMG pRIqm sn. ies prcy dI ikqfbq AunHF dI hI hQ-ilKq
ivwc hY qy ‘pRIqm’ dI Aus lMmI kivqf df iek aMsL vI XugFqr dy akqUbr aMk ivwc
pRkfsLq hY ijhVI ipwCoN gLdr dI gUMj nM[ 6 ivwc CfpI geI.
sovIaq XUnIan qoN ieh nvIN isDFqk cyqnf lY ky bfbf gurmuK isMG llqoN, qyjf isMG
suqMqr, awCr isMG CInf, rqn isMG afid afgU smfjvfdI ienklfb dy hfmI bx ky
sfnPrFissko phuMc gey sn aqy ienHF ny hI gLdr pfrtI nUM AuWQy jf ky muV jQybMd kIqf sI.
ies nvIN jQybMdI ny ihMdusqfn gLdr muV cflU kIqf, pr hux ies nUM spqfhk dI QF mfsk
kr idwqf igaf. hux ieh hwQ nfl nhIN sI iliKaf jFdf, sgoN nvyN gurmuKI tfeIp (awKrF)
ivwc kMpoj ho ky Cpdf sI. ieh tfiep jrmnI qoN mMgvfieaf igaf sI (dyKo bfbf iblgf dI
pusqk, pM[ 160). bkOl nfvlkfr kysr isMG, ies df pihlf aMk mfrc 1929 ivwc
inkilaf, pr Ausy sfl bhuq sfry Aukq gLdrI ivcfrDfrk qy POjI isKlfeI lYx leI
sovIaq rUs nUM cly gey qy agsq 1930 df aMk Cfp ky ieh prcf bMd ho igaf.
spqfhk ihMdosqfn gLdr dIaF rvfieqF anusfr ies AuWqy vI iksy sMpfdk df nF nhIN
sI huMdf qy iksy kvI dI kivqf Aus dy aslI nF Qwly nhIN sI CfpI jFdI (dyKo aMqkf-2 ivwc
akqUbr 1929 df tfeItl)
(6) ihMdosqfn sfnPrFissko (mfsk): ieh prcf iek qrHF ihMdosqfn gLdr dy
brfbr qy ivroD ivwc kwiZaf igaf. ies df kfrn ieh sI ik gLdr pfrtI, bwbr akflI,
ikrqI-iksfn qy ihMdosqfn irpbilikn sosLilst aYsosIeysLn, afid KfVkU jQybMdIaF dy
dbfa hyT kFgrs pfrtI nMU afpxIaF nIqIaF ivwc qbdIlI krky lokF dy vDyry nyVy jfx qy
lok lihrF nUM afpxI srdfrI hyT clfAux dI loV pY geI sI. ies ny vI lokF dIaF BfvnfvF
nUM BFpdy hoey brqfnvI rfj df iqwKf ivroD krnf afrMB idwqf qy ‘pUrn svrfj’ df pRsqfv
vI pfs kr idwqf. ies bdlI hoeI siQqI ivwc pMjfb dy aMdr qy bfhr dy gLdrIaF ivwc vI
punr-ivcfr sLurU ho geI. ijvyN kFgrs lok-lihrF vwl afeI, gLdrIaF ivwcoN vI kuJ
ivakqI kFgrs vwl iKskxy sLurU ho gey. ies df asr amrIkf ivcly gLdrIaF AuWqy vI
hoieaf. AuWQy vI iek aijhf DVf pYdf ho igaf ijhVf afl ieMizaf kFgrs dIaF nvINaF
nIqIaF df smrQn krdf sI. qy Aus ny ‘ihMdosqfn nYsLnl pfrtI’ bxf ky AuWQoN hI
ihMdosqfn nF df smfnFqr prcf kwiZaf, ijs ivwc brqfnIaf srkfr qoN afjLfd hox leI
aihMsk XuwD-nIqI qy jLor idwqf jFdf sI, jd ik ihMdosqfn gLdr dy kvIaF vwloN aihMsf,
(7) ieMizaf aYNz kYnyzf (hPqfvfrI): krqfr isMG huMdl ‘akflI’ ny pfrtI
rfjnIqI qoN ivwQ `qy rih ky vI dysL dI afjLfdI qy nvyN smfj dI AusfrI leI pwqrkfr dy
morcy AuWqy slfhuxXog kMm kIqf hY. gLdr pfrtI dI sQfpnf qoN vI pihlF Aus ny gurmuKI
tfeIp ivwc snsfr (jF sMsfr) pRkfsLq kIqf sI. 1930 ivwc Aus ny vYnkUvr qoN nvF
hPqfvfrI ieMzIaf aYNz kYnyzf afrMB kIqf. ieh prcf vI KUbsUrq gurmuKI tfeIp ivwc
Cpdf sI. sfnUM pRfpq aMk ijld pihlI, nMbr 10, vIrvfr julfeI 1930 df hY. ies df
mqlb hY ik ieh prcf ds hPqy pihlF, meI 1930 dy sLurU ivwc afrMB hoieaf hovygf.
ies dy srvrk AuWQy gurbfxI dI Auho quk CfpI jFdI sI jo sMsfr AuWqy sI: ‘sc sBnf hoie
dfrU pfp kzY Doie’. pr Aus qoN hyTF ‘੧E siqgur pRsfd’ dI QF hux ‘੧E vfihgurU jI kI
Pqh’ iliKaf jfx lwgf sI. pMj zflr slfnf ies df cMdf sI. ieh prcf do BfsLfvF ivwc
Cpdf sI: awDf pMjfbI ivwc qy awDf aMgryjLI ivwc. pr sfnUM pRfpq aMk dy srvrk AuWqy do
notF qoN ieh vI pqf lwgdf hY ik ies prcy dI aMgryjLI aYzIsLn mfsk pwqr dy rUp ivwc
vwKrI CfpI jFdI hovygI. Kwby pfsy df not hY: ‘gurmuKI eyzIsLn – ieh aKvfr hr vIrvfr
nUM pRdysI ihMdI BrfvF nUM hr QF Bfrq mfqf dy kul dunIafF dIaF KbrF pucOx qy AunHF nUM
Kbr-dfr qy jQybMd krn leI gurmuKI ivwc pRkfsLq huMdf hY.” qy swjy pfsy iliKaf hY:
“aMgryjLI eyzIsLn – kYnyzf qy amrIkf dy goiraF ivc ihMd qy ihMdIaF df kOmI qy mulkI
pRcfr PylOx leI hr mhIny aMgryjLI ivwc Cpdf hY. Aus df sflfnf cMdf isrP do zflr hY.”
(dyKo aMqkf-2)
ies prcy dy nIqI afjLfd sI, pr Auprokq not ivcly AudysL ivwc prdysI ihMdIaF nUM jQybMd
krn vflI gwl qoN dysL BgqF qy gdr lihr nfl ies dIaF hmdrdIaF df sMkyq imldf hY.
iesy leI ies ivwc pRkfsLq kivqfvF nUM gLdr lihr dI kivqf ivwc sLfml kIqf igaf hY.
(8) sosLl suDfr: Kflsf dIvfn susfietI (gurduafrf vYnkovr) vloN 1942 ivwc sosLl
suDfr nF df prcf jfrI kIqf igaf. ies prcy ivwc kivqfvF hwQ nfl ilKIaF jFdIaF sn
qy Auh gurduafiraF ivwc pVHIaF jFdIaF sn qy jo kivqfvF gurduafiraF ivwc pVHIaF
jFdIaF sn, Auh ies ivwc ilK ky vMzIaF jFdIaF sn. ieh prcf iswK iPrky nfl qy iswK
sMsQf nfl sMbMDq sI, pr ies ivwc CpIaF kivqfvF dI sur dysL BgqI vflI sI. ieho kfrn
hY ik kuJ kivqfvF ies ivwcoN hwQly sMgRih ivwc idwqIaF geIaF hn.
Auprokq aKbfrF qy pwqrF qoN ielfvf, sfnPrFissko ‘gLdr afsLrm’ qoN ikqfbicaF dy rUp
ivwc hor vI bhuq kuJ Cfipaf jFdf irhf hY, ijs nUM ‘gLdrI sfihq’ df nF idwqf igaf. ies
gLdrI sfihq dy prcfr leI gLdr dI gUMj nM[ 6 dI dUjI Cfp (1933) ivwc iek apIl
CpI hY: ‘gLdrI sfihq pVHo. ies qoN gLdrI sfihq dI loV, sfriQkqf qy ies dIaF isafsI
aOkVF df pqf lwgdf hY:
gulfm ihMdusqfn dy bMDn kwtx vfsqy qVp rhy kOm prsqF nUM ienklfbI rsqy pur ilaOxf bVf
jLrUrI hY. ‘gLdr pRYs’ ienklfbI sfihq pYdf krn vfsqy rfq idn iek kr irhf hY qy axKI
gLdrI pwqrkfrI qoN pRfpq kivqf qoN ielfvf ieQy iek kivqf BfeI dXf isMG kvIsLr dI
idwqI jf rhI hY, jo Aus ny 1945-46 dI gurduafrf irport dy rUp ivwc Cfp ky sMgqF nUM ByNt
kIqI. ies kivqf ieQy kuQF lgdI hY, pr ies dI dsqfvyjLI mhwqqf kfrn ieQy idwqI jf
rhI hY. iesy qrHF dI iek kivqf bfbf hrI isMG Ausmfn dI igafnI kysr isMG nUM ilKI
icwTI dy rUp ivwc hY. iek-awD hor ivkoilqrI kivqf vI ies sMgRih ivwc sLfml kr leI
geI hY.
gLdr lihr dI ieh sfrI kivqf pMjfbIaF dy prdysI jIvn, ieiqhfs, rfjnIqI,
siBafcfrk srokfr, pMjfbI bolI qy kfiv-isLlp dI sihj Xogqf dy keI pwKF qoN bhuq
mhwqvpUrn hY. gLdrI sfihq dI sMpUrn Koj qy pRkfsLn qoN bfad vIhvIN sdI dy pMjfbI
sfihq, bolI qy pMjfb dI isafsI siBafcfrk cyqnf dy ivkfs dI khfxI nvyN isirEN ilKI
jfvygI, aijhf myrf ivsLvfs hY. hQly kfiv-sMgRih dy aijhy mhwqv dI crcf hyT ilKy
isrlyKF ivwc vMz ky kIqI jf skdI hY.
(1)
prdys dy mfmly
gLdrI kfiv prdysIN gey pMjfbIaF dI rcnf hY. AunHF leI sB qoN pihlF qy vwzf mfmlf qF
GroN byGr ho ky prdysF ivwc jf vsx leI mjLbUr hoxf hI sI, ijs df mUl kfrn dI dysL dI
gulfmI:
AunHIvIN sdI dy aMq ivwc, brqfnIaf srkfr vloN nvyN suDfrF dI afV ivwc pMjfbI iksfnI
AuWqy Tosy nvyN mfmilaF, afibafinaF qy krijLaF ny iqMn lfielfj ibmfrIaF idwqIaF: ‘kfl
plyg qy grIbI’. iksfnI dy sfhmxy ienHF qoN Cutkfry dy rfh vI iqMn hI sn: POj dI nOkrI,
hor CotIaF nOkrIaF qy prdys. “vIhvIN sdI dy afrMB ivwc pMjfb dy rfjsI qy afriQk
kfrnF ny hjLfrF pMjfbI iksfnF nUM mjbUrIaF {mjLdUrIaF?} krky afpxf pyt pflx, krjLy
Auqfrn qy jIvn nUM KusLhfl bnfx leI pRdysF vwl Dwk ky bfhr kwiZaf. ienHI idnIN amrIkf
qy kYnyzf ivwc srmfeydfrI ZMg AuWqy nvINaF jLmInF afbfd ho rhIaF sn. srmfeydfrF leI
ssqy, mjLbUq qy cMgy kfmy mjUrF dI bhuq loV sI. pMjfbI iksfnF nUM jdoN kYnyzf qy amrIkf
ivwc mjUrF dI loV qy AuQy pMj Cy Cy rupey rojLfnf dI mjUrI dI sUh lwgI, qF AunHF ny AuDr nUM
vhIrF Gwq idwqIaF. 1906-1913 qwk lgBg pMj hjLfr pMjfbI iksfn kYnyzf ivwc, ieqny
igafnI hIrf isMG drd df Auprokq kQn gLdr-lihr qy gLdrI kfiv dy jmfqI ikrdfr df
inrxf krn leI bhuq iDafnXog hY, pr ieQy asIN prvfsI jIvn dy kTn anuBvF dy
kfiv-pRgtfvy dI hI gwl kr rhy hF. 1908 qoN hI kYnyzf srkfr vloN ihMdIaF dI afmd AuWqy
lg rhIaF rokF ny pMjfbIaF nUM afpxy Gr, afpxy ‘dysL’ dI hoNd qoN sucyq kIqf, byvqnI ny
ienHF nUM vqn-pRsqI df jjLbf, nvIN gulfmI ny afjLfdI df aihsfs qy bygfngI dI siQqI ny
svY-pCfx dI soJI idwqI:
“jd ienHF pMjfbI iksfnF ny amrIkf vrgy afjLfd dysL ivwc pYr Diraf, vwK vwK afjLfd
kOmF dy lokF nfl sMprk bixaf, nvIN dunIaF dI afjLfdI dI hvf lwgI aqy keI afjLfd lokF
vloN ‘kulI, kulI’, ‘gulfm ihMdI’ ‘qIh kroV ByzF’ afid dy idl ivMnvyN qIr vwjx lwgy, qF
ienHF dy sIny ivMny gey.” (drd) qy ies kTor swc nUM ieAuN sLbd-bwD kIqf igaf:
ienHF sqrF ivwc prdysI ihMdI aQvf pMjfbI dI Auh sMktmeI dfsqfn hY ijs dI jfxkfrI
qoN ibnF ienHF dy Bfv-boD dI aihmIaq nUM smiJaf nhIN jf skdf. gLdr lihr dI kivqf
df pihlf srokfr iek pCVy hoey qy luwty puwty dys ivwcoN geI prdysI iksfnI dI Aus mnodsLf
nUM pRgtfvf dyxf sI jo prdys dy smfjk rfjnIqk mfhOl dy dbfvF hyT brVf brVf ky
AuWTdI hY. ieh kivqf rudn nhIN, bVbVfht hY. bfhrI afriQk pRbMD ivwc jkVy lokF dy
aMqrmuKI anuBvF dy qxfE nUM pysL krky ieh kivqf gulfmI-afjLfdI dy QImk qxfAu nUM
isrjdI hY. ies ivwc ijwQy afpxI qqklIn siQqI qoN pRfpq aihsfs-kmqrI hY AuWQy
afpxI juJfr ivrfsq, siBafcfr svwC afdqF qy axK nfl jIAux dy isdk df gOrv vI
hY.
ihMd ivwc pihlF kMpnI rfj qy iPr brqnfvI rfj ny pyNzU svY-inrBr afriQkqf nUM Kqm
krky jLmInI suDfrF, rylF, KfxF qy nihrF afid dy ivkfs nfl afpxI iejfrydfrI aDIn,
vpfrI pUMjI qy sLfhUkfry nUM AuqsLfihq kIqf. pr 1857 dy gLdr qoN zr ky arD-jgIrU,
BUmIpqI vrg qy rjvfiVaF nUM irafieqF dy ky, qy AunHF nfl gwTjoV krky ihMd nUM isrP kwcy
(aQvf mMzI dy) mfl (nIl, kpfh, qy hor ijnsF) dI Kfx qy brqfnIaF dy kfrKfinaF ivwc
bxy mfl dI Kpq-gfh bxf ky rwK idwqf. ies nfl dysL dy snaqI qy qknIkI ivkfs ivwc
KVoq pYdf hoeI; nvyN pRbMDkI suDfrF kfrn iksfn krjLeI hoieaf qy grIb vrgF ivwc vfDf
hoieaf. amIr grIb dy ihwqF dI twkr dy iqwKf hox nfl afm afdmI leI afDuink iswiKaf-
sfDnF dy ivkfs, Drm inrpyK jIvn muwlF dy psfry qy jmhUrI aml dI rPqfr ivwc aiVwky
sMsfr ivwc CpI iek itwpxI qoN klcr dy PrkF qoN AuqpMn hoeIaF musLklF dy iqwKy
pRqIkrm df sMkyq imldf hY:
2 akqUbr vYnkUvr sYNtrl skUl dy ipRnsIpl ny 3 iswK bflkF leI jo ik AuWQy dfKl hox leI gey
sn hukm idwqf hY ik jy Auh pVHnf cfhuMdy hn qF skUl ivwc dsqfrF Auqfr ky aOx. [[[ AumYd hY ik
iswK kOm jy ijAuNdI hY qF ies afpxI kOmI byiejLqI nUM sux ky ibafkl hovygI qy ies hukm dy ivruwD
rOlf pOx leI dyr nhIN lfvygI.
kYnyzf dI DrqI `qy pMjfbIaF df bfhrly siBafcfrF nfl jo sMprk hoieaf Aus qoN AunHF nUM
ielm dI aihmIaq, qknIkI AuWnqI df igafn qy aKbfrF dI loV df aihsfs hoieaf.
dUjy siBafcfrF dy cMgy gux gRihx krn, vpfr qy hor DMidaF ivwc AuWdm krn dI rIs pYdf
hoeI. keI kivqfvF ivwc nvyN Xuwg dI nuhfr dI Jlk dy ky qy imwlF PyktrIaF dy nF igxf ky
pMjfbIaF nUM msLInI Xuwg nfl sFJ pfAux leI pRyrq kIqf igaf. pr ieh nvIN cyqnf AudoN
isafsI sUJ ivwc bdldI hY jdoN kYnyzf srkfr ihMdIaF nUM AuWQoN kwZx dIaF godF guMddI qy
nvyN kfnUMn bxfAuNdI hY. nvyN kfnUMnF ivwc pRmuwK sn: (1) ihMdI afpxy pirvfrF nUM nhIN ilaf
skdy, (2) tuwtvyN jhfjL `qy sPr krky kYnyzf nhIN Auqr skdy, qy (3) kYnyzf phuMcx leI
hr iksy kol 200 zflr hoxy jLrUrI hn. 1908 ivwc, kYnyzf dy sB ihMdIaF nUM gulfmF vFg
hFzUrs tfpU ivwc Byjx dI skIm bxfeI geI, jo isry nf cVH skI. 5 agsq 1913 dy
sMsfr ivwc iliKaf hY: “do hPqy qoN ivktorIaF ivc eyCIaf {eysLIaf} dy lokF nUM ies dysL
do so zflr idKfAux dI sLrq pUrI krn dy qF pMjfbI Xog sn, pr Bfrq qoN kYnyzf iswDy
jhfjL dI sLrq bVI sKq sI. ies kfnUMn dy ivrwuD kYnyzf vfsI pMjfbIaF ny 1908 qoN 1914
qwk Etvf, lMzn qy ieMizaf nUM zYpUtysLn Byj Byj ky afpxy jfiejL aiDkfr pRfpq krn leI
ivDfnk lVfeI lVI. jdoN koeI vfh nf cwlI qF bfbf guridwq isMG ny kfmfgftfmfrU df pRbMD
kIqf. ieh jhfjL 21 meI qoN 21 julfeI 1914 qwk smuMdr ivwc KVHf nvyN kfnUMn df mUMh
icVfAuNdf irhf, lVdf irhf, pr musfPrF nUM kYnyzf Auqrn dI iejfjLq nf idwqI geI. hfr ky
vfps priqaf qy bj bj Gft dy sfky nfl ieh muihMm smfpq hoeI. ies qoN bfad prdys
dy mfmly kyvl prdysI smfjk jIvn dy sMkt nf rhy, sgoN rfjsI sMktF ivwc bdl gey.
kfmfgftfmfrU dI Gtnf ny ihMdIaF nUM ihMsf qy dihsLq df sbk isKfieaf. inhwQy musfPrF ny
hiQafr-bwD kYnyzI puils df tfkrf jhfjL lwdy pwQr dy koilaF nfl kIqf. ies Gtnf df
vrxn keI kivqfvF ivwc imldf hY.
gLdrI kivqf ivwc suwqy ihMdIaF nUM jgfAux df Auprflf vI hY qy AunHF supinaF df vrxn vI.
sfbkF POjIaF qy iksfnF qoN mjLdUr bxy prdysI pMjfbIaF nUM anuBv hoieaf ik Auh ijLMdgI
jIAUx leI ijLMdgI vyc rhy hn. ieh anuBv iek qrHF nvyN jnm dy igafn vrgf sI, ijs
dI bdOlq Auh msLIn qoN muV mnuwK bxy qy afpxy twbrF nUM afpxy kl rwK ky iensfn bx ky
jIAUx dI locf krn lwgy. ies qoN vI awgy AunHF ny afjLfd sLihrI bx ky afpxy hI dysL ivwc
vwsxf cfihaf. iesy iewCf qoN dysL BgqI df jjLbf qy ‘bMdy mfqRm’ df nfhrf jnm lYNdf hY.
prdysI kfmy nUM gulfm ikrq msLIn bxfAuNdI hY, pr kfiv-krm muV Aus nUM afpxI
iensfnIaq nfl joVdf hY. inwq dI hwz BMnvIN imhnq, nslI ivqkiraF df sMqfp, kflf
hox df qfhnf qy gulfm hox dI nmosLI qoN plF iCxF leI afjLfd ho ky jdoN Auh afp muhfry
kivqf GVdf hY qF iek asDfrn iensfn ho inbVdf hY. inwq jIvn dI sDfrnqf dI grd
lfh ky Aus nUM afpxf afp anoKy jlOa ivwc ilsLkdf pRqIq huMdf hY qy Auh nvyN ienklfbI,
aiqvfdI, dysLBgqk, asDfrn qy ihMsk kfrnfimaF leI kmrkwsf krdf njLr afAuNdf hY.
prdys ivwc kivqf inwq-jIvn dI ijLwlq qoN Cutkfry df rfh vI hY qy Aus dy svY-pRgtfvy df
sfDn vI:
ieho ijhI kivqf Qwky-tuwty qn-mn df afsrf qy jUJx leI pRyrnf bxdI hY. iesy ivwc ies
dI sfihqk sfriQkqf hY. kfiv-nfiek df supnf qy svY-soJI vrqmfn qoN afr-pfr pUry
ieiqhfs ivwc PYldI hY qy nfiek-mn dI ienklfbI qbdIlI Aus dy pRqIroD qy ivdroh df
(2)
ieiqhfsk sMdrB
gLdr dI kivqf amUrq ivcfrF qy klpnfvF dI kivqf nhIN, ies ivwc ieiqhfs-mUlk
smUrq hvfly QF QF iKlry pey hn. ieiqhfs dy igafn qoN ibnF ies df TIk aiDaYn sMBv
nhIN qy ieiqhfs df igafn dyxf ies df iek sucyq mnorQ vI hY. ieh kivqf gLdr lihr dy
ieiqhfs nUM pMjfb dy, Bfrq dy qy iPr ivsLv dy aqIq qy BfvI pirpyK ivwc siQq krky,
aMikq krdI hY.
ieh pMjfbIaF dI rcnf hY, ies leI sB qoN vwD hvfly ies ivwc pMjfb dy ieiqhfs ivwcoN
hn. ienHF hvfilaF dI syD ivwc sB qoN pihlF ies kivqf dy avcyqn nUM Prolx dI loV hY.
ies dy avcyqn ivwcoN pMjfb dy ihMdU-iswK ivrsy dIaF rvfieqF, pMjfbI icMqn-Dfrf dy
pRqImfn qy ies dy jMgjU ivrsy dy nroey aMsL vI imldy hn qy iswK pMjfbIaF dI aprfD-
cyqnf qy dosL-gMZ df vI pqf lwgdf hY. ies kivqf dy rom rom ivwc pMjfb df lVfkU,
axKIlf qy afjLfdI-psMd iksfn-kbfielI cirqR smfieaf hoieaf hY. ies dy cyqy ivwc iswK
ieiqhfs ivwc vfprIaF kuJ aijhIaF kuqfhIaF, glqIaF, jF dosL pey hn ijnHF qoN mukq ho
ky ieh muV iswK isDFq qy iswK ieiqhfs dIaF mfnvI kImqF qy rvfieqF nfl juVn leI jUJ
rhI hY. gurF ny pMQ sfijaf sI srbwq mfnvqf dy Bly leI qy ihMd dI cfdr bxn leI, pr
Auh kMm asIN Bulf idwqf hY; hOlI hOlI asIN ‘bgly Bgq’, pfKMzI qy byaml aflm bx gey
hF; ihMd dI afjLfdI leI jUJ mrn dI jfc sfnUM Xfd nhIN rhI. ieho hfl bfkI DrmF df vI
hY, pr iswKF df afpxy ‘Kflsf Drm’ qoN prHF cly jfxf kvI nUM ivsLysL qOr `qy cuBdf hY. awj
dy smyN ivwc, ‘ihMd dI afjLfdI’ leI mr-imtxf hI aslI ‘Kflsf Drm’ hY:
dUjI tUk ivwc ‘duwK’ sLbd gulfmI dy sMktF qy iswKI rvfieqF qoN prHF ht jfx dy duwK vwl
sMkyq krdf hY: duwK qF hY pr duwK df ielfj roxf-Doxf nhIN, ies ivruwD jUJxf hY.
brqfnvI rfj dy hmfieqI qy cfplUs ieiqhfskfrF qy iswDy sfdy lokF dIaF PYlfeIaF
aPvfhF kfrn iswK-smUh iek aijhy ‘gunfh dy aihsfs’ df isLkfr hoieaf, jo smuwcI gLdr
lihr qy gLdrI kivqf dy acyq ivwc kMm krdf irhf hY. do gunfhF df KLfs qOr `qy kvI-mn
AuWqy boJ hY. pihlf gunfh sI iswKF qy PrMgIaF dI pihlI jMg vyly mhfrfxI ijMdF vloN bfrUd
dI QF srHoN Byjxf:
dUjf ‘klMk’ sI 1857 dy gLdr ivwc iswKF vloN aMgryjLI rfj dy iKlfP bgfvq dI QF, sgoN
Aus dI shfieqf krnf. ijwQy vI ieh kivqf iswK-smUh nUM sMboiDq huMdI hY AuWQy ies klMk
vwl sMkyq jLrUr krdI hY:
ies ‘klMkI dy dfgL’ qy ‘dosL’ df aihsfs vI iek kfrn sI ik pMjfb df iswK ies lihr
ivwc sB qoN mUhry ho ky liVaf. iswK rfj dI hfr dI nmosLI qy sqvMjf dy gLdr df dosL gLdrI
nfiek vrqmfn qy BivwK ivcfly kMD vFg KVHy BUqkfl dI inafeIN hY, pr afpxy BUqkfl nUM
jdoN Auh sucyqnf dI pwDr `qy icqvdf hY qF, ‘pRym Kyln kf cfAu’ ‘pMQ dI sfjnf’ ‘aTfrvIN
sdI df isMG-aMdoln’ ‘kUkf ivdroh’ qy 1907 dI ‘pwgVI sMBfl’ lihr dI punr-isrjxf
iesy aml duafrf gLdrI kvI ieiqhfs dy sucyq kfiv-krx dy kfrj ivwc pRvysL krdf hY.
Auh aMgryjL dIaF nIqIaF qoN sucyq ho ky Aus dIaF isrjIaF ieiqhfsk imwQF dy Ehly ho
rhI Bfrq dI luwt qoN prdf cuwkdf hY:
gLdrI kivqf ivwc ihMd dy ieiqhfs df sucyq ismrx qy vrxn iqMn mnorQF aDIn hoieaf
hY:
(i) ieiqhfs dy pRfxDfrI qwqF qy mfnvI ivrsy nUM afqmsfq krky nvF ieiqhfs isrjx leI
(ii) qqklIn GtnfvF dy ivvyk nUM smJx-smJfAux leI
(iii) gLdr dI hfr dI inrfsLf qy ivsLfd qoN bcx leI
hux qwk jo ieiqhfs brqfnIaf rfj ny isrijaf qy iliKaf sI Auh ihMd df nhIN, ihMd dI
luwt df ieiqhfs sI. jdoN ieiqhfs dI vfgzor gLdrI sMBfldf hY qF sfmrfj dI luwt df
ieiqhfs Kqm krn leI afpxy lokF nUM vMgfrdf hY qy afpxy ieiqhfs dIaF kRFqIkfrI
GtnfvF df cyqf krvfAuNdf hY. gLdr-kfiv dI pUrbkflI (19vIN sdI) qy smkflI pMjfbI
kivqf ivwc vI ivrsy dy punr-AuQfn qy nvyN suDfrF dI gwl hoeI hY, pr Auh kivqf ieiqhfs
nUM afpxy bcfE ihwq aqIq dy punr-inrmfx qy nvyN smJOiqaF dI idRsLtI qoN Xfd krdI hY,
jd ik gLdrI kivqf afpxy ivrsy dy nroey QMmF AuWqy afpxy BivwK dy supny dy mhwl Ausfrn
qy aMgryjLI sfmrfj nUM qihs-nihs krn leI ieiqhfs nUM cyqy krvfAuNdI hY. ieh supny dI,
BivwK dI, hmly dI, guwsy-roh-ivdroh qy ihMsf dI kivqf hY. ies ivwc ihMsf dy ivvyk nUM
TIk iswD krn leI afpxy juJfr ivrsy dy hF-vfcI arQF nUM Aujfgr kIqf igaf hY.
ieiqhfsk GtnfvF dy vrxn rfhIN aMgryjL dI ihMsk qy lotU rfjnIqI nUM nMigaF krky
afpxI ihMsfvfdI XuwD-nIqI nUM jfiejL Tihrfieaf igaf hY. sfmrfjI ieiqhfskfrF ny sfzy
ieiqhfs nUM ivgfV ky pysL kIqf sI. AuhnF dI rIsy kuJ BfrqI ieiqhfskfrF ny vI BfrqI
smfj dI afDuinkIkrx dI pRikiraf nUM brqfnvI rfj dIaF nIqIaF aDIn hoeI qknIkI
AuWnqI nfl joV ky ies dI pRsMsf kIqI. pr gLdrI kvI qknIkI AuWnqI dI isPq krdf
hoieaf vI aMgryjL srkfr, rfijaF qy rfey bhfdrF nUM ihMd dI gulfmI qy aDogqI dy
ijLMmyvfr TihrfAuNdf hY aqy nPrq nfl AunHF leI ‘bFdr’ sLbd dI vrqoN krdf hY:
ijwQy sfmrfjI ieiqhfskfrF ny 1857 dy jn-ivdroh (ijs ivwc dysI rfjy, sYink qy afm
lok sLfml sn) nUM gLdr kih ky BMzx dI koisLsL kIqI qy keIaF ny ies nUM sfmMqvfdI
rjvfiVaF dy KLud-pRsqI nfl joV ky dyiKaf AuWQy kfrl mfrks, PrYzirk eyNgljL qy
sfvrkr ny ies nUM ihMd dI afjLfdI dI pihlI jMg ikhf. ieMglYNz ivwc cwl rhy cfritst
(mjLdUr) aMdoln dy kvIaF ny ies nUM ihMdI ispfhI dI dysL BgqI qy mfq-BumI dI cyqnf
nfl sMbMDq kr ky dyiKaf. Aus aMdoln dI iek kivqf ivwcoN kuJ sqrF hn:
jiQaF dy jQy
ispfhI sYink jfgy
afKLr af hI igaf Xfd
AunHF nUM iek AunHF dI vI
koeI mfqBUmI hY.
And
Sepoy
soldiers,
waking
band
by
band
At
last
remember
they
have
a
fatherland.
(See
Rebellion,
1857)
gLdr pfrtI dy nyqfvF ny qy gLdr lihr dy kivaF ny aMgRyjL srkfr dy clfkI nfl idwqy
sLbd ‘gLdr’ nUM sfvrkr dy hF-vfcI arQF ivwc ilaf qy ies nUM ‘ienklfb’ df
smfnarQk smJ ky iek jMgI nfhry dy rUp ivwc apxfieaf. hF-muwK idRsLtI qoN sqvMjf df
gLdr iek ienklfbI kfrnfmf sI, nf ik kyvl ies leI ik ies ivwc rfjy, POjI qy iksfn
iek juwt ho ky ihMd dI afjLfdI leI lVy, sgoN ies leI vI ik ies ny ihMdIaF dI cyqnf qy
rfjnIqI ivwc kuJ buinafdI qbdIlIaF pYdf kIqIaF. imsfl dy qOr `qy luwt qy gulfmI df
Ehlf cuwikaf igaf qy ieh swc nMgf ho igaf ik ihMdusqfn srmfeydfrI dy aDIn hY. ies
aMdoln ny ihMdU-muslmfn dI eykqf kfiem krky qy iswKF ivwc vI rfsLtrI Bfvnf (kUky) pYdf
krky, kuwl ihMd dI pwDr `qy kOmI cyqnf, vqn dy ipafr qy BfrqI rfsLtrvfd df muwZ
bMinaF; afm lokF ivwc isafsI sUJ, afjLfdI dI cfh qy buwDIjIvIaF ivwc svYmfx qy nvIN
rOsLnI df sMcfr kIqf, ijs dy PlsrUp kFgrs pfrtI, isMG sBf, afid nrmdlI mwDvrg
vI zYpUtysLnF, miqaF qy apIlF rfhIN suqMqrqf sMgrfm dI sVky ciVHaf. iek aihm
qbdIlI ieh vfprI ik ies gLdr ny afAux vfly ienklfbF leI POj dI hF-muwK BUimkf nUM
inqfr ky sfhmxy ilaFdf. ieho kfrn hY ik gLdr pfrtI, gLdr aKbfr qy gLdr dI kivqf
dI mUl pRyrnf sqvMjf df gLdr bixaf. pRyrnf hI nhIN, gLdr lihr dI rxnIqI leI mfzl
df kMm iesy gLdr ny kIqf. gLdr pfrtI dy sQfipq hox qoN pihlF vI pMjfb ivwc kUkf lihr
qy ‘pgVI sMBfl’ aMdoln ny sqvMjf dy gLdr qoN hI AuqsLfh pRfpq kIqf sI. ijwQy brqfnvI
sfmrfj ny gLdr dI pjfhvIN vrHygMZ ihMdIaF nUM bdnfm krn leI ieMglYNz ivwc mnfeI,
AuWQy dysL dy bfhr `qy aMdr dy ienklfbIaF (iqlk, brkquwlf, kirsLn jI vrmf, mYzm
kfmf, sfvrkr, arivMdo GosL, sUPI aMbf pRsfd qy ajIq isMG afid) ny ieh vrHy-gMZ gLdr
dI ienklfbI siprt nUM muV kfiem krn leI mnfeI. 1907 ivwc sLhId Bgq isMG dy cfcy
(ajIq isMG) qy ipqf iksLn isMG dI agvfeI hyT pMjfbI dI iksfnI ny kflonIal ibl df
ivroD krn leI ‘pwgVI sMBfl jwtf’ dI lihr clfeI. ihMdU-iswK-musilm dI eykqf, bsqI-
ibl dI vfpsI, ajIq isMG qy lflf lfjpq rfey dI jlfvqnI df KLfqmf, afid ies lihr
dIaF ienklfbI pRfpqIaF sn. ihMd qoN bfhr mYzm kfmf Auh aOrq sI ijs ny gLdr dI
siprt nUM kOmFqrI rUp dyx leI pYirs ivwc rihMidaF dUjI kimAUinst ieMtrnYsLnl nfl
gLdr lihr dI kivqf ny sRI gurU goibMd isMG dy isMG-aMdoln qoN lY ky afpxIaF smkflI
ieiqhfsk GtnfvF qy ivakqIaF qwk ibnF iksy Drm, jfq, ielfky qy dysL dy iBMnByd dy
AunHF dy nroey qy ienklfbI qwqF nUM aMikq kIqf hY. rUs, cIn, afierlYNz, isMGfpur, Bfrq,
ijwQy ijwQy vI koeI afjLfdI aMdoln iCiVaf, Aus nUM gLdrI kvI ny gLdr kih ky Aus dI pRsLMsf
kIqI hY. iesy idRsLtI qoN Aus ny afpxIaF smkflI GtnfvF (kfmfgftfmfrU df sfkf, bwbr
lihr, sLhId Bgq isMG qy sfQIaF dIaF srgrmIaF, afid) nUM kfiv-bwD kIqf. ies
kivqf ny gLdr dy ienklfbIaF (sohx isMG Bknf, lflf hridafl qy krqfr isMG srfBf,
afid) dIaF kurbfnIaF, sLhIdIaF, jylHF, qy BuwK hVqflF nUM vI nflo nfl aMikq kIqf hY.
ijwQy ienklfbI sUrimaF dI vizafeI hoeI hY, AuWQy gLdfrF qy muKbrF (nvfb Kfn, amr
isMG qy mUlf isMG afid) dI rwj ky inMdf vI kIqI geI hY. vrqmfn-kflI GtnfvF dy ivvyk
nUM spsLt krn leI, hr Gtnf nUM ienklfbI ieiqhfs dy pirpyK qy pRqImfnF dy pRsMg ivwc
ibafn kIqf igaf hY.
lihr dI inrfsLf qy ivsLfd dy dOr ivwc ies kivqf ivwc ieiqhfs dy romFs df shfrf vI
ilaf igaf hY:
(iewQy ‘BUpq’ qy ‘rfj’ sLbd df sMkyq mhfrfjf rxjIq isMG dy rfj vwl jfpdf hY.)
ies bcfE ivDI aDIn nvyN ienklfbIaF dIaF sLhIdIaF dI mhwqqf nUM Aujfgr krn leI
purfxy sLhIdF df guxgfx kIqf igaf. iKMzfE qoN bcx leI ivrsy dIaF kurbfnIaF dI sLfn
nUM aqkiQq rUp ivwc AuBfiraf igaf:
idl dy dihl nUM Gwt krn leI aqIq qy BivwK dy romFs dI isrjxf ies kivqf ivwc hoeI
hY:
pr iek afdrsL-smfj dI isrjxf df supnf Aus dIaF awKF ivc jLrUr sI, ijs nUM prjf-
rfj jF pMcfieqI rfj kihMdf hY:
ies ivwc sfvIN afriQk vMz, sB leI ividaf qy Drm-inrpyK imhnqI smfj hovygf. ieh
nksLf Aus vyly dy sovIaq smfj dy sMklp qoN pRBfivq qy Aus nfl imldf-juldf hY:
prdys dy mfmilaF qy ieiqhfs dy sihj igafn ny prdysI pMjfbIaF qy gLdrI kvIaF nUM
isDFqk isafsI sUJ qy sMgTn dI aihmIaq qoN sucyq kIqf:
nvIN rfjnIqI dI Kyz nUM smJfAux vflI gLdrI kivqf ny jo isafsI BUimkf inBfeI hY Aus dy
afDfr `qy ies nUM ‘polItIkl kivqf’ jF isafsI kivqf kihxf vDyry Xog hY. asl ivwc
ieh sDfrn kivqf nhIN, ieh ivsLysL rfjnIqk pirvysL ivwc rfjsI ienklfb dy pirpyK qoN
ilKI, pfrtI pRqIbwDqf dI kivqf hY. ies nUM Aus pfrtI dy dfiery dI rcnf smJ ky hI ies
df shI muwl pfieaf jf skdf hY. rfjnIqk prcfr ies dI kfivkqf df jIvMq aMg hY. ies
kivqf dI sLkqI hI ies gwl ivwc hY ik ieh gLdr lihr dI muwK nIqI, XuwD nIqI qy kfrj
ivDI df iswDf prcfr krdI hY. nIqI dy qihq ieh sMgTn (pfrtI) dI loV qy sQfpnf,
pfrtI dI ivcfrDfrf (eykqf, bMdy mfqRm qy gLdr), gLdrI ikrdfr (sFJIvfl, prsuafrQI,
sdfcfrI, josLIlf, hosLmMd, kurbfnI df puqlf, isdkvfn, sLhId) qy ihMd dy afpxy JMzy df
prcfr krdI hY. XuwD nIqI ivwc aKbfr qy prcfr dI mhwqqf, gurIlf bgfvq qy
hiQafrbMd ienklfb AuWqy jLor idwqf igaf hY aqy kfrj-ivDI (dfapyc) ivwc gupqvfs,
gupqsfihq, gupq hiQafr, XUrpI jMg qoN lfB AuTfAux, BfrqI POj nUM nfbrI leI pRyrn,
muKbrF qy srkfrI eyjMtF nUM soD ky dihsLq pfAux, hiQafrF qy mfieaf leI zfky mfrn qy
rfsLtrI-aMqrrfsLtrI pwDr `qy dUjIaF pfrtIaF nfl loVINdy gwTjoV krn dIaF qrkIbF dy
mhwqv vwl iDafn iKwicaf igaf hY. ienHF isafsI pihlUaF nUM awz awz krky ies kivqf
ivwc idRsLtIgocr kIqf jf skdf hY.
(A) nIqI: pwiqaF (XfnI suDfrvfd) dI jVHF (XfnI brqfnvI rfj vloN isrijaf lotU
arQ-qMqr qy rfj-qMqr) nUM smJ ky, dysL dI afjLfdI leI jUJx dI jo nIqI Dfrn kIqI
geI Aus dI pihlI loV sI pfrtI, sMgTn jF jQybMdI:
eyDr idwlI ivwc vI mfstr amIr cMd, BfeI lfl mukMd, avD ibhfrI bos qy lflf
hridafl dy Audm nfl ‘krFqIkfrI dl’ df sMgTn ho cuwkf sI (iesy dl vloN 23 dsMbr,
1912 nUM idwlI ivwc lfrz hfrizMg AuWqy bMb suitaf igaf sI).
jdoN apRYl 1911 ivwc hridafl ny amrIkf phuMc ky ‘ieMzIaf stUzYNt klwb’ bxfieaf AudoN
qwk AuWQy hiQafrbMd sMGrsL dy AudysL nUM lY ky iqMn hor awzy hoNd ivwc af cuwky sn:
meI 1913 ivwc bfbf sohn isMG Bknf qy sfQIaF dy XqnF nfl jo ‘ihMdI aYsosIeysLn’ bxI
sI, hridafl dy sMprk nfl Ausy df nF ‘ihMdI aYsoseIeysLn afP pYsyiPk kost’ rwiKaf
igaf, qy gLdr aKbfr dy pRcln qoN ipwCoN ieho sMsQf ‘gLdr pfrtI’ krky pRiswD hoeI. ies
dy pihly pRDfn bfbf sohn isMG Bknf, jnrl skwqr lflf hridafl qy KjLfncI pMzq
kFsLIrfm sn. (iehnF nfvF qoN pqf lgdf hY ik ies pfrtI df cirqR sLurU qoN hI Drm-
inrpwK sI). ies df dPqr XugFqr afsLrm, sfnPrFissko (kYlyPornIaf, XU[ aYWs[ ey[)
ivwc sI. gLdr aKbfr, gLdr afsLrm qy gLdr pfrtI, XfnI ‘gLdr’ sLbd dI msLhUrI kfrn
1920 ivwc pfrtI df jnm idn vI pihlI nvMbr nUM mnfieaf igaf sI aqy 1928 ivwc ies
df punrgTn krky, ies dy sMivDfn ivwc ies df bfkfiedf nF ‘gLdr pfrtI’ hI rwiKaf
igaf. AuNj 1928 qwk gLdr lihr dIaF sLfKfvF kOmFqrI pwDr AuWqy bhuq dUr dUr qwk PYl
geIaF sn qy smyN nfl ies dy hor ikMny hI rUp hoNd ivwc af cuwky sn, ijvyN:
1934 qoN ipwCoN gLdr lihr dy ihMdosqfn ivwc rihMdy aMsr ikrqI iksfn pfrtI, kimAUinst
pfrtI qy smfjvfdI kFgrs dy nyVy cly gey, ijnHF df ieiqhfs qyjf isMG suqMqr dI lfl
pfrtI qy dysL Bgq Xfdgfr kmytI, jlMDr qwk afAuNdf hY. Bfrq qoN bfhr vI eIrfn-
blocsqfn ivwc KfnKojy; ieMzonysLIaf qy sLMGfeI ivwc hrI isMG Ausmfn; bYNkok ivwc svfmI
siqafnMd purI, srdfr amr isMG qy igafnI pRIqm isMG; qy dwKxI QfeIlYNz ivwc bfbf cMdf
isMG ny gLdr dy cMigafVy mGfeI rwKy sn qy ienHF cMigafiVaF ny hI jnrl mohn isMG, rfs
ibhfrI bos qy suBfsL cMdr bos dI agvfeI hyT ‘afjLfd ihMd POj’ df rUp Dfiraf sI.
igafnI kysr isMG dy kihx anusfr ‘afjLfd ihMd POj’ gLdr lihr df qIjf pVfa hY.
sqvMjf dy gLdr nUM Auh ies df afrMB qy gLdr pfrtI dI sQfpnf nUM dUjf pVfa mMndy hn.
sfnUM pRfpq gLdr lihr dI kivqf df iswDf sMbMD vI dUjy pVfa nfl hI hY, ies leI ies
kivqf dy isafsI pirvysL qy pirpyK nUM smJx leI 1913 qoN 1934 qwk lihr dy jQybMdk
kflk pfsfr qy kOmFqrI PylfE df Auprokq igafn jLrUrI hY.
pfrtI isrP bfhrI sMgTn huMdf hY, ies df aMdrUnI sMgTnkfrI qwq huMdf hY ivcfrDfrf.
gLdrI ivcfrDfrf iqMn ivcfrF aQvf iqMn pRmuwK isDFqk sMklpF AuWqy itwkI hoeI hY: eykqf,
bMdy mfqRm qy gLdr.
1857 qoN bfad aMgryjLI srkfr ny ‘vMzo qy rfj kro’ dI nIqI ieKLiqafr kIqI. brqfnvI
burjuafjLI ny Bfrq dIaF sfmqI sLkqIaF pRqI sulHfkul rvweIaf Dfrn krky, nvIN jgIrU
jmfq nUM Auqsfihq kIqf qy nvIN pVHI ilKI mD-sLRyxI nUM nOkrIaF dy ky qy Aus nUM vqn-
pRsqI qoN dUr krky iek suXog, svfrQI qy ssqf qbkf hoNd ivwc lY aFdf. jvfhr lfl
nihrU dy sLbdF ivwc, “brqfnIaf srkfr ny Bfrq dIaF pRqIgfmI sLkqIaF nfl rl ky
mwD-kflInqf dI rKvflI sLurU kr idwqI.” qy irafsqI rfijaF qy suDfrvfdI buwDIjIvIaF nUM
afpxy nfl lf ky sfry DrmF dI rwiKaf dy nF hyT iPrkf-pRsqI PylfAuxI afrMB kr idwqI.
pr ies dy nfl hI grIb iksfnI, snaqI mjLdUr sLRyxI qy isafxy vqn-pRsq buwDIjIvIaF
vwloN, ‘vMzo qy rfj kro’ dI cfl df ivroD hoxf sLurU ho igaf. 1857 dy sMgiTq qy hmlfvr
pRqIroD ny hI rfsLtrI eykqf df bIj bIj idwqf sI, jo smyN nfl CUq-Cfq, jfq-pfq,
ielfkf-goq qy Drm-iPrky dy aMqrF qoN AuWpr AuWT ky, pihlf rfsLtrvfdI qy iPr aMqr-
rfsLtrvfdI eykqf dy isDFq-sMklp df rUp Dfrn kr igaf. gLdr dI kivqf dy vwzy ihwsy
ivwc ies eyky dy isDFq AuWqy bl idwqf igaf hY:
ienHF sqrF ivwc not krn vflI gwl ieh hY ik ieQy ‘kOm’ sLbd df pRXog iswK, ihMdU jF
pMjfbI dy arQF ivwc nhIN, sgoN sfry ihMdIaF dy arQF ivwc kIqf igaf hY. ijwQy ihMdU
sLfvnvfdI qfkqF jfq-pfq qy CUq-Cfq dIaF dIvfrF nUM pwikaF krky ihMdIaF dI iek-
iewQy eykqf dy ivcfr dy nfl nfl kvI dI jmfqI sUJ vI iDafn-Xog hY. brqfnvI sfmrfj
qy dysI dlfl srmfeydfrI dusLmx hY, AunHF nfl twkr lYx leI bfkI sB jmfqF df eykf
jLrUrI hY. iesy jLrUrq nUM muwK rwK ky kivqf ivwc mjLHb qy iPrkf-pRsqI qoN AuWpr AuWT ky
vqn-pRsqI dIaF bulMdIaF nUM phuMcx dI pRyrnf idwqI geI hY. vqn-pRsqI nUM sB DrmF qoN
AuWcf-suwcf Drm ikhf igaf hY:
gLdr df Drm sI hiQafrbMd ienklfb, jo smyN dI loV qy sB DrmF qoN ipafrf sI:
hr pRkfr dI byieqPLfkI, mjLHbI bKyVy, Kfnf jMgI qy Kfx pIx dIaF mnfhIaF jF PokI sLuwDqf
AuWnI dyr bymfhnI hY ijMnI dyr dysL afjLfd nhIN huMdf. ies Puwt kfrn hI dusLmx nfl lVnoN
ihMdIaF nUM zr lwgdf hY qy dusLmx nfl twkr lYx qoN zridaF hI afpo ivwc JgV rhy hn.
kvI aijhy BfjvfdI ruJfn nUM sMboiDq hY:
gLdrI sLhId, myvf isMG lopoky ny PFsI dI koTVI ivwcoN BfeI imwq isMG (gRMQI) nUM ihMdIaF dy
nF ijhVf sunyhf idwqf sI Aus ivwc eykqf dy isDFq df incoV af jFdf hY:
ies gulfmI dy srfp qoN bc ky inklx leI pUry jLor nfl Xqn kro. pr ieh kMm qF hI ho skygf jy ies
ivwc ielfkfbMdI qy mjLHbI asihnsLIlqf iblkul nf rhy. nf mfJy mflvy qy duafby dy svfl AuWTx, nf hI
ihMdU, musilm qy iswK mjLHbF dy svfl AuWTx (dyKo cFd PFsI aMk)
ijwQy ieh kivqf iswK-smUh nUM vI sMboiDq hY, AuWQy vI Drm dIaF PokIaF rsmF, krmkFzI
PrkF qy ielfky-bMdIaF qoN mukq ho ky, iswK Drm dI afid klIn rIq (srbwq df Blf) nUM
pflx AuWqy bl idwqf igaf hY:
eykqf dy isDFq nUM muwK rwK ky hI gLdr-lihr ny afpo afpxy Drm dy dfiery ivwc rih ky vI
iek Drm-inrpwK BgqI df sMklp idwqf, dysL-BgqI df sMklp. dysL pRym nUM inwq-jIvn
ivwc idRV krfAux leI vwK vwK DrmF dy sMboDnF (nmsqy, slfm, siq sRI akfl) dI QF
iek sFJf sMboDn pRclq kIqf: bMdy mfqRm. bMgflI nfvlkfr bMikm cMdr dy nfvl afnMd
mwT ivwcoN ley gey ienHF sLbdF nMU Bfrq dy suqMqrqf sMgrfm ivwc ieMnI pRiswDI pRfpq hoeI
ik afjLfdI qoN bfad ieh rfsLtrI DunI dI pdvI gRihx kr gey.
bMdy-mfqRm, dysL BgqI qy dysL dI afjLfdI df afdrsL gLdr-ivcfrDfrf df pihlf pVfa hY.
pihly pVfa AuWqy ‘gLdr’ df arQ sI: dysL dI afjLfdI leI hiQafr-bMd ho ky jUJxf, pr
ies lihr dy agly pVfvF `qy ‘gLdr’ aijhy smfjI-rfjnqIqk ienklfb df pirafvfcI
ho inbiVaf ijs df aMqm insLfnf smfjvfdI qy sfmvfdI smfjk ivvsQf dI sQfpqI sI.
amrIkf ivcly gLdrIaF ny rUsI smfjvfdIaF nfl afpxy sMbMD kfiem kr ley sn. Aus qoN
vI pihlF 1916 ivwc rUsI ienklfbIaF dI hmdrdI ivwc gLdr afsLrm duafrf aMgryjLI-
pMjfbI ivwc rUsI gLdr dIaF khfxIaF nF df ikqfbcf Cfipaf igaf sI. rUs qoN dys
prq ky BfeI sMqoK isMG ny ikrqI prcf kwiZaf, ijs ivwc smfjvfdI ivcfrF df prcfr
huMdf sI. ikrqI iksfn pfrtI, nOjvfn Bfrq sBf, ihMdusqfn irpbilkn sosLilst pfrtI
aYsosIeysLn, afid rfhIN ‘bMdy mfqRm’ qoN ‘ienklfb ijLMdfbfd’ qwk df isDFqk sPr qih ho
cuwkf sI aqy 1931-32 qwk gLdr lihr kOmFqrI smfjvfdI lihr nfl ieksur ho geI sI.
hux ies df AudysL dysL dI suqMqrqf qwk sImq nhIN sI irhf, sgoN suqMqrqf dy nfl hI
smfjvfdI ‘pMcYqI’ rfj, ikrqI-iksfn rfj qy ihMdy dy ‘smfj’ df nvF rUp isrjx df bx
igaf sI. ies bdlI hoeI ivcfrDfrf df prqO kivqf ivwc vI dyiKaf jf skdf hY:
hux dusLmxI kyvl kOmI nhIN, jmfqI vI sI. ikrqI-iksfn kyvl brqfnvI sfmrfj nUM hI
nhIN, blik aMdrlIaF jokF (rfjy, srmfeydfr qy sLfhUkfr) nUM vI afpxy qy afpxy dysL dy
dusLmx smJdy sn. nvF ikrqI-smfj isrjx dI mUl pRyrnf insLcy hI akqUbr ienklfb
qy sovIaq XUnIan dI sQfpnf qoN pRfpq hoeI sI.
Auprokq ivcfr-crcf qoN gLdrI kivqf dI ivcfrDfrf dy iqMn pwK smwsLt huMdy hn:
gLdr lihr dI kivqf pfrtI qy ivcfrDfrf dy imkfnkI qy isDFqk rUpF nfloN vI vwD ienHF dy
amlI rUpF AuWqy jLor idMdI hY. ienHF df amlI rUp hY gLdrI df ikrdfr. kvI dy sfhmxy
gLdrI-ikrdfr dy do pRqImfn AuGVvyN rUp ivwc mOjUd sn: pihlf gurU goibMd isMG df qy
dUjf kfrl mfrks df. lflf hridafl ny kfrl mfrks nUM ‘irsLI’ ikhf sI qy gLdr dI
kivqf ivwc ‘sMq ispfhI’ dI prMprf anusfr gLdrI nUM ispfhI kih ky sMboDn kIqf igaf hY.
ieh vI ikhf igaf hY ik gLdrI hoxf AuWc kotI df ‘jogI’ hox smfn hY qy gLdr dI iPlfsPI
nUM afpxy aml ivwc Zflx dI jLrUrq qy kTnfeI df ijLkr keI vfr afieaf hY:
pr gLdr-lihr ivwc anyk aijhy sUrmy hoey ijnHF ny ies aOKy kMm nUM krky idKfieaf. ies
lihr ivwc bfbf sohn isMG Bknf, krqfr isMG srfBf, bfbU hrnfm isMG, sohn lfl
pfTk, myvf isMG lopoky, hrI isMG Ausmfn, qyjf isMG suqMqr qy hor ikMny hI aijhy ikrdfr
imldy hn ijhVy dfrsLink soc, dIdf dlyrI, prsuafrQ, BfeIcfrk sFJ, iqafg, swcy-suwcy
cirqR, kurbfnI qy isdk dy puwqly sn. ienHF ivcoN bhu-igxqI pMjfb dI iksfnI ivwcoN sI qy
ieh sfry hI prdysI mjLdUr sn. iksfn leI DrqI mfqf qy prdysI leI Bfrq mfqf sB qoN
ipafrIaF vsqF sn. ienHF dy ipafr aqy gLdr afsLrm dy sFJy kMm qy sFJy lMgr ny AunHF dy
ikrdfr nUM iek nvIN iksm dy iensfn dy rUp ivwc zOilaf. kOmI Bfvnf, anusLfsn, isdk qy
sdfcfr df pwlf AunHF ny zkYqIaF dOrfn vI nhIN Cwizaf. AunHF dy anusLfsn qy isdk dI iek
gLdr lihr dI nIqI df cOQf aihm aMg hY JMzf. ‘JMzf’ insLfn hY pfrtI, ivcfrDfrf qy
ikrdfr df. gLdrIaf df insLfnf sI gulfm smfj qy rfj df Kfqmf krky nvyN KusLhfl smfj
dI isrjxf krnf. ies insLfny dy pRqIk iqMn rMgy JMzy dI rUp-rcnf mYzm kfmf qy hor
ienklfbI dysL Bgq kfPI pihlF qoN kr cuwky sn. Ausy nUM QoVHf ijhf bdl ky gLdr pfrtI ny
vI afpxy JMzy nUM iqrMgy dI hI sLkl idwqI. ies JMzy dIaF vI iqMn pwtIaF sn: AuqlI lfl,
ivckfrlI kysrI qy hyTlI hrI. sfry JMzy dy ivckfr do qlvfrF sn (dyKo aMqkf-2). lfl
rMg ienklfb df, kysrI kurbfnI df qy hrf KusLhflI df icMn sI. qlvfrF hiQafr-bwD XuwD
nUM drsfAuNdIaF sn. gLdrI kvI dI pRbl iewCf sI ik iksy idn ieh qrMgf JMzf Aus nUM
afpxy afjLfd mulk ivwc cfVHn df mOkf imly:
(a) XuwD nIqI: gLdrI XuwD dy do muhfjL sn: pihlf rfsLtrvfdI idRsLtIkox qoN brqfnvI
sfmrfj dy ivruwD qy dUjf smfjvfd idRsLtIkox qoN rfey bhfdrF, dysI srmfeydfrF-
rjvfiVaF qy ipwTUaF ivruwD. pfrtI df aMqm insLfnf ihMdusqfn ivwc hiQafr-bMd ienklfb
krky jmUhrI rIpbilk kfiem krnf sI. ies aMqm insLfny dI pRfpqI leI brqfnvI rfj
dy iKlfP qF XuwD CyiVaf hI hoieaf sI; pr ies iswDI twkr ivwc aMgryjL dI Zfl bxn
vflIaF qfkqF nUM byasr jF alwg Qlwg krnf vI jLrUrI sI:
dohF qrHF dy dusLmxF nfl XuwD krn leI jo rxnIqI iqafr kIqI geI Aus dIaF do muwK
prqF sn: jnqk lihr dI AusfrI qy hiQafr-bMd lVfeI. jnqk lihr dI AusfrI leI
jnqf nUM sucyq krnf jLrUrI sI qy ies dy leI aKLbfr qy hor pfrtI-sfihq Cfp ky muPq
vMizaf jFdf sI. lVfkU gLdrIaF qy ihMdI POjIaF nUM josL dy nfl nfl hosL pRdfn krn leI vI
gLdr lihr mUl rUp ivwc pMjfbI iksfn qy nfm-kty POjIaF dI lihr sI. iesy leI pMjfb
df kbfielI-iksfn ivrsf qy sYink dI lVfkU mfniskqf ies dI XuwD nIqI ivwc pRmuwKqf
hfsl kr geI. dyiKaf jfvy qF kUkf lihr qoN lY ky vrqmfn KfVkU lihrF qwk pMjfb dIaF
juJfrU lihrF ivwc iksfn qy sYink df rol hI pRmuwK irhf hY. axK qy bdly dI Bfvnf gLdrI
nUM ivrsy ivwc imlI sI; iCwqr nfl GuwgI kuwtx df muhfvrf Aus dy jIvn dy ivwc sI. prdys
dy mfhOl qy dys dI gulfmI dovyN Aus dy leI ihMsk sn, ies leI Auh smJdf sI ik ihMsf df
mukfblf ihMsf nfl hI kIqf jf skdf hY:
amr sLhId mdn lfl ZINgrf ny 1909 ivwc afpxy adflqI ibafn ivwc ikhf sI: “myrf
ivsLvfs hY ik ijhVI kOm sMgIn dy jLor nfl gulfm rwKI jFdI hY, Auh lgfqfr XuwD dI
siQqI ivwc rihMdI hY.” (doKo: cFd, PFsI aMk). iewQy vI XuwD df Bfv hiQafr-bMd XuwD sI
qy gLdr lihr ny iesy qrk anusfr afpxI ihMsk XuwD-nIqI nUM ihMd dy afjLfdI-aMdoln
dIaF aihMsk, suDfrk qy punr-AuQfnvfdI nIqIaF dy mukfbly ivwc shI Tihrfieaf hY:
ies nIqI dy ivroD ivwc BfeI prmfnMd ny ikhf sI, “gdr pfrtI nUM clfAux vfly aMnHy jjLby
dy asr hyT kMm kr rhy hn.” pr ieh kQn gLdr lihr dy sfry pVfvF bfry swc nhIN.
1914-15 dy gLdr dI asPlqf qoN bfad afqm-sLkqI, hiQafr sLkqI qy lok sLkqI dy
sumyl dI smJ pYdf hoeI qy ies gwl `qy vDyry jLor idwqf igaf ik ienklfb dI asl sLkqI
imhnqI lok huMdy hn, ijnHF dIaF inwq dIaF smwisafvF nUM lY ky AunHF nUM sMgiTq krnf qy
AunHF ivwc isafsI sUJ pYdf krnI inhfieq jLrUrI hY aqy XrkfAU aiqvfd dI QF iek
sfrQk juJfrU rxnIqI Ausfrn dI loV hY. dUjy pfsy afdrsLvfdI suDfrvfd dI ies sImf nUM
vI njLr aMdfjL nhIN kIqf igaf ik ieh iksy isstm df ivroD qF krdf hY, pr Aus nUM
- zYpotysLnF qy rYjolysLnF qy
muPq Dn Krfb krfieaf ikAuN
nrm idl kFgrsI lIzrF nUM,
qusIN suwiqE lIzr bxfieaf ikAuN.
pfrtI dI iesy XuwD-nIqI kfrn gLdr lihr dI kivqf df kyNdrI QIm hY: ihMsf.
gLdr pfrtI qy gLdr lihr dy ieiqhfsF ivwc ies kfrj-ivDI qy ienHF afdysLF dI crcf
Kfsy ivsQfr ivwc imldI hY, ies leI iewQy ienHF dI ivafiKaf dI loV nhIN. gLdr lihr dI
kivqf ivwc ienHF dfa-pycF df prcfr BrpUr mfqrf ivwc hoieaf hY ijs ivwcoN hr iek
dfapyc nfl sMbMDq iek-iek tUk nmUny-mfqr dyxI hI kfPI hovygI:
(aMgryjL lyKk, pYtrI ‘gLdr’ nUM qfhIEN iek ienklfbI ‘sfjLsL’ kihMdf hY. KuPIaf kfrj-
ivDI kfrn hI adflqF ivwc gLdrI mukwdimaF nUM ‘sfjLs-kys’ ikhf igaf.)
(agsq 1914 ivwc jdoN brqfnIaf jMg ivwc jrmnI nfl AulJ igaf qF gLdrIaF ny bhuq
cFGIaF mfrIaF qy ‘mOkf sMBflo’ df nfhrf idwqf.)
(iewQy ‘lokF vfsqy’ qoN Bfv hY gYrF-vfsqy. ies dfapyc anusfr pihlI sMsfr jMg smyN
krqfr isMG srfBf qy hor gLdrI lIzrF ny ihMd ivwc af ky POjI CfAuxIaF ivwc bgfvq
krfAux df pRogrfm AulIikaf sI qy iesy dy afDfr `qy dUjy mhF XuwD vyly jpfn dy kYdI
ispfhIaF qoN bgfvq krvf ky ‘afjLfd ihMd POj’ iqafr kIqI geI sI.)
(ienHF sqrF ivwc ‘dusLmx df dosq dusLmx’ qy ‘dusLmx df dusLmx-dosq’ dy nym muqfbk
pihly mhF-XuwD ivwc aMgRyjL-pwKI mulkF dI inMidaf qy aMgRyjL ivroDI jrmnI dI pRsMsf hY.)
(afqm-GfqI dsqy iqafr krny qy ‘mfro jF mro’ dy asUl nUM muwK rwK ky lVnf gurIlf jMg
df hI dfa hY. jgjIq isMG ilKdf hY: “gLdr pfrtI lihr dusLmn AuWqy iswDf kfrI vfr
krky hMny bMny krn vflI hiQafrbMd lihr sI nf ik inXmk, suDfrk qy smJOqf ZUMzU
lihr” (pM[ 63).
(iksfnI ivwc pRcfr kIqf igaf sI ik lgfn qy mfmly df bfeIkft kIqf jfvy).
(jdoN hiQafr qy pYsf bfhroN nf afAux idwqf igaf qF zfky mfrn df PYslf kIqf igaf,
muZlI skIm ieho sI ik srkfrI bYNkF qy sLfhUkfrF nUM luwitaf jfvy. jy axsrdy iksy dy Gr
zfkf mfiraf qF vI mnuwKI sdfcfr df pwlf Cwz ky lutyry nhIN bxy).
gLdr dI XuwD nIqI qy kfrj-ivDI ivwc kuJ aijhIaF qruwtIaF rih geIaF ik gLdrIaF nUM
sPlqf pRfpq nf hoeI. pihlf mhF-XuwD gLdrIaF dy anumfn qoN pihlF ho igaf. anumfn
ieh sI ik XuwD 1917 ivwc iCVygf. sLfied iesy leI kvI Bfrq mfqf dy mUMhoN aKvfAuNdf hY;
gLdrI pUrI iqafrI nf kr sky. dUjI qruwtI ieh sI ik sohn isMG Bkny vrgy isrkwZ afgU
rfh ivwc hI PVy gey. KuPIaf skImF bhuq KuPIaf nf rih skIaF, sgoN KuPIaf puils pfrtI
dIaF sPF ivwc Ds geI aqy POjIaF aqy irafsqI rfijaF ny loVINdf sihXog nf idwqf.
amrIkf-kYnyzf qoN hiQafr qy pYsf dovyN nf phuMc sky. gLdrIaF df ieh aMdfjLf vI glq
inkilaf ik Bfrq aQvf pMjfb dy lok iksy vwzy ienklfb leI iqafr sn. 1914-15 dI
hfr qoN bfad vI lwgBg ieho ijhy hI kfrnF krky bwbr akflI lihr qy ihMdusqfn
sosLilst irpblikn afrmI (Bgq isMG afid) dI hor hoeI qy gLdr lihr ivwc iek
inrfsLf PYl geI. ienHF hfrF qoN AuprMq ijhVI kivqf ilKI geI Aus ivwc rudn, Pirafd,
bynqI qy qrs-Bfvnf dI sur AuWcI hY. Audfhrx leI ‘pirvfr shfieqf kmytI’ vloN apIl
dy rUp ivwc jo kivqfvF ilKIaF geIaF AunHF ivwc gLdrIaF dI qrs-Xog hflq df vrxn
hY:
pr hfr ny inrfsLf nhIN idwqI, nvIN isafsI cyqnf vI pYdf kIqI. gLdr pfrtI dI sB qoN vwzI
dyx ieho hY ik ies ny suwqy lokF nUM jgfieaf:
pfrtI dy aMdr vI rfjnIqk punr-icMqn hoieaf, ijs dI gLdr-kfiv ivwc iek pRmfixk
imsfl hY: ‘crcf gLulfm ihMdI qy gLdrI ihMdI’ (gLdr dI gUj nM. 6). ieh kivqf gLdrI
rfjnIqI dy sfry pwKF df nftkI qy inwgr rUpFqrx hY.
(4)
siBafcfrk qy BfsLfeI srokfr
kOmI klcr koeI lok-Dfrf nhIN huMdI qy nf hI ieh aijhf amUrq lokvfd huMdI hY, ijs nUM vihm hY
ik ieh lokF dy shI suBfa nUM Koj skdf hY. (dyKo: dI rYcwz afP dI arQ)
ieh nvIN ‘kOmI klcr’ iek bMny gLdrI dI kOmI cyqnf df afDfr sI qy dUjy bMny nvIN kOmI
cyqnf df pRgtfvf. ieh duvwlI pRikiraf sI, ijs ivwc klcr qy isafsq aiBMn rUp ivwc
juVIaF hoeIaF sn qy ienHF dohF df inqfrf iekwilaF iekwilaF sMBv nhIN sI. lflf
hridafl dy Aus smyN dy iek lyK, ‘gulfmI df jLihr’ ivwc ies nvIN klcr dI AusfrI dy
mhwqv nUM ivsQfr ivwc smJfieaf igaf sI, ijs dIaF afKrI sqrF ivwc ies duvwlI
pRikiraf df sfr-aMsL ieAuN idwqf igaf hY:
gulfmI ivc afqmf zr aqy JUT dy hyTF dwbI rihMdI hY. gulfm dy leI afqmk afjLfdI aqI kiTn hY.
gulfmI dy nfl afqmf Gol Gul ky mr jFdI hY. jy ihMdusqfn ivwc afdmI pYdf krny hn qF gulfmI nUM dUr
kro aqy jy gulfmI nUM dUr krnf hY qF afdmI pYdf kro.
afjLfd iensfn nvyN afjLfd siBafcfrk mfhOl ivwc pYdf ho skdf hY, pr afjLfd
siBafcfrk mfhOl dI isrjxf afjLfdf iensfn hI kr skdy hn. ienHF dohF ivwcoN pihl
iks dI hY; ieh dwsxf musLikl hY. dovyN nflo-nfl ivksq huMdy hn.
gLdrI kivqf dy siBafcfrk srokfrF dy sMbMD ivwc iek gwl ieh vI cyqy rwKx Xog hY ik
gLdrI kivqf dI siBafcfrk sImf BfrqI suqMqrqf sMgrfm dI rfsLtrvfdI jF kOmvfdI
sMsikRqI qoN pfr jnqk kOmFqrI idshwidaF qwk hY. ieh ‘kOmvfdI’ klcr nhIN, ‘kOmI qy
kOmFqrI’ jnqk klcr hY. kOmI afjLfdI dI jwdo-jihd ny gLdr lihr nUM dunIaf dIaF hor
kOmF dy suqMqrqf sMgrfmF nfl joiVaf qy ies dI kOmI-klcr dy aMdroN kOmFqrI cyqnf qy
kvI dI klpnf ivwc ihMdI ikrqI-iksfn dI smfjk siQqI Auh nhIN jo Auh hux qwk
smJdf afieaf hY, sgoN Aus qoN Ault hY. ieh iek nvyN swc qy nvIN siBafcfrk cyqnf df
afvysLkfr hY, ijs anusfr ‘aMndfqf’ Auh nhIN jo swqf `qy kfbjL hY, sgoN ‘aMndfqf’ Auh hY
jo aMn pYdf krdf hY. swqfDfrI ikrq dI luwt kr irhf hY. nvIN cyqnf dI rOsLnI ivwc gLdrI
kvI afpxy afp nUM kyvl Bfrq mfqf df nhIN, sfrI dunIaf df ‘spUq’ smJdf hY. BfrqI
lok-klcr dy nroey qwqF nMU iekwTy krky Auh iek ivsLv-klcr dI isrjxf kr irhf hY.
afpxy dysL dI iksmq nUM ‘kuwl jhfn’ nfl joV ky dyKdf hY qy qulnf ivDI nfl nvIN
siBafcfrk soJI Aujfgr krdf hY:
iksy dys-kOm df rihx-sihx Aus dy siBafcfr df imafr huMdf hY. Auprokq sqrF ivwc
ihMdusqfn dy rihx-sihx dI qulnf XUrp nfl krky ieh iswD kIqf igaf hY ik aMgryjLI
rfj ny sfzy purfxy siBafcfr nUM iCMn iBMn krky sfnUM iek kljuwgI siQqI ivwc suwt idwqf hY.
aijhIaF keI hor kivqfvF ivwc vI PrMgI rfj dy jLulmF qy Bfrq nUM pwCiVaF rwKx dIaF
nIqIaF kfrn dysL dy siBafcfrk pqn vwl iDafn kyNdirq kIqf igaf hY qy aMgRyjL dIaF
GVIaF ivkfs dIaF imwQF nUM qoiVaf igaf hY. jnqf nUM luwtx leI nslF, jfqF, iPrikaF,
DrmF, qy CUaf-Cfq dy AuhilaF qoN prdf cuwkx leI gLdrI kivqf ivwc ‘nPrq’ qy ‘ihMsf’
sLbd dI vrqoN sfrQk siBafcfrk muwlF vjoN kIqI geI hY.
bMdy dI kdr krnf hI Dfrimk igafn hY; afpxy isdk-eImfn qy kfiem rihxf hI
muslmfn leI rmjLfn hY; Drm hyq kurbfnI hI iswK leI sMgq hY; ihMdusqfn dI iewjLq
leI lVnf hI ihMdU leI vyd-purfxF dy pfT dy quwl hY. ies kivqf ivwc khIaF ieh gwlF
iensfnI kImqF dIaF sUck hn. Drm dy nvyN lok-BfvI qy kOm BfvI arQF ivwc KfVkU
siBafcfr dI sucyqnf dyxf ies kivqf dy siBafcfrk mnorQF df iek AuGVvF pihlU hY:
gLdr lihr ny Drm, sfihq qy BfsLf nUM sfmrfjI siBafcfr dy iKlfP hiQafr vFg
vriqaf. hukmrfnF dI koisLsL sfihq nUM rfjnIqI qoN dUr dws ky afpxy hwk ivwc BugqfAux
dI huMdI hY, pr jdoN ieho sfihq rfj-sLkqI qoN ivrvI prjf nUM cyqMn krdf hY qF ieh iek
hiQafr ho inbVdf hY. ienHF arQF ivwc vI gLdrI kivqf rfjnIqk kivqf hY qy iesy leI
ieh nvyN siBafcfr dI AusfrI leI dysL dy lokF nUM rfj-swqf AuWqy kfbjL hox leI pRyrdI qy
ieh dwsdI hY ik rfj swqf nUM guaf bihxf hI afpxI klcr dI pRgqI qoN hwQ Doxf hY:
‘bMglf’ iewQy cMgy rihx-sihx qy Aucyry siBafcfr df pRqIk hY. iesy pRsMg ivwc iswiKaf dy
pfsfr qy ivigafnk ividaf dI Gft sMbMDI icMqf pRgt kIqI geI hY:
gLdrI kvI pMjfbI iksfn dy bfgI puwq qy prdys dI DrqI dy sqfey hoey mjLdUr sn. ieho
kfrn hY ik ies kivqf dI BfsLf ivwc ivdrohI iksfn-klcr qy dusLmx pRqI nPrq boldI
hY. prdys ny AunHF nUM iGrnf dI awK nfl dyiKaf qy kulI kulI kih ky pukfiraf qy AupinvysLI
rfj swqf ny jLflmfnf lut krky, AunHF nUM afpxy mfnvI afpy qoN dUr kIqf qy byjLubfn, bypCfx
psLUaF hfr bxf idwqf. gLdr dI kivqf ny AunHF nUM afpxI afpxI guafcI mfnvI pCfx qy
jLubfn dy ky prvfsI mfhOl qy bdysLI rfj-swqf nfl twkr lYx leI iqafr kIqf. aMgryjL
hfkmF, AunHF dy ipwTUaF qy srkfrI muKbrF leI ies kivqf ivwc pihlI vfr ‘gflH’ dI BfsLf
dI isrjxf hoeI: sfly, hrfm dy quKm, JuzU, pfmr afid. aijhI kOVI BfsLf kbIr qy nfnk
dI bfxI ivwc imldI BfsLf dI Xfd qfjf krdI hY qy ieAuN ies kivqf dI BfsLf dI mUMhI BgqI
lihr dI BfsLf nfl jf imldI hY. aMgryjL dI dirMdgI ny gLdrI kvIaF nUM pfsLvI jgq leI
rfKvIN BfsLf df pRXog krn `qy mjLbUr kIqf, qF ik hkUmq dy pfsLvI ivhfr nUM nMgf kIqf
jf sky. iesy leI aMgryjL srkfr leI kF, bFdr, BUrf irwC, swp, isAuNk qy (jdoN jrmnI qoN
hfr geI qF) icVI afid sLbdF dI vrqoN kIqI geI hY. eIsf dy jnm dI imwQ df hvflf dy ky
aMgryjL hfkmF nUM ‘hrfmjLfdy’ qk ikhf igaf hY:
dysI rfijaF, rfey bhfdrF, srdfr bhfdrF qy muKbrF nUM dys GfqI, bFdr qy kuwqy iliKaf
igaf hY:
ienHF nUM srkfr vwloN idwqy iKqfbF df vI mKOl Auzfieaf igaf hY. ijvyN ‘aOnrybl’ nUM iliKaf
hY aOnr-bYl. BfrqI jnqf dI eykqf dy mukfbly ivwc iPrMgI nUM kmjLor ‘icVI’ qy Bfrq nUM
‘bfj’ afiKaf igaf hY (icVI PrMg Bfrq bfj).
prdysI jIvn dy krVy jIvn XQfrQ dy pRgtfvy, qy jLflm srkfr dy tfkry qy afm lokF dI
sucyqnf jgfAux leI gLdrI kvIaF ny afpxy smkflI aMgryjLI pVHy, mDvrgI kvIaF nfloN
aijhIaF kivqfvF sux ky hI aMgryjL jwjF ny afpxy adflqI PYsilaF ivwc gLdrI BfsLf nUM
‘KUnI’ BfsLf ikhf hY. ‘gdr’ aKbfr dI bolI sMbMDI ikMnIaF hI adflqI itwpxIaF imldIaF
hn: “slqnq dy dusLmxF nfl iml ky bgfvq KVHI krn dy ierfdy nfl ihMd jfx, sfry
XUrpIn aqy vPLfdfr ihMdusqfnIaF nUM mfr mukfx, aqy hux vflI hkUmq df qKqf Aultf ky
pMcfieqI rfj kfiem krn df ieh (gLdr) pRcfr krdf sI. ies dI bolI ieksfr KUnI aqy
dubDf qoN rihq sI.” (jgjIq isMG, gLdr pfrtI lihr, pM[ 61), mFzly kys dy PYsly
ivwc ‘gLdr aKbfr’ dI BfsLf bfry ieh itwpxI hY:
- ieh (gLdr) aYn Esy qrHF hY ijs qrHF ies df nfm hY. [[[ sfjLsL amUmn afpxy Bfv lukvyN qrIky nfl dohry
arQ rKx vfly lPjLF dI Et lY ky jLfihr krdI hY, pr gLdr luko nhIN rKdf aqy iswDI gwl krdf hY. (AuhI)
ieh hor kys dy PYsly ivwc iliKaf hY: “gLdr ny pMjfbI iksfn dy idl dI afpxI bolI
bolI, jo Aus dy suBfE dy aYn muqfbk sI.” (AuhI)
gLdrI kvIaF ny afpxI mF-bolI, pMjfbI nUM pihl idwqI. ies df kfrn AunHF df Gwt pVHy
hoxf jF aMgryjLI qoN nfvfikP hoxf nhIN sI; kfrn ieh sI ik Auh afpxy duwKF dI qy
ienklfbI isafsq dI soJI afpxy dys dI afm jnqf nUM dyxI cfhuMdy sn. iesy leI ies
kivqf ivwc inwq dI bolcfl qy pMjfbI dy AupBfKfeI rUpF dI vrqoN BrpUr mfqrf ivwc hoeI
hY. kuwJ sLbdF dy ilKqI rUp ieMn-ibMn AuvyN rwKy gey hn ijvyN Auh awz awz ielfikaF
(mfJf, mflvf qy duafbf) qy sQfnF ivwc boly jFdy hn. ijvyN bupfr, KulfvyN, CONk (sLOk), KuCI,
Cyr, jflI (aXflI), Bfmf (BfvyN) afid. iek QF ‘ikRqGx’ sLbd nUM ‘kIqy nUM nf Buwlx vlf’
dy arQ ivwc vriqaf igaf hY ikAuNik afm bolcfl ivwc kIqy nUM Buwl jfx vfly nUM
‘aikRqGx’ ikhf jFdf hY. kvI smJdf hY ies nfloN ‘a’ kwt dyx nfl ieh nFh-vfcI arQ
dy skdf hY, jd ik ‘ikRqGx’ qy ‘aikRqGx’ dy arQ ieko hn: pihlf qqsm hY, dUjf
qdBv. aijhIaF inwkIaF inwkIaF qruwtIaF sLbd-joVF ivwc vI iml jFdIaF hn, ijnHF nUM
sihjy hI njLr-aMdfjL kIqf jf skdf hY. gLdrI kivqf nUM ilKidaF do hI ivsLrfm icMn
vrqy gey hn: zMzI qy dUhrI zMzI. ikqy ikqy kOmy dI vrqoN hoeI hY. nhIN qF mwDkflI kvIaF
vFg gLdrI kvI vI arD ivrfm leI zMzI qy pUrn ivrfm leI dUhrI zMzI vrqdf hY. (hQly
kfiv-sMgRih dIaF kivqfvF ivwc tfieipst ny ajoky pRcln anusfr arD-ivrfm dI QF
aMq ivwc, gLdrI kfiv dy BfsLfeI srokfrF bfry do hor bVIaF mhwqvpUrn gwlF not krn
vflIaF hn. pihlI ieh hY ik ies kivqf ny pMjfbI sroiqaF/pfTkF nUM rfjnIqI nfl
sMbMDq aijhI sMklpk/isDFqk sLbdfvlI idwqI, ijs qoN afm pMjfbI ies qoN pihlF jfxU
nhIN sI (ijvyN, gLdr, gLdrI, gurIlf-jMg, kOm, zYpUtysLn, afid). dUjI, vpfr qy qknIkI
AuWnqI nfl sMbMDq bhuq sfry sLbd ies kivqf ny afm vrqoN ivwc ilaFdy (ijvyN kMpnI,
klfvF, zflr, iml-sfeIzoN imlkx jF imrkx (amrIkn), eyroplyn, vfierlYs, ibjlI
bwqIaF (ibjlI dy blb), afid.)
gLdrI kfiv dI kfivk smrwQf df inrxf ies dy isafsI, siBafcfrk, lokDfrfeI qy BfsLfeI
srokfrF nUM axizwT krky sMBv nhIN hovygf, BfvyN kfiv-isLlp dI idRsLtI qoN vI ies kivqf
df aiDaYn Gwt mhwqvpUrn nhIN.
(5)
kfiv-cyqnf qy kfiv-isLlp
hux qwk asIN gLdr lihr dI kivqf nUM pMjfbI sfihq dy ieiqhfsF qy Koj-smIiKaf dy Kyqr
qoN Aus qrHF CykI rwiKaf hY ijvyN Bfrq dI afjLfdI dI qfrIKL ivwcoN gLdr pfrtI qy smuwcI
gLdr lihr nUM. jy ikDry ies kivqf dI gwl hoeI vI hY qF vI ies nUM Gwt pVHy iksfn-
mjLdUrF qy nfm-kty POjIaF dI rcnf smJ ky inrI qukbMdI kih ky gwl mukf idwqI jFdI rhI
hY. prvfsI jIvn qy ieiqhfsk-isafsI pirpyK, siBafcfrk pRkfrj, kfiv-cyqnf qy
kfiv-isLlp dy pRsMgF ivwc ies df kdy ivsLlysLx nhIN hoieaf.
prdysI jIvn-XQfrQ, ieiqhfs, isafs qy siBafcfr dy nukqy qoN ipwCy gwl ho cuwkI hY. ies
dy kfivk mhwqv nUM Aujfgr krn leI sfihqk nukqy qoN ijnHF pwKF vwl sMkyq krnf lfjLmI
hY, Auh hn ies kivqf dI:
(i) kfiv-klcr
(ii) kfiv-cyqnf
(iii) kfiv-swc qy suhj
(iv) kfiv-rUp
(v) kfiv-sLYlI
(vi) kfiv-jugqF
(vii) kfiv-isLlp (CMd, ibMb, pRqIk, alMkfr afid)
(i) kfiv-klcr: gLdrI kvI df jIvn BfvyN iek prdysI df jIvn sI, pr Auh ijs
sfihqk klcr qy kfiv-rIq nfl juiVaf hoieaf sI, pMjfbI kivqf ivwc Aus df afrMB bfbf
PrId dy ies sLlok nfl ho cuwkf sI:
bfvf buwD isMG ny aijhI kivqf nUM sB rvfieqI kfiv-DfrfvF qoN inKyVn leI, koiel kU
(1916) ivwc aijhI kivqf df nfmkrx kridaF, ies nUM ‘pulItIkl kivqf’ ikhf sI. ies
nvIN kfiv-Dfrf df afrMB Auh ‘pgVI sMBfl jwtf’ (lflf bFky idafl dy) gIq qoN mMndf hY:
jd kfnUMn nvIN afbfdI pfs hon nUM sI, ar lfielpur afid QFvF dy jwtF ny sLor pfXf, ajIq isMG ny mUMh
qoV ivKXfn idwqy, Aus vyly pMjfbI dI kivqf df hor rMg hoieaf. pulItIkl kivqf ilKI jfn lwgI, ijs
df sB qoN msLhUr nmUnf ‘pgVI smfl jwtf pgVI smfl E’ hY (bfvf buwD isMG rcnfvlI, ijld pihlI, pM
71)
Ausy pulItIkl kfivDfrf dy ivkfs df aglf pVfa gLdr lihr dI kivqf hY.
(ii) kfiv-cyqnf: srkfrI dmn-cwkr qy pfrtI dI KuPIaf nIqI kfrn gLdr dI kivqf
aigafq kvIaF dI rcnf qF hY, pr acyq kvIaF dI rcnf nhIN. ies kivqf df kuwJ ihwsf
sihj suBfvk jF Bfv-ivrycn dI mjLbUrI vws kIqI qwtPwt qukbMdI ho skdf hY, pr ies
df bhuq ihwsf sucyq kfiv-rcnf dy Gyry dI cIjL hY, ijs ivwc afpxy smyN dI srb sDfrn
sihj cyqnf qoN AuWpr AuWT ky qy bfkfiedf isDFq-bwD ho ky, Bfrq ivwcoN brqfnvI sfmrfj
df qlfmUl cuwkx qy nf-brfbrI qy grIbI nUM mlIaf-myt krn df pRx ilaf igaf hY. ies
kivqf dy ienklfbI kvI aQvf kfiv-nfiek dI afpxy kfj pRqI insLTf byjoV hY qy Aus
dIaF sMvydnfvF dy qxfE ivwcoN iek qrk df jnm huMdf hY. dysL-pRym qy kRFqI pRym dy qxfE
ivwcoN Aus nUM afpxy BUq qy BivwK dy ieiqhfs dy ivvyk dI smJ afAuNdI hY; lokfeI dy roh qy
jfbr srkfr dI twkr ivwcoN Aus nUM ieh gwl smJ afAuNdI hY ik sLFqmeI sMgiTq sMGrsLF
nUM dusLmx iks qrHF ihMsf qy arfjkqf ivwc bdl ky PylH kr idMdf hY.
Auh pMjfbI kivqf dIaF rvfieqF qy rUVHIaF qoN pRBfivq sn, pr afpxy ivsLysL isafsI
mnorQF aDIn AunHF rvfieqF dI sImf-ryKf nUM AulMG jfx bfry sucyq vI sn. imsfl dy qOr
`qy 27 jnvrI 1914 dy ‘gLdr’ ivwc sMpfdk vloN iek not idwqf igaf hY:
kvqf Byjx vfly BfeIaF dy vfsqy jLrUrI hY ik suMdr qy josL dyx vflI kvqf Byijaf krn. bYNq ilKo qo
aYsI jYsy kflIdfs qy vfrysLfh dIaF bYNqF dI cfl hY. korVf CMd aYsf hovy jYsy guridq isMG df rUh buwq df
ikwsf. Jok aYs qrIky pr ilKo, “vgdI sI rfvI ivc bUtf krIr df/drsLn krnf asIN afpxy pIr df.” jo
TIk kvqf hovygI Aus ko aKbfr ivc Cfpf jfeygf. jo bysurI kvqf hovygI Es ko nhIN Cfp skdy. kvqf
ivc bolI sfP hoxI cfhIey.
ies not qoN ieh spsLt hY ik gLdr df kvI-sMpfdk afpxI pfrtI dIaF ivsLysL nIqIaF qy
kivqf qy kfivk qkfijLaF nUM muwK rwK ky, ‘TIk kivqf’ qoN pMj gwlF dI mMg krdf hY:
(1) isLlpkfrI leI lok-kivqf (Jok) jF lok-pRiswD kivqf (vfrs sLfh, mfn isMG
kflIdfs gwujrFvflIaf qy Aus smyN df iek hor kvI, guridwq isMG KVg, ijs dI rUh buwq
df ivCoVf rcnf kfPI pRiswD hoeI) dIaF qrjLF qy CMdF nUM mfzl bxfieaf jfvy.
(2) kivqf sur-sMgIq lYa ivwc hovy (qF ik sroiqaF nUM kMn-rs pRdfn kr sky).
(5) kivqf dI BfsLf sfP spwsLt hovy (qF ik afm afdmI dI smJ ivc af sky).
ienHF hdfieqF qoN ieh BulyKf lwg skdf hY ik gLdrI kivqf afm pRiswD lok kivqf jF
lokBfvI kivqf df hI ivsQfr hY. pr aijhf hY nhIN ikAuNik lok-kivqf qy lok-BfvI
kivqf dI kfiv-sImf afpxy sroqy dI mfniskqf nUM smfj-siBafcfr dy Gyry ivwc rwK ky,
vfpr cuwky isafsI-smfjk pirvrqnF dy anukUl Zfln qwk huMdI hY, jd ik gLdrI kivqf
purfxI sfmMqI ivvsQf qy nvIN sQfipq bsqIvfdI rfj-swqf nUM Aultf ky lok-ihqF dy
anukUl Zflx dy Xqn ivwc sI. gLdr lihr iek Xuwg pltfAU aMdoln sI, ies dI kivqf
vI Xuwg-pltfAU sI. ieh gwl vwKrI hY ik Xuwg kyvl kivqf nfl nhIN pltdy qy gLdrI kvI
afpxI ies sImf qoN vI sucyq hY:
jy hiQafr nhIN qF afpxI kivqf dy prcfr (AupdysL) qy aOsLDI hox bfry qF Aus nUM Borf vI
sLk nhIN:
ihMdosqfn gLdr ivwc Cpy iek not ivwc AuWc kotI dy prcfr qy suKYn sMcfr dI mMg vI
kIqI geI hY. iliKaf hY ik ies ivwc Cpx vflIaF rcnfvF, ijwQoN qk ho sky afm lokF dy
smJ skx kfbl aqy sfdI jLubfn ivc hox, afeIzIaf AuWcy qoN AuWcf ho skdf hY.
‘AuWcy iKafl qy sfdf jLubfn’. hYrfnI huMdI hY ik ieho sfihq-pRqImfn lYinl qy mfE ijhy
XoDy-icMqkF ny afpo-afpxy smyN ivwc sfihqkfrF dy sfhmxy rwKy sn. ieh gwl gLdrIaF dI
lYinn qy mfE dIaF isafsI nIqIaF nfl sFJ dI vI sUck hY.
gLdrI kvIaF dI kfiv-cyqnf nUM smJx leI mfrc 1930 dy ihMdosqfn gLdr (mfsk) ivwc
iek inwkf ijhf not hor imldf hY, ijs df isrlyK hY, ‘gLdrIaF nUM suxvfeI’:
sfry gLdrIaF nUM asIN ieh jLor nfl khFgy ik afpxy iKafl kivqf Xf mjLmUn duafrf jLrUr dsdy
irhf krn, qF ik pqf lgdf rhy ik sfzy aMdroN idno idn ikMnI ku afjLfdI dI awg BVk rhI hY.
gLdr aKbfr hI iek aYsf vsIlf hY ijs duafrf ik asIN afpxy idl dI BVfs bfkI gLdrIaF dy kMnF
qk phuMcf skdy hF.
ieh not ijwQy gLdr dI asPlqf qy gLdrIaF dy qsIihaF ivwcoN gujLrn qoN bfad dI bdlI
hoeI isafsI siQqI vwl sMkyq krdf hY, AuWQy ‘kMnF’ sLbd sroqf-muwK kfiv-cyqnf dI sUcnf
vI idMdI hY. ‘afjLfdI dI awg’ qy ‘idl dI BVfs’ gLdr dI hfr df pqf vI idMdy hn qy kvI
sMpfdk dI Bfvuk-ivcfrmeI rcnfvF dI mMg df vI. gLdr dy sMpfdk Kud kvI-lyKk sn
qy rfhbr-aflock vI. AunHF leI kivqf jLjby-guwDy iKaflF df CMdmeI pRgtfvf sI. ‘awg’
qy ‘BVfs’ sLbd kvI dy Bfv-ivryck kfiv-krm dy pRqIk vI hn qy Bfv-pRgtfvy dy josLIly
jF pRcMz hox dy vI.
lokDfrfeI kfiv vFg ieh aigafq kivaF duafrf isrjI qy smUh vwloN pRvfnq sFJI
isrjxf hY. ies df rcnhfr ieko kvI jfpdf hY: ieko joq, ieko Bfv-ivcfr qy ieko
ijhIaF kfiv-ivDIaF. pr ies dy rcnhfrF df gumnfm rihxf AunHF dI vkqI mjLbUrI sI qy
ies kivqf dy smUhk qy BfeIcfrk hox dy do kfrn sn: iek qF sMGrsL dy smUhk AudysL ny
ivakqIvfd df Kfqmf krky smUhk cyqnf nUM jnm dy idwqf qy dUjy ies ivwc inwjI dI QF
sFJy sMgTnkfrI sMboDnF (isMGo, BfeI, sfQI) dI vrqoN hoeI.
lok-kfiv vFg ieh vI iksfnI-klcr qy iksfnI dy ikRafsLIl romFs dI kivqf hY. ies ivwc
anykF ibMb, aKfx, muhfvry qy lok-DrmI sMkyq hn, ijnHF df sMbMD pMjfb dI iksfnI
jIvn-crIaf nfl hY. ies nUM lok-Dfrf dy nyVy dI rcnf iswD krn leI ieh vI ikhf jf
skdf hY ik ieh iek ivsLysL dfiery dy lokF (prdysI ihMdIaF) dI rcnf hY; AunHF dy duwK suwK
afp-muhfry, qtPt qy iPlbdI rUp ivwc pRgt hoey hn; ieh ivsLysL mOikaF muqfbk lok
pRcwlq DfrnFvF, CMdF qy kfiv-rUpF ivwc rcI geI hY; ies ivwc AupBfKfeI qy rlI imlI
gwlbfqI BfsLf dI vrqoN hoeI hY; ies ivwc QImk duhrfE hY qy ieh gLdrI iekwTF ivwc
jLubfnI pVHI/gfeI jFdI rhI hY afid. pr ienHF smfnqfvF dy bfvjUd gLdr-kfiv dI rcnf
Pokloirk kfiv-rcnf qoN awzrI iksm dI hY. ieh lok-kfiv nhIN jn-kfiv hY qy ienHF dohF
df inKyVf ipCFh-iKcU qy agFhvDU ivcfrDfrf dy Prk `qy inrBr krdf hY. gLdrI kivqf
ivwc iksfnI dIaF sfmMqvfdI rvfieqF nUM qoV ky nvINaF lok-rfjI qy jnvfdI rvfieqF
isrjx df afgRih hY. ies ivwc Drm-inrpwK/inrpyK, gYr-iPrkU, afDuink qy afjLfd
smfj df sMklp, qfrikk icMqn qy ivakqIgq isafsI cyqnf AuWqy bl ies nUM lokDfrfeI
kfiv qoN vwKrI pCfx pRdfn krdy hn.
AupinvysLI pMjfb ivwc pMjfbI kivqf df pihlf ruJfn nvIN aMgryjLI klcr dy ‘guxF’ nfl
sFJ pf ky, AunHF df guxgfn krn qy afpxI klcr nUM suDfrn dI iswiKaf dyx df sI qy jF
iPr afpxy Drm-siBafcfr nUM nvyN dy pRBfv qoN bcf ky sLuwD rwKx df AupdysL dyx df; dUjf
ruJfn sI bycYnI, qxfE qy svY-pCfx df qy qIjf ruJfn sI iswDf hmlf krn qy afjLfd
klcr dI AusfrI krn leI vMgfrn df. ienHF iqMnF ruJfnF dy aDIn imldI kivqf lok-
muhfvry df pRXog qF krdI hI hY, pr jdoN kOm bsqIvfd dy ivruwD isafsI, sLsqr-bwD
sMgrfm leI mYdfn ivwc AuqrdI hY qF Aus dy leI afpxI sfrI prMprf dy arQ bdl jFdy
hn. PrFjL PYnn ny afpxI pusqk dI rYcz afP dI arQ dy cOQy aiDafie dy sLurU ivwc
ienklfbI icMqk sYko qUry dy iksy BfsLn ivwcoN dI iek tUk idwqI hY, ijs ivwc Aus ny ikhf hY
hY ik “aPrIkn kRFqI ivwc Bfg lYx leI ienklfbI gIq ilKxf hI kfPI nhIN; sgoN
ienklfb df rfbqf lokF nfl kfiem krnf jLrUrI hY. jy qusIN ieh rfbqf kfiem kr idE
qF iPr gIq AunHF vloN muhfry rcy jfxgy.” gLdr lihr ny jdoN gLdr df rfbqf lokF nfl
joiVaf qF afp-muhfry jo kfiv-rcnf hoeI Aus nUM vI sucyq kfiv-rcnf hI kihxf pvygf.
ieh XuwD qy hmly dI kOmFqrI jn-kivqf hY. ies dI rcnf lok-kfiv ivDIaF qy gLdrI kvI
dI ivcfrDfrk pRqIbwDqf dy qxfE ivwcoN hoeI hY.
ies mhFkfivk rcnf dy bhuq toty gLdrI XoiDaF nUM mUMh-jLbfnI Xfd sn, lok-kfiv vFg.
ies dy BfvF-ivcfrF nUM afqm-sfq krn leI gLdrI AuvyN ies df jLubfnI pfT krdy sn
ijvyN gurbfxI dy pfT dI pRQf cwlI af rhI sI qy PFsI cVHn smyN vI ies nUM gurbfxI vFg
pVHdy sn. pr ijvyN gurbfxI ivwc lok-kfiv ivDIaF dy pRXog dy bfvjUd Aus nUM lokDfrfeI
kivqf nhIN mMinaf jf skdf AuvyN gLdrI kivqf vI Poklor nhIN hY. hF, gLdrI pfTk ieh
kivqfvF, “ienklfbI idlF dIaF zUMGfeIaF ivwcoN inkldIaF hox krky murdf idlF ivwc
afjLfdI df josL Br idMdIaF sn.” (sohx isMG Bknf, jIvn sMgrfm, pM[ 45). ies pRBfv
dI iek ieiqhfsk imsfl vI imldI hY. ikhf jFdf hY ik hrnfm isMG (tuMzIlft), jgq
isMG qy krqfr isMG srfBf, gLdr dI asPlqf qoN bfad, jdoN aMgryjLI srkfr dy pMjy qoN
bcx leI srhwd twp ky bfhr jfx lwgy qF iek QF bYiTaF srfBy ny ‘bxI isr sLyrF dy kI
jfxf Bwj ky’ gfAuxI sLurU kr idwqI. kivqf sux ky iqMny srhwd qoN vfps prq afey.
ieh vI ikhf jFdf hY ik sLhIdy-afjLm srdfr Bgq isMG krqfr isMG srfBy dI Poto
afpxI jyb ivwc rwKdy sn qy srfBy dIaF psMdIdf sqrF guxguxfAuNdy rihMdy sn:
Bgq isMG afpxIaF ilKqF ivwc gLdrI kivqf ivwcoN tUkF vI idMdy sn. AunHF dI iek ilKq
hY: ds meI df sLuB idn: Aus ivwc hyT ilKI kfiv-tukVI df hvflf idwqf igaf hY:
ies kivqf ivcly josL, ies dI gfAux-Xogqf qy lok ipRXqf dy pRmfx vjoN hIrf isMG drd
ny iliKaf hY: “mYnUM Xfd hY ik jd mYN 1922 ivwc imMtgumrI kYNp jyhl ivwc sF qF iek
gLdrI bfby nUM Aus vyly qwk CpIaF sB gLdr gUMjF jLbfnI Xfd sn. Auh zfZy josL qy rsBrI
afvfjL nfl idn-rfq ienHF nUM gfAuNdf rihMdf sI. Aus bfby df nF hI ‘bfbf gLdr gUMj’ pRiswD
sI.” (pMjfbI kivqf qy coxvyN kvI, pM[ 194). (ieWQy ‘bfbf’ sLbd df arQ ibrD
nhIN; gLdrIaF nUM siqkfr nfl bfby ikhf jFdf irhf hY.)
Auprokq gux-lwCxF kfrn hI ies kivqf df dUr dUr qwk asr hoieaf qy ies ny ihMdIaF
ivwc axK, svYmfx, afqm-gOrv, kOmI qy kOmFqrI eykqf dI Bfvnf qy kurbfnI dy jjLby df
sMcfr kIqf. iewQoN qwk ieh lokDfrf dy Gyry dI vsq hY, pr afDuink isafsI qy ienklfbI
cyqnf pRdfn krn df jo pRkfrj ies ny inBfieaf Aus kfrn ies nUM pulItIkl jn-kfiv
kihxf hI vDyry Xog hY.
ies dy kfiv-nfiek df swc Aus Xuwg dy vrqfry df, afpxI gulfmI dy ivruwD lV rhy pUrb
df swc hY. ieh kivqf Bfrq dI afjLfdI nUM pUrbI AupinvysLF dI afjLfdI qy iPr smUh sLoisLq
lokfeI dI suMqqrqf dy sMklpF nfl ieksur krky pysL krdI hY. ieh afjLfdI pRfpq krn
dI ivDI vI dwsdI hY qy Aus nUM pRfpq krn dI vI pRyrnf vI idMdI hY. ivDI ies df swc hY qy
pRyrnf, suhj. qwQF dI cox krky, mn-ieiCq mnorQ ihq swc dy pRgtfvy ivwc hI ies df
suhj-inihq hY. smuwcy qOr `qy ieh josLIlI kivqf hY qy ies df josL hI ies dI suMdrqf hY.
ieh sMkt, sMGrsL qy sLhIdI dy Bfvuk swc df suhj hY. sMkt (aMgryjL dI gulfmI), sMGrsL
(iekmuwT ho ky, hiQafr cuwk ky, qn-mn-Dn nfl lVnf, mrnf qy mfrnf) aqy sLhIdF dI
kurbfnI qy kfrnfimaF df ibafn ies dy qRfsidk suhj nUM jnm idMdf hY.)
kfiv-nfiek dy ikrdfr df sB qoN KUbsUrq pRgtfvf AuWQy hoieaf hY ijwQy Auh afpxy inwjI
suwK, aYsL-afrfm qy afls nUM iqafg ky XuwD dy mYdfn, jylH jF PFsI nUM cuxdf hY. keI
kivqfvF ivwc gLdr, Bfrqmfqf jF Bfrq dI kuwl lokfeI nUM hI nfiek dy rUp ivwc pysL kIqf
igaf hY qy lokfeI hI lokfeI nUM sMboiDq hY.
gLdrI kvI afpxI kivqf dy prcfrvfdI pRkfrj qoN anjfx nhIN (pihlF gLdr pfrtI sfry
dysL pRcfr kry), pr ieh ‘pRcfr’ vI AudoN kfiv-suhj bx jFdf hY, jdoN iksy nvyN swc df
aivsLkfr huMdf hYU, jdoN ieh gLdrI nUM qy lokF nUM AunHF dy afpy dI nvIN pCfx idMdf hY.
aqIq dI ismrqI, BivwK dy supny, AurdU rlI pMjfbI bolI qy afm bol-cfl dI sLbdfvlI dy
pRXog vI iek suhjvfdI romFs pYdf krdy hn.
ieh kivqf pMjfb dy prvfsI qy afdrsLvfdI nOjvfn ‘bfibaF’ dy pivwqr lhU nfl ilKI
hoeI hY. ies ivwc gulfm kOm dy jIvn df iek smyN df sMpUrn swc, gLdr dy ispfhI dI
afsLfvfdI jdo-jihd aqy Aus dy mr imtx dI khfxI hY. ieh Aus kOmI kihr, guwsy qy roh
dI kivqf hY jo kOmF nUM kdy kdy hI cVHdf hY. dunIaf Br dI srmfeydfrI dy jLulm, luwt, BY qy
JUT dy aiDkfr ivwc ieh kivqf gflH, hiQafr, inwzrqf qy swc dy nvyN sUrj dI ikrn vFg
PuwtdI hY. gLdrIaF leI ieh kivqf mOky df hiQafr sI, pr ies dy nfiek dI, mfnv dI
sdIvI mukqI leI jMg ies df sdIvI swc qy suhj hY.
(iv) kfiv-rUp: gLdrI kvI afpxy jIvn-swc qy isDFq nUM kfivk suhj ivwc rupFqrq
krn leI pRmuwK pMjfbI kfiv-DfrfvF ivwcoN kfiv-rUpF dI cox krdf hY. vIhvIN sdI dy pihly
dhfky qwk ijnHF kfiv-rUpF df pRcln afm ho cuwkf sI Auh sfry hI CMd-bwD rUp sn qy AunHF
sIhrPI: ieh qIh-hrPI arbI vrxmflf anusfr ilKI AupdysLfqmk kivqf df iek rUp
hY. ihMdI-pMjfbI ivwc bfvn awKrI qoN pYNqIs-awKrF dI rIq vFg sUPIaF, ikwsfkfrF qy
bYNqbfjLF ny sIhrPI df irvfj pfieaf. hQly kfiv-sMgRih ivwc kyvl iek aDUrI sIhrPI
hY, jo iksy rfmcMd-pwKI qy kfdrXfr dy ‘pUrn Bgq’ qoN pRBfivq gLdrI dI ilKI jfpdI hY.
Audfhrx leI ies sIhrPI dI pMgqI hY:
ieh kfdrXfr dI hyT ilKI sqr nUM hI rqf bdl ky GVI geI hY:
kfPLI: kfPI nUM rfgxI vI mMinaf igaf hY qy kfiv-rUp vI. AunIvIN sdI ivwc sfDU eIsLrdfs
ny kfPI nUM iek Kfs CMd vFg vI vriqaf hY qy jfpdf hY ik gLdrI kvIaF ny keI kfPIaF
eIsLrdfs dy kfPI-CMd dy hI nmUny `qy ilKIaF hn. prMprk kfPI rUp dI bxqr, afm
krky, iek sQfeI qy bfkI aMqiraF dy prspr qxfE duafrf bxdI hY. hQly sMgRih ivwc
awT kfPIaF hn jo ienHF kvIaF dI isLlm-gq pikafeI df pRmfx hn.
gLjLl: gLdrI kviaF qoN pihlF mIaF muhMmd bKsL qy mOlf bKsL kusLqf pMjfbI ivwc BfvyN
kfPI igxqI ivwc gLjLlF ilK cuwky sn, pr afm krky ies nUM AurdU df kfiv-rUp hI mMinaf
jFdf sI. ies sMgRih ivwc sLfml krqfr isMG huMdl (akflI) dI ilKI iek kivqf nUM
muslsl gLjLl ikhf jf skdf hY, BfvyN kvI ny ies nUM gLjLl df nF nhIN idwqf. kivqf hY: jY
aMDkfr pfpI.
gIq: gIq pMjfbI dI hrmn-ipafrI kfiv-ivDf hY. ies dIaF jVHF lok-gIqF ivwc hn,
pr gurbfxI qy sUPI kivqf df bhuqf Bfg vI gIq-sLYlI ivwc hI ricaf igaf hY. ies sMgRih
ivwc vYsy qF sfrI kivqf hI gfAux leI ilKI geI hY, pr do kivqfvF nUM gIq ivsLysL ivDf
df nF idwqf jf skdf hY. Auh hn ‘suwiqaf qUM jfg sLyrf’ qy ‘PrybI ksfeI’. kvIsLrI dy
pRcwlq hox nfl jo nvINaF nvINaF qrjLF cwlIaF, gLdrIaF ny kuJ gIq AunHF qrjLF AuWqy vI
ilKy hn: ijvyN ‘PrMgI Ps igaf’ qy ‘JUTf PrMgI’.
pYNqI (pYNqIs) awKrI: ieh kfiv-rUp vI purfxf hY. ies dI rcnf gurmuKI vrxmflf dy
pYNqI awKrF anusfr kIqI jFdI hY. pMjfbI ivwc gurU nfnk dyv jI dI rcnf ‘pwtI’ pYNqI
awKrI df pRmfixk nmUnf hY. gLdr dI kivqf ivwc do kivqfvF ‘Bfrq mfqf dI pukfr’ qy
‘Xfd-vqn’ iesy kfiv-rUp ivwc ilKIaF geIaF hn.
Bjn: ieh ihMdI-pMjfbI df afm pRcwlq Dfrimk kfiv-rUp hY. ies sMgRih ivwc iek
‘gLdrI Bjn’ hY, ijs dI BfsLf ihMdusqfnI hY.
lMmI njLm: lMmI, isrlyK vflI njLm df irvfj AuWnHIvIN sdI dy aMq aqy vIhvIN sdI dy
afrMB ivwc ipaf. ieh iksy iek QIm nUM lY ky qy ivsLf-isrlyK (jF anuvfn) dy ky ilKI
jFdI sI. ies sMgRih ivwc aijhI iek njLm hY: ‘bykfrI’ jo 1929-30 dy lfgy cfgy dI hY qy
Aus smyN dy mMdvfVy dy pRsMg ivwc iek bI[ ey[ pfs nOjvfn dI durdsLf dy QIm AuWqy ilKI
geI hY. ieh mnbcnI dI ivDI ivwc ilKI iek-pfqrI kivqf hY. ieh kivqf gfAux leI
nhIN, kvI-drbfrF dy mMcF qoN Aucfrn leI hY. ies kivqf nfl gLdrI-kfiv ivwc nftkI
pVnFv (mYN, qUM, qusIN, asIN, afid) prvysL krdf hY. ieh kivqf inbMD qy gIq dI sMboDn
ivDI qoN vwKrI nftkI sMboDn-ivDI ivwc rcI geI hY. kvI jF pfqr, sroqy nUM sMboiDq hox
dI QF afpxy afp nUM sMboiDq hY.
inwkI kivqf: lMmI njLm vFg iekhry QIm qy isrlyK (anuvfn) vflI nftkI pVnFv-
kyNdirq inwkI kivqf df irvfj vI kfPI purfxf sI, pr gLdrI kivqf ivwc ies df pRvysL vI
1930 dy afs pfs hoieaf. ies sMgRih ivwc zfktr dIvfn isMG kflypfxI dI kivqf ‘asIN
qy qusIN’ aijhI inwkI kivqf df iek suMdr nmUnf hY.
gLdr dI kivqf ivwc pRXog kIqy gey kfiv-rUpF df iewQy ivsLlysLx nhIN kIqf igaf, isrP
vyrvf idwqf igaf hY, ieh dwsx leI ik gLdrI kvI inpwt anpVH qy afpxIaF sfihqk
rvfieqF qoN tuwty hoey qukbMd nhIN sn, sgoN Auh afpxy kfiv-krm qoN Aus qrHF icMqn qy
ivrsy nfl juVy hoey sn, ijs qrHF (1857) dy rUp nUM nvyN gLdr leI mfzl vjoN icqivaf
AuvyN purfxy kfiv-rUpF ivwc nvIN gwl khI. asl ivwc ienHF sfry kfiv-rUpF df pRXog iek
nvIN kfiv-ivDf dIaF jMmx pIVF vwl sMkyq hY. Auh nvIN ivDf sI: mhFkfiv. ieh kivqf
sfry kfiv-rUpF dy pRXog duafrf ies nvIN ivDf vl ahul rhI sI, pr ies nUM pRgt hox df
mOkf nhIN imilaf. jy gLdr sPl ho jFdf qF avwsL hI gLdr df mhF-kfiv ricaf jFdf.
(v) kfiv-sLYlI: mhFkfivk pfsfr vflI hox krky, ies kivqf ivwc chuMaF kfiv-sLYlIaF
(pRgIqk, ibrqFqk, vrxnI, qy nftkI) dI isrjxf hoeI hY.
BuqkflI qy smkflI GtnfvF, aMdolnF qy XuwDF df ibrqFq isrj ky ies kivqf nUM iek
mhFkfivk pfsfr (aYpIkl zfiemYnsLn) idwqf igaf hY. sqfrHvIN-aTHfrvIN sdI df isMG
aMdoln, sqvMjf df gLdr, kUikaF dI iviQaf, sfvrkr, iqlk, ajIq isMG, mYzm kfmf,
afid grm-iKaflI suqMqrqf sMgrfmIaF dIaF srgrmIaF, kfmfgftfmfrU df sfkf,
hridafl dI igRPqfrI dy vfrMtF vflI Gtnf afid nUM ibrqFqk sLYlI ivwc hI ivakq kIqf
igaf hY.
ijnHF kivqfvF ivwc, Kfs krky gLdr dI asPlqf qoN bfad, vfprIaF GtnfvF df
ivsLlysLx qy crcf hoieaf hY, AunHF dI sLYlI vrxnI qy inbMD vFg BfsLxI hY.
ies kivqf dI mUl vsqU ikAuNik ivdroh, twkr qy ihMsf dI hY ies leI nftkI sLYlI ies dy
rom rom ivwc rmI hoeI hY. bfhrvrqI GtnfvF dy tkrfE qy gLdrI nfiek dy mn ivwc
ivafpdy dvMdF nUM ies kivqf ny nftkI aMdfjL ivwc ibafn kIqf hY. nftkI sLYlI dI
srboqm imsfl hY: ‘crcf gulfm ihMdI qy gLdrI ihMdI’. ies lMmI kivqf ivwc jo sMbfd
isrijaf igaf hY smJo Auh sfrI gLdr lihr qy hr gLdrI dy mn ivclI duibDf dI nftkI
aiBivakqI hY. cyqy rhy ik ieh nftkIaqf qRfsdI dI nftkIaqf hY, kfm dI jF pRhsn dI
nhIN ikAuNik gLdrI kvI Kud kfiv-pfqr, XoDf qy icMqk hY. bfhr Auh brqfnvI rfj dI
gulfmI nfl jUJdf hY qy aMdr afpxI gulfm jLihnIaq nfl. XuwD Aus dy aMdr-bfhr
ivafp irhf hY.
(vi) kfiv-jugqF: gLdrI kvI afpxy igafn, iPlfsPI, ivvyk, supny qy BfsLf nUM iqMn muwK
kfiv-jugqF rfhIN ieksur krdf hY:
XQfrQ qy afdrsL dI ivwQ (ijhVI ik ijLMdgI ivwc mOjUd sI) df kfiv-isrjxf ivwc iek
qxfE qy pRmuwK jugq dy rUp ivwc afAuxf lfjLmI sI. jo hY Aus nfl sMqusLtI nhIN, jo sMqusLt
hY Auh suwqf ipaf hY; ies kivqf ivwc ieh ivwQ-isrjxf afm imlygI. ieho gulfmI qy
afjLfdI df Pfslf hY. ‘gulfmI’ ihMdI dy jIvn df XQfrQ hY qy ‘afjLfdI’ Aus df afdrsL.
gulfmI nINd hY qy afjLfdI supnf.
dUjI muwK jugq ieiqhfsk vyrivaF qy hvfilaF nfl dsqfvyjL isrjx dI hY. aijhIaF
kivqfvF df rUp gvfhI jF sfKI vrgf hY. ijvyN kfmfgftfmfrU dI Gtnf sMbMDI ilKI kivqf
ivwc ismrqI, aKbfrI irport qy inwjI anuBv iqMny iml ky iek dsqfvyjL df jF sfKI df
afpxIaF smkflI GtnfvF qy inwjI anuBvF nUM afm pfTk/sroqy qwk sMcfrn aqy srbgRfhI
qy ivafpk rUp dyx leI gLdrI kvI sDfrnIkrn dI icr-pCfxI jugq df pRXog krdf hY.
ies dy leI Auh iek qrkIb ieh vrqdf hY ik ieiqhfs nUM kyNdrI pfqr dI ismrqI df
aMg bxf ky afpxy inwjI sMkt/sMgrfm nUM Auh ieiqhfs ivwc PylfAuNdf hY: myry ijhy hor vI
bhuq hoey hn. ieAuN kfiv-nfiek ivrlf-ivsLysL huMdf hoieaf vI afm jfpdf hY qy iek
huMidaF vI srb-sfDfrn df rUp Dfr lYNdf hY.
sDfrnIkrn dI dUjI qrkIb hY muhfvry, aKfxF jF lkokqIaF dI vrqoN. kvI afpxy swc nUM
lokF dI afm isafxp nfl ieksur qy sUqrbwD krky muV AunHF hI lokF nUM moV idMdf hY.
aKfx-muhfvry iek qrHF sihj-suBf rcI lok-kivqf hI huMdI hY. Aus ivwc jIvn-anuBvF
df sDfrnIkrn qF pihlF hI ho cuwkf huMdf hY. ies leI ivsLysL kvI dIaF qukF ivwc iPwt ho
ky Auh Kfs anuBvF nUM afm bxf idMdf hY. ies kivqf ivwcoN aKfx-muhfvry dI vrqoN dIaF
anykF hI AudfhrnF iml jFdIaF hn.
Auprokq muwK jugqF qoN ielfvf ies kivqf ivwc keI QfeIN qulnf ivaMg (ivzMbnf),
ktfKsL, mKOl jF msLkrI dI jugq vI vrqI geI hY. aMgryjLI rfj DoKy-DVI nfl sfry
Bfrq ivwc PYilaf sI qy ies dI sQfpqI leI keI imwQF isrjIaF geIaF sn. ies vrqfry
dy bfhrI idKfvy qy aMdrUnI DoKy dI vfsqivkqf, XfnI bfhrI imwQ dy aMdrly swc dy tkrfE
nUM sfkfr krky hI ies dI TIk smJ idwqI jf skdI sI. ies kfrj nUM gLdrI kivqf ivwc
ivzMbnf dI jugq nfl sMpUrn kIqf igaf hY:
(ieQy ‘hrfm dI mfr’ kyvl gflH nhIN, blik eIsf dy jnm dI imwQ vwl vI sMkyq hY). gLdr
dI hfr qoN bfad dysL-DRohIaF qy srkfr dy vPfdfr sYinkF AuWqy jo ktfKsL kIqf igaf hY
Auh mKOl qy msLkrI dI hwd qwk phuMc igaf hY:
(vi) kfiv-isLlp (CMd, ibMb, pRqIk, alMkfr): ijvyN pihlF vI sMkyq kIqf igaf
hY, gLdrI kvI afpxy kfiv-krm qoN sucyq hY qy Auh kivqf nUM afvysL jF afpmuhfrf svY-
pRgtfvf nhIN smJdf, sgoN iek isLlpI vFg ies nUM afpxI kfrIgrI smJdf hY. Aus dy
CMd-pRXog, ibMb-rcnf, pRqIk isrjx qy alMkfr-ivDfn nUM ies kfrIgrI df aMg mMn ky
asIN hyT ilKy isrlyKF aDIn ivcfr skdy hF:
(A) CMd pRXog: gLdr dy kvIaF ivwc BfvyN ipMgl dy aiDaYn qy AusqfdI-sLigrdI dI
pRQf df koeI sbUq nhIN imldf, pr AunHF dy CMd-pRXog qoN jfpdf hY ik sUPI kivqf qy ikwsf-
kfiv ivwc AunHF dI zUMGI idlcspI sI qy afpxI kfiv-rcnf leI AunHF ny ienHF hI kfiv-
DfrfvF ivwcoN CMd-cox kIqI hY. CMd pRXog leI, Kfs krky, vfrs-sLfh qy AunIvIN sdI dy
msLhUr kvIaF (mfn isMG kflIdfs, guridwq isMG KVg, sfDU eIsLrdfs qy Bgvfn isMG) dI
CMd-rcnf nUM afpxf mfzl bxfieaf hY. gLdrI kfiv ivwc ijnHF jfxy pCfxy 13 CMdF df
pRXog hoieaf hY, Auh hn: svwXf, kibwq, kfPI, korVf, Jok, izAuZ, dvwXf, dohrf, do qukF,
ibrhf CMd, bYNq, mnrMck, CMd qy imlfp CMd.
svwXf: ies sMgRih ivwc ‘syvl’ nF dy kvI dy kuJ svwXy drj hn, ijnHF ivwc svwXy dy qIh
ku rUpF ivwcoN kyvl iek rUp dI vrqoN kIqI geI hY:
(bRjBfsLf qy CMd-cfl qoN ienHF svwXF AuWqy gurU goibMd isMG dI svwXf-rcnf df asr pRqwK
hY.)
kfPI: kfPI nUM afm krky iek kfiv-rUp mMinaf jFdf hY, pr jfpdf hY ik AunIHvIN sdI dy
iek hrmn-ipafry kvI sfDU eIsLr dfs ny ieko qrjL dIaF kfPIaF ilK ilK ky ies nUM
iek CMd vjoN vI pRcwlq kr idwqf sI. gLdrI kvIaF ny ies nUM iek CMd vjoN hI vriqaf hY
qy keI QfeIN iliKaf hY: kfPI CMd. gLdr kfiv dI sB qoN pRiswD kfPI hY:
bRjBfsLf dI vrqoN qy cfr+do=Cy qukF df bMd qy hr bMd qoN bfad sQfeI qoN ieh kfPI
eIsLrdfs dy gIq vFg ilKI iswD huMdI hY. Prk ieh hY ik gLdrI kvI ny eIsLrdfs dI Bfv-
jugq nUM Aultf ky gLdrI isafsq dI ivafiKaf kridaF gLdr df hokf idwqf hY.
korVf: kibwq vFg korVf vI vrxk CMd hY. ies dI hr sqr ivwc 13 vrx huMdy hn.
korVy df lPjLI arQ hY cfbuk. gLdrI kvI ny ies nUM cfbuk vFg vriqaf hY. ies kfiv-
sMgRih ivwc korVy CMd ivwc ilKIaF kivqfvF Bfv dI qyjL gqI qy isKr nUM drsfAuNdIaF hn
qy pVHn-suxn vfly nUM ‘korVy’ vFg vwjdIaF hn:
Jok: Jok lok-gIq dI iek qrjL hY, pr gLdrI kvIaF ny ies nUM iek CMd hI mMinaf hY.
ies sMgRih ivwc BfvyN iek Jok hY, pr ies dI hridl-ajLIjLI df pqf Aus not qoN lgdf hY
ijhVf 9 dsMbr 1913 dy gLdr ivwc Cipaf hY:
ieh gIq Jok qy Bf AuWqy gfAuxy hn. AumYd hY ik sB BfeI eys nUM lCI qy bMqo dy gIqF nfloN awCI
ingfh nfl dyKxgy ikAuNik ieh afjLfdI df iKafl idMdy hn qy Auh brbfdI df.
ies itwpxI qoN lok-DfrfeI kivqf qy gLdrI kivqf df aMqr vI spsLt ho jFdf hY. Jok dI
pRiswDI df iek kfrn ‘pgVI sMBfl jwtf’ dI hrmn ipafrqf vI hovygf ikAuNik lflf bFky
idafl dy ies gIq dI sQfeI vI Jok dI qrjL AuWqy hY. gLdrI Jok vI iesy qrjL `qy hY:
dvwXf: ieh 28 mfqrF df CMd hY, jo dmodr dI hIr qoN lY ky bhuq sfry ikwisaF ivwc
vriqaf jf cuwkf sI. ieh dfrsLink ivcfrF nUM ivakq krn vflf do-qukIaf jF chuM-
qukIaf CMd hY. gLdrI kvIaF ny do-quky dvwXy ilKy hn:
dohrf: dohrf vI pMjfbI df purfxf CMd hY. sB qoN pihlF ies dI vrqoN bfbf PrId ny kIqI.
ies ivwc ieko Bfv-ivcfr nUM 24-24 mfqrF dIaF do sqrF ivwc pRgt krnf huMdf hY.
gLdr-kiv ivwc isrP 15 dohry imldy hn, jo ibsLn isMG dI rcnf hn qy sudysL syvk
ivwc pRkfsLq hoey sn.
doqukf: nvIN kvIsLrI dIaF qrjLF `qy do kivqfvF (‘PrMgI Ps igaf’ qy ‘JUTf PrMgI’) do
quikaF ivwc ilKIaF imldIaF hn.
ibrhf CMd: ieh lMmI qrjL df iek sLokmeI gIq hY. ies ivwc gLdr dI hfr df aihsfs
pihlI vfr ivakq hoieaf hY. isrlyK hY: ‘Bfrq mfqf bulONdI hY afpny ihMdI puqrF nUM’.
bYNq: gLdr-kfiv df bhuqf Bfg iesy mfqRk CMd ivwc hY. ieh pMjfb ivwc ieMnf pRcwlq irhf
hY ik keI anpVH pMjfbI vI bYNqF joV lYNdy sn. mukbl qy vfrs qoN lY ky gLdrIaF qwk chuM
klIaF qy ‘KuwlHf bYNq’ hI vDyry pRcwlq sI. vIhvIN sdI ivwc 4+2 sqrF dy Cy klIey bYNq df
vI irvfj ipaf. gLdr-kfiv ivwc ijLafdf vrqoN KuwlHy bYNq dI hoeI hY, pr 1929 dy
ihMdosqfn gLdr (mfsk) ivwc Cy klIey bYNq df pRXog vI imldf hY. sIhrPI qy pYNqI
awKrI vI bYNq ivwc hn.
mnorMck: ies CMd ivwc ieko kivqf hY, ijs ivwc kOmI axK leI mr imtx leI
vMgfiraf igaf hY.
(a) ibMb-rcnf: gLdrI kivqf vDyry krky kQn dI ivDI duafrf rcI geI hY, pr ikDry
ikDry ibMb-rcnf dIaF AudfhrnF vI imldIaF hn. ienHF ibMbF df afDfr pMjfb dI pyNzU
(e) pRqIk isrjxf: pRqIkF pwKoN ies kivqf ivwc not krn vflI gwl hY kuJ asloN nvyN
pRqIkF dI isrjxf. ijvyN hyTlIaF sqrF ivwc isAuNk, kuwqI, CylI qy totrU afid.
(s) alMkfr ivDfn: ies kivqf ivwc sLbd-alMkfrF ivwcoN anupRfs qy arQ alMkfrF
ivwcoN Aupmf, rUpk qy idRsLtFq dI vrqoN vDyry hoeI hY, pr ikDry ikDry Xmk, aqkQnI,
pRsLnoqrI qy ivroD alMkfr vI imldf hY.
lok jIvn ivwcoN ley idRsLtFqF ivwcoN iek idRsLtFq ipMzF ivwc BUq kwZx vfly sYrIaF
(isafixaF) df hY. BUq kwZx dI ikRaf df idRsLtFq dy ky dwisaf igaf hY ik aMgryjL df BUq
vI Bfrq ivwcoN juwqI nfl hI kwiZaf jfvygf:
gLdr lihr dy kvIaF dI kfiv-cyqnf qy isLlpkfrI sMbMDI Auprokq crcf df mnorQ ies
kivqf dy pRmuwK guxF-lwCxF dI insLfndyhI krky kyvl ieh invydn krnf sI ik ies kivqf
nUM gLdrI kvIaF dI sLKsIaq, prdys dy sMdrB, AunHF dIaF ieiqhfsk-isafsI
pirsiQqIaF qy AunHF dy sfihqk siBafcfr dy pRsMg ivwc smJ ky hI ies df shI mulMkx
kIqf jf skdf hY qy iesy AumId nfl asIN ieh sMgRih pfTkF, KojIaF, ivdvfn
smIiKafkfrF nUM sONpdy hF ik Auh ies kivqf df vwK vwK pwKF qoN vDyry zUMGf, aiDaYn-
ivsLlysLx krngy. ●