GLOSAR RELIGIJSKIH POJMOVA

- ISLAMSKI GLOSAR -

abdest: malo vjersko čišćenje, obavezno prije klanjanja namaza i/ili učenja Kur'ana;
vudu.

abdesthana: mjesto za uzimanje abdesta opskrbljeno čistom vodom.

Adem, a.s.: prvi čovjek na zemlji i prvi Božiji poslanik.

ahiret: vječni svijet; čovjekovo prebivalište poslije ovozemaljske smrti a nakon

proživljenja.

ahlak: lijepo ponašanje utemeljeno na principima islama; islamska etika; nauka o

islamskom ponašanju.

Ahmed ibn Hanbel: poznati alim, šerijatski pravnik i prenosilac Poslanikove tradicije na
čijem je učenju nastala i po kome je nazvana posebna pravna skola u islamu - hanbelijski
mezheb.

ahmedija: crveni fes omotan bijelim platnom; dio svečane odjeće imama; kapa s
posebnom namjenom.

Aiša, r.a.: supruga Božijeg poslanika Muhammeda, a.s.; majka pravovjernih.

ajet: znak; rečenica, stavak u Kur'anu.

akaid: islamsko vjerovanje koje počiva na principima vjerovanja u Boga, meleke,

objavljene Knjige, Božije poslanike, Sudnji dan i odredbu Božiju u odnosu na sve što se
desilo, što se dešava i što će se desiti; nauka o islamskom vjerovanju.

akika: klanje kurbana u povodu rođenja djeteta 7, 14. ili 21. dan nakon rođenja, ili bilo
koji drugi dan poslije toga; svečano nadijevanje imena djetetu.

akreba: rodbina, krvni srodnik.

akšam: trenutak zalaska sunca, suton; vidi: akšam-namaz.

akšam-namaz (ar. salatu-1-magrib): večernji namaz koji se klanja neposredno nakon

zalaska sunca.

1
alejhis-selam (alejhi-s-selam): "mir (Božiji) neka je s njim"; izgovara se ili piše nakon
izgovorenog ili napisanog imena bilo kojeg Božijeg poslanika; skr. a.s.

alejkumus-selam (alejkumu-s-selam): "i vama mir (Božiji)"; odgovor na islamski

pozdrav.

alem: bakreni vrh glavne džamijske kupole i munare sastavljen od tri ili pet nanizanih
kugli različite veličine, pri čemu je svaka slijedeća manja od prethodne, i polumjeseca sa
zvijezdom na vrhu; svijet.

Ali ibn Ebu-Talib: amidžić poslanika Muhammeda, a.s., i, iako još dječak, jedan od
prvih koji su povjerovali u njegovo poslanstvo; četvrti halifa.

alim: vjerski učenjak (množina: ulema). Allah: Božije ime objavljeno u Kur'anu.

Allah mubarek (olsun)!: "Allah te blagoslovio!"; izraz kojim muslimani jedni drugima
čestitaju sretne događaje.

Allah raziola! (Allah razi olsun!): "Allah bio zadovoljan tobom!"; odgovor na bilo koju
čestitku bez obzira na povod.

allahimanet: "Bogu na amanet"; jedan od načina islamskog pozdravljanja na rastanku.

amanet: povjerenje; povjerena stvar; emanet.

amin: Uslišaj, Bože!

Amina: vidi: Emina.

aminati: podignutih ruku s dlanovima okrenutim prema gore, prateći učenje dove
poluglasno izgovarati "amin".

Arefat: visoravan istočno od Meke na putu za Taif na kojoj su hadžije, kao jedan od
glavnih obreda hadža, obavezni proboraviti određeno vrijeme 9. zul-hidžeta.

Arš: Božije prijestolje.

a.s.: vidi: alejhis-selam.

ashab: savremenik i lični poznavalac Božijeg poslanika Muhammeda, a.s.

ašere: ulomak iz Kur'ana proučen glasno (obično napamet) na javnom mjestu.

ašik: zaljubljenik u Boga.

2
ašk: ljubav prema Bogu.

asura (ar. Jewmu-l-'asura): deseti dan mjeseca muharema; dan dobrovoljnog posta; dan
pogibije Huseina, Poslanikovog unuka, u mjestu Kerbeli; naziv posebnog jela, kompota,
sačinjenog od više različitih prehrambenih artikala, koji se spravlja i služi na Dan asure.

Azhar (ar. El-Ezher): milenij star univerzitet koji je u Kairu utemeljio osvajač Egipta i
utemeljitelj Kaira Dževher es-Sikilli 970. god.

Azrail: melek smrti; melek čiji je zadatak da u određenom času odvoji dušu od tijela
čovjeka.

bajrak: zastava; bajrak Islamske zajednice zelene je boje s bijelim polumjesecom i

bijelom petokrakom zvijezdom u sredini otvorenog dijela polumjeseca okrenutog
suprotno od koplja.

balig: punoljetna osoba; osoba koja je spolno zrela.

Bajram: muslimanski blagdan; vidi: Ramazanski bajram, Kurban-bajram.

bajramluk: bajramski dar.

Bajram (šerif) mubarek (olsun)!: "blagoslovljen ti Bajram!"; izraz kojim muslimani

jedni drugima cestitaju Bajram; odgovor na ovu čestitku je: Allah raziola!

bašluk: privremeno (ponekad i stalno) obilježje na mezaru, načinjeno uglavnom od

drveta.

bedel: formalno-pravni zamjenik u izvršavanju islamske obaveze hadža; osoba koja

obavlja hadž po opunomoćenju i u ime neke druge osobe koja iz zdravstvenih razloga
nije u mogućnosti sama obaviti hadž.

Bedr: brdo i izvor jugozapadno od Medine gdje su sedamnaesti dan mjeseca ramazana
624. god., ili druge godine po Hidžri, muslimani s poslanikom Muhammedom, a.s., na
čelu izvojevali historijsku pobjedu nad mekanskim idolopoklonicima.

Bejtullah: "Božiji hram"; vidi: Kaba.

bejtul-mal (bejtu-l-mal): fond Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini koji čine

sredstva zekata, sadakatul-fitra i kurbana; državna blagajna u vrijeme Muhammeda, a.s., i
kasnije za vrijeme brojnih halifa i sultana.

bidat: novotarija u vjeri, odstupanje od vjerodostojne islamske tradicije; hereza.

bismilla: arapska sintagma Bismillahi-r-Rahmani-r-Rahim, koja se obično prevodi: "U

3
ime Boga, Svemilosnog, Milostivog"; izricaj kojim musliman i muslimanka počinju
svaki dobar posao.

Božiji poslanik (ar. resulullah; perz. pejgamber): čovjek kojeg je Bog odabrao da
preko njega pošalje Poruku nekom narodu ili čovječanstvu u cjelini; u svakodnevnoj
upotrebi kod muslimana Božiji Poslanik označava poslanika Muhammeda, a.s.

čalma: komad platna ili šal omotan oko kape; turban; saruk; simbolizira vjersko znanje.

ćafir: vidi: kafir.

ćitab: vidi: kitab.

ćurs: mjesto u džamiji malo podignuto od poda i naslonjeno na zid, obično s lijeve strane
mihraba, s kojeg se, sjedeći, govori vazu-nasihat, govornica.

Dan pobjede na Bedru: muslimanski mubarek dan; obilježava se kao jedan od

značajnijih datuma u muslimanskoj historiji; vidi: Bedr.

dava (ar. da'wa): vidi: davet.

davet: poziv u islam, propagiranje vjere; u širem smislu: socijalno staranje i misionarske
aktivnosti.

Davud, a.s.: Božiji poslanik i dostavljač Božije objave Zebura ljudima; David.

Dedžal: pojava (po nekima biće) koja ce navijestiti Sudnji dan.

ders: naučno predavanje, govor; lekcija.

dert: bol, briga, patnja; unutarnja duševna bol za nečim.

derviš: sufija, mistik; skroman i pobožan čovjek koji žudi za spoznajom Istine; osoba
koja je pristupila jednom od derviških redova radi duhovnog uzdizanja.

dimije: donji dio narodne ženske muslimanske nošnje u Bosni i Hercegovini, Sandžaku,
Kosovu, Makedoniji i Turskoj.

din: vjera koja podrazumijeva obavezu, uputu, pokoravanje i nagrađivanje.

dova: molitva; molba upućena Bogu.

dunja: vidi: dunjaluk, dunjalučki: ovosvjetski.

4
dunjaluk: svijet, ovaj svijet.

dušman(in): neprijatelj vjere i vjernika.

džahil: neznalica, neobaviješten; neupućen u propise vjere.

džahilijet: stanje vjerske neobaviještenosti i neznanja; historijski označava vrijeme prije

islama; vrijeme neznaboštva.

džaiz: dopušten, dopušteno.

džamija: osnovna vjerska i odgojno-obrazovna institucija muslimana; centralni objekt s

munarom gdje se muslimam okupljaju radi obavljanja zajedničkog namaza, pouke u vjeri i
drugih Bogu dragih djelatnosti.

Džehennem: mjesto na budućem svijetu u kome će grešnici izdržavati kazne sukladno

težini grijeha koje su činili ili prouzrokovali na ovom svijetu.

Dzelaluddin Rumi (Mevlana) (1207-1273): najveći mistički pjesnik na perzijskom

jeziku koji je utemeljio mevlevijski derviški red.

Džemat: skupina; osnovna organizaciona jedinica Islamske zajednice koju u pravilu

sačinjava skupina od najmanje 100 muslimanskih domaćinstava međusobno povezanih u
izvršavanju zajedničkih islamskih dužnosti; skupina vjernika u zajedničkom namazu u
džamiji ili na nekom drugom mjestu.

džematlija: aktivni član džemata.

dženaza: obred ukopavanja muslimana ili muslimanke; vidi: dženaza-namaz.

dženaza-namaz (ar. salatu-l-dženazeh): namaz koji klanjaju muškarci povodom

posljednjeg ispraćaja umrlog muslimana ili muslimanke neposredno pred njihovo
spuštanje u mezar.

Džennet: mjesto na budućem svijetu u kome ce iskreni vjernici i oni koji su činili dobra
djela uživati plodove ispravnosti svoga življenja i dobročinstva na ovom svijetu.

Džibril: melek dostavljač Božije objave poslanicima; Gabrijel; prvak među melekima.

džihad: težnja, napor, borba; duhovni, intelektualni ili fizički napor u promicanju dobra,
borbi protiv zla i odbrani prava svakog čovjeka da slobodno i neometano prakticira
islam; kolokvijalno: borba na Božijem putu.

džin: nevidljivo biće stvoreno od pare ili plamena koje posjeduje inteligenciju i slobodnu
5
volju i koje ima sposobnost pojavljivanja u različitim oblicima i obavljanja teških
poslova (množina: džini).

džuba (džube): dugi ogrtač, obično crne ili plave boje; dio svečane odjeće imama.

džumadel-uhra (dzumade-1-uhra): šesti mjesec hidžretskog kalendara. džumadel-

ula (džumade-1-ula): peti mjesec hidžretskog kalendara.

džuma-namaz (ar. salatu-l-džumu'ah): obavezni zajednički sedmični namaz koji se

klanja u džamiji petkom u podne.

džunub: nečist; osoba nečista za obavljanje vjerskih dužnosti.

džuz: jedan od trideset po broju stranica jednakih dijelova Mushafa; općenito: dio
cjeline.

Ebu-Bekr es-Siddik: jedan od prvih sljedbenika Božijeg poslanika Muhammeda, a.s., i

njegov nerazdvojni pratilac, pomagač i prijatelj; prvi halifa.

Ebu-Hanifa: istaknuti islamski pravnik i teolog iz VIII st. na čijem je učenju nastala i po
kome je nazvana najraširenija pravna škola u islamu: hanefijski mezheb.

edeb: odgoj.

edžel: (od Boga određen) smrtni čas; sudbina; usud.

ef.: skr. od efendija.

efendija (skr. ef): gospodin; kolokvijalno: imam ili osoba koja se obučava za poziv
imama; autoritet u vjeri; izgovara se i piše ispred prezimena ili iza imena.

ehli-sunnet: pripadnici, sljedbenici sunneta; većinska grupacija muslimana u svijetu.

Elham: kolokvijalni naziv za prvo poglavlje Kur'ana nastao po prvoj riječi ovog
poglavlja; vidi: Fatiha.

emanet: vidi: amanet

Emina: majka Božijeg poslanika Muhammeda, a.s.

emer (ar. emr): Božija odredba.

emir: vladar.

6
emirul-muminin (emiru-l-mu'minin): vladar pravovjernih; vidi: Ebu-Bekr es-Siddik.

Esmaul-husna (ar. El-esmau-1-husna): Lijepa Allahova imena; zajedničko ime za 99

Božijih imena (svojstava) od kojih su većina spomenuta u Kur'anu.

evlija: Božiji prijatelj; dobri čovjek; osoba počašćena nadahnućem i odabrana među
običnim vjernicima po svojoj duhovnoj snazi.

ezan: poziv ljudskim glasom vjernicima na zajednički namaz.

fakih: pravni ekspert; stručnjak za islamsko pravo.

Fakultet islamskih nauka (FIN): visoka odgojno-obrazovna institucija Islamske zajednice

osnovana 1977. g. u Sarajevu.

farz: islamski propis čije je izvršenje obavezno za svakog punoljetnog muslimana i

muslimanku; obavezni ibadet.

fasik: grešnik; kršitelj Božijih propisa.

Fatiha (ar. El-Fatiha): otvaranje; prvo poglavlje Kur'ana koje se sastoji od sedam ajeta.

fesad: smutnja; djelo koje kvari abdest.

fetva: zvanično pravno mišljenje ili odluka uleme o pitanjima islamskog zakona; odluka
o nekom šerijatsko-pravnom pitanju.

fidja: obavezna nadoknada u vidu materijalnog davanja siromašnima za osobe koje zbog
hronične i neizlječive bolesti nisu u stanju postiti.

fikh: na vjeri utemeljena pravna znanost koja obuhvata obredne i vjerske dužnosti,
porodično, nasljedno, građansko, krivično i ustavno pravo, kao i propise o vođenju rata
(ratno pravo).

Furkan: "Rastavljač istine od neistine"; jedan od kur'anskih naziva za Kur'an i Tevrat.

glavni imam: glavno vjersko lice koje se brine o vjerskom životu na području jednog
medžlisa; odgovara za rad imama, hatiba i mualima i predstavlja medžlis u stvarima
vjere.

gusul: veliko čišćenje; strogo obavezno kupanje nakon seksualnog odnosa (ili izlučivanja
spolnog sjemena), nakon porođaja i završetka mjesečnog pranja kod žene; obavezno
kupanje umrlih osoba prije klanjanja dženaza-namaza.

hades: stanje nečistoće; tvari i radnje koje čovjeka čine nečistim za izvršavanje vjerskih
7
dužnosti.

hadis: ono što je Božiji poslanik Muhammed, a.s., izrekao kao i ono što su o njemu i
njegovim postupcima rekli njegovi ashabi; Hadis - drugi izvor šerijatskog prava; naučna
disciplina u sklopu islamskih nauka.

hadisi-kudsi: izrazom Poslanikov, a.s., a smislom i značenjem Božiji govor.

hadž (hadždž): godišnje pohođenje Meke uz obavljanje propisanih obreda koje je obaveza
svakom muslimanu i muslimanki, ako su u mogućnosti, bar jednom u životu; obavlja
se u mjesecu zulhidžetu; peti stup islama.

Hadžerul-esved (Hadžeru-1-esved): "Crni kamen"; poveći kamen jajolikog oblika, crne

boje (za koji se vjeruje da je meteorskog porijekla) koji je prilikom renoviranja Kabe sam
Muhammed, a.s., (tada još nije bio Poslanik) uzidao u ugao Kabe lijevo od njenih vrata.

hadži: dodatak ispred vlastitog imena osobe koja je obavila hadž.

hadžija: počasni naziv za svakog muslimana i muslimanku koji su pohodili Meku i

obavili obrede hadža.

Hadžijski bajram: vidi: Kurban-bajram.

hajz: mjesečnica; mjesečno pranje kod punoljetnih ženskih osoba; menstruacija.

halal: po islamskim propisima, od Boga dopuštene stvari i postupci; suprotno je tome

haram.

halifa: nasljednik, namjesnik; nasljednik Božijeg poslanika Muhammeda, a.s., u svim

poslovima izuzev poslaničke misije; vladar svih muslimana koji u sebi objedinjuje
duhovno i svjetovno vođstvo i autoritet.

hanbelijski mezheb: pravna škola ili pravac u islamu nastao na pravnoj misli Ahmeda
ibn Hanbela.

hanefijski mezheb: pravna skola ili pravac u islamu nastao na pravnoj misli Ebu-Hanife.

haram: po islamskim propisima, od Boga zabranjene stvari i postupci; suprotno je tome

halal.

harem: džamijsko dvorište; nekada dio kuće rezerviran samo za žensku čeljad; vidi:
Haremi-šerif.

Haremi-šerif: dvorište Kabe.

8
harf: slovo; pisani znak arapskog pisma.

Harun, a.s.: Božiji poslanik, brat Musaa, a.s.

hatib: osoba koja je dekretom reisu-1-uleme ovlaštena da javno drži hutbu u džamiji.

Hatidža: prva supruga Božijeg poslanika Muhammeda, a.s.

hatma: učenje cijelog Kur'ana, od početka do kraja.

hazreti: cijenjeni(a), poštovani(a), blaženi(a); često se stavlja ispred imena Božijih

poslanika, članova njihovih časnih porodica i prve četverice halifa.

hedija: dar, poklon.

hićaja: vidi: hikaja.

hidajet: upućenost na Pravi put.

hidžab: pristojna, islamom propisana ženska odjeća koja podrazumijeva pokrivanje

cijelog tijela izuzev lica, šaka i stopala.

Hidžra: Poslanikovo, a.s., preseljenje iz Meke u Medinu 622. g.; označava početak
muslimanskog kalendara; obilježava se kao jedan od značajnijih datuma u povijesti
islama.

hidžretska nova godina: vidi: muslimanska nova godina.

hidžretski kalendar (takvim): muslimansko računanje vremena koje počinje od Hidžre a

služi za praćenje i obilježavanje značajnih događaja u povijesti islama, kao i za
izvršavanje određenih vjerskih dužnosti; po načinu računanja vremena to je mjesečev
kalendar.

hikaja: kratka poučna priča; anegdota; hićaja.

hikmet: mudrost; znanje o skrivenom.

hodža: vidi: imam.

huda: uputa.

hurija: stanovnica Dženneta; dženetska djevica.

hutba: javni govor ovlaštene osobe u džamiji na džuma-namazu i bajram-namazima.

9
ibadet: svaki vanjski i unutarnji, javni i tajni, obavezni i neobavezni, formalni i
neformalni oblik pobožnosti.

Ibrahim, a.s.: poslanik Božiji; Abraham.

ibret:čuđenje; pouka.

Idriz: ime jednog Božijeg poslanika.

idžma: konsenzus islamskih pravnika o nekom pravnom pitanju koje nije eksplicitno
riješeno ni Kur'anom ni sunnetom; treći izvor islamskog prava.

idžtihad: lična težnja i napor stručno osposobljenog pojedinca, muslimana ili

muslimanke, da dođe do rješenja otvorenih pravnih pitanja.

iftitahi-tekbir: "početni tekbir"; tekbir kojim se počinje ili stupa u namaz.

ihram: posebna nešivena dvodijelna odjeća koju obavezno nose muškarci u vrijeme
izvršavanja dužnosti hadža i umre, nijet ili odluka da se pristupi obavljanju obreda hadža
ili umre.

ikamet: poziv ih najava (u formalnom smislu vrlo sličan ezanu) početka klanjanja
svakog farz-namaza; kao i ezan uobičajeno je da ga glasno prouči mujezin.

ikindija-namaz (ar. salatu-l-'asr): poslijepodnevni namaz.

ilham: inspiracija.

ilm: znanje.

ilmihal: udžbenik iz osnova vjerovanja i islamskih dužnosti. Postoji više vrsta ilmihala,
zavisno od nivoa za koji su pisani.

imam: osoba stručno osposobljena da se brine o vjerskom životu u jednom džematu;

vodi matične knjige džemata i predstavlja džemat u stvarima vjere; duhovni i politički
vođa kod šiija.

iman: uvjerenje u postojanje Boga; vjerovanje.

Indžil: Božija knjiga objavljena preko Božijeg poslanika Isaa, a.s.

insan: čovjek, osoba.

inšallah: "ako Bog da".

10
Isa, a.s.: sin Merjemin; Božiji poslanik kome je Uzvišeni Bog objavio Indžil; Isus.

islam: potpuna pokornost Bogu; svjetonazor koji obuhvata sve oblasti ljudskog života
objavljivan u Božijim knjigama Zeburu, Tevratu, Indžilu, a konačno uobličen u Kur'anu;
Božija vjera.

Islamska pedagoška akademija (IPA): viša islamska odgojno-obrazovna institucija

Islamske zajednicc, IPA u Zenici osnovana je 1994., a u Bihaću 1996. godine.

Islamska zajednica u Bosni i Hercegovini: organizirana zajednica muslimana u Bosni i

Hercegovini, muslimana Bošnjaka izvan domovine i drugih muslimana koji je prihvataju
kao svoju.

islamski post: post koji podrazumijeva sustezanje od svake vrste hrane i pića,
seksualnog uživanja i ružnog govora i postupaka od zore pa do zalaska sunca; savm.

Isra: noćno putovanje Muhammeda, a.s., iz Meke u Jerusalem; vidi: Lejletul-miradž.

istibra: propis o čišćenju poslije obavljanja male nužde.

istigfar: traženje oprosta od Boga.

istihada: neredovno curenje kod punoljetnih ženskih osoba; bijelo pranje ili bijeli cvijet.

istindža: propis o čišćenju poslije obavljanja velike nužde.

itikaf: osamljivanje jedne osobe, a u ime cijelog džemata, po uzoru na poslanika

Muhammeda, a.s., posljednjih deset dana mjeseca ramazana radi intenzivnog ibadeta.
Ovo osamljivanje vrsi se u džamiji ili posebnoj prostoriji izgrađenoj u krugu džamije ili
neposredno uz nju.

izun: dopuštenje.

jacija-namaz (ai. salatu-l-'isa): večernji namaz koji se klanja kada zavlada potpuni
mrak.

Jevmul-Arefa (Jewmu-l-'Arefa): "Dan Arefata"; deveti dan mjeseca zul-hidžeta, kada

hadžije borave na visoravni Arefat, vidi: Arefat.

"Dan Jevmul-asura (Jewmu-l-'asura): asure"; vidi: asura.

Kaba: neprikosnoveni centar islama; smještena je u Časnome hramu u Meki; prvi vjerski
objekt koji je sagradio jos Ibrahim, a.s.; mjesto prema kome se okreću muslimani u
namazu; vidi: kibla.

11
kabur: vidi: mezar.

Kader (ar. El-Kadr): Božiji emer, odredba; sudbina; konačna odluka.

kadija: sudija šerijatskog suda.

kafir: nevjernik; onaj koji prikriva Istinu nakon što je do nje došao; koji niječe Boga;
ćafir.

kefaret: obavezna nadoknada u vidu materijalnog davanja siromašnima za određene

greške ili propuste načinjene, naprimjer, u toku ramazanskog posta.

kelima: (La ilahe illallah, Muhammedu-r-re-sulullah - Nema Boga osim Allaha,

Muhammed je Allahov poslanik) vidi: kelimei-šehadet.

kelimei-šehadet: (Ešhedu en la ilahe illal-lah ve eshedu enne Muhammeden abduhu ve

resuluhu - Svjedočim da nema Boga osim Allaha, i svjedočim da je Muhammed, a.s.,
Božiji rob i Božiji poslamk); kredo islamskog vjerovanja; izjava kojom se, u formalnom
smislu, ako je izgovorena svjesno i dobrovoljno, postaje musliman; prvi stup islama.

kevser: mnogo dobro, od Boga čovjeku dato; naziv 108. poglavlja Kur'ana; Poslanikovo,
a.s., vrelo u Dzennetu.

kibla: smjer kamo se upravljaju muslimani u namazu; vidi: Kaba.

kijam: stajanje; obavezni dio namaza koji se obavlja stojeći.

kijamet: smak svijeta; dramatičan prestanak postojanja ovog, prolaznog svijeta i početak
drugog, vječnog svijeta; Kijametski dan, Sudnji dan.

Kijametski dan: Sudnji dan; vidi: kijamet.

kijas: analogija; četvrti izvor islamskog prava.

kiraet: učenje (melodično čitanje) Kur'ana; obavezni dio svakog namaza; naučna
disciplina koja se bavi pravilima i načinima učenja (melodičnog čitanja) Kur'ana.

kismet: sudbina.

kitab: knjiga; Božija objava ljudima u obliku knjige; vidi: Kur'an, Indžil, Tevrat, Zebur,
ehlul-kitab; ćitab.

klanjanje: obavljanje namaza.

kuba (kube): kupola; najčešći oblik centralnog dijela krovne konstrukcije džamije.
12
kudret: svemoć; jedno od Božijih svojstava.

kufr: nevjerovanje; prikrivanje istine o Bogu; nijekanje Božije opstojnosti.

Kur'an: posljednja Božija objava u obliku knjige dostavljena čovječanstvu preko

posljednjeg Božijeg poslanika Muhatnmeda, a.s.

kurban: žrtva koja se, u vidu bravčeta, govečeta lli deve, prinosi jednog od prva tri dana
Kurban-bajrama. (Pored vjerskog, kurban ima i humanitarno-socijalni karakter.)

Kurban-bajram (ar. ldu-l-'adha): dan žrtve; uz Ramazanski bajram najvažniji

muslimanski blagdan koji muslimani proslavljaju 10., 11., 12. i 13. zul-hidžeta po
hidžretskom kalendaru; označava završetak hadža; Hadžijski bajram.

Lejlei-berat (ar. Lejletu-1-berat): "Noć sudbinskih odredbi i oprosta grijeha"; petnaesta

noć mjeseca šabana; mubarek noć.

Lejlei-Kadr (ar. Lejletu-1-Kadr): "Noć odluke"; dvadeset sedma noć mjeseca

ramazana u kojoj je, vjeruje se, devete godine prije Hidžre počelo objavljivanje Kur'ana;
mubarek noć.

Lejlei-Miradž (ar. Lejletu-1-Mi'radž): "Noć Uspeća"; dvadeset sedma noć mjeseca

redžeba u kojoj je poslanik Muhammed, a.s., voljom Božijom, prešao iz Meke u
Jerusalem (Isra), a iz Jerusalema u blizinu Božiju (Miradž) i natrag; mubarek noć.

Lejlei-regaib (ar. Lejletu-r-regaib): "Noć želja"; noć uoči prvog petka u mjesecu redžebu
u kojoj vjernici upućuju dove Uzvišenom Allahu i mole za ispunjenje svojih želja;
mubarek noć.

levha: kraći kur'anski tekst napisan kaligrafskim pismom na nekom materijalu ili podlozi
za pisanje; koristi se za ukrašavanje unutrašnjih zidova džamija ili privatnih stanova i
kuća; vrhunski izraz u islamskoj umjetnosti.

mahrem: muški srodnik s kojim žena ne može stupiti u brak zbog trajne, neotklonjive
smetnje; muški pratilac žene koja obavlja hadž.

mahfil: galerija ili gornji otvoreni dio u džamiji također namijenjen za klanjanje namaza i
druge vjerske aktivnosti. Na isturenom centralnom dijelu mahfila obično se nalazi
mujezin za vrijeme zajedničkog klanjanja namaza.

Malik ibn Enes: poznati pravnik i alim iz VIII st. na čijem je učenju nastala i po kome je
nazvana posebna pravna škola u islamu: malikijski mezheb.

malikijski mezheb: pravna škola ili pravac u islamu nastao na pravnoj misli Malika ibn
13
Enesa.

Medina: grad u današnjoj Saudijskoj Arabiji u kojem je Muhammed, a.s., našao utočište
nakon progona iz Meke, grad u kojem je umro i ukopan Muhammed, a.s.; grad u kojem
se nalazi Poslanikova džamija; "Grad Božijeg Poslanika".

medresa: srednja islamska škola u kojoj potrebna znanja stječu budući imami, hatibi i
mualimi.

medžlis: organizaciona jedinica Islamske zajednice koja u pravilu obuhvata najmanje

sedam džemata koji čine povezanu cjelinu.

mehr: prilikom vjenčanja ugovorena matenjalna obaveza koju je muž dužan isplatiti
ženi; vjenčani dar.

mejit: umrla osoba.

mejtas: kamen pravougaonog oblika u dvorištu džamije ili u krugu mezarja na koji se,
prilikom klanjanja dženaze, postavi tabut sa mejitom.

Meka: grad u današnjoj Saudijskoj Arabiji u kojem je rođen Muhammed, a.s., u kojem je
počela objava Kur'ana, u kojem se nalazi Kaba, i u kojem se svake godine muslimani iz
svih krajeva svijeta okupljaju da bi obavili hadž.

mekruh: ono što je ružno i pokuđeno činiti.

mekteb: učionica; prostorija ili objekt, najčešće uz džamiju, u kojem se odvija vjerska
pouka; institucija osnovnog islamskog obrazovanja.

melek: nevidljivo duhovno biće, stvoreno od svjetlosti, apsolutno potčinjeno i pokorno

Bogu; ne posjeduje slobodnu volju.

mendub: ono što je lijepo i pohvalno činiti.

mensura: akt kojim se izabranom reisu-1-ulemi Islamske zajednice u Bosni i

Hercegovini daje legalitet i legitimitet; mensuru reisu-1-ulemi predaje Odbor, koji
imenuje Sabor.

merhamet: milost, samilost, blagost, sažaljivost; briga za druge.

merhum: vidi: mejit

Merjema: majka Božijeg poslanika Isaa, a.s.; Marija.

mesdžid: mjesto na kojem se čini sedžda; prostorija za obavljanje namaza koja ne mora
14
biti u sklopu džamije; dzamija bez munare.

mesela (mes'ela): pitanje, tema, problem; naučna teorija, stav.

mešihat: najviši vjerski i administrativni organ Islamske zajednice u Sandžaku te

Hrvatskoj i Sloveniji.

mevlud: rođenje; dvanaesti rebiul-evel, dan kada je rođen posljednji Božiji poslanik
Muhammed, a.s.; vjersko-kulturna manifestacija kojom se obilježava rođenje Božijeg
Poslanika.

mezar: kabur; mjesto u krugu mezarja, označeno nišanom ili bez njega, na kome je
ukopana umrla osoba.

mezaristan: vidi: mezarje, mezarluk.

mezarje: mezaristan, mezarluk, greblje; ograđeni prostor gdje se ukopavaju umrli.

mezarluk: vidi: mezarje.

mezheb: pravac; pravna škola u islamu.

mihrab: udubljenje ili niša s unutrašnje strane u sredini prednjeg zida džamije u kojem
stoji imam dok predvodi džemat u zajedničkom obavljanju namaza.

minber(a): postolje od najmanje tri stepenice u desnom prednjem uglu džamije s kojeg
se hatib obraća prisutnima petkom na džumi i na bajram-namazima.

Miradž: Uspeće; vidi: Lejlei-Miradž.

Mizan-terezija: apsolutno tačna i nepogrešiva božanska vaga; način, metod, instrument

kojim će biti ocijenjena i izmjerena ljudska djela na Sudnjem danu.

mualim (muallim): učitelj koji poučava islamu.

mubarek: blagoslovljen; odabran.

mubarek dan: blagoslovljeni dan; odabram dan; blagdan.

mubarek noć: blagoslovljena noć; odabrana noć.

muderis (muderris): profesor u medresi.

mudžahid: osoba koja ulaze duhovni, intelektualni ili fizički napor u promicanju dobra,
borbi protiv zla i odbrani prava svakog čovjeka da slobodno i neometano prakticira
15
islam; kolokvijalno: borac na Božijem putu.

mudžiza: čudo; moć činjenja nadnaravnih djela kojom su bili obdareni neki Božiji
poslanici.

mudžtehid: stručno osposobljena osoba, musliman ili muslimanka, koja ulaže lični napor
da dođe do rješenja otvorenih pravnih pitanja; islamski učenjak najvišeg ranga i
autoriteta.

mufsid: smutljivac.

muftija: glavni vjerski organ koji predstavlja Islamsku zajednicu u stvarima vjere na
području muftiluka, tumači islamske norme i izdaje fetve te nadzire rad imama, hatiba,
mualima i muderisa.

muftijstvo: muftijin ured.

muftiluk: organizaciona jedinica Islamske zajednice sa muftijom na čelu koja u pravilu

obuhvata dva ili više medžlisa koji čine povezanu cjelinu.

Muhammed, a.s.: posljednji Božiji poslanik preko kojeg je Uzvišeni Bog čovječanstvu
objavio Kur'an.

muharem (muharrem): prvi mjesec hidžretskog kalendara.

mujezin: osoba koja učeći (melodično izgovarajući) ezan poziva vjernike na zajedničko
klanjanje namaza.

mumin (mu'min): vjernik; suprotno od kafir.

munafik: licemjer; dvoličnjak u vjeri; osoba koja se pretvara da vjeruje, a ustvari je

nevjernik.

munara (minaret): visoka i vitka građevina uz sami desni bok džamije koja pri vrhu ima
kružni balkon (serefu) s kojeg mujezin poziva na namaz, a do kojeg se stiže spiralnim
stepenicama kroz unutrašnjost.

murasela: dekret; pismeno ovlaštenje koje reisu-1-ulema daje muftijama, muderisima i

hatibima za obavljanje muftijskih, muderiskih, imamskih i hatibskih dužnosti.

murid: osoba koja bespogovorno služi tarikatu i svome šejhu; pripadnik tankata sa
zakletvom koji je jos u fazi učenja.

murtat: vidi: murted.

16
murted: otpadnik od vjere; osoba koja je izabrala nevjerovanje nakon što je bila vjernik;
izdajnik; kolokvijalno: murtat.

Musa, a.s.: Božiji poslanik preko kojeg je Uzvišeni Bog objavio Tevrat, Mojsije.

musala (musalla): javno mjesto na otvorenom prostoru, u naselju ili pored njega, na
kome se klanjaju zajednički namazi (posebno oni kojima prisustvuje veći broj vjernika
kao što su džume i bajram-namazi).

Mushaf: svi kur'anski tekstovi sakupljeni u jednu zbirku, a koji su u rano doba islama
bili ispisani na različitim materijalima, odvojeni jedni od drugih.

musliman: osoba pokorna Bogu, koja izvršava Božije naredbe i kloni se Njegovih
zabrana; kolokvijalno: sljedbenik islama.

muslimanska nova godina (hidžretska nova godina): 1. muharem; prvi dan prvog mjeseca
hidžretske godine; dan kada muslimam obilježavaju Muhammedovo, a.s., preseljenje iz
Meke u Medinu.

mustehab: ono što je Muhammed, a.s., preporučio da se čini; određene radnje koje
ukrašavaju namaz ali i bez kojih će namaz biti potpuno ispravan.

mušrik: mnogobožac; idolopoklonik.

mutevelija: upravnik vakufa; udomaćen naziv za predsjednika džamijskog odbora

(vjerovatno zato što su džamijski odbor, tj. mutevelije u njihovo ime, između ostalog,
vršili i upravu nad vakufskom imovinom džamija).

Muzdelifa: mjesto na putu između Arefata i Mine, nadomak Meke, u kojem su se

hadžije, u sklopu obaveza hadža, dužne zaustaviti.

nafila: neobavezni, dobrovoljni ibadet, svaki obavljeni namaz ili post koji ne spada u
strogu obavezu (farz), a nije u nivou sunneta.

namaski vakat: namasko vnjeme.

namasko vrijeme: vremenski period u toku dana u kojem se treba klanjati pojedini
namaz. Dan (24 sata) je podijeljen na pet takvih vremenskih perioda; namaski vakat.

namaz (ar. salat): islamski oblik čovjekovog neposrednog obraćanja svome Stvoritelju;
drugi stup islama.

nedžaset: nečist, nečistoća; tvari koje čovjekovo tijelo, odjeću i prostor oko njega čine
nečistim za obavljanje vjerskih dužnosti.

17
nefs: u širem smislu: duša; u užem smislu: ego.

nifas: postporođajni poremećaji (nekontrolirano krvarenje) kod žene koji mogu trajati i
do četrdeset dana; za vrijeme nifasa žena nije dužna klanjati, ne može učiti Kur'an
gledajući, i ne može seksualno općiti.

nijet (nijjet): namjera, odluka o izvršenju ili namjeni; izricaj koji je uvjet za izvršavanje
mnogih islamskih vjerskih obreda kao što su namaz, post, zekat i dr.

nikah: šerijatsko vjenčanje.

nišan: kameno ili drveno obilježje na mezaru.

Omer ibn Hattab: ashab, saradnik i prijatelj Božijeg poslanika Muhammeda, a.s.; drugi
halifa.

Osman ibn Affan: ashab, zet, saradnik i prijatelj Božijeg poslanika Muhammeda, a.s.;
treći halifa.

pejgamber: vidi: Božiji poslanik.

perda: zastor.

pir: šejh; starješina; duhovni vođa i osnivač jednog derviškog reda.

podne-namaz (ar. salatu-z-zuhr): podnevni namaz koji se klanja u sredini dana.

poslanik: vidi: Božiji poshnik.

preseliti na ahiret: umrijeti.

propisan (prid. od gl. propisati): Kur'anom i hadisom formuliran (propis ili obaveza).

pustekija: posebna prostirka na kojoj se klanja(o) namaz, na poseban način načinjena od

ovčije kože i krzna.

r.a.: vidi: radiallahu anhu (anha).

radiallahu anhu (anha): "Bog bio zadovoljan njime (njome)"; izgovara se ili piše nakon
izgovorenog ili napisanog imena nekog od poznatih ashaba ili članova porodice Božijeg
Poslanika, a.s.; skr. r.a.

rahmet: milost (Božija).

resul: poslanik, vidi: resulullah.

18
rahmetli: koji je u milosti Božijoj; dodatak ispred imena osobe koja je umrla.

rahmetlija: osoba koja je umrla.

ramazan (ar. ramadan): mjesec islamskog posta; deveti mjesec hidžretskog kalendara.

Ramazanski bajram (ar. ldu-1-fitr): uz Kurban-bajram najvažniji muslimanski blagdan koji

se proslavlja 1., 2. i 3. ševala po hidžretskom kalendaru; označava kraj ramazanskog
posta.

ramazanski post: post u mjesecu ramazanu; obavezni post, treći stup islama; vidi:
islamski post.

rebiul-ahir (rebiu-1-ahir): četvrti mjesec hidžretskog kalendara.

rebiul-evel (rebiu-1-evvel): treći mjesec hidžretskog kalendara.

redžeb: sedmi mjesec hidžretskog kalendara.

reisul-ulema (reisu-1-ulema): vjerski poglavar i vrhovni muftija Islamske zajednice u

Bosni i Hercegovini, koji vodi i predstavlja Islamsku zajednicu u zemlji i inozemstvu.
(Oblik napisan u zagradi je zvanični oblik pisanja u organima IZ-e jer je pogodniji za
međunarodnu komunikaciju, te ćemo ga tako upotrebljavati i u ovom glosaru.)

resulullah: Božiji poslanik.

Rijaset: najviši vjerski i administrativni organ Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini.

ruh: duša.

ruku: pregibanje; dio namaza koji se obavlja u stojećem položaju s kičmom povijenom
naprijed za, otprilike, devedeset stepeni i dlanovima oslonjenim na koljena.

sabah-namaz (ar. salatu-l-fedžr): jutarnji namaz koji se klanja prije izlaska sunca.

Sabor Islamske zajednice: najviši predstavnički i zakonodavni organ Islamske

zajednice u Bosni i Hercegovini.

sabornik: član Sabora Islamske zajednice.

sabur: strpljenje; ljudska osobina koju potencira sam Kur'an u brojnim ajetima.

sadaka: neobavezna ali pohvalna i preporučljiva matenjalna pomoć siromašnima.

19
sadakatul-fitr (sadakatu-1-fitr): vjersko-materijalna obaveza kojom se za vrijeme
ramazana, a povodom Bajrama, siromašnim muslimanima i muslimankama udjeljuje
potrebna materijalna pomoć.

saf: red; red vjernika koji su stali da zajednički obave namaz.

selam: mir; skraćena verzija islamskog pozdrava; vidi; selamun alejkum!

safer (saffer): drugi mjesec hidžretskog kalendara.

sahibi-uzur: osoba koja ima neki trajni ili privremeni zdravstveni problem koji kvari
abdest. Takva će osoba, sve dok traje spomenuti problem, za svaki namaz uzimati novi
abdest.

saim: postač; osoba koja posti u momentu kada se o njoj govori.

salat: vidi: namaz.

savm (ar. sawm): islamski post

Savjet reisu-1-uleme: tijelo sačinjeno od zamjenika reisu-l-uleme, dekana FIN-a i

muftija, koje pomaže reisu-1-ulemi u radu.

sebeb: povod.

sebebi-nuzul: ovosvjetski povod objavljivanju pojedinih kur'anskih ajeta ili poglavlja.

sedzda: padanje ničice, spuštanje čela i nosa na tlo pred uzvišenošću i veličinom
Božijom; obavezni dio namaza.

sehur: predsabahski obrok koji uzimaju postači u mjesecu ramazanu ili prilikom
dobrovoljnog posta, prije zore, tj. prije zapaštanja; sehur nije stroga obaveza, a post će i
bez njega biti ispravan.

selamun alejkum! (ar. es-selamu 'ale-jkum!): "mir (Božiji) vama!" (produženi oblik
selama: es-selamu 'alejkum ve rah-metullahi ve berekatuhu: Neka je sa vama mir
(Božiji), i milost Božija i blagodat Njegova); islamski pozdrav.

sevab: vidi: sevap.

sevap: Bogu drag čin; dobročinstva za koja je Bog direktno ili indirektno obećao
nagradu; nagrada za dobročinstvo.

softa: polaznik medrese, učenik koji se obrazuje i sprema za poziv imama.

Sudnji dan: Kijametski dan; vidi: Kijamet.

20
sufara: početnica za kur'ansko (arapsko) pismo; jedan od osnovnih udžbenika u
mektepskoj nastavi.

sufija: onaj čije je srce čisto od spletki i smutnje; pripadnik tesavufskog učenja; vidi:
derviš.

sufizam: vidi: tesavuf.

sunetluk: islamski obred obrezivanja muške djece.

sunije (sunnije): oni koji se u tumačenju i prakticiranju islama, pored Kur'ana, oslanjaju i
na sunnet Božijeg Poslanika; glavnina svjetske muslimanske populacije.

sunnet: praksa Božijeg poslanika Muhammeda, a.s., koja podrazumijeva ono što je
Poslanik radio, govorio ili prešutno odobrio; ibadet koji je Poslanik, a.s., neizostavno
činio (sunneti-muekkede), i onaj koji je povremeno izostavljao (sunneti-gajrimuekke-de).

sura: poglavlje Kur'ana.

šaban (ša'ban): osmi mjesec hidžretskog kalendara.

Šafija, Ebu-Abdullah Muhammed: istaknuti islamski pravnik i alim iz VIII i IX st. na

čijem je učenju nastala i po kome je nazvana pravna škola u islamu: šafijski mezheb.

šafijski mezheb: pravna škola ili pravac u islamu nastao na pravnoj misli Ebu-Abdullaha
Muhammeda Šafije.

šahid: svjedok.

šehadet: svjedočenje; vidi: kelimei-šehadet.

šehid: osoba koja je u neposrednoj borbi za islamske vrijednosti i prava čovjeka, svjesno i
u ime Boga, žrtvovala svoj život; osoba koja se zbog izuzetnosti svoga djela na ovom
svijetu pridružuje Božijim poslanicima u Džennetu.

šejh: vjerski znalac; starac; starješina; vjerski učitelj koji se bavi obrazovanjem i
poučavanjem propisima i tesavufskom učenju u tekiji ili na nekom drugom mjestu; osoba
koja vodi zikr, prima i uvodi u tarikat, starješina jednog derviškog reda; vidi: pir.

šejtan: nevidljivo duhovno biće koje pokušava navesti čovjeka na grijeh i učiniti ga
neposlušnim Bogu.

šerefa: kružni balkon pri vrhu munare s kojeg mujezin poziva na namaz, a do kojeg se
stiže spiralnim stepenicama kroz unutrašnjost.
21
Šerijat: islamski zakon.

ševal (ševval): deseti mjesec hidžretskog kalendara.

šiije: sljedbenici posebnog mezheba u islamskom pravu i zagovornici ideje da je Alija,

r.a., trebao biti prvi halifa poslije smrti Božijeg poslanika Muhammeda, a.s.

širk: pokornost i obožavanje bilo koga ili bilo čega osim Boga; politeizam.

šura: dogovor, dogovaranje; islamska institucija donošenja bitnih odluka i rješavanja

važnih problema.

tabut: ravna drvena nosiljka na kojoj se umrli musliman ili muslimanka nosi do mezara i,
u slučaju žena, spušta u sam mezar.

takvim: hidžretski kalendar, godišnji almanah koji pored vjersko-naučnih tekstova sadrži i
h. kalendar sa svim važnijim datumima i mubarek danima i noćima u muslimanskoj
tradiciji, te vrijeme obavljanja dnevnih namaza; izdaje ga Rijaset Islamske zajednice.

tarikat: idejno-praktična metodologija tesavufa.

tedžvid: pravila učenja Kur'ana; predmet u mektebima, medresama, islamskim

pedagoškim akademijama i Fakultetu islamskih nauka; udžbenik za predmet Tedžvida.

tefsir: tumačenje; egzegeza Kur'ana; naučna disciplina koja se bavi proučavanjem vrsta i
metoda tumačenja Kur'ana.

tejemum: simbolično islamsko čišćenje zemljom ili predmetom od zemlje koje u

nedostatku čiste vode zamjenjuje gusul i abdest.

tekbir: (Allahu ekber! - Allah je najveci!); uzvisivanje ili veličanje Boga; rečenica sa
kojom se počinje svaki namaz i međusobno odvajaju njegovi sastavni dijelovi; u svom
proširenom obliku sastavni je dio i nekih neobaveznih ibadeta kao što su tevhid, mevlud i
sl.

tekija: osnovna institucija tarikata za njegovanje i širenje prosvjete, nauke i kulture

protkane pobožnošću; duhovno odgajaliste, bogomolja, a po potrebi i konačište.

teravih-namaz (ar. salatu-t-teravih): noćni namaz koji se klanja samo u noćima

mjeseca ramazana iza jacija-namaza; teravija.

teravija: vidi: teravih-namaz.

tesavuf (tesavvuf): razvijanje spoznaje i jačanje uvjerenja da postoji Stvoritelj i da to

22
svjedoči i potvrđuje sva priroda; gledanje na vjeru i život kroz ljubav prema Bogu.

teslim: predanost Bogu; poslušnost šejhu u tarikatu.

tespih: poseban ibadet koji se sastoji u tačno formuliranom spominjanju i veličanju

Boga, koji se čini na kraju namaza a prije namaske dove, zatvoreni niz od 33 ili 99 zrnaca
koji služi da bi se prilikom tespihanja mogao kontrolirati broj izgovorenih riječi ili
sintagmi kojima se veliča Bog ili Mu se zahvaljuje, a služi i u svrhu drugih ibadeta kao
što je zikr.

tespihanje: završavanje namaza učenjem tespiha; vidi: tespih.

tešehud: obavezni dio namaza koji se obavlja u propisanom sljedećem položaju (sjedenje
na koljenima).

tevhid: jednoća Božija; kolokvijalno: dobrovoljni vjerski obred u kojem se veliča ime
Božije i naglašava Njegova jednoća.

Tevrat: Božija knjiga objavljena preko Božijeg poslanika Musaa, a.s.

učenje Kur'ana: melodično čitanje ili izgovaranje Kur'ana po posebno utvrđenim

pravilima.

Uhud: brdo nedaleko od Meke u podnožju kojeg je, u bici s idolopoklonicima, život
izgubio amidža Muhammedov, a.s., hazreti Hamza zajedno sa još nekoličinom poznatih
ashaba.

ulema: vidi: alim.

ummet: svjetska zajednica muslimana.

Ustav Islamske zajednice: najvisi normativni akt Islamske zajednice u Bosni i

Hercegovini; donesen na sjednici Sabora Islamske zajednice održanoj 26. novembra
1997. godine u Sarajevu.

Ustavni sud Islamske zajednice: najviše tijelo za kontrolu ustavnosti u radu organa i
ustanova Islamske zajednice.

Usuli-fikh: izvori fikha; nauka koja se bavi izučavanjem izvora fikha i metoda kojima se
iz njih izvode fikhski propisi.

uvakufljavanje: zavještavanje, povjeravanje.

vadžib: islamski propis koji ima drugostepenu obaveznost za svakog punoljetnog

muslimana i muslimanku; one islamske obaveze koje, iako ne spadaju u stroge obaveze
23
(farz), Muhammed, a.s., nije izostavljao.

vahdanijet: Božija jednoća; vidi: tevhid.

vahj: otkrovenje; Božija objava; objavljivanje Božije riječi poslanicima i

vjerovjesnicima.

vaiz: osoba koja drži vazu-nasihat.

vakat: vrijeme; namaski vakat.

vakif: zavještalac lične imovine.

vaktija: tačan pregled namaskih vremena za svaki dan u godini.

vakuf: imovina zavještana u dobrotvorne svrhe pod posebnim uvjetima sadržanim u

vakufnami, koja se ne može nenamjenski koristiti i kojom se ne može slobodno
raspolagati; vakufima u Bosni i Hercegovini upravlja Islamska zajednica.

vakufnama: pravni dokument o uvakufljenju.

Vakufska direkcija: institucija Islamske zajednice koja vodi brigu o vakufima na

području Bosne i Hercegovine.

vasijet: oporuka.

vaz: vidi: vazu-nasihat.

vazifa: godišnja dobrovoljna članarina koju plaća svaka muslimanska porodica u jednom
džematu, a u svrhu podmirivanja troškova imama i održavanja džamije.

vaziti: držati vazu-nasihat. vazu-nasihat: savjetodavan govor.

vitr-namaz: obavezan (vadžib) noćni namaz od tri rekata koji se klanja poslije jacija-
namaza.

vudu (ar. wudu'): vidi: abdest.

zahirijski mezheb: manje poznata pravna škola ili pravac u islamu koji je utemeljio
Davud ibn Halef ez-Zahin.

Zebur: Božija knjiga objavljena preko Božijeg poslanika Davuda, a.s. Psalmi.

zekat: obavezno godišnje izdvajanje određenog postotka određenih vrsta imovine, u

Kur'anom određene svrhe; četvrti stup islama.
24
zikr: spominjanje i sjećanje na Boga izgovaranjem Božijih imena i razmišljanjem o
Njemu; redovna praksa koju sufije, predvođeni šejhom, obavljaju u tekiji.

zinaluk: blud, vanbračni seksualni odnos.

zul-hidže (zu-1-hidždže): dvanaesti mjesec hidžretskog kalendara.

zul-kade (zu-1-ka'de): jedanaesti mjesec hidžretskog kalendara.

Glosar religijskih pojmova,

Međureligijsko vijeće BiH

25
 ГЛОСАР РЕЛИГИЈСКИХ ПОЈМОВА
- ПРАВОСЛАВНИ ГЛОСАР –

Агнец (ријеч по поријеклу старословенска); средишњи и најсветији

дио проофоре (квасног хљеба), на коме је означено име Господа Исуса
Христа, ИС ХС НИ КА, што значи "Исус Христос побјеђује", а који се
приноси као жртва у богослужењу и служи за причест. Символички
приказује Господа Исуса Христа, који као јагње - агнец узима гријехе
свијета на себе и страда ради спасења истог.

акатист (слушати стојећи на ногама); химна благодарности.

Православна химнографија познаје акатисте посвећене Светој Тројици,
Часноме Крсту и неким светитељима. Акатист најшире употребе је онај
који је посвећен Пресветој Богородици, "Возбраној војеводје",
(заштитници Цариграда), ремек дјело византијске литургијске
химнографије.

аксиос (достојан); (Јн.1,27); литургијска акламација (узвик) вјерника

у току хиротоније црквенослужитеља. Аксиос указује не само на
прихватање од стране заједнице њеног новог пастира, него има и смисао
молитве за новохиротонисаног - да буде достојан!

амвон: уздигнути дио испред олтара у храму на којем свештеник

стоји док чита Јеванђеље и проповиједа.

анамнеза (сјећање, успомена, спомен): главни дио Канона

Евхаристије у којем се подсјећа на суштинске тренутке из историје
спасења, почевши са Оваплоћењем, па све до Другог доласка Исуса
Христа. Цијела Литургија има анамнетички карактер. Црква има свијест да
се у Литургији "посадашњава" историјска и есхатолошка стварност
Христове смрти, најсавршенијим узроком искупљења, кроз спомињање
жртве на Крсту и изговарањем ријечи којима је установљена Света тајна
Евхаристије.

анатема: анатемисање, чин крајње строгости, употребљаван у

древности од црквене власти за оне који су проповиједали јерес, њиховим
искључивањем из заједнице и осудом њиховог погрешног учења. Израз
"Нека буде анатема" јавља се на крају излагања православног учења од

1
стране васељенских сабора, у смислу да ће онај који не исповиједа овакво
учење бити подвргнут осуди Цркве.

анафора (узношење, подизање, принос): средишњи дио православне

Литургије, који одговара Канону Евхаристије. Анафора се састоји од
молитава благодарности, освећења и призивања, праћених символичким
покретима и радњама, за вријеме којих се врши претварање Светих дарова
у Свете тајне.

антифон: црквена пјесма која се пјева наизмјенично између два хора

или двије пјевнице у току богослужења.

антиминс (умјесто трпезе): литургијско платно на којем су

представљена страдања Христова и полагање y гроб, а које се ставља на
часну трапезу у олтару Цркве. На антиминсу се врши Света литургија.
Антиминс садржи дио моштију светитеља и носи потпис наллежног
епископа. Свештеник прима антимиис од свога епископа, чији потпис
гарантује не само постојање евхаристијске зајелнице, него и светог
заједништва које постоји између њега и свештеника. Освећени антиминс је
апсолутно потребан за служење Свете литургије.

антропологија (човјек): хришћанско учење о човјеку, његовој

личности и природи. Као основни елементи православне антропологије
могу се навести: Божанско поријекло и онтолошко јединство човјечанства,
човјек као лични јединствени субјекат створен по "лику" Божијем, стварно
обновљење људске природе у Исусу Христу и кроз Њега.

аполегика (одбрана, оправдање): грана систематске теологије која

покушава да докаже постојање Божије, кроз рационалне закључке или
логичке доказе.

Апостол: богослужбена књига у којој се налазе Дјела апостолска и

Посланице, а чији се дијелови (зачала) читају на богослужењима. Обично
их читају чтеци.

апостостолско прејемство (прејемство, насљедство, праћење):

начин којим Црква чува јединствену и перманентну структуру апостолства
Дванаесторице у свом историјском континуитету.

апофатика (оспоравање, оповргавање, негирање): апофатичка или

негативиа теологија (via negativa) јесте модалитет сазнања кроз негирање и
напредовање, што је својствено Богу који остаје непознат и необухватив по

2
својој трансцедентној суштини. Због неизрециве тајне Његове личне
суштине, Бог се не може познати по начину познања стварности
створенога свијета, односно кроз тврдњу, узимајући концепте и категорије
времена и простора. Апофатика више воли да тврди шта Бог није, него оно
што Бог јесте. Као метода познања, апофатика означава доживљену
стварност Божије егзистенције. За Православље, апофатика представља
адекватан пут у разматрању о трансцендентном живом и ипостасном Богу.

архиепископ: поглавар једне Православне цркве. На примјер, први

српски архиепископ постао је Сава Немањић (Свети Сава) 1219. год. Данас
овај статус имају Грчка, Кипарска и Албанска црква.

архијереј: највиши свештенички чин, старјешина у једној епархији.

На примјер, сваки епископ је архијереј.

архијерејски сабор: највиши законодавни и судски орган једне

Православне цркве, који сачињавају њени архијереји (епископи). Свети
архијерејски сабор бира нове архијереје, оснива нове епархије, бира
архиепископа односно патријарха.

архијерејски синод: највиши извршни орган управне и надзорне

власти у Православној цркви. Чланови Светог синода у Српској Цркви су
патријарх и четири епископа, који се наизмјенично мијењају сваке двије
голине, док је патријарх стални предсједавајући члан.

архимандрит: првобитно значи старјешину над неколико манастира.

Данас се чин архиманлрита даје, не толико на основу угледа манастира,
колико на основу личних заслуга и угледа манастирских старјешина.

аскеза (вјежбање, навика, подвиг): ослобођење од страсти или

одвајање душе од пропадљивог живота, да би се дошло до стања
бестрашћа кроз стицање врлина. Аскеза је један од саставних елемената
православне духовности и једнака је са активном философијом врлина,
првом степеницом активиог пењања.

аутокефалност (аутокефалија, самосталност): самосталност једне

Православне цркве у односу на друге православне цркве. Да би једна црква
била аутокефална, мора да испуњава многе услове, као на примјер: да има
сабор помјесних епископа, да изабира свога првојерарха, архиепископа или
патријарха, да има одређену територију као јурисдикцију, да освећује миро
за Свету тајну миромомазања...

3
 аутономија: нижи степен самосталности цркве. Поглавара
аутономне цркве устоличава Мајка Црква (Васељенска патријаршија), тј.
аутономна Црква не изабира свога првојерарха, нити има право да освећује
миро. Аутономна православна црква данас је у Финској, Јапану.

Библија (књига, спис); назив дат Светом Писму, збирци

религиозних списа Старог и Новог Завјета, које је Црква скупила и
одабрала као оне које су написане по надахнућу Духа Светога, а које
садрже ријеч или Откривење дато преко Мојсија, пророка у Исусу Христу
које нам је предато од светих апостола. Библија садржи различита писмена
дјела истог значаја за Откривење. Догматски и пророчки текстови стоје
упоредо са псторијским описима, хронологијом, молитвама, грађанским
уређењима, визијама... Библија је, изнад свега, ријеч Божија написана по
надахнућу Духа Светога о икономији, домостроју спасења оствареном у
Исусу Христу. Свето Писмо - Библија је вјерска књига која садржи истину
Божију о творевини, не претендујући да буде научна књига, или књига
космологије, биологије или историје.

Бог (највиша Суштина (Биће), лична Божанска егзистенција).

Православна теологија даје апофатичко тумачење Божанске суштине и
више воли категорију тајне и славословних појмова када говори о Богу - то
је Име изнад сваког имеиа - (Филип. 2,9). Ареопагитски спис "О
божанским именима", показује да се Бог не може ни дефинисати, нити
ограничити створеним представама, те да је сам појам Бога релативан, јер
се он односи на Његов однос са творевином, а не на тајну Његове
трансцедентне суштине, односно на "надсуштаствену суштину" (уп.
Небеска јерархија). Представу о Богу дао је сами Бог у Својим дјелима
јављања у творевини и у Своме доласку оваплоћењем Сина у историји. Са
свим теофанијама (богојављењима), којих је Стари Завјет пун, ипак се
подвлачи свеопшта трансцедентност Бога. "Ја сам онај који јесам" ( Изл.
3,14); то име је раr excellance Божије име.

богојављење ((бого)јављање, показивање): Божије манифестовање,

нарочито оваплоћењем Сина и јављањем Свете Тројице приликом
крштења Господа Исуса Христа у Јордану. До четвртог вијека, празник
Богојављења односио се на више догађаја из историје спасења: рођење по
тијелу Сина Божијег, поклоњење мудраца и пастира Богомладенцу,
крштење у Јордану и прво чудо у Кани Галилејској. Данас се празник
Богојављења прославља 19. јануара по новом календару и односи се
првенствено на празник крштења Господа Исуса Христа на ријеци Јордану.

богонадахнутост (инспирација, надахнуће списа Светога Писма као

4
цјелине): непосредно дјеловање Духа Светога, којим библијски писац
постаје кадар да прими и тачно искаже и напише учење вјере и морала.

Богородица: Мати Божија, Дјева Марија. Канонска Јеванђеља не

дају многе појединости о Дјеви Марији. Она је једина кћерка Јоакима и
Ане (апокрифно Јеванђеље Јаковљево), који су је посветили да служи у
храму. Родом је била из Назарета у Галилеји (Лк. 1, 26-27). Заручена је
била за Јосифа - име које је споменуто у родослову у Јеванђељу по Матеју
(1,16), а са циљем да се покаже да Исус, по свом физичком рођењу,
припада јудејском народу, уписавши се у нисходној Давидовој линији.
Због тих зарука Господ Исус Христос је сматран Јосифовим и Маријиним
сином. (Лк. 3,23; 4,24; Јн. 6,24), иако Јосиф има законско, а не физичко
очинство над њим (Мт. 1,20-25). Дјева Марија је примила благу вијест од
анђела Гаврила да ће родити Господа ( Лк 1,24-38). Богородица је била уз
Господа Исуса Христа у свим великим тренуцима: обрезање, приношење у
храм, бјекство у Египат, проповијед у храму, чудо у Кани, вријеме
страдања, послије чега се о њој стара апостол Јован. Православно учење о
Пресветој Дјеви Марији Богородици може се резимирати у неколико
имена, а то су: Невјеста, Приснодјева, Богородица, Мати Божија, Дјева,
Благодатна.

богумилство: учење хришћанске, дуалистичке секте неког Богомила

(половина 9. вијека) у Бугарској, одакле се шири по Балкану у 12. вијеку.

брак, вјенчање: једна од седам Светих тајни и један од битних

закона људске природе, који је Господ установио од почетка човјекове
егзистенције. "И рече Господ Бог: Није добро да човјек буде сам; да му
створимо помоћника подобног њему... А од ребра узетог од Адама створи
Господ жену и приведе је Адаму... Зато ће човјек оставити оца свога и
матер своју и прилијепиће се жени својој и биће двоје једно тијело" ( Пост.
2, 18-24; уп. Мт. 19,19,5-6). Господ Исус Христос је благословио брак на
свадби у Кани Галилејској. Хришћански брак разликује се у следећим
елементима од других поимања брака:
а) моногамијска природа брака - тјелесно и духовно јединство двију
личности,
б) светост тијела - јер је тијело "храм Духа Светога" (1.Kop.6,19),
в) узајаммо прихватање и посвећење,
г) преношење живота кроз рађање дјеце.

васкрсење: главно учење Православне Цркве о васкрсењу Господа

Исуса Христа "у трећи дан по Писму". Васкрсењем Господа Исуса Христа
потврђена је наша вјера у васкрсење мртвих и живот будућег вијека. Ова

5
доктрина вјере је унијета у Цариградски Символ вјере 381. год. Васкрс је
највећи хришћански празник, јер се прославља живот који је побиједио
смрт.

вечерње: свакодневно богослужење у храму. Означава почетак

новог дана према црквеном богослужбеном циклусу.

воздух: највећи покривач за Часне дарове. Има облик мараме са

двије траке. Њиме се на проскомидији и Литургији покривају дискос и
путир.

возглас (узвикивање, проглашавање): Тако се зову кратка слављења

Бога, која свештеник изговара гласно да сви чују, а не као дуже молитве
које се читају тихо.

генеалогија (родослов): термин којм означава родослов Господа

Исуса Христа. У Новом Завјету постоје двије генеалогије, генеалогија по
Матеју (Мт.1,1-17) и генеалогија по Луки (Лк. 5,23-38). Обје генеалогије
имају за циљ да покажу да Исус Христос пo тјелесном рођењу припада
јеврејском народу и да је из рода Давидова.

гријех прародитељски или првородни: чин прекида првобитне

заједнице између Бога и човјека и посљедице тога догађаја. Гријех се зачео
слободном вољом првог човјека кроз ђаволово кушање, али му он није
сродан. Гријех није онтолошки принцип. То је производ злоупотребе
човјекове слободе према Богу.

дарови (Часни дарови): хљеб и вино који су спремљени за Свето

причешће. Прије освећења се зову предложени, тј. постављени, а после
освећени.

диптиси или помени: двије дрвене плоче на склапање, намазане

изнутра воском. Касније су слично уређене књиге од пергамента или
хартије, на чијим страницама су исписана имена живих и мртвих,
заслужних људи за Цркву. Нарочита је част бити унесен у диптих и
помињан на проскомидији и на осталим богослужењима.

дискос: округли, метални тањирић, на који се поставља онај дио

просфоре који ће бити освећен за Причешће, а затим и честице од других
просфора. Над њима се преко дискоса ставља звјездица.

догма, догмат (правило, мишљење, одлука, рјешење): учење вјере

6
формулисано на Саборима у којима Црква препознаје потпуни садржај и
православно развијање апостолског учења, пренијетог било писаном или
усменом традицијом.

доксологија (говорим, славим): славословни облик за исказивање

моћи и величине Божије, у чину молитве, богослужења, Литургије,
бесједништва и богословских расправа. Иначе, Православље наглашава
доксолошку структуру догмата и идеју да је Црква храм Божије славе:
"Стојећи у храму славе Твоје, чини нам се као да на небу стојимо" (уп. Ис.
6,1-3).

Дух Свети (Дух Божмји; (Јн. 4,24; 2. Кор. 3,17)): Треће Лице Свете
Тројице, о коме осми члан Символа вјере каже: "Вјерујем и у Духа
Светога, Господа животворног, Који од Оца исходи, Који се са Оцем и
Сином заједно поштује и заједно слави, Који је говорио кроз пророке".

ђакон (слуга, служитељ): црквени служитељ непосредно везан за

епископа, изабран хиротонијом као онај који представља нижи чин и први
степен свештеничке службе у Цркви. Ђакони помажу епископима и
свештеницима, како у приношењу евхаристијске жртве, тако и у неким
административним пословима.

Евхаристија (благодарење, захвалност): Света тајна установљена од

самог Исуса Христа, кроз молитву благодарности и чином благослова
хљеба и вина (Лк. 22, 19-20). Евхаристија је установљена на последњој,
Тајној вечери Господа Исуса Христа са апостолима. Црква и Евхаристија
су двије нераздвојиве стварности, јер је савез Новога Завјета запечаћен
крвљу Исуса Христа. Света тајна евхаристије је најсветији дио Литургије.
За православну теологију, Евхаристија није просто свештено дјело, него
саборни центар цијелог црквеног живота.

егзарх: црквени великодостојник са компетенцијом намјесника

патријарховог или викара, као и епископовог изасланика.

егзегеза (тумачење, објашњење): метода која ставља библијски текст

у његов историјски и културни контекст и разумије његове теолошке
поруке пазећи ма интегритет и јединство библијског Откривења.
Егзегетска метода није независна, јер се Библија не тумачи без икаквог
критеријума, него у Цркви и Црквом.

енергије - божанске, нестворене, (дјеловање, дејство, радња): учење

о божанским нествореним енергијама чини суштинску карактеристику

7
Православља. Православна теологија схвата благодат као енергију и
божанско дјеловање, лично и нестворено, кроз које човјек постаје
"причасник божанске природе" ( 2.Петр.1,4). Св. Григорије Палама (+
1359) прави разлику између а) Бића или суштине Божије и б) божанских
нестворених енергија. Енергије не сачињавају ипостас, немају своју личну
ипостас и не постоје независно. Енергије се контемплирају у једној
ипостаси и манифестују се кроз ипостас, али оне саме нису ипостас.

еклисијарх: манастирско послушање. Главна дужност еклисијарха је

чување богослужбених предмета, књига и разних драгоцјености у Цркви.
Помоћник се зове параеклисијарх. У народу су за те службе позната имена
клисар и црквењак.

епархија: црквено административно подручје којим управља

епископ. Прве епархије у Српској православној цркви оснива Свети Сава
1219. године.

епиклеза (призивање ради освећења): дио Канона Евхаристије, гдје

се заједница, у облику свештене молитве, обраћа Богу Оцу, да пошаље
Духа Светога ради претварања Дарова у Тијело и Крв Христово ради
освећења вјерних. У православној Литургији, освећење Дарова се врши
молитвом призива Светога Духа, која слиједи одмах послије ријечи
установе Евхаристије.

епископ (надзиратељ, старатељ): служитељ највишег степена

црквене јерархије, изабран кроз хиротонију да врши улогу првосвештеника
евхаристијског сабрања, учитеља Јеванђеља и координатора служења и
харизми у помјесној Цркви (епархији). Епископско служење јесте
централно и неопходно Цркви, јер без епископа помјесна Црква не може
бити призната као Црква. "Тамо гдје се налази епископ, ту нека буде и
вјерни народ", каже св. Игњатије Богоносац у Посланици Смирњанима.

епитрахиљ: одежда коју на богослужењу носе свештеници и

епископи. Без ове одежде свештеник не може да врши ни једно
богослужење, нити свештенорадњу. Ставља се о врат и пада низ предњи
дио тијела.

есхатологија (последњи, коначни); учење о последњим

стварностима Спасења, или о васпостављању Царства Божијег или
вјечнога живота, као крунисању искупитељског Христовог дјела, које ће се
збити на завршетку историје, "Који ће доћи у пуној слави да суди живима
и мртвима" (Еф. 1,20-23; 1 Сол. 5,1-11). Есхатологију не треба мијешати са

8
"свршетком свијета"- не треба је на то ограничити. Есхатологија се односи
на нови поредак егзистенције, на стање крајњег преображавања.

житија: књиге које садрже биографије светаца распоређених по

мјесецима у години.

жртвеник: дио олтара гдје се врши проскомидија.

звјездица: двије узане, металне полукружне траке, које су спојене у

тјемену тако да се могу раставити унакрст (као слово X). Ставља се на
дискос преко честица које се спремају за Свето причешће. Символички
представља звијезду која се појавила на небу и објавила рођење Господа
Исуса Христа.

игуман: старјешина православног манастира. Игуман у договору са

осталом братијом манастира поставља остале монахе манастира у службу,
на примјер иконома, еклисијарха. Основна дужност игумана је да буде
духовник и учитељ вјере и живота у манастиру.

икона (слика, представа, икона): свети лик, света слика која

представља Господа Исуса Христа, Пресвету Богородицу, или свете. Као
ликовна представа икона може имати свој историјски аспект, естетски и
археолошки, али она припада богослужењу Цркве, заједно са Светим
Писмом и Светим тајнама. Она није украс него визуелно саопштавање
невидљиве божанске стварности, која се манифестује у времену и
простору. Икона је последица Оваплоћења Господа, јер је Господ Исус
Христос "икона Бога невидљивога" (Кол. 1,15). Икона изражава божанску
енергију. Иконе се не поштују на материјалној основи. Поштовање се
указује насликаној личиости, а не материји од које је направљена икона.
Иконограф треба у свему да поштује податке из Светог Писма. У историји
Православља познате су чудотворне иконе - оне сведоче о светоме или о
Божијем присуству у времену и простору.

икономија (домострој, управљање, план): Божији план у погледу

судбине твари и човјека; динамички личносни карактер Божанства,
кретање у Божанској вољи, које се темељи на Његовој љубави према
човјеку.

иконостас: преграда која дијели брод храма од најсветијег дијела -

олтара. На иконостасу се налазе иконе по тачно утврђеном распореду. На
иконостасу постоје троја врата, двери: сјеверне, средишње или царске и
јужне двери.

9
 ипостас: у јелинској философији ипостас је означавао истинско
постојање бића. Значио је - "природу", "суштину". Касније у хришћанској
православној теологији долази до поистовјећења "ипостаси" и "лица
личности". За православне јединство Божије, један Бог и онтолошко
начело, или "узрок", личног тројичног Бога чини ипостас, тј. личност Оца.

исихазам (ћутање, тиховање, унутрашња усредсређеност); аскетска

традиција монашког поријекла (IV-V вијек), која се организовала као прави
покрет духовног и богословског препорода, увођењем "Исусове молитве"
као начина стварања стања унутарњег усредсређења и мира гдје душа
слуша и отвара се Богу. Исусова молитва састоји се из ријечи: "Господе
Исусе Христе, Сине Божији, помилуј ме грешнога". Прави оснивач
исихазма јесте Јован Лествичник (+ 649), писац "Рајске лествице", у којој
препоручује монолошку молитву. Исихија ствара стање гдје се практикују
врлине, од којих су најважније: чистота срца, покајање, а нарочито
уздржање, трезвеност.

исхођење: начин на који Свети Дух има ипостасну егзистенцију од

Оца, начела јединства и заједничког извора Божанства, Који рађа Сина и
исходи Духа Светога. Дух суштински исходи неисказано од Оца.
исповијест или покајање (духовна промјена, кајање): Света тајна у
којој вјерник, силом Духа Светог и молитвом Цркве, прима опроштај
гријехова учињених послије Крштења, ради обнове своје заједнице са
Богом и помирења са литургијском заједницом чији је он члан. Тајна
исповијести претпоставља четири елемента: а) кајање б) исповиједање
гријехова в) молитву за опроштај г) помирење са заједницом, које се
манифестује Светим причешћем. Покајање има стални карактер и може се
вршити независно од Причешћа.

Јеванђеље (блага вијест): у Новом Завјету под Јеванђељем се

подразумијева: блага вијест или откривање славе Божије у личности и
спаситељском дјелу Господа Исуса Христа, као и порука или садржај тог
Откривења садржаног у Његовој проповеди и учењу. Оно представља
благу вијест мира и љубави коју је Бог донио на земљу, одређену свима и
за сва времена. То је позив који укључује све без икакве разлике: "... било
Грци, било Варвари, мужеви, жене или дјеца, сви подједнако, сиромашни и
богати, учени и неуки не искључујући ни робове" (Јевсевије Кесаријски,
Јеванђељска припрема, књ. I, 1,6). Од самог почетка Црква је под
Јеванђељем подразумијевала сву усмену традицију или предање
проповиједи Господа Исуса Христа. Током времена, термин је почео да
значи и тачну и одређену форму те усмене традиције, односно збирку

10
новозавјетних књига. Постоје четири паралелна јеванђељска текста,
сачувана на грчком језику, и сваки садржи Јеванђеље у цјелини,
представљено на начин својствен писцу: Јеванђеље по Матеју, Јеванђеље
по Марку, Јеванђеље по Луки и Јеванђеље по Јовану.

јектенија: кратка молитва током богослужења коју води свештеник

или ђакон а народ одговара. На примјер: Свештеник: "Да цио овај дан буде
савршен, свет, миран и без гријеха, од Господа молимо". Народ: "Подај
Господе". Постоје велика, мала, сугуба и прозбена јектенија, а посебно
јектенија за умрле.

јелеосвећење: једна од седам Светих тајни Православне цркве којом

призивањем благодати Светога Духа од стране свештеника болесник
прима исцјељење тијела и опроштај гријехова. Непосредно мјесто
које говори о овој Светој тајни налази се у Посланици св. апостола Јакова
5, 14-15: "Болује ли ко међу вама? Нека позове презвитере црквене, и нека
се моле над њим, помазавши га уљем у име Госполње..."

јерархија (свето управљање или власт): обухвата службе потврђене

хиротонијом, које имају власт да руководе у Цркви. Значи исправно
схваћено, јерархија обухвата епископе, архиепископе, патријархе, једном
рјечју јерархе.

јерођакон: ђакон у монашком чину.

јеромонах: монах, који врши све свештене радње (Свете тајне).

калуђер: популарни назив за монаха на Истоку, према грчкој ријечи

калогерос - добар старац.

камилавка: посрбљени грчки назив за клобук без обода, у облику

ваљка (цилиндра), којим су у почетку покривали главу само монаси, а
касније и свјетовно свештенство.

канон (мјера, правило, закон); има више значења:

а) Канон Светога Писма, или списак светих књига прихваћених од Цркве
да су написане по надахнућу Духа Светога и обухватају Божанско
Откривење. Црква је на основу предања одредила Канон списа: Канон
Старог Завјета и Канон Новог Завјета.
б) Црквени канони, или правила, одредбе у погледу хришћанске етике,
богослужења, дисциплине клира, монаштва, црквене организације и
јурисдикције, које су одредили васељенски или помјесни сабори.

11
Уопштено канони представљају црквено законодавство које формира
предмет канонско право.
ц) Канон на јутрењу сачињава низ пјесама, састављених на основу девет
библијских пјесама, које се пјевају пред Хвалитним (други дио јутрења
које обухвата псалме: 148,149,150), а њихово уобличавање приписује се
светом Андреју Критском (VII-VIII вијек).

катафатичко: позитивно богословље (теологија) дозвољава

дефинисање Бога појмовима: Премудрост, Сведржитељ, Творац, ...
Катафатичко богословље није никаква супротност апофатичком, напротив,
једно друго допуњује.

кашичица: златна или позлаћена кашика са крстом, којом се на

Литургији причешћују вјерници.

кондак: кратка богослужбена пјесма посвећена празнику или

светима.

копље: служи на проскомидији за вађење Агнеца и других честица

из просфоре. Копљем се режу и честице за Причешће.

Крмчија: зборник црквених канона. Преведен је са грчког језика и у

прво врмјеме звао се Номоканон. Од 13. вијека у Русији се појављује нови
назив - Кормчаја. Номоканон или Крмчија је збирка црквених правила
(канона) и грађанских закона (нома), који се односе на Цркву; Свети Сава
је назвао тај корпус правне садржине Законоправило.

крсна слава: свечани породични празник, којим се прославља

заштитник дома, одређени светац. На тај дан се узносе молитве
заштитнику да буде заступник пред престолом Творца. За крсну славу је
најпотребније имати свијећу, славско жито и славски, крсни колач. Крсна
слава је карактеристична за српски народ.

крст: један од првих хришћанских символа који представља тајну

хришћанске вјере, страдање и смрт, кроз распеће Господа Исуса Христа.

крштење: Крштење је једна од Светих тајни коју је Спаситељ

непосредно установио (Мт. 28,18-19), а апостоли практиковали (Дела 2,38;
10,48), као чин увођења у историју спасења (Мт. 3,11). Обред крштења
јесте обред увођења у хришћанство. Он обухвата: припремање постом,
одбацивање и одрицање од старога човјека, исповиједање праве вјере
(Символ вјере) погружење у освећену воду крштења, призивање имена

12
Свете Тројице, као и Света тајна миропомазања – у којој новокрштени
прима печат дара Духа Светога. Крштење дјеце се практикује, иако дјеца
немају лични гријех и не могу вољно исиовиједати своју вјеру због
незрелости, ипак дјеца својим зачећем примају опште стање пале, људске
прироле. Забрањено је друго или поновно крштење - али се дјеца могу
поново крстити ако се не зна, да ли су крштена.

ктитор: оснивач манастира и онај на кога оснивач пренесе своја

права. Касније се ктитором назива и сваки издржавалац манастира, па и
велики приложник. Затим ктитори су и они који помажу манастир сталним
годишњим прилозима или једним већим прилогом.

литија: опход, поворка вјерника око храма, кроз насеља и поља за

одређени празник, на челу са свештенством. Тада народ и свештенство
узносе молитве за народ тога краја, за усјеве...

Литургија (служба, служење, јавна служба): у савременом рјечнику

Литургија има уже одређено значење и означава чин Свете тајне причешћа.
У почетку појам се односио на богослужење које је Црква вршила
заједнички, јавно на молитвеним мјестима. Православна Литургија има
дубоки мистагошки и црквени карактер. Литургија није прости
емоционални ни естетски чин, нити пак само церемонијални аспект који
кулиминира у Евхаристији, него је суштинско доживљавање и символичко
представљање икономије спасења. Осим чина приноса - проскомидије
(припреме), који је постао чин за себе, православна Литургија обухвата два
главна дијела: Литургију оглашених (некрштених), која чини мисионарски
дио Литургије, и Литургију вјерних или евхаристијски сабор, тј.
освећујући дио. Света литургија се служи сваке недеље и за сваки
празник. У манастирима се, зависно од типика тог манастира, служи сваки
дан.

метанија: велики наклон који се чини углавном пред великим

светињама иконама, моштима, уз прављење знака крста.

метох: у прво вријеме тим именом је означавана монашка

земљорадничка колонија једног манастира, у којој су живјели само монаси
и обрађивали земљу. Данас се метохом назива свако имање једног
манастира, које је удаљено од манастира, додијељено манастиру као
завјештање.

метохија: област једног црквеног властелинства, која је обухватала

неколико села, па и двадесет. Средиште метохије је у метоху, који је

13
добијао назив по светитељу, свецу коме је и црква у метоху посвећена.

миро: уље које освећује поглавар једне Цркве (архиепископ,

патријарх) скупа са епископима, а служи за вршење Свете тајне
миропомазања.

Минеј: (има их дванаест); богослужбене књиге у којима су

календарским редом, по датумима, изложене службе светих (за сваки
мјесец посебно). Постоје Празнични и Општи минеј.

миропомазање: Света тајна додјељивања дарова Духа Светога, која

се врши призивањем Духа Светога и помазивањем светим миром, којим се
новокрштени печати као "свештеник" и "цар" у свеопштем свештенству
Цркве. Миропомазање је тајна Духа Светога, који освештава и печати
светошћу Христовом. Крштење и миропомазање чине јединствени
светотајински чин.

митра: дио архијерејске богослужбене одежде, носи се на глави.

Остатак од византијских царева.

митрополит: епископ који сједи у главном граду једне области,

"мајци градова" и има право части међу епископима.

монаштво (самац, усамљеник): начин јеванђелског живота, посвећен

молитви, созерцању и подвигу, у потпуном повлачењу од свијета и у
потпуном послушању свога духовног оца. У току историје монаштво се
развијало у лва облика: а) анахоретски или отшелнички облик, који се
састојао из потпуног повлачења, удаљавања од свијета, и б) киновијски
или општежиће - живот у организоваиој заједници или манастиру.

мошти: тијело или дио тијела неког светог, које се чува као велика
светиња. Свете мошти су извор Божанске енергије.

надбедреник: четвртасто платно са крстом или иконом које виси о

појасу свештенику или епископу. Носе га само одликовани свештеници,
протојереји, протосинђели и архимандрити.

нафора: квасни х.геб који се освећује за вријеме Литургије и дијели

вјерницима на крају богослужења.

налоњ: тетрапод који се износи испред царских двери да би се на

њега ставило Jeванђеље приликом читања на Светој литургији. Налоњ се

14
износи и приликом проповиједи свештеника, или се на њему налази икона.

наруквице: платнени стезњаци, којима свештеник и ђакон везују

крајеве рукава од стихара, да би при богослужењу били боље
причвршћени.

Номоканон: види Крмчија

нурија: назив за парохију у јужним областима Балканског

полуострва.

обожење: учествовање вјерника у животу Божијем кроз божанске

енергије. Онтолошки садржај заједнице човјека са Богом. Обожење је
стање преображења човјечанскога, "превазилажење" створене природе
кроз њено консолидовање у истинској егзистенцији и поновно
актуелизовање могућности која јој је дата од почетка. "Бог је постао човјек
да би човјек постао бог", рекли су Свети оци.

оваплоћење (очовјечење, усељење Бога у тијело човјеково): Учење

вјере коју је донио Никејски сабор, по коме се друго лице Свете Тројице,
Син Божији оваплотио од Духа Светога и Марије Дјеве и постао човјек.
Оваплоћење представља велику тајну хришћанске вјере: Бог се јави у
тијелу (1. Тим. 3,6).

оглашени, катихумени: људи који се припремају за крштење.

Црква им дозвољава да присуствују првом дијелу Литургије, Литургији
оглашених, који је мисионарски и поучава их у вјери.

олтар: најсветији дио храма, који је од осталог дијела храма одвојен

иконостасом

омоусисос (једносуштан): небиблијски теолошки појам, усвојен на

Никејском сабору (325.г) да би се дефинисала истовјетност оваплоћеног
Логоса са Оцем и једносуштност Сина (Логоса) Оцу.

орар: дуга литургијска одежда коју ђакон ставља преко лијевог

рамена. Један крај пада низ леђа, а други крај opapa ђакон држи трима
прстима десне руке, дајући њим знак појцима
када требају почети да пјевају. Орар носе ђакони на богослужењу, као што
свештеници носе епитрахиљ.

Откривење: дјеловање којим Бог открива себе створеноме свијету.

15
Божанско учење не треба да се схвати само као саопштавање учења, јер се
Бог открива и преко дјела, догађаја, знакова и чуда.

паламизам: назван по св. Григорију Палами (1296-1359.), теологија

о Божансжој нествореној енергији, која исходи из Божанске суштине као
из увијек извирућег извора. Енергија постоји од вјечности заједно и
сједињено са Божанском суштином.

парастос: молитва за умрле, која се чини за четрдесет дана,

полугодишње, годишње...

парохија: најмања црквено-административна област у Православној

Цркви, коју опслужује парохијски свештеник, парох.

патристика, патрологија: наука која излаже историју и садржај

учења отаца Цркве. То учење је сажето као предање и прихваћено је од
цијеле Цркве. Патристичко предање има карактер догматске синтезе на
којој су радили: апостолски мужеви, апологете, мученици, исповједници,
црквени писци, оци Цркве. У обичном говору, класични период патристике
завршава се са св. Јованом Дамаскином (753. г.), али то не значи да се
патристички дух није продужио.

патријарх: поглавар аутокефалне Православне Цркве са степеном

патријаршије, којег бира Свети архијерејски сабор и који на тој дужности
остаје доживотно. Српска Црква је подигнута на степен Патријаршије у
вријеме цара Душана 1346. год.

Педесетница (педесетница, педесети дан): догађај и празник силаска

Светога Духа на апостоле у педесети дан по Христовом васкрсењу. Овај
догађај је наговјештен у Староме Завјету као месијанско пророчанство
(Јоил 3,1; уп. Дап. 2,1-21). Иначе у Старом Завјету празнована је
Педесетница као дан примања Закона на Синају. Са Педесетницом почиње
"икономија" Духа Светог, као онога који сабира народ Божији у
Христовом тијелу.

подобије: стање савршенства које је позван да постигне човјек,

створен по лику Божијем. Подобије јесте основно усмјеравање и кретање
лика ка Божијем савршенству, одакле и динамички карактер православие
антропологије и духовности. Подобије је оно што нам је задато, што је наш
задатак да постанемо.

Православље (права слава, вјера): учење које је непосредно,

16
непрекидно повезано са апостолским предањем, посредством патристичког
и неопатристичког богословља. Православље се поистовјећује са самим
апостолским предањем онаквим какво је било потврђено и развијано
сагласношћу саборне Цркве...

Предање (преношење): Православна Црква дала је највећу важност

Предању у двоструком његовом смислу, схвативши га као: цјелокупно
Христово дјело у времену, тј. као апостолску заповијест предату Цркви,
начин преношења божанског Откривења у времену преко Цркве. Предање
није други извор Откривења, поред Светог Писма, него његово стално
начело, критеријум и посредник. Свето Писмо и Свето предање чине
цјелину.

презвитер (свештеник, старјешина, старац): служитељ другог

степена свештенства. Свештеници - презвитери у хришћанским
заједницама одређени су за пастире Духом Светим (Дап. 20,28). Они имају
пастирску улогу. Презвитере рукополаже епископ. Презвитер прима
антиминс од свога епископа, чије име сломиње на Литургији. Презвитер је
свештенослужитељ, проповедник и пастир (1Тим. 4,13 ). Он, дакле, води
вјерни народ ка Христу.

престоне иконе: главне иконе на иконостасу: икона Господа Исуса

Христа, Пресвете Богородице, св. Јована Крститеља и храмовне славе.

претварање евхаристијско (преложење, промјена, преображај):

претварање евхаристијских дарова хљеба и вина у Тијело и Крв васкрслог
Господа, призивом - епиклезом Духа Светога, а да они ме мијењају
својства. Претварање је главни дио евхаристијске Литургије, врхунац
црквеног богослужења.

причешће (заједница, учешће, општење); један од суштинских

момената православне Литургије. Без Причешћа, аспект Литургије као
заједнице био би изгубљен. Литургија без Причешћа служитеља и вјерника
не постоји. Вјерници прилазе на ђаконов позив: "Са страхом Божијим и
вјером приступите", и узмају Тијело и Крв Христову - причешћују се
пречистим Даровима на своје спасење.

прокимен (оно што лежи напријед или прел нечим): тако се зову
стихови из Светог Писма, обично из псалама, који се поју пред читање
Апостола, Јеванђеља или Паримија (дијелова из Старог Завјета). Изабрани
су тако да се могу примијенити на празник који се слави.

17
 Пролог: црквена књига, зборник кратких светитељских житија и
поука распоређеиих по мјесецима и данима.

промисао (предвиђање, старање): начин на који Бог управља и

руководи свијетом према коначном циљу ради којег је и створен свијет,
унутар своје стваралачке и искупитељске икономије, домостроја
спасења.

проскомидија: уводни дио Литургије, на коме се припремају хљеб и

вино за најсветији тренутак Литургије, за Свету тајну евхаристије када се
освећују.

просфора: принос, квасни хљеб од пшеничног брашна, састављен из

два дијела. На горњем дијелу је утиснут печат, који представља квадрат са
крстом у средини. Међу крацима крста је натпис ИС ХС НИ КА, што значи
Исус Христос побјеђује. Просфора је предложени дар који се освећује.

протојереј: види протопрезвитер

протођакон: ђакон по части и одликовању у Српској православној

Цркви.

Протопрезвитер: у историји Српске Цркве црквени старјешина над

извјесним бројем парохијских свештеника у одређеној области -
протопрезвитеријату. Данас у СПЦ има протопрезвитера (протојереја) по
части, који немају административних функција, које има окружни
протојереј, данас назван архијерејски намјесник.

путир: чаша у којој се освећује вино за вријеме евхаристијске

Литургије и из које се причешћују вјерници.

рипида: махалица. У древна времена је ђакон њоме тјерао муве од

Светог причешћа. Данас се праве дрвене или металне рипиде у облику
плоче са иконом у средини, а које дјеца носе у току богослужења или у
литијама...

сабор – саборност: од почетка Црква је дјеловала саборно и та

стварност одговара самом њеном бићу. У том смислу сабор је не само
израз Цркве, него установа која одговара структури Цркве. Са друге стране
васељенска Црква има саборну структуру и она се конституише као
саборна заједница помјесних цркви. Саборна структура Цркве нарочито се
примјећује у чину хиротоније епископа. Сабор није проста установа

18
преузета од лаичких власти, то је начин на који Црква егзистира - на
начелу саборности гдје је 1+1 =1.

сабор васељенски (сабрање епископа који представљају цијелу

Цркву): саборни начин да се васељенски епископат изјасни о предметима
вјере и дисциплине. И поред тога што епископ има одређену помјесну
службу, он има саборну одговорност о питањима од општег интереса
Цркве. Православна Црква признаје седам сабора са васељенским
карактером, а они су:
1.Никејски сабор - 325. год.
2.Цариградски сабор - 381. год.
3.Ефески сабор - 431. год.
4.Халкидонски сабор - 451. гол.
5. Други цариградски сабор 553. гол.
6.Трећи цариградски сабор - 680. год.
7. Други никејски сабор - 787. год.

Света тајна: У теологији представља појам свете или свештене

ралње или тајне. Тајна је, у ствари, конкретизовање духовне стварности, тј.
светости преко покрета - радњи свештеника над одређеном материјалном
стварношћу. Свете тајне, (њих је седам, мада су све свете радње у Цркви
Свете тајне), представљају човјеково додиривање Бога по допуштењу и
милости Творца. Тајне преносе Божију благодат која усавршава живот
човјека. Свете тајне су: Крштење, Миропомазање, Евхаристија,
Исповијест, Брак, Јелеосвећење, Рукоположење. Свештенорадње су, на
примјер, опијело, водоосвећење, освећења икона, одежди и друго.

Символ вјере: Термин "Символ вјере" једнак је са термином

"Вјеровање", који има опште значење и треба да нас научи основним
догматима вјере, да бисмо знали сваког тренутка кога исповиједамо својом
вјером и гдје припадамо. Никеоцариградски Символ је утврђен на Првом и
Другом васељенском сабору и отуда му такав назив.

синђел: унапријеђени (одликовани) јеромонах. Најчешће живи у

епископском двору и помаже епископу.

синергија (сарадња): одговор вјерника па позив Духа Светога.

Тајанствена и слободна сарадња благодати Божије и човјекове воље.

Служебник: црквена богослужбена књига, која у себи садржи

молитве и обреде вечерње, јутрење и литургијске.

19
 солеја: узвишени дио храма испред олтара на коме се налазе
пјевнице и свијећњаци. Ту се вјерници причешћују.

спасење (ослобођење): дјело којим Бог оваплоћењем, смрћу и

васкрсењем Сина Свога Исуса Христа, поново ставља човјека у стање
личне заједнице са Собом, дајући му клицу новога вјечног живота.

Србљак: црквена богослужбена књига у којој су сакупљене службе,

а донекле и кратка житија српских светитеља.

ставропигија: манастир или парохијска црква изузета испод

јурисдикције надлежног епископа и потчињена директно патријарху или
архиепископу.

стихар: одежда коју носе на богослужењу сви свештенослужитељи

од чтеца до архијереја. Изгледа као затворена дуга хаљина, дугих рукава.

типик: правило за црквена богослужења, као и правила за монашки

живот у манастирима.

топлота: топла вода која се сипа у путир непосредно пред

Причешће, како би ово било топло и подсјећало на живу Крв Господа
Исуса Христа.

трапеза (часна трапеза): назива се још и Свети престо.

Четвороугаони сто на средини олтара на коме се освећују дарови.
Символише гроб и Престо Господњи.

Требник: црквена богослужбена књига која садржи молитве за

чинове крштења, опијела, брака... Требник је најзначајнија богослужбена
књига за парохијског свештеника.

Триод: црквена богослужбена књига. Постоје Посни и Цвијетни

триод. Посни садржи црквене пјесме и молитве које се читају на
богослужењима уз Велики васкршњи пост. Цвијетни триод садржи
молитве и службе које се читају на богослужењима од Лазареве суботе до
Недеље свих светих послије Педесетнице.

Тројеручица: необично поштована чудотворна икона на којој је

насликана пресвета Богородица. Икона се налази у Хиландару, на Светој
Гори - Грчка.

20
 Тројица: главно и изричито учење Новозавјетног откривења, па
према томе и хришћанства, по коме Божанска суштина постоји као Тројица
Ипостаси или Личности. Догмат о Светој Тројици је главни догмат. У
Новом Завјету вјеру у једнога Бога у Три Лица потпуно је открио сам
Господ Исус Христос. На Спаситељевом крштењу у Јордану јавила су се
Три Лица: Отац, који потврђује Својим гласом са неба: "Ово је Син мој
љубљени који је по мојој вољи"; Дух Свети који је у виду голуба сишао на
Исуса Христа; Син који иако безгрешан, прима крштење од Јована "да би
се испунила свака правда" (Мт. 3, 16-17). Учење о Богу, једноме пo
суштини и тројичном по Лицима, рано се утврдило и јавља се у неким
символима вјере већ у другом вијеку.

тропар: богослужбена пјесма благодарности, која се односи на неког

светитеља или празник и углавном садржи најважније моменте из живота
светог или догађаја. Тако имамо нпр. тропар св. Николи, св. Јовану или пак
тропар за Божић, Васкрс...

фелон: горња свештеничка одежда. Покрива цијело тијело позади, а

напријед је исјечен да би ослободио руке.

харизма (дар): сем свештеног служења, које формира јерархијско

свештенство, одређено по поретку кроз хиротонију, у тијелу Цркве постоје
дарови које Дух Свети лично дијели. Црква се не зида само служењима
свештеника, него и харизмама вјерника. Харизма је заправо дар, врлина
Духа Светога.

Хиландар: српски православни манастир на Светој Гори. Подигли

су га св. Симеон Немања и његов син св. Сава 1198. г.

хиротонија (чин полагања руке, полагање руку): Света тајна у којој

се, молитвом призива Дух Свети и полагањем руку једног, два или три
епископа посвећују свештенослужитељи у одређени степен - ђакон,
презвитер, епископ.

христологија (помазаиик): православно учење о двије природе у

личности Господа Исуса Христа: божанској и човјечанској.

царске двери: централна врата на олтару кроз кроз која смије

пролазити само свештенство, док служи, или епископ и када не служи.

целивајућа икона: икона светога или празника или храмовне славе

која на налоњу стоји на средини цркве и коју вјерници цјеливају при

21
уласку у храм као и при изласку.

Часослов: богослужбена књига, зборник молитви и псалама,

распоређених на свакодневне службе (јутрења, часови, вечерња,
полуноћница и др).

ДОДАТАК

Преглед чинова и ословљавање у свештенству и монаштву Српске

Православне Цркве

Чин и ословљавање у мирском свештенству:

ђакон се ословљава са часни оче

протођакон се ословљава са пречасни оче
презвитер (јереј, свештеник) се ословљава са пречасни оче
протонамјесник се ословљава са пречасни оче
протојереј (протопрезвитер) се ословљава са високопречасни оче

Чин и ословљавање у монаштву:

јерођакон се ословљава са преподобни оче

архиђакон се ословљава са преподобни оче
јеромонах се ословљава са преподобни оче
синђел се ословљава са преподобни оче
протосинђел (игуман) се ословљава са високопреподобни оче
архимандрит се ословљава са високопреподобни оче
игуманија се ословљава са високопреподобна мати

Епископ се ословљава са Његово Преосвештенство, или у непосредном

обраћању Ваше Преосвештенство
Митрополит се ословљава са Његово Високопреосвештенство, или у

22
непосредном обраћању Ваше Високопреосвештенство
Патријарх Српске Православне Цркве се ословљава са Његова Светост,
или у непосредном обраћању Ваша Светости

23
 GLOSAR RELIGIJSKIH POJMOVA
- RIMOKATOLIČKI GLOSAR -

administrator: upravitelj biskupije dok biskup nije imenovan.

adopcionizam: krivovjerje iz 8. stoljeća, koje tvrdi da je Krist kao čovjek bio

samo adoptirani sin Božji, znači da nije imao božansku narav. Krivovjerje je
osuđeno na 7. ekumenskom koncilu u Niceji 787. god.

adoracija: štovanje ili klanjanje namijenjeno isključivo Bogu (još se zove

latrija, za razliku od dulije tj. štovanja svetaca, njihovih relikvija ili slika).

advent (došašće): prvo vrijeme lit. godine u trajanju od četiri tjedna kao
priprava prije Božića.

agape: dolazi od grčke riječi koja znači ljubav. Agape je u prvoj Crkvi bila
večera za vrijeme koje se slavila euharistija.

agnosticizam: filozofska nauka, koja dopušta opstojnost neke više sile, ali
naučava da ju ljudski um ne može spoznati.

Agnus Dei: prvotno Jaganjac Božji, Krist kao pomirbena žrtva; drugo misna
molitva prije pričesti.

akolit: laik ili pripravnik za svecenicku sluzbu, kojemu je povjerena sluzba

pomaganja kod misne zrtve.

alba: duga, bijela haljina, koja je od 4. st. ušla iz svjetovne nošnje u liturgijsku
uporabu za misno slavlje.

Albigenzi: krivovjerje 12. i 13. st. u Francuskoj, koje nije priznavalo ni Crkvu
ni papu, srodni bosanskim bogomilima.

aleluja: usklik koji znači "hvalite Jahvu", kojim se iskazuje hvala i slava Bogu,
u zapadnoj tradiciji posebno obilježje uskrsne liturgije, izostavlja se u korizmeno
vrijeme.

alokucija: svečani papin govor kardinalskom zboru o suvremenim pitanjima.

amen: zaključni usklik lit. molitava, koji očituje vjeru i potvrđuje prihvaćanje
Božje riječi i djela, znači tako jest, tako neka bude, od hebr. izraza: aman, što znači

1
čvrsto stajati.

anabaptisti: sekta iz 16. st. koja je tražila ponovno krštenje odraslih.

anahoreti: pustinjaci kontemplativnog života.

anamneza: najvažniji dio mise (riječi ustanovljenja) kao spomen-čina Kristove

žrtve.

anathema: izopćenje, izraz kojim se zaključivalo i sankcioniralo kat. dogme.

angelus: molitva anđeoski pozdrav na spomen Marijina navještenja, koja se

moli na glas zvona ujutro, u podne i navečer.

Anglikanska crkva: engleska državna crkva, koju je kralj Henrik VIII. odijelio
od kat. 1534. god.

anima: lat. izraz za dušu.

antifona: danas znači uvodni ili zaključni stih u pjevanju psalama, koji ističe
glavnu lit. misao; u staroj liturgiji značila je izmjenično pjevanje svećenika i kora.

Antikrist: Protukrist, koji će se pojaviti prije Sudnjega dana (2 Sol 2,1) i koji će
odvraćati čovječanstvo od Krista i Crkve.

apokalipsa: Otkrivenje, poslednja knjiga Biblije, prema predaji napisana od

evanđeliste Ivana, prema viđenjima koje je imao na otoku Patmosu.

apokrif: tajni spis ili djelo, koji se izdaje za biblijsko a koje ni židovska ni
kršćanska tradicija ne prihvaćaju kao objavljene knjige. Apokrifi su lažno
pripisivani nekim apostolima (npr. Jakovljevo protoevanđelje, Nikodemovo
evanđelje, Petrova Apokalipsa i sl.), da bi imali veći autoritet, kako bi bile
pribrojene kanonskim knjigama.

apologet: branič, pisac koji ustaje u obranu vjere, npr. Justin, Tertulijan...

apologija: usmena ili pismena obrana neke vjerske istine.

apostat: otpadnik od vjere.

apostol: poslanik, jedan od Dvanastorice Isusovih učenika; kasnije se izraz

pridaje zaslužnim misionarima, pa tako imamo slavenske apostole (sv.Ćiril i
Metod), apostola Iraca (sv. Patrik) itd.

2
 apostolat: služba apostola; djelatnost u širenju vjere.

apostolska administratura: crkveno područje koje iz bilo kojih razloga nije

ustrojeno kao biskupija, kojim upravlja administrator u papino ime.

apostolska prefektura: upravna jedinica najčešće u misijskim područjima,

kojom upravlja prefekt u papino ime.

apostolska stolica: ili Sveta Stolica ili Rimska Stolica jest središte uprave i
vlasti rimskog biskupa i pape, s raznim kongregacijama, sudištima i uredima.

apostolski administrator: koji upravlja apostolskom administraturom.

apostolski blagoslov: papinski blagoslov.

apostolski delegat: papin izaslanik u crkvenom poslu.

apostolski prefekt: svećenik s biskupskom jurisdikcijom koji upravlja

prefekturom.

apostolski vikar: naslovni biskup koji upravlja vikarijatom.

apostolski vikarijat: upravno područje pod Kongregacijom za širenje vjere.

apostolsko vjerovanje: kratki obrazac vjere od 12 članaka, koje tradicija

pripisuje apostolima.

apoteoza: obožavanje živa ili mrtva čovjeka, npr. rimskih careva.

apsolucija: odrešenje od grijeha u ispovijedi kojoj prethodi kajanje.

arhiđakon: najviši sluga, u srednjem vijeku prvi pomoćnik biskupov; kanonik

koji o svome arhiđakonatu izvješćuje biskupa o duhovnoj pastvi.

arijanizam: krivovjerje koje naučava da Krist nije istobitan, nego samo sličan
Bogu Ocu, dakle niječe Trojstvo; osuđeno na koncilu u Niceji 325.

Arkanđeli: viši kor andela, npr. Gabriel, Mihael i Rafael.

ascetika: grana teološke znanosti o askezi.

askeza: vježbanje u krepostima, molitvama i razmatranjima, koje teži za većim

savršenstvom i sjedinjenjem s Bogom.

3
 aspersio: škropljenje blagoslovljenom vodom.

aspersorium: posuda s blagoslovljenom vodom.

ateizam: nijekanje Božje opstojnosti ili življenje kao da Boga nema.

aureola: zlatni krug oko svetačke glave na slikama ili kipovima, znak sjaja
njegove kreposti.

Ave Maria: Zdravo Marija, molitva Bogorodici, sastavljena na temelju Lukina

evanđelja o djetinjstvu Isusovu.

Baal: bog sunca i plodnosti, glavno božanstvo Feničana, Aramejaca i

Filistejaca.

Babilonska kula: kraljevska palača i hram boga Marduka u Mezopotamiji.

Prema Post 11, 1-10 došlo je do prekida gradnje zbog pomutnje jezika.

babilonsko sužanjstvo: kralj Nabukodonozor osvaja Jeruzalem 597. i 587. prije

Krista a žitelje odvodi u babilonsko sužanjstvo; preneseno se taj izraz upotrebljava
za boravak papa u Avignonu od Klementa V do Grgura IX. (1305. - 1376.).

baptisti: protestantska zajednica koja krštava samo odrasle uranjanjem i prizna

samo Bibliju za izvor vjere.

bazilika: starokršćanska crkva pravokutnog oblika, kasnije specijalni naslov

velikih i važnih crkava.

benedictio: blagoslov, obredni čin koji spada u sakramentale a ne sakramente.

benediktinci: redovnici koje je osnovao sv. Benedikt iz Nursije (529. utemeljen

glavni samostan u Monte Cassinu). Glavno redovničko načelo "Ora et labora" (moli
i radi), nose crni habit s kožnim pojasom. Do prosjačkih redova jedini tip
redovništva na Zapadu.

beneficij: dohodak kao plaća za vršenje neke crkvene službe, u srednjem vijeku
dobro kao crkveno leno.

Bezgresno začeće: Immaculata, dogma koju je proglasio Pio IX 1854., koja

izrazava vjeru Crkve da je Marija po posebnoj milosti i predviđenim Kristovim
zaslugama očuvana od istočnoga grijeha u času svoga začeća.

Biblia pauperum: biblija siromašnih, zapravo onih koji nisu znali čitati pa im je
na slikoviti način prenošena biblijska poruka u razdoblju od 13. do 15. st.
4
 Biblija: knjiga, Sv. Pismo, to je zbirka nadahnutih knjiga (73 kanonske) koju
kršćani stuju i prihvaćaju kao svete. Ima dva velika dijela: Stari zavjet (46 knjiga) i
Novi zavjet (27 knjiga), Stari je vrijeme priprave i očekivanja Spasitelja a Novi je
vrijeme Isusa Krista. Sveukupno obuhvaća vremensko razdoblje otprilike od 1.300
prije do 100. poslije Krista.

biret: lit. pokrivalo za glavu svećenika, najčešće s tri izbočine i privjeskom na

vrhu.

biskup koadjutor: biskup s pravom nasljedstva, kojega Sveta Stolica postavlja

ordinariju.

biskup pomocni: posvećeni biskup koji nema vlastite biskupije, nego je

imenovan najčešće na ime neke ugasle biskupije iz ranokršćanskog razdoblja, odatle
ime titularni biskup ili pomoćni, jer pomaže biskupu ordinariju u vođenju biskupije.

biskup: nasljednik apostola, član biskupskog kolegija Crkve, koji ima puninu
sakramenta sv. Reda, kao ordinarij je nositelj učiteljske, pastirske i upravne vlasti u
mjesnoj Crkvi.

biskupija: upravno crkveno područje pod jurisdikcijom biskupa.

biskupijska kurija ili biskupski ordinarijat: skup ustanova i osoba koje pomažu
biskupu u vođenju biskupije.

biskupijska sinoda: skup imenovanih ili izabranih svećenika i vjernika jedne

mjesne Crkve kao savjetodavno tijelo.

biskupska konferencija: ustanova jedne crkvene pokrajine koju uspostavlja ili

ukida vrhovna vlast Crkve, čiji su članovi svi ordinariji, svi pomoćni biskupi i ostali
naslovni biskupi tog područja, najčešće jedne države.

biskupski ordinarijat: vidi biskupska kurija.

biskupski štap: znak biskupove pastirske vlasti, nosi se za vrijeme lit. obreda.

blagoslov urbi et orbi: podjeljuje ga papa u svečanim prilikama gradu Rimu i

cijelom svijetu.

blaženi: od pape nakon kanonskog postupka proglašene osobe, kojima se

dopusta javni kult.

Bogojavljenje: jedan od najstarijih kršćanskih blagdana koji kat. Crkva slavi 6.

5
siječnja. Teologiju blagdana najbolje izražava sam naziv. Novorođeni biva objavljen
kao Bogočovjek cijelom svijetu koji predstavljaju sv. Tri kralja; jer se tradicionalno
za taj blagdan posvećuje sveta voda u nekim krajevima se taj blagdan naziva
Vodokršće ili Vodokrsta.

bogumili bosanski krstjani: krivovjrna gnostičko - manihejska sekta iz 10. st.

nazvana po bugarskom začetniku popu Jeremiji ili Bogomilu iz Tracije; odbacuju
ženidbu, uživanje mesa, štovanje slika; u Bosni su bili najsnažniji za Kulina bana.

boromejke: redovnička družba sestara milosrdnica koje je osnovao sv. Karlo

Boromejski; jedna vrste šire misnice.

bosonogi: redovnici i redovnice koje hodaju bosi ili nose samo sandale, npr.
augustinci, karmelićani ...

Brašančevo: u narodu rašireni naziv za blagdan Tijelova, dolazi od izraza

brašance što znači pšenica, odatle brašno od kojeg se pravi hostija, koja predstavlja
Isusovo tijelo.

bratovštine: kat. vjerska udrženja bez posebnih redovničkih zavjeta.

Brdo blaženstava: prema Mt 5, 3-11 brdo kod Galilejskog jezera, na kome je

Isus izgovorio blaženstva, koja su program i ideal kršćanstva.

breve: (kratko), papinsko službeno pismo ili potvrda.

brevijar: knjiga iz koje se moli časoslov.

bula: označava kutiju u kojoj se čuva pečat; važno papinsko pismo s olovnim,
srebrnim ili zlatnim pečatom, kojima se potvrđuju biskupska imenovanja ili
papinske enciklike; šire u crkvenom smislu predstavlja službeni dokument s
pečatom.

caritas: (ljubav), dobrotvornost, djelotvorna ljubav prema Bogu dokazana

ljubavlju prema čovjeku; kat. humanitarna organizacija pomaganja bližnjemu.

celibat: beženstvo, kat. disciplina na koju se obvezuju svi klerici.

cenobiti: pustinjaci (anahorete i eremite) koji žive u svojim monaškim

zajednicama.

cenzura: crkvena kazna, ako je doktrinalna ili teološka označava neku nauku
kao zabludu ili herezu ukoliko se protivi objavljenoj istini; ako je represivna
označava indeks zabranjenih knjiga (ukinuta 1966.); ako je preventivna znači
6
imprimatur, dozvola nadležnih crkvenih vlasti za izdavanje vjerskih knjiga od
posebnog značaja npr. biblije; ako je kaznena označava kaznu za one vjernike koji
su napravili neki crkveni prekršaj.

cisterciti: ogranak benediktinskog reda nazvan po dolini Cistercium (Citeaux) u

Francuskoj, gdje stoluje glavni opat.

communio sanctorum: označava zajedništvo svetaca, općinstvo svetih.

communio: zajedništvo, pričesno zajedništvo (communicatio in sacris) najveći

stupanj jedinstva Crkava.

confessio: vjeroispovijest npr. confessio tridentina, kat. tridentska

vjeroispovijest; confessio augustana, protestantsko augsburska vjeroispovijest;
confessio helvetica, kalvinska vjeroispovijest.

confiteor: (ispovijedam se), opća ispovijed na pocetku sv. mise.

credo: (vjerujem) početna riječ u Apostolskom ili Nicejsko - carigradskom

vjerovanju, koje se moli u misi.

Crkva: zajednica naroda Božjeg; zgrada u kojoj se okupljaju vjernici na službu

Božju.

crkvena godina: godišnji ciklus, sastavljen od pet crkvenih vremena: došašće,

božicno vrijeme, korizma, uskrsno vrijeme i vrijeme kroz godinu.

crkveni oci: naziv za istaknute kršćanske pisce zaključno sa 6. st. Crkvena

povijest razlikuje zapadne crkvene oce: Ambrozije, Augustin, Jeronim ..., te istočne
crkvene oce: Atanazije, Bazilije, Grgur Nazijanski, Ivan Zlatousti ...

crkveno pravo: sustav pravnih načela koji se u kat. Crkvi zove i kanonsko
pravo sadržano u Kodeksu.

crkveno svetogrđe: obesčašćenje posvećene crkve sablažnjivim zločinima;

prije ponovne bogoštovne uporabe potrebna je ponovna konsekracija.

crkveno učiteljstvo: hijerarhija koja je odgovorna za ustrajno, ispravno i

autoritativno naviještanje riječi Božje, braneći je od svih napadaja.

culpa: grijeh, moralna krivnja.

Cvjetnica: nedjelja prije Uskrsa, spomen Isusova svečanog ulaska u Jeruzalem,

kada se obavlja procesija s blagoslovljenim maslinovim grančicama, palmama ili
7
cvijećem.

časoslov: svagdanja lit. molitva "časova" koju obavljaju zajedno ili

pojedinačno svećenici, redovnici, redovnice ili pobožni laici; sastoji se od moljenja
psalama, biblijskih čitanja, himana i drugih molitava; sastavljena od Službe čitanja,
Jutarnje, Srednji čas, Večernje i Povečerja.

čista srijeda: prvi dan korizme, obavezan post i nemrs, karakteristična po

pepeljanju pa se zove i Pepelnica.

čistiliste: mjesto čišćenja od lakih grijeha ili vremenitih kazni poslije smrti do
prijelaza u blaženstvo.

čudo: nadilazi naravne sile te se pripisuje nadnaravnom Božjem zahvatu; ono

je za Crkvu ne samo nadnaravni događaj nego i znak Božji.

dalmatika: lit. odjeća koju đakon nosi kod svečanih misa.

Dei gratia: (milošću Božjom), dodatak u naslovima viših crkvenih poglavara i

vladara.

Deo gratias: (Bogu hvala), odgovor u crkvenoj latinskoj liturgiji.

dekalog: deset zapovijedi Božjih objavljene Mojsiju na dvije kamene ploče,

koje uređuju čovjekov odnos prema Bogu (vertikalu) i prema bratu čovjeku
(horizontalu).

dekan: svećenik na čelu dekanata (crkvenog okruga od više župa); postoji

kanonik dekan, on je na čelu stolnog kaptola, te kardinal dekan, koji je na čelu
kardinalskog zbora; profani naziv za predstojnika fakulteta.

dekanat: crkveno upravno područje od više župa.

dekretali: knjige sabranih papinih crkveno pravnih odluka iz srednjeg vijeka.

depozit vjere: polog vjere - skup pravovjernih istina, kojemu se ništa ne smije
oduzeti niti što dodati.

Deuteronomij: Ponovljeni zakon, biblijska knjiga Petoknjižja, nastala u 7.st.

prije Krista.

devocionalija: predmeti koji pozivaju na pobožnost npr. križići, krunice,

medaljice, sličice itd.

8
 Didache: najstariji izvor crkvenih zakona čudorednog i liturgijsko
disciplinarnog područja.

dijaspora: područje u kojem su pripadnici jedne vjere rasuti kao manjina među
pripadnicima druge vjere kao velike većine.

dijeceza: crkveno upravno područje jedne biskupije.

dispenza: oslobađanje od obveze crkvenog zakona ili dužnosti.

dogma: proglašena temeljna vjerska ili čudoredna istina iz pologa vjere, koju
svaki katolik ima prihvatiti i obdržavati da bi se spasio; proglašavaju koncili,
izvanredno crkveno naučiteljstvo ili papa.

dogmatika: u kat. teologiji znanost o temeljnim vjerskim istinama Crkve.

doketizam: krivovjerje 2. i 3. st. Koje osuđuje sve materijalno a utjelovljenje

drži prividnim (dokein grč. znači pričinjavati se), te shodno tomu niječe muku i smrt
Kristovu.

doksologija: lit. hvalospjev u kršćanskom bogoslužju, kao npr. Gloria (Slava)

velika te "Slava Ocu i Sinu i Duhu svetomu" kao mala doksologija.

dominikanci: tzv. prosjački red, osnovan od sv. Dominika (1170-1222)

španjolskog propovjednika, sa svrhom propovijedanja protiv krivovjerja albigenza i
valdenza, zato ga zovu propovjednički red.

došašće: prvo vrijeme lit. crkvene godine sastavljeno od 4 tjedna priprave za

Božić.

Družba Isusova: isusovci, jezuiti, redovnička družba koju je osnovao Španjolac

Ignacije Loyola 1534. u Parizu, s glavnom zadaćom misijskog rada i teološkog
naučavanja, te odgoja mladeži.

Duhovi: blagdan silaska Duha Svetoga na apostole; podjelivanje dara Duha

Svetoga crkvenoj zajednici.

dulija: (služenje), štovanje što se iskazuje svecima.

duša: duhovno, nematerijalno, besmrtno počelo, koje Bog udahnjuje svakom

ljudskom biću.

Dušni dan: kat. spomendan svih mrtvih (2.11.).

9
 đakon: (sluga), najniži stupanj sakramentalnog reda s vlašću krštavanja,
propovijedanja, pričešćivanja, vjenčavanja; svetopisamska tradicija svjedoči da
su oni bili pomoćnici apostola i biskupa.

đavao: (diabolos - prevrtljivac), zli i pali duh, demon, neprijatelj čovjeku i

Bogu, zavodnik i napasnik, sotona, vrag; njegova vlast bit će konačno svrgnuta
Kristovom pobjedom o sudnjem danu.

ecclesia: od grčkog latinizirani naziv za Crkvu koji znači saziv, zbor, skupština.

egzegeza: (izvlačenje smisla iz riječi), tumačenje biblijskih tekstova.

egzercicije: duhovne vježbe, razmišljanje u šutnji i samoći o sebi, Bogu, svijetu

u svjetlu svoje vjere.

egzodus: (izlazak), u prvom redu Izraelaca iz egipatskog sužanjstva (zato se

knjiga Starog zavjeta - druga Petoknjižja - koja to opisuje zove exodus - izlazak), a
potom preneseno i svakog drugog naroda iz bilo kakvog robovanja.

egzorcizam: obred zaklinjanja kojim se vraga sili da izađe iz opsjednute osobe.

eksklaustracija: dogovorni ili nametnuti boravak redovničke osobe izvan

matične zajednice, koji sa sobom nosi oslobađanje od nekih obveza ali i gubitak
nekih prava.

ekskomunikacija: izopćenje, isključenje iz crkvene zajednice najčešće zbog

krivovjerja ili teškog prijestupa.

ekspozitura: u župi udaljena filijala, gdje se obavlja župnička služba.

ekumenizam: pokret koji tezi jedinstvu kršćanskih Crkava; ekumenski kao

pridjev se upotrebljava prije svega za sveopće koncile, kao i za nastojanje onih koji
se zalažu za jedinstvo Crkava.

eminencija: uzoritost, počasni naslov za kardinala (uzoriti ili Vaša uzoritosti).

enciklika: papina okružnica biskupima ili vjernicima, koja se obično citira

prema prvim početnim riječima; ona predstavlja redovno crkveno naučavanje, ne
sadrži definicije ex chatedra i nema biljeg nepogrešivosti.

episkopat: označava zbor svih biskupa cjelokupne kat. Crkve ili npr. jedne
zemlje.

eshatologija: dogmatska nauka o posljednjim stvarima tj. o konačnoj sudbini

10
ljudi i svijeta.

etika: nauka o čudoredu na osnovi načela zdravog razuma.

euharistija: sv. Misa, lomljenje kruha, središte i vrhunac kršćanskog

sakramentalnog života iz vjere; spomen-čin Kristove žrtve utemeljen Posljednjom
večerom; sastavljena je od dva glavna dijela: službe riječi i euharijstijske službe; u
posvećenim darovima kruha i vina Krist je realno prisutan (transupstancijacija).

evanđelje: radosna vijest; zasebno djelo četvorice evanđelista (Matej, Marko,

Luka i Ivan) koji svaki na svoj način opisuju život, nauk i djelovanje Isusa Krista.

evangelizacija: naviještanje radosne vijesti o kraljevstvu Božjem

propovijedanjem i životnim svjedočenjem te odgajanje onih koji se obraćaju na
kršćanstvo.

ex cathedra: (s učiteljske stolice), označava nepogrešive definicije papa kao

vrhovnih učitelja kat. Crkve (Petrove stolice) u stvarima vjere i morala.

ex opere operato: (iz učinjenoga djela), označava za razliku od "ex opere

operantis", objektivnu djelotvornost sakramenata, koji sadrže milost koju naznačuju
(Trident) neovisno o djelitelju.

fanatizam: pretjerano vjersko zanesenjaštvo.

farizeji: židovski vjersko politički pokret, osnovan u 2. st. prije Krista, koji je
strogo i u Isusovo vrijeme pazio na održavanje zakona; sebe je razumio kao
branitelje pravovjernosti.

fasnik: dan i večer prije pepelnice, koji se provodi u veselju prije posta.

fetišizam: vrsta praznovjerja, obožavanje nekog predmeta, lika ili zivotinje s

uvjerenjem da se u njemu nalazi neka viša sila.

fideizam: teološki pravac po kome samo vjera može doći do nadnaravne istine.

firma: sakrament sv. potvrde.

fra: od lat. frater a znači brat, pridjevak koji franjevci stavljaju pred svoje
ime.

franjevci: prosjački red koji je osnovao sv. Franjo Asiški 1212., nose habit
smeđe boje; ima više ogranaka npr. red male braće (Ordo fratrum minorum, OFM),
konventualci, kapucini.
11
 Gabrijel: ime arkanđela koji je navijestio rođenje Ivana Krstitelja i Isusa; samo
ime znači Božja jakost.

generalna ispovijed: opća ispovijed, velika ispovijed grijeha iz cijelog života,

prakticira se osobito prije ulaska u neki red ili kod duhovnih vjezbi.

generalni vikar: osoba koja pomaže biskupu u upravljanju biskupijom; obično

je jedan gen. vikar za jednu biskupiju, ali ih može biti i više.

geneza: označava prvu biblijsku knjigu Petoknjižja a znači postanak, nastanak.

gloria: slava, dio mise.

gnostici: krivovjerje koje ispovijeda dualizam, u kojem je sve materijalno zlo a

samo duhovno je dobro.

Golgota: mjesto nalik na lubanju izvan zidina u Isusovo vrijeme, gdje je Krist
bio razapet, danas je na tom mjestu Crkva sv. groba u Jeruzalemu.

grkokatolici: vjernici istočnog (bizantskog) obreda koji su sjedinjeni s Rimom

a zadržali su svoj lit. obred i svoje crkveno pravo; u Bosni su poznate ukrajinske i
rusinske grupe grkokatolika oko Prijedora i Dervente.

hosana: (spasi nas), usklik kojim su Židovi pozdravljali Isusa pri ulasku u
Jeruzalem; spominje se u misi u okviru sanctusa.

gvardijan: poglavar samostana u franjevačkom i kapucinskom samostanu.

za slavljenje mise i pričešćivanje.

hostija: euharistijska čestica od brašna.

habit: službeno odijelo redovnika i redovnica.

hagiografija: životopis svetaca.

heretik: krivovjerac.

hereza: krivovjerna vjerska nauka.

hermenautika: znanost o načelima tumačenja biblije.

Herod Veliki: vazalni kralj Palestine (37. do 4. pr. Kr.); za njegova vladanja
rodio se Isus Krist.
12
 Herodijada: žena Heroda Antipe, koja je preko svoje kćerke Salome zatražila
na pladnju glavu Ivana Krstitelja.

heterodoksan: inovjeran, pripadnik druge vjeroispovijesti; suprotno od

ortodoksan, pravovjeran.

hijerarhija: (sveta vladavina), crkvena vlast božanskog podrijetla koju

predstavljaju klerici.

hipostatska unija: sjedinjenje božanske i ljudske naravi u Isusu Kristu.

homiletika: teološko naučavanje o propovijedanju.

homilija: propovijed u misi poslije evanđelja.

idolatrija: krivovjerno štovanje slika ili kipova kojima se pripisuje božanska

moć.

IHS: skraćenica za grč. oblik "Iesous" ali i lat. naziv "Jesus hominum
Salvator", što znači: Isus Spasitelj ljudi; skraćenicu nalazimo na različitim lit.
predmetima ili slikama.

imendan: slavlje nebeskog zaštitnika čije se ime nosi od krštenja.

Immaculata: vidi Bezgrešno začeće blažene Djevice Marije, blagdan 8.12.

imprimatur: (neka se tiska) crkvena dozvola da se neka knjiga moze tiskati.

index: nekadašnji službeni popis zabranjenih knjiga zbog protivnog naučavanja

kat. vjeri.

indult: crkvenopravno dopuštenje služiti se osobitim pravom ili povlasticom.

infalibilitet: nepogrešivost crkvenog naučiteljstva kad se obvezatno nalaze

nauk o stvarima vjere i morala; papina nepogrešivost ili nezabludnost je dogma
donesena na Prvom Vat. koncilu 1870; prema Drugom Vat. koncilu (1962-1965)
subjekt nepogrešivosti Crkve su biskupi kad u zajedništvu s papom definiraju neke
istine vjere i morala.

infula: biskupska mitra (kapa); infule su vrpce na mitri.

inicijacija: naziv za postupno uvođenje u kršćanstvo sakramentima krštenja i

potvrde.
13
 inkardinacija: učlanjenje klerika u biskupiju ili redovničku zajednicu.

inkarnacija: utjelovljenje Riječi Božje, Logosa, u ljudskoj naravi.

inkvizicija: crkveno sudište za krivovjerne srednjega vijeka; španjolska

inkvizicija je bila državno sudište krivovjernima koju su predvodili obično
dominikanci.

INRI: skraćenica lat. izraza - "Jesus Nazarenus Rex Judeorum", što znači: Isus
Nazarećanin kralj židovski; to je Pilatov natpis na Isusovu križu.

inspiracija: nadahnuće i rasvjetljenje Božje kod biblijskih pisaca.

interdikt: crkvenopravna zabrana svih svih crkvenih funkcija za neko mjesto,

kraj, pokrajinsku Crkvu; znači prema novom crkvenom zakonu samo osobnu
zabranu sudjelovanja u slavljenju sakramenata.

ispovijed: prošireni naziv za sakrament pokore koji obuhvaća kajanje,

ispovijedanje (kazivanje grijeha) i zadovoljštinu; ispovijedanje je tajno, osobno i od
1215. obvezatno (4. Lateranski koncil) jednom godišnje o Uskrsu; svećenik je dužan
čuvati ispovjednu tajnu.

ispovijest vjere: (confessio fidei) javno priznavanje vjere kod lit. slavlja
(vjerovanja: Apostolsko, Nicejsko -carigradsko) ili pri uvođenju u crkvene službe.

Istočna crkva: naziv za sve Crkve Istoka u koje spadaju one koje nisu prihvatile
Kalcedonski sabor (451.) kao npr. Nestorijanci, Armenci, Kopti, Jakobiti i sve
nacionalne pravoslavne Crkve npr. grčka, ruska, srpska ...; naziv također označava
one crkvene zajednice iz gore spomenutih tradicija koje su se tijekom vremena na
razne načine sjedinile s Rimom, to jest priznale papu za vrhovnog poglavara a
zadržale istočni lit. obred i istočno crkveno pravo, kao npr. grkokatolici (sjedinjeni s
područja pravoslavlja - Ukrainci, Rusini, i druge nacionalne skupine), maroniti,
melkiti, Tomini kršćani malabarskog obreda, armenski katolici (Mehitaristi) itd.
istočni grijeh: grešno stanje poslije Adamovog pada bez posvećujuće milosti,
nadnaravnih dobara, iskonske svetosti i Božjeg posinjenja, stanje koje se prenosi na
svakog čovjeka; Krist oslobađa od istočnog grijeha svojom smrću i uskrsnućem, što
Crkva slavi sakramentom krštenja čiji karakter briše istočni grijeh, vraća
posvećujuću milost i posinjeni odnos prema Bogu, uvodi u sferu nadnaravnih
dobara i postavlja temelje iskonske svetosti.

Isus: hebrejski Jesuah, Spasitelj, spasenje; za kršćane osobno ime za drugu

božansku osobu koja se utjelovila i rodila oko 6. god. prije računjanja vremena po
Kristu; 30. god. poslije Krista raspet na križu za Poncija Pilata, uskrsnuo, te 40. dan
14
uzašao na nebo; za kršćane Sin Božji, u kojem je hipostatskom unijom sjedinjena
ljudska i božanska narav, koji je čudesima potvrdio svoje božansko poslanje.

isusovci: vidi družba Isusova.

Ite, missa est: lat. završne otpusne riječi mise u obnovljenoj lit: pođite u miru.

Josip: hebr. "Bog umnožio", zaručnik Blažene Djevice Marije, blagdan 19.3.
Biblija poznaje još Josipa tzv. egipatskog, sina Jakovljeva i Josipa iz Arimateje, koji
je ukopao Isusa u svoj novi grob.

Kalvarija: mjesto Isusova raspeća, s 14. postaja križnog puta prema pobožnosti
na spomen Kristove muke i smrti.

kalvinizam: jedan radikalni protestantski ogranak nazvan po svom osnivaču

Calvinu (1509-1564), koji je u Genevi uveo vjersku diktaturu, spaljivao krivovjerce,
naučavao apsolutnu predistinaciju po kojoj su jedni predodređeni za blaženstvo
drugi za prokletstvo, s Lutherom zajedno naučavao da samo vjera spasava (sola
fide) i nije priznavao crkvenu tradiciju kao izvor vjere, nego samo Sv. Pismo (sola
scriptura), priznavao samo dva sakramenta (krštenje i Večeru), naučavao da Isus u
euharistiji nije realno nego samo duhovno prisutan.

kamerlengo: naziv za kardinala koji je zadužen za konklave (izbor novoga

pape).

kanon: prvotno znači zbirku knjiga koje sačinjavaju Sv. Pismo; drugo popis
kat. svetaca; treće glavni dio mise (4 euharistijska kanona); četvrto crkveno pravni
propis i koncilske odredbe.

kanonik: svećenik clan kaptola, koji se brine za bogoslužje u katedrali i

sačinjava savjetodavno vijeće biskupa.

kanonizacija: proces proglašenja svetim, uvrštenja među svete kat. Crkve.

kanonske knjige: zbirka nadahnutih knjiga koje sačinjavaju Bibliju.

kapelan: svećenik koji po dekretu biskupa ispomaže župniku; župski vikar.

kapitul: redovni ili izvanredni najviši sastanak redovničkih poglavara; istim

imenom se zove i dvorana samostana u kojoj se redovnici sastaju.

kapitularni vikar: poslije biskupove smrti od kaptola izabrani upravitelj

biskupije do imenovanja novog biskupa ordinarija.

15
 kaptol: (glava, poglavlje) skupina svećenika koji služe u katedrali;
savjetodavno tijelo koje biskupu pomaže u vođenju biskupije.

kapucini: strogi ogranak franjevačkog reda osnovan od Matea Bassi 1525, nose
smeđi habit sa dugačkom kapucom.

kardinal: stožernik, glavni papin pomoćnik u upravljanju Crkvom; naziv

potječe od imena za glavne rimske crkve na čelu sa svećenicima, zato je kardinal
simbolički upravitelj jedne rimske župe; titula se od 12. st. podjeljuje biskupima
širom svijeta; kardinali do 80 god. Sudjeluju u konklavama, izboru novog pape.

karizma: nadnaravni dar Duha Svetoga nekim pojedincima za posebne službe

na opće dobro.

karmelićani: prosjački red koji je osnovao križar Bertold iz Kalabrije na gori

Karmelu u Palestini 1156; postoje obuveni i bosonogi (strožiji red) kao i ženski
ogranak karmelićana.

kartuzijanci: pustinjački red koji je osnovao Bruno od Chartreuseu, nedaleko

od Grenoblea; svaki karuzijanac ima posebnu kućicu untar samostanskog zida; oni
nikada ne jedu meso i drže cijelo vrijeme strogu šutnju.

katafalk: mrtvački lijes pri slavlju misa zadušnica.

katakombe: podzemni hodnici koji su prvim kršćanima služili za bogoslužja i

pokapanje mrtvih; najpoznatije u Rimu via Appia.

katari: manihejsko - gnostička sekta raširena od 11-13 st., usko povezana s

bosanskim krstjanima; odbacivali sakramente, hijerarhiju, državni poredak.

katedrala: prvostolna crkva u biskupiji, prvostolnica - jer je u njoj biskupova

stolica s koje biskup nastupa kao učitelj vjere i čudoreda.

kateheta: vjeroučitelj (laik ili klerik) koji vrši svoju službu uz dopuštenje
biskupa (missio).

katekizam: prvotno vjerski priručnik; drugotno vjerska nastava u školi ili župi.

katekumeni: pripravnici za krštenje; inovjerci koji primaju pouku u kat. vjeri i

spremaju se na prijelaz u kat. Crkvu.

katholikos: naziv za patrijarha Armenske odijeljene Crkve.

kazula: misnica, dio lit. ruha za misno slavlje.

16
 kerigma: novozavjetni navještaj da je Isus Mesija, tj. Krist, Spasitelj; navještaj
kršćanske vjere.

klauzura: dio samostanskih prostorija u koje nije dopušten ulaz svjetovnim

osobama ili osobama drugoga spola.

kler: kat. duhovni stalež; klerik je član ili pripravnik za duhovni stalež.

koadjutor: imenovani pomoćni biskup za života ordinarija redovito s pravom

nasljedstva.

kolekta: skupljanje dragovoljnih priloga u crkvene i karitativne svrhe za

vrijeme mise.

koncelebrant: svećenik ili biskup koji slavi sv. misu a nije oficijant (vršitelj)
službe Božje; suslavitelj.

koncil: (sastanak), opći sabor ili zborovanje svih kat. biskupa; pokrajinski
koncil je skup biskupa jedne pokrajinske Crkve.

konfesija: ispovijest vjere; također i naziv za oltar nad grobovima apostola u

rimskim bazilikama sv. Petra i Pavla.

kongregacija: 1. zajednica više samostana; 2. redovnička zajednica s

biskupskim odobrenjem s jednostavnim zavjetima ili bez njih; 3. vjerske udruge u
svrhu vjerskog i moralnog usavršavanja npr. Marijina kongregaciia; 4. rimske
kongregacije, stalni odbori, kojima su na čelu kardinali.

konklave: (zatvorena soba) prostorije u kojima se bira novi papa; također naziv
za kardinale koji učestvuju u izboru novoga pape; bijeli dim iz dimnjaka Sikstinske
kapele je znak da je papa izabran, a crni da nije.

konkordat: trajni ugovor između država i Crkve, koji vrijedi kao zakon za
partnere ugovora.

konsekracija: posvećenje ili pretvorba u misi kruha i vina u Tijelo i Krv

Kristovu; nadalje posveta osoba ili stvari (crkve, oltara...) pomazivanjem svetim
uljem.

konventualci: od 1517. samostalni ogranak franjevačkog reda s ublaženim

pravilima (posebno zavjet siromaštva), nose crni habit.

konvertit: obraćenik na katoličku vjeru.

17
 konverzija: prijelaz u kat. Crkvu; također i promjena s grešnog na milosni
život.

konzistorij: sastanak kardinala s papom na čelu: javni - kada se imenuju novi

kardinali ili proglašuju novi sveci ili blaženi, te tajni - prigodom vijećanja o važnim
pitanjima Crkve.

korizma: 40-dnevno razdoblje priprave za Uskrs; vrijeme pokore, intezivnog

življenja iz vjere, vrijeme pomirenja; počinje Pepelnicom (pepeljanje) a završava
srijedom pred Veliki četvrtak; poznata od 4. st., ukazuje na biblijsku simboliku: 40
god. boravka Izraelaca u pustinji nakon izlaska iz egipatskog sužanjastva; 40 dana
Jona poziva Ninivljane na obraćenje; 40-dnevni post Isusa prije javnog nastupa (Mt
4, 2).

krematorij: zgrada za spaljivanje tijela pokojnika.

kripta: mjesto ispod crkve; u staro vrijeme mjesto ukapanja ili relikvija svetaca,
u novije vrijeme prostor za pastoralne svrhe.

Krist: od grčkog christos što znači pomazanik, Isus.

Kristov red: najviše papinsko odlikovanje za zasluge svjetovnih osoba.

krizma: sveto ulje pomiješano s balzamom, posvećuje ga biskup na Veliki

četvrtak, upotrebljava se za pomazanje pri sakramentima svete potvrde i svetoga
reda; u užem smislu naziv za sakrament svete potvrde.

križari: učesnici križarskih vojni; pripadnici viteškog reda, nose bijeli plašt s
crnim križem;

križni put: kat. pobožnost povezana sa 14 postaja na spomen Kristove muke i

smrti.

krštenje: temeljni sakrament inicijacije (uvođenja u kršćanstvo - Crkvu);

učinci: ulazak u otajstvo Krista, prisličenje, kristolikost, brisanje istočnoga i osobnih
ali ne i budućih grijeha, posinjeni odnos prema Bogu Ocu, novo stvorenje, milost
posvećujuća i potpomažuća.

krunica: pučka Marijina pobožnost nastala u srednjem vijeku, sastavljena od po

pet otajstava: radosna (razmatra se rođenje i djetinjstvo Isusovo), žalosna (muka) i
slavna (uskrsnuće i proslavljenje Kristovo), otajstvo sadrži uz jedan Očenaš deset
puta Zdravomarija.

18
 kum: svjedok pri krštenju ili potvrdi, koji preuzima obvezu pomaganja pri
vjerskom odgoju kumčeta, kada to roditelji ne mogu činiti; također svjedok pri
crkvenom vjenčanju, koji je u posebnim odnosima sa zaručnicima.

kurija: biskupska - biskupski dvor ili rimska - papinski dvor, označava urede
koji pomažu biskupu ili papi u upravljanja Crkvom; Pavao VI. je reorganizirao
Rimsku kuriju 1967.

Kyrie eleison: Gospodine smiluj se, dio svete mise odmah na početku.

laik: od grčkog laos (narod), označava vjernika svjetovnjaka ili brata neklerika;
predstavlja i one koje nisu stručni na nekom području.

laki grijeh: uvreda Bogu kojom se ipak ne gubi posvetna milost.

laksizam: široki čudoredni stav koji olako shvaća moralne zakone.

latrija: (bogoslužje) označava isključivo štovanje iskazano Bogu a ne stvorenju.

lekcionar: knjiga lit. čitanja pri misnim slavljima; nedjeljama i velikim

blagdanima prvo iz Starog zavjeta, drugo iz poslanica a treće iz evanđelja, običnim
danima prvo ili iz Starog ili iz Novog zavjeta i drugo uvijek iz evađelja.

licencijat: akademski stupanj na posebice bogoslovnim učilistima; otprilike

odgovara magisteriju.

limb: mjesto starozavjetnih pravednika u iščekivanju Kristova dolaska;

Augustin je tamo smještao pravedne nekrštene duše.

litanije: niz kratkih zaziva i odgovora, naizmjence ih moli svećenik i puk.

liturgija: u užem smislu sveta misa ili euharistija; u širem smislu crkveno
bogoslužje slavljenja sakramenata, časoslova.

Logos: utjelovljena Riječ Božja; Isus Krist.

Lucifer: (svjetlonosa), knez svih zlih duhova, sotona.

lukno: doprinos vjernika za uzdržavanje svećenika, u Bosni se kaže i nobet.

Madona: Gospa, osobito umjetnička slika Majke Božje.

Magnifikat: ("Veliča") lat. početna riječ Gospina hvalospjeva "Veliča duša

moja gospodina".
19
 mala braća: fratres minores, naziv za franjevački red.

malabarski kršćani: ili Tomini kršćani u jugozapadnoj Indiji, primili kršćanstvo

iz Sirije u kojoj je djelovao apostol Toma.

malteški vitezovi: viteški red, osnovan 1120. poslije Krista u Jeruzalemu za

njegu bolesnika, kasnije su štitili hodočasnike, nose crne plašteve s bijelim križem,
od 1530. na Malti, a od 1798. u Rimu.

maniheizam: dualističko-gnostički nauk s primjesama Zaratrustine religije,

budizma i kršćanstva, priznaju dva načela: dobroga (Bog, duh anđeli) i zloga
(đavao, vrag), koja se vječno bore za prevlast u svijetu; njima bliski bogomili,
albigenzi; jedno vrijeme njihov pristaša bio je i sv. Augustin.

Marija: BDM - blažena djevica Marija, Isusova majka, Djevica i Bogorodica

(dogma 431. u Efezu), bezgrešno začeta (dogma 1854. Pio IX.), Gospa, uznesena na
nebo (dogma 1950. Pio XII.).

mariologija: teološka nauka o Marijinim dogmama, istinama i štovanju.

martirologij: spomen knjiga s kratkim opisom mučenika i svetaca za lit.

upotrebu.

Maslinska gora: brdo uzašašća Isusova nasuprot Jeruzalemu; u podnožju je

Getsemanski vrt, u kojem je boravio noć prije uhićenja; danas hodočasničko mjesto.

Mater dolorosa: majka puna boli, ožalošćena majka Isosova zbog trpljenja
svoga sina; puno umjetničkih djela na tu temu pod nazivom pieta.

matice: uredske knjige župa u koje se od 16.st. upisuju kršteni, vjenčani i

umrli; lat. naziv "matrikule" a označava još i popis studenata na sveučilistu.

meditacija: razmatranje o dubljem smislu vjerskih istina; najsavršeniji oblik

molitve kojom se čovjek združuje s Bogom.

memento: sjeti se, spomeni se, (memento mori - sjeti se da ćeš umrijeti);
monaški pozdrav u strogim samostanima; molba za uključenje osobe i njezih
potreba u molitve.

Mesija: od hebr. mesiah što znači pomazanik, starozavjetni proroci ga

naviještali, kao izbavitelja (odatle u Židova i političko značenje u smislu izbavljenja
iz rimskog ropstva) i otkupitelja čovječanstva od grijeha.

20
 metropolija: (glavni grad) sjedište nadbiskupa, kao i naziv za cijelu
nadbiskupiju sa sufraganskim biskupijama, za jednu crkvenu regiju.

metropolit: biskup koji je na čelu metropolije a obično stoluje u glavnom

gradu.

Metuzalem: (hebr. "Metusalah") prema biblijskoj predaji živio jako dugo

(stotine godina treba shvatiti kao teološki izricaj); postao simbolom duboke starosti.

milosrdnice: naziv za sestarski red sv. Vinka Paulskog, koje se posebno

posvećuju njezi bolesnika; naziv također i za sestre Karla Boromejskog.

ministrant: poslužitelj kod svete mise ili drugih bogoštovnih obreda.

minoriti: mala braća, ogranak franjevačkog reda.

misa: izraz nastao kao skraćenica od: "Ite, missa est"; doslovno znači
otpuštanje, teološki označava euharistiju, nekrvnu žrtvu, kao središnji sakrament
slavljenja muke, smrti i uskrsnuća Kristova.

misal: knjiga s molitvenim obrascima svete mise za blagdane i obične dane.

misija: od "missio" što znači poslanje; označava crkveno dopuštenje za

misijsko djelovanje; znači također misijsko područje; naziv pučke misije označava
niz pučkih propovijedi i pobožnosti za obnovu kršćanskog života.

misnica: gornji dio misnoga ruha.

misterij: 1. vjerska tajna često proglašena dogmom; 2. bogoštovne igre i

simbolička prikazivanja kod starih Grka; 3. odatle i dramska prikazivanja muke
Isusove ili drugih biblijskih događaja.

mistika: teološka znanost koja proučava otajstvena duhovna iskustva

sjedinjenja s Bogom po razmatranjima i putove kršćanske savršenosti.

mitra: biskupska kapa s dva vrha i dvije vrpce (infule) koje padaju na leđa;
pravo nošenja mitre imaju biskupi.

monofizitizam: od dviju grčkih riječi: monos (jedan) i physis (narav), označava

krivovjerje koje je naučavao Eutih u 5. st. da je Krist imao samo jednu narav
(bozansku), koje je osuđeno na saboru u Kalcedonu 451.

monoteizam: od grčkih riječi: monos (jedan) i theos (bog) označava vjerovanje

u jednoga Boga.
21
 monsignore: moj gospodine; skraćenica mons. predstavlja počasni naziv nekih
svećenika koje podjeljuje papa na prijedlog mjesnog ordinarija.

monstranca: pokaznica, stvar za izlaganje Presvetog u bogoštovljima, npr. kod

klanjanja ili procesija.

moralka: teološka znanost o čudoredu na osnovi sustavno razrađenih pravila iz

objave i razumnog ljudskog djelovanja i ponašanja, koje upravlja čovjeka k Bogu
kao njegovoj konačnoj svrsi; slično i etika.

mormoni: sveci posljednjih dana; protestanska sekta, osnovao ju Joe Smith

(1805.-1844.) u Sjedinjenim državama, njom upravljaju jedan predsjednik, dva
dopresjednika i dvanaest apostola, krštenju pripustaju nakon osme godine života,
načelno dopustaju poligamiju.

nadbiskup: archiepiscopus; počasni naslov biskupa u glavnim gradovima

zemalja ili neke pokrajine.

nekrolog: pisani ili izgovoreni govor nekom pokojniku; nadalje knjiga s

popisom umrlih.

nemrs: crkvena zabrana uzimanja mesa ili s mesom načinjenih jela; strogi post
i nemrs Crkva nalaze vjernicima od 18. (samo nemrs od 14.) do 60. god. života na
Pepelnicu i Veliki petak; nemrs obvezuje na sve petke u godini a posebno u adventu
i korizmi.

nepotizam: od nepos što znači nećak, preveliko pomaganje rodbine od strane

crkvenih osoba.

nestorijanizam: po Nestoriju nazvano krivovjerje koje uči da su u Kristu dvije

naravi i dvije osobe, koje su združene samo moralno a ne hipostatski; na toj liniji
Marija ne bi bila Bogorodica nego samo Kristorodica Isusa kao čovjeka; nauka
osuđena u Efezu 431. i Kalcedonu 451.

nevina dječica: po Herodovu nalogu pokolj betlehemske muške dječice mlađe

od dvije god.

Niceja: grad u kojem su održana dva opća koncila: 325. prvi, koji je osudio
arijanizam te oblikovao Nicejsko - carigradsko vjerovanje, te 787. sedmi koncil
kojim su bili okončani ikonoklastički sukobi (teološki problem oko pravljenja i
štovanja slika).

nihil obstat: dosl. - ništa ne priječi; službeni izraz kojim nadležni teolog
22
svjedoči da nema vjerske smetnje za izdavanje nekog djela.
nobet: u narodu prošireni naziv za godišnje davanje za uzdržavanje svećenika.

nokturn: nekoć noćni dio casoslova koji se sastojao od čitanja iz Svetog pisma i
života svetaca; danas "služba čitanja".

nona: deveti čas, dio časoslova koji se moli oko tri sata popodne.

novicijat: vrijeme kušnje novaka i kandidata redovničkih zajednica prije

učlanjenja; traje jednu ili dvije godine.

nuncij: (vjesnik, glasnik), diplomatski veleposlanik Varikana u nekoj državi, sa

zadaćom posredovanja između Crkve i države, te Rima i mjesnih Crkava.

nuncijatura: sjedište diplomatskog predstavnika Vatikana.

obedijencija: poslušnost; jedan od tri redovnička zavjeta (čistoća, poslušnost i

siromastvo); svaki svećenik obećaje obedijenciju svome ordinariju, ili redovničkom
poglavaru prilikom ređenja.

objava: čin ili sadržaj Božjeg objavljivanja čovjeku; Božja riječ ili objavljena
istina zapisana u Svetom Pismu; punina objave za kršćane je u Isusu Kristu.

oci: naziv za kršćanske pisce ili učitelje vjere prvih stoljeća kršćanstva, osobito
važni za povijest dogmi; postoje istočni i zapadni.

Očenaš: tipično kršćanska u evanđeljima (Mt 6, 9 - 13; Lk 11, 2 - 4) zapisana

molitva kako je Isus naučio učenike moliti, slična židovskoj molitvi osamnaest
blagoslova; kršćanin u njoj Boga naziva svojim ocem, time je istaknuto njegovo
posinastvo i zajedništvo s Bogom i ljudima, prvi dio je slavljenje Boga a drugi je
molitva za ljudske potrebe.

ofertorij: dio svete mise prikazivanje darova kruha i vina koji će biti posvećeni.

oficij: služba molenja časoslova za svećenike i redovnike.

oficijant: svećenik ili biskup koji vrši službu Božju, u odnosu na koncelebrante.

OFM: Ordo fratrum minorum, red male braće, franjevački red.

oltar: žrtvenik za obavljanje službe Božje na spomen poslednje večere, obično

četverokutni stol u cijoj su ploči pohranjene moći sveca patrona ili zaštitnika crkve i
župe.

23
 ontologija: filozofska grana koja proučava bitak kao takav.

opat: redovnički poglavar pojedine samostanske ili monaške zajednice.

opatija: samostan s pripadajućom teritorijom za koju se opat pastoralno skrbi.

općinstvo svetih: duhovno zajedništvo vjernika na zemlji, duša u čistilištu i

blaženika na nebu.

opservanti: redovnički ogranci sa strožim pravilima kod augustinaca,

franjevaca i karmelićana.

Opus Dei: (Božje djelo), ustanova koja potiče na posvećeni život po

evanđeoskim načelima, ustanovljena 1928. u Madridu, 1982. postala je osobna
prelatura.

opus operatum: (izvršeno djelo) dogmatsko naučavanje o valjanosti sakramenta

bez obzira na vjeru i svetost djelitelja kod nekih sakramenata i primatelja.

ordinarij: biskup koji je redovni upravitelj biskupije.

ordinarijat: biskupski dvor, biskupska kurija i upravni ured.

Orlovi: crkvena udruga kojoj je Ivan Merz dao posebni katolički karakter kroz
kat. akciju; udruga zabranjena 1929.

ortodoksan: pravovjeran; ortodoksija oznacava čistoću vjere od svake hereze;

izraz se upotrebljava za pravoslavne Crkve.

OSB: Ordo sancti Benedicti, red benediktinaca.

pakao: stanje vječnih muka za odbačene anđele i vjernike koji su ne

ispovjedivši se umrli u smrtnom grijehu.
palij: (pallium - starorimski muški vuneni ogrtač), znak nadbiskupske časti koji
podjeljuje papa; riječ je o bijeloj vunenoj vrpci s crnim križićima, koja se nosi oko
vrata na misnici; ima jedan krak naprijed drugi odostraga.

panteizam: poistovjećivanje sve prirode s Bogom.

papa: (grc. papas - otac), naslov rimskog biskupa kao vidljivog poglavara kat.
Crkve, koji ima najvišu učiteljsku, svećeničku i zakonodavnu vlast u Crkvi;
namjesnik Kristov na zemlji; nasljednik sv. Petra, kojem Duh sveti daje dar
nezabludivosti kada naučava ex chatedra (oficijelno) u stvarima vjere i morala;
(dogma o nezabludivosti /infalibilitetu/ 1870. na Prvom Vatikanskom); do 1870
24
imao svoju oficijelnu državu, od 1929. (Lateranskim ugovorom) priznat mu
suverenitet nad Vatikanom; Papa Ivan Pavao II. je 265. po redu.

papinska kruna: svečana trokruna kao znak najviše trostruke vlasti u Crkvi,
koju noviji pape ne upotrebljavaju.

parabola: prispodoba, slika, priča - često biblijski slikoviti način izražavanja.

parok: u ime biskupa upravitelj i voditelj župske zajednice; parokija je isto što i
župa; više se koristi kod pravoslavnih.

paruzija: pojavak, ponovni dolazak Isusa Krista na kraju vremena da sudi i

dovrši kraljevstvo Božje.

Pasha: hebr. Pesah, proljetni blagdan koji je dobio karakter slavlja izlaska
izabranog naroda iz egipatskog sužanjstva; kršćani s tim blagdanom povezuju
oslobađanje ljudskog roda od ropstva grijeha po smrti i uskrnuću Isusa Krista;
pashalno janje - žrtveni dar, preneseno na Krista koji je žrtvovan za spasenje drugih.

pastirski štap: biskupov štap koji nosi kod svečanih lit. slavlja.

pastoral: dušobrižništvo; pastoralno djelovanje, skrb Crkve oko spasenja ljudi.

pastoralno vijeće: savjetodavno tijelo biskupu u provođenju pastorala u

biskupiji; sastavljeno je obično od svećenika, redovnika i laika.

patareni: naziv za dualistički ekstremni pokret u Milanu oko 1050, koji je imao
teološki utjecaj na bogomile; osjećao se malo i u Dalmaciji.

patrijarh: 1. naziv za praoce židovskog naroda, čelnike dvanaest Izraelovih

plemena; 2. crkveni poglavar kojemu su podložni metropolite i drugi biskupi; 3.
naziv za poglavare velikih i značajnih kršćanskih centara kao sto su: Rim,
Aleksandrija, Antiohija, Carigrad i Jeruzalem (pentarhija - naziv petorice); 4. u kat.
Crkvi samo naslov i čast npr. patrijarh Venecije; 5. u nacionalnim pravoslavnim
Crkvama poglavar autokefalne Crkve.

patristika: znanost koja proučava život i rad, spise i nauk crkvenih otaca,
pisaca; isto što i patrologija.

patrocinij: svetkovina mjesnog zaštitnika crkve, župe, biskupije ili pokrajine.

patron: svetac zaštitnik nekog mjesta, naroda; nije istovjetan s patrocinijem;

patronatsko pravo označava nekoga pod nečijom zaštitom.

25
 pelagijanizam: krivovjerje nazvano po Pelagiju iz 5. st., koji je nijekao istočni
grijeh, tako da bi se čovjek mogao spasiti po svojim djelima, što znači da mu ne bi
bila potrebna milost.

Pentekostes: pedeseti dan, blagdan Duhova.

pepelnica: ili čista srijeda, pocetak 40-dnevnog posta korizme, priprave za

Uskrs.

perikopa: isječak, kratko poglavlje Sv. Pisma određeno za lit. čitanje.

petoknjižje: prvih pet knjiga Sv. Pisma Starog zavjeta: Postanak, Izlazak,
Levitski zakoni, Brojevi i Ponovljeni zakon.

pieta: kip Majke Božje s mrtvim tijelom svoga sina.

poklade: ponedjeljak i utorak prije pepelnice (korizme), dani radosti prije

korizmenog posta.

pokora: priznanje, zaljenje i odluka za popravkom počinjenih grijeha; označava

sakrament po kome svećenik u Kristovo ime podjeljuje odrešenje grijeha nakon
kajanja, ispovijedanja (kazivanja) grijeha i uz određenu zadovoljštinu.

polaganje ruku: sakrament sv. reda i potvrde, kojim se prenosi dar Duha
Svetoga.

pomazanik: hrv. prijevod riječi Mesija; Stari zavjet je poznavao pomazane

kraljeve, proroke, svecenike; tako i novozavjetni svećenici, jer su pomazani svetim
uljem pri ređenju.

pomoćni biskup: biskup koji je imenovan od pape da ispomaže ordinariju u

pastoralu i vođenju biskupije.

posljednja večera: Kristova večera prije muke i smrti održana po pravilima

pashalne gozbe kod Židova; tada je ustanovljena euharistija; tako je pashalna večera
pretvorena u spomen - čin njegove muke, smrti i uskrsnuća.

post: uzimanje jednom na dan punog obroka za punoljetne vjernike (18-60

god.) u određene dane tijekom liturgijske godine.

potvrda: sakrament koji podjeljuje biskup kao primjenu silaska Duha Svetoga
na pojedinog kršćanina.

predestinacija: predodređenje kao nauka po kojoj su neki apsolutno odredeni za

26
spasenje drugi na propast (kod kalvinista); osudio je Trident; katolici dopuštaju
Božje predviđanje da će se neki spasiti na temelju predviđenih zasluga Isusa Krista a
neki propasti zbog grijeha, ostavljena je slobodna ljudska volja koja se slobodno
opredjeljuje.

prefacija: dio svete mise, predslovlje, prije svet, svet, svet; uvod u euharistijski
kanon.

prelat: pretpostavljeni u crkvenoj službi; počasni naslov kojeg daje Sveta

Stolica (protonotar, kapelan Njegove svetosti); nositelj titule monsignora ali bez
posebne vlasti vezane uz taj naslov.

prelatura: područje kojim upravlja prelat neovisno o mjesnoj biskupiji; osobna

prelatura je neovisno o mjesnom biskupu posebni status npr. za Opus Dei 1982.

premonstratenzi: kat. crkveni red osnovao ga sv. Norbert 1121 po pravilima sv.
Augustina, nose bijeli habit.
preobraženje: očitovanje Isusa Petru, Ivanu i Jakovu na brdu Tabor u svojoj
nebeskoj uskrsloj slavi; nebesku dimenziju potvrđuje ukazanje Mojsija i Ilije
proroka.

Presveto: posvećena hostija izložena u monstranci.

pretvorba: vrhunac sv. mise kada se darovi kruha i vina pretvaraju u Tijelo i
Krv Kristovu (transubstancijacija).

prezbiter: starješina, naziv za službu predstojnika u ranokršćanskoj zajednici.

pričest: blagovanje presvete euharistije, posvećene hostije.

prikazanje: ofertorij, dio mise kada se prinose darovi kruha i vina.

primas: glavni biskup u jednoj državi koji je u prošlosti imao vlast nad drugim
biskupima, danas je to naslov časti; označava i neke visoke redovnicke poglavare u
redovničkim zajednicama.

primat: prvenstvo rimskog biskupa u crkvenoj hijerarhiji.

prior: samostanski starješina, poglavar kod nekih redovničkih zajednica, npr.

dominikanaca.

procesija: crkveni ophod kao izraz tradicionalne pobožnosti, npr. za Spasovo,

Tjelovo ili na Cvjetnicu.

27
 propelo: slika ili kip raspetog na križu.

prorok: nadahnut Božjim Duhom otkriva skrivene istine, naviješta Božju riječ,
tumačeći sadašnjost otkriva budućnost.

protureformacija: poduzimanja kat. Crkve u 16. i 17. st. oko unutarnjeg i

vjerskog preporoda, inspirirana tridentskim koncilom, radi sprečavanja
reformatorskog utjecaja.

provincija: područje više biskupija s nadbiskupom ili metropolitom na čelu;

također i zajednica više redovničkih jedinica pod jednom upravom.

provincijal: glavni starješina nad nekoliko samostana koji čine jednu

provinciju, kojeg biraju redovnici na kapitulu na određeno vrijeme (najčešće 4
god.).

prozelit: pridošlica a onda inovjerac koji je prigrlio Mojsijev zakon, označava

također onoga koji mijenja svoju vjeru ili tradiciju; prozelitsko djelovanje označava
vrbovanje da neko prijeđe u dotičnu zajednicu.

raspelo: vidi propelo.

redemptoristi: misijska kongregacija presvetog Otkupitelja, osnovao ju Alfons

Ligouri 1732; Klemens Maria Hofbauer raširio ju po Austriji.

redovnički zavjeti: obećanja života u čistoci, siromaštvu i poslušnosti; mogu

biti jednostavni ili svečani, privremeni ili doživotni.

redovnik: punopravni član redovničke zajednice u kojoj je položio redovničke

zavjete čistoće, siromaštva i poslušnosti.

reformacija: pokret obnove koji je započeo Martin Luther u 16. st. a koji se
izrodio u otcepljenje velikih dijelova Crkve od Rima; doveli su u pitanje neke
dogme kat. Crkve i nauku o sakramentima, našto je Crkva dala odgovor Tridentskim
koncilom i sustavnom sakramentologijom.

rekoncilijacija: izraz za pomirenje čovjeka s Bogom, koje uključuje oproštenje

grijeha i ponovno učlanjenje u zajednicu; on označava sakrament pokore.

rekvijem: misa za pokojne; tako se zove po prvoj riječi lit. responsorija

"Requiem aeternam dona eis Domine - Pokoj vječni daruj im Gospodine", što se u
toj misi više puta ponavlja.

relikvija: ostaci tijela ili predmeta koji su bili u dodiru sa štovanim svecem ili
28
mučenikom.

Rimska kurija: papin dvor s uredima i institucijama za upravljanje Crkvom.

rimske kongregacije: stalni uredi kao najviša nadležništva upravljanja Crkvom,

na čijim pročeljima stoje kardinali.

roketa: bijelo ruho do natkoljenice svećenika, (za razliku od albe koja je do

peta) u kojoj dijele sakramente izvan sv. mise.

Rota: okrugli stol sa sucima; Rimska Rota; rimsko sudiste Svete Stolice, koje
stoji iznad biskupijskih sudista; presuđuje različite parnice, a najčešće ženidbene.

sakrament: (sveto, otajstvo, sveto činjenje), vidljivi i učinkoviti znak nevidljive

milosti, od Krista ustanovljen i u njemu djeluje sam Krist; sakrament pretpostavlja
vjeru koju produbljuje, učvršćuje, razvija; Crkva pozna sedam sakramenata:
krštenje, potvrda, pomirenje (ispovijed), euharistija, ženidba, sveti red i bolesničko
pomazanje.

sakramentalija: obredne molitve blagoslova pobožnih predmeta, slika, stvari ...

npr. križeva, medaljica, vode, jela, stana ... Dok je sakramente ustanovio sam Krist
dotle Crkva ustanovljuje sakramentale (blagoslovine).

sakrilegij: oskvrnuće ili obešćašćenje mjesta, stvari ili osobe, koje su

posvećene Bogu ili službi Božjoj.

sakristan: osoba koja je zadužena za pripravljanje i pospremanje crkve prije i

poslije službe Božje.

samostan: kuća u kojoj zajedno žive redovnici ili redovnice.

sekta: manjinska skupina vjernika, sljedba, koja slijedi nauku od Crkve

osuđenu.

sekularan: svjetovni, pripada laičkom a ne kleričkom svijetu.

Septuaginta: naziv za prvi prijevod Starog zavjeta s hebr. na grc., kojeg su

napravila sedamdesetorica prevoditelja u Egiptu u 3. st. pr. Krista.

simonija: trgovina duhovnim dobrima, tako nazvana po Sinomu iz Dj 8, 9-25,

koji je htio od apostola za materijalna dobra kupiti duhovne milosti.

sinkretizam: miješanje različitih elemenata iz različitih religija u umjetno

zajedništvo
29
 sinoda: sastanak, sabor svećenika s biskupom, svih biskupa s papom (Sinoda
biskupa); Sveti sinod kod pravoslavnih upravno tijelo autokefalne Crkve.

sinopsa: pregled, usporedba biblijskih tekstova stavljenih jedan pored drugog

da se bolje vide sličnosti i razlike; sinoptici: Matej, Marko i Luka.

sjemenište: seminarium, ustanova u kojoj se pripremaju kandidati za

svećenistvo.

skolastika: filozofsko - teološki smjer u srednjem vijeku koji se temeljio na

načelu: Credo ut intelligam - vjerujem da bih mogao shvatiti; Objavljene istine
tumačili snagom razuma i svjetlom vjere na temelju Aristotelovskih i djelomično
Platonskih postulata; Toma Akvinski je glavni predstavnik skolastičkog razdoblja.

soteriologija: (soter - Spasitelj) teološka nauka o spasenju čovjeka po Isusu

Kristu.

Spasitelj: Isus Krist koji je u korijenu spasio čovjeka od grijeha i vječne

propasti; na čovjeku je da prihvati spas i da se sam zalaze.

Stari savez: na Sinaju, utemeljen između Boga i izabranog naroda.

Stari zavjet: 46 knjiga biblije koje obuhvaćaju povijest spasenja od stvaranja

svijeta do Kristova rođenja.

starokatolici: kat. grupacija koja nije prihvatila dogmu o nepogrešivosti pape

na Prvom Vatikanskom koncilu 1870.; uveli su narodni jezik u lit., pricest pod obje
prilike, zapostavili tajno ispovijedanje i svećenički celibat.

stolni kaptol: svećenici koji služe u katedrali i pomažu biskupu u vođenju

biskupije.

svećenik: prijevod lat. izraza sacerdos (prezbiter znači starješina), osoba koja je
primila sveti red i opunomoćena biskupskom jurisdikcijom pastoralno raditi za
spasenje ljudi; on je djelitelj sakramenata u Kristovo ime s biskupovim nalogom
naviještanja, posvećivanja i upravljanja na župama.

sveta zemlja: za kršćane zemlja u kojoj je živio i djelovao Isus Krist (Izrael,
Palestina).

Sveti otac: počasni naziv za papu.

svetište: hodočasnička mjesta posebnih pobožnosti npr. BDM ili svecima.

30
 Sveto Pismo: vidi Biblija.

svetogrđe: pogrđivanje bogoštovnih mjesta, stvari i osoba.

Svi sveti: godišji spomen svih svetih 1.11.

Svijećnica: naziv koji se raširio po običaju blagoslova svijeća na blagdan

Isusova prikazanja u hramu 2.2.; isti blagdan s drugog teološkog aspekta se naziva
očišćenje Blažene Djevice Marije, pa se u nekim krajevima zove Marino.

svjetovni svećenik: biskupijski; ne redovnik, koji vrsi duhovnu pastvu

prvenstveno u župi.

šizma (shizma): rascjep, raskol, odjeljivanje jedne zajednice od zajedništva

Crkve; za katolike odjeljivanje od Rimske crkve ne priznajući papinski primat.

teizam: vjerovanje da Bog postoji, da je vječan, da je stvorio svijet ali da on

nije od svijeta (materijalnoga), da je od svijeta različit i da njime upravlja.

teofanija: bogojavljenje ili bogoobjavljenje, misterij vjere koji Crkva slavi na

poseban način božićnim otajstvom i blagdanom Bogojavljenja 6.1.

teokracija: oblik vladavine u kojoj Bog upravlja državom, jer ga se drži

neposrednim izvorom duhovne i vremenite vlasti; teokratska država bila bi uređena
po Božjim (vjerskim) zakonima.

teologija: nauka o Bogu koja istražuje vjeru, koju potkrepljuje prije svega
biblijskim elementima, dokumentima crkvenog naučiteljstva, koncila, svetih otaca,
koja se služi i razumskim i filozofskim dostignućima.

teški grijeh: smrtni grijeh kojim se gubi posvetna milost; suprotno od lakog
grijeha.

tijara: papinska kruna.

Tijelovo: blagdan presvetog oltarskog sakramenta, kada se na poseban način

časti euharistijska tajna kruha (brašna - zato se negdje taj blagdan zove i
Brašančevo) i vina posebnim procesijama; blagdan pada četvrtkom iza nedjelje
Presvetog Trojstva.

tomizam: filozofsko teoloski sustav Tome Akvinskog, sadržan najvećim

dijelom u djelu: "Summa theologiae".

31
 transcedencija: nadilaženje; Bog neizmjerno nadilazi svijet; iznad svijeta,
različit od svijeta, ne istovjetan sa svijetom; postoji u sebi samom, neovisno o bilo
komu i bilo čemu; iznad ljudskog iskustva.

transupstancijacija: doslovno znači "bit preko - preko biti", pretvaranje jedne

supstancije u drugu, kruha i vina u Tijelo i Krv Kristovu u euharistijskom slavlju.

Tri kralja: bladan 6.1. triju kraljeva s istoka, koji su došli pokloniti se
novorođenomu kralju Isusu Kristu i donijeli mu darove: zlato, tamjan i smirnu;
prema predaji zovu se Gaspar, Melkior i Baltazar (G + M + B uz pisanje broja
tekuće godine piše se na vratima kuća i stanova za blagoslov); teološki oni
predstavljaju cijeli svijet, dakle i pogane, kojima se Bog objavljuje, zato je to ujedno
i blagdan Bogojavljenja.

Trojstvo: kršćanska dogma da je Bog jedan koji se objavio u tri osobe: Bog-
Otac, Bog-Sin i Bog-Duh Sveti; Trojstvo je prvenstveno novozavjetna istina koju
Isus naučava kada govori o Bogu kao svome Ocu i o Duhu Svetome kojega će
poslati; tri božanske osobe participiraju na jednoj božanskoj naravi i na jednom
božanskom bitku.

unijati: vjernici istočne tradicije sjedinjeni s Rimom; zadržali su istočni obred i

tradiciju, te crkveno pravo; u Hrvatskoj su nastali tzv. Marčanskom unijom 1611,
kada je episkop Simeon bio priznat od Rima i pritjelovljen strukturi kat. Crkve; u
Bosni su prije rata 1992-1995. imali deset župa (to su bili mahom sjedinjeni
Ukrajinci): Banja Luka. Cerovljani, Derventa, Devetina, Kamenica, Kozarac,
Lepenica, Lisnja, Prnjavor i Stara Dubrava.

Uskrs: najveći blagdan kršćanstva, blagdan Kristova uskrsnuća; slavi se prve

nedjelje poslije punog mjeseca nakon proljetnog ekvinocija.
Uzašašće: blagdan 40 dana nakon Uskrsa, spomen Kristova uzašašća na nebo.

valdenzi: mala kršćanska zajednica u Italiji, koja vuče svoje korijene još iz 13.
st. od Petra Valdesa, po kome su dobili naziv, naučavaju potpunu predestinaciju,
slični katarima.

Vazam: stari hrvatski naziv za Uskrs.

Večera Gospodnja: lomljenje kruha, slavlje euharistije, sveta misa.

velečasni: oslovljavanje svećenika; najčešće ne redovnika.

Veliki četvrtak: četvrtak prije Uskrsa, blagdan ustanovljenja euharistije i

svećeništva, spomen poslednje večere.

32
 Veliki petak: petak prije Uskrsa, spomendan muke i smrti Kristove na križu.

veliki svećenik: najčešće je to bio najstariji potomak svećeničkog plemena npr.

Aronova; s razaranjem jeruzalemskoga hrama (god. 70, od strane Rimljana) nestaje i
ustanove velikog svećenika.

vigilija: dan prije blagdana, dan priprave na blagdan.

Vječni grad: počasni naziv za Rim kao katoličko srediste.

vječno svjetlo: neprestano gori pred tabernakulom gdje se čuva Presveto.

vrag: pali anđeo, pakleni duh, čovjekov neprijatelj, vidi đavao.

Vrhbosna: srednjovjekovni naziv za mjesto pokraj današnjeg Sarajeva, prema

kojem je 1881. nazvana novoustanovljena "vrhbosanska nadbiskupija" na temeljima
srednjovjekovne bosanske biskupije iz 9.st.; "Vrhbosna" je službeno glasilo
Vrhbosanske metropolije.

Vulgata: Jeronimov prijevod Sv. Pisma na pučki latinski; vulgus znači puk,
odatle naziv Vulgata, koju je Trident proglasio sluzbenim prijevodom Biblije u
Crkvi.

Zapadna crkva: označava kat. Crkvu latinskog odnosno rimskog obreda, za

razliku od Pravoslavnih crkava koje su istočnog ili bizantskog obreda.

zornica: u vrijeme došašća (adventa) misa u ranu zoru, kao posebna tradicija
toga crkvenog vremena; tim imenom se naziva i druga misa na Božić, koja se služi u
zoru.

zvonar: osoba koja se brine za crkveno zvonjenje.

ženidbeni sud: biskupijsko sudište za ženidbene parnice ili anulacije.

žrtva: kršćanstvo razumije Kristovu muku i smrt kao Bogu iz ljubavi prinesenu
žrtvu za spas svijeta.

župa: najmanja crkveno pravna jedinica, kojom u biskupovo ime upravlja

dekretirani svecenik.

župnik: svećenik koji upravlja župom, koji vodi i koji je odgovoran za župu.

župsko vijeće: izabrani i imenovani članovi crkvenog odbora, koji sa župnikom

zajedno vode brigu oko vjerskog djelovanja i crkvenih dobara te župe.
33
34
 GLOSAR RELIGIJSKIH POJMOVA
- GLOSAR JUDAIZMA -

a lahma anja: vidi: (h)a lahma anja

afikoman (helenizam u hebr.) - desert. U savremenoj (H)alaha ovaj termin se

uglavnom odnosi na posljednji komad beskvasnog hljeba koji domaćin jede na
kraju seder večere. U vrijeme kada je definitivno uobličen standard seder večere,
praznički objed završavao se desertom. (H)alaha zabranjuje uživanje bilo čega
(osim tekućina) nakon jedenja posljednjeg zalogaja pashalne žrtve. Danas kada
prinošenje pashalne žrtve još uvijek nije obnovljeno ovo se pravilo odnosi na
posljednji zalogaj beskvasnog hljeba (maca) iza koga se do ujutru ništa više ne
smije jesti, pa ni desert. Mudraci su otišli još korak dalje nazvavši ovaj
posljednji zalogaj beskvasnog hljeba kojim se završava pashalna večera
desertom.Običaj je da se na seder sto stave tri beskvasna hljeba. Nakon
blagovanja karpasa domaćin lomi srednju maca na dva dijela. Jedan dio ostavlja
između dvije čitave macot, a drugi čuva za afikoman. Da bi se sačuvala dječija
pažnja do kraja sedera, obično ih stariji nagovaraju da sakriju afikoman kako bi
ga kasnije mogli prodati domaćinu koji, tobože, bez njega ne može završiti
seder. Na ovaj način djeca ostaju budna u toku cijelog sedera čekajući trenutak u
kome će zahtijevati otkupninu za afikoman. Istovremeno, upražnjavanjem ove
stare igre, i djeci se daje osjećaj slobode od uobičajenih stega, te i sama počinju
učiti o duhu Praznika Beskvasnih Hljebova.

aftara - vidi: (h)aftara

agada - vidi: (H)agada alaha - vidi: (H)alaha

al-haroset - slatka smjesa od mljevenih jabuka, badema, meda i rozina koja se

jede u toku seder večere u cilju podsjećanja na blato od kog su pravljene opeke
za gradnju faraonskih građevina, odnosno u cilju podsjećanja na ropski rad
Sinova Izraela u Egiptu. Termin se često pojavljuje i bez određenog člana 'al'.

alija (hebr.): doslovno: penjanje - pristupanje javnom čitanju Tore prilikom

skupnog bogosluženja. Ponedjeljkom, četvrtkom, subotom, praznikom,
polupraznikom, na Ros Hodes i na postove, iza jutarnjeg bogosluženja; a
subotom, praznikom, na Jom (h)a-Kipurim i postove i prije popodnevnog
bogosluženja, vrši se javno čitanje Tore u minjanu. Na jutarnjoj Kerijat (h)a-
Tora na šabat ima sedam alijot, na Jom (h)a-Kipurim šest, na praznik pet, na Ros
Hodes i polupraznik četiri - a ponedjeljkom i četvrtkom, na postove kao i na
Hanuka i Purim - tri. Na popodnevnoj Kerijat (h)a-Tora uvijek čitaju samo
trojica. (množina: alijot)

1
Alijat Ko(h)en (hebr.): Ko(h)enovo pristupanje čitanju iz Tore. (H)alaha je da
se javnom čitanju Tore pristupa po stepenu učenosti - dakle: najučeniji prvi, prvi
slijedeći po učenosti iza njega itd... Ukoliko su svi jednako učeni (ili jednako
neuki) na Toru se izlazi po zaslugama otaca. Tako, recimo, Ko(h)anim kao
potomci Prvosveštenika Arona izlaze prvi, Leviti (pripadnici plemena Levi koje
nije učestvovalo u gradnji zlatnog teleta - te je zato bilo izabrano za obavljanje
nesvešteničkih službi u Hramu) drugi - a sve ostale alijot dostupne su bilo kom
Jevrejinu i nazivaju se skupnim imenom Jisrael. U Progonstvu se uvriježio
pogrešan običaj da se uopšte ne obazire na stvarni stepen učenosti (kao da su svi
uvijek jednako učeni) - i da se uvijek izlazi po redoslijedu zasluga otaca. - Tako
je danas uvriježeno pravilo da Ko(h)en uvijek čita prvi, Levi drugi - pa tek onda
ostali, redom.

alijat Levi (hebr.): Levijevo pristupanje čitanju iz Tore, po (H)alaha Levi je na

drugom mjestu (iza Ko(h)ena) samo ako su svi jednako učeni. U slučaju da
među prisutnima postoje ljudi različitih nivoa znanja, prvi čita najučeniji, drugi
onaj ko je manje učen od njega - a više od ostalih - i tako redom. U Progonstvu,
kao što je već rečeno, uvriježio se pogrešan običaj da se uopšte ne obazire na
stvarni stepen učenosti (kao da su svi uvijek jednako učeni) - i da se uvijek izlazi
po redoslijedu zasluga otaca. - Tako je danas uvriježeno pravilo da Ko(h)en
uvijek čita prvi, Levi drugi - pa tek onda ostali, redom.

alijat maftir (hebr.): dopunsko pristupanje čitanju iz Tore (dakle, subotom

osmo, na Jom (h)a-Kipurim sedmo, na Prazmk šesto, na Tiša be-Av, kao i na
Jom (h)a-Kipurim popodne četvrto) prije nego se pristupi čitanju iz proroka.
Maftir se vraća na nekoliko stihova posljednje alija, i potom čita (h)aftara sa
uvodnim i zaključnim blagoslovima.

alijat mašlim (hebr.): zaključno pristupanje čitanju iz Tore (dakle, subotom

sedmo, Jom (h)a-Kipurim šesto - a na praznik peto) pristupanje čitanju iz Tore.
Iza ove alija, kao i iza alijat maftir čita se haci kadiš.

alijat šeliši (hebr.): treće pristupanje čitanju iz Tore. Otkako se u dijaspori

uvriježio običaj da se uopšte ne obazire na stvarni stepen učenosti (kao da su svi
uvijek jednako učeni) - nego da se uvijek izlazi po redoslijedu zasluga otaca
(tako Ko(h)en uvijek čita prvi, Levi drugi - pa tek onda ostali, redom) - učenima
i uglednima dodjeljuju se treća i šesta alija. Biti pozvan na Toru kao treći ili šesti
smatra se velikom počašću.

alijat šiši (hebr.): šesto pristupanje čitanju iz Tore. Otkako se u dijaspori

uvriježio običaj da se uopšte ne obazire na stvarni stepen učenosti (kao da su svi
uvijek jednako učeni) - nego da se uvijek izlazi po redoslijedu zasluga otaca
(tako Ko(h)en uvijek čita prvi, Levi drugi - pa tek onda ostali, redom) - učenima
i uglednima dodjeljuju se treća i šesta alija. Biti pozvan na Toru kao treći ili šesti
2
smatra se velikom počašću.

amida - vidi: tefila.

aninut (hebr.): period žalosti od smrti pokojnika do sahrane. Ožalošćeni najbliži

srodnici od trenutka smrti preminulog pa do njegove sahrane nazivaju se
onenim, i imaju poseban status. Onen je oslobođen mnogih obaveza - npr.
molitve, stavljanja tefilina i sl. Zabranjeno mu je uživanje mesa ili alkoholnog
pića - a dužnost mu je da se usredsredi na poslove vezane za sahranu
preminulog. U slučaju smrti djeteta mlađeg od trideset dana ne sprovode se
propisi aninuta. Po (H)alaha zabranjeno je tješiti ožalošćenog sve dok pokojnik
nije sahranjen. Talmudski mudraci su upozoravali: "Ne tješite osobu dok njegov
preminuli srodnik leži ispred njega". Neposredno poslije gubitka drage osobe,
ožalošćeni je u stanju šoka, i rabini su smatrali da tada nije spreman za utjehu. U
prvim trenucima nakon gubitka drage osobe utjeha se čini neprimjerenom, a
ožalošćeni bi se jos mogao i uvrijediti zbog površnog pokušaja olakšavanja za
njega nenadoknadivog gubitka. Jedan od narodnih običaja koji nisu propisani
(H)alahom je da se u periodu aninuta iz kuće u kojoj se dogodio smrtni slučaj
izbacuje sva voda iz svih otkrivenih sudova. Rabini tolerišu ovaj pomalo čudni
običaj čije porijeklo vjerovatno treba tražiti u usput pokupljenom praznovjerju -
pridajući mu etički karakter, objašnjavajući ga kao posljedicu zabrane
prenošenja loših vijesti. Tako, porodica preminulog, umjesto da razglašava po
susjedstvu da im se desio smrtni slučaj, samo prosipa vodu na ulicu - iz čega svi
susjedi saznaju da se u dotičnoj porodici desio smrtni slučaj. Postoje oni koji
porijeklo ovog običaja vezuju za zabranu Ko(h)anim da borave u zatvorenom
prostoru u kome prebiva tijelo preminulog. Po ovom tumačenju prosuta voda je
upozorenje Ko(h)anim da ne stupaju u tako označenu kuću.

anus (hebr.): doslovno: prisiljeni - u rabinskoj risponzi ovaj termin se odnosi

prvenstveno na prisilno pokrštene Jevreje. (množina: anusim)

anjo - vidi: anju

anju (Ladino): godišnjica smrti preminulog člana porodice koja se obilježava

posjetom grobu - te zajedničkim učenjem u minjanu (u kući ili u sinagogi) koje
se naziva meldadu ili limud, na koncu koga se govori kadiš derabanan. U
aškenaskom folkloru godišnjica smrti preminulog člana porodice naziva se
jarcajt ili jorcajt. (množina: anjus)

arba kosot (hebr.): doslovno: četiri čaše, odnosi se na četiri čaše vina koje se
piju u toku seder večere kao uspomena na četiri različita glagola što ih
upotrebljava Tora opisujuci Izlazak. Svi prisutni (i muškarci i žene) obavezni su
tokom sedera popiti četiri čaše vina (ili groždanog soka). Vino mora biti kašer.
Za seder se obično čuva najbolje vino. Običaj je da se koristi crno vino, ali ako
je bijelo vino boljeg kvaliteta ili neko pretpostavlja bijelo vino crnome može se
3
vjerska obaveza izvršiti i sa bijelim vinom. Prva čaša pije se na samom početku
sedera (kiduš). Druga čaša pije se na kraju (H)agade, prije pranja ruku i jedenja
macot. Treća čaša pije se nakon birkat (h)a-mazon (Molitve zahvalnice nakon
jela). Četvrta čaša pije se nakon čitanja Psalama, i ona označava kraj sedera.
Blagoslov za vino izgovara se nad svakom čašom posebno, i glasi: "Baruh Ata,
Adonaj, Elo(h)enu, Meleh (h)a-olam, bore peri (h)a-gefen ". "Blagosloven Ti,
Gospode Bože naš, Kralju svijeta, koji tvoriš plod trsa." čaša mora sadržati reviit
(zapreminska mjera za tekušinu - malo manje od decilitra i po) - i sva četiri puta
mora se popiti "rov (h)a-kos" (većina čaše). Dozvoljeno je piti vino između prve
i druge, te druge i treće obavezne čaše - ali ne i između treće i četvrte. Ako je
neko popio reviit i više prilikom bilo koje od četiri obavezne čaše, a siguran je
da neće uživati vino između jedne i druge čaše - dužan je blagosloviti blagoslov
koji se govori nakon uživanja vina.

aron (h)a-kodes (hebr.): doslovno: "kovčeg svetinje" - ormar ili udubljenje u

zidu u koje se smještaju svici Tore. Aron (h)a-kodeš se uvijek nalazi na zidu koji
gleda na Jerusalim ka kome se svi Jevreji svijeta okreću u času molitve.
(množina: aronot (h)a-kodeš)

aron (h)a-metim (hebr.): mrtvački sanduk. Mrtvački sanduk se pravi od ravnih,

neobrađenih dasaka, bez ukrasa, i bez upotrebe metalnih eksera. Upotreba ravnih
i neobrađenih dasaka motivisana je željom za jednoobraznošću sprovoda koja bi
unaprijed spriječila rasipna takmičenja i omogućila i da se ne postide siromašni.
Kad članovi Hevra Kadiša obave svoj posao, kovčeg se zatvara i više se ne
otvara. U ranom talmudskom periodu vladao je običaj da se lice preminulog
ostavi otkriveno tako da ga svi mogu vidjeti prije sahrane. Ovaj običaj je
dovodio u sramotan i ponižavajuci položaj siromašne porodice koje nisu imale
novaca da plate začine i balzamne tečnosti koje usporavaju raspadanje tijela - pa
bi lice pokojnika brzo pocrnilo. Rabini su uveli zabranu otvaranja sanduka, da bi
siromašne porodice poštedjeli sramote. (množina: aronot metim)

arvit (hebr.): skupno večernje bogosluženje ili večernja molitva pojedinca - od

hebrejske riječi erev - veče. Uveče, dužan je svaki pojedinac izrecitovati Kerijat
šema šel arvit (večernje šema) propisano Torom. Rabini su dali rešut (pravo ili
mogućnost) svakom Jevrejinu da večernje šema dopuni fakultativnom amida -
čije izgovaranje nije uvedeno kao obaveza (hova). Ponuđenu mogućnost narod
Izraela je prihvatio s takvom revnošću i samoprijegorom - da je danas gotovo
nemoguće naći pojedinca koji večernje šema ne nadopunjava sa amida - iako se
ne radi o obaveznoj nego o fakultativnoj molitvi. No, budući da amida koja
slijedi večernjem šema nije supstitut žrtve - to u arvitu (zajedničko ime za
večernje šema i fakultativnu amida) nema potrebe za hazanovim "povratnim"
glasnim čitanjem amida - jer hazan ne može nikoga razriješiti obaveze koja ne
postoji. Tako se u arvitu amida kaže samo bezglasno.

askava - vidi: (h)aškava

4
av bet din (hebr.): starješina tročlanog sudskog vijeća (h)alahičkog suda.

avdala - vidi: (h)avdala

avel (hebr.): žalobnik, ožalošćeni. (množina: avelim)

avot melahot (hebr.): doslovno: prototipovi (zabranjenih) poslova - trideset i

devet kategorija posla čije obavljanje na šabat je zabranjeno samom Usmenom
Torom: oranje, sijanje, žetva, vezivanje snoplja, vršidba ili mlaćenje žita,
vršenje ili rešetanje, selekcija, drobljenje, prosijavanje, miješenje, pečenje,
striganje, bijeljenje ili izbjeljivanje, mlaćenje (vune), bojenje, predenje,
pravljenje niti (na razboju),uokvirivanje osnove (na
razboju), tkanje, raspredanje, vezivanje,odvezivanje, šivanje, paranje, građenje,
rušenje, dovršenje posla udarcem čekića, hvatanje (lov) sa ili bez zamke, klanje,
deranje kože, štavljenje, uklanjanje dlaka sa kože, sječenje (kože), pisanje,
brisanje napisanog, vučenje linija na koži ili pergamentu, paljenje vatre, gašenje
vatre, prenošenje iz jednog domena udrugi.

atikva - vidi: (h)a-Tikva

avelut (hebr.): žalost, propisi o žalosti. Avelut počinje od trenutka kada je

pokojnik već sahranjen i kada je raka pokrivena. Osoba u žalosti zove se avel, u
množini: avelim. Talmud propisuje četiri perioda žalosti: 1. aninut - period od
nastupa smrti do zavrsetka sahrane, 2. šiva - period od sedam dana nakon
sahrane, 3. šelošim - period od 30 dana nakon sahrane, 4. šana - period od
godinu dana nakon nastupa smrti.

beca (hebr.): jaje, u liturgici se termin obično odnosi na jaje koje se pojavljuje
na seder stolu. Budući da se, u vrijeme kad postoji Hram, na Pesah prinose dvije
žrtve: Korban Pesah (posebna pashalna žrtva) i Korban Hagiga (redovna
praznička žrtva) običaj je da se na seder sto stave dva pečena (ili kuvana) jela
(na hebrejskom - šene tavšilin) od kojih jedno (zeroa) predstavlja Korban Pesah,
a drugo Korban Hagiga. Kako siromasi koji nisu u stanju da sebi priušte dva
kuvana jela ne bi bili postiđeni uobičajeno je da se kao drugo kuvano jelo koje
simbolizuje redovnu prazničku žrtvu stavi najjeftinije i najpristupačnije kuvano
jelo: jaje.

beraha (hebr.) - blagoslov, kratka liturgijska formula koja se izgovara prije i

poslije uživanja bilo kakve hrane, kao i prije vršenja određenih rituala (na
primjer: pranje ruku, paljenje subotnje svijeće ili hanuka-svjećica, ogrtanje
talitom, stavljanje tefilina i sl.). (množina: berahot)

berit (hebr.) - savez. Termin se odnosi na sve vrste saveza. U govornom jeziku
se složenica berit mila (savez o obrezivanju) često reducira na prvu riječ
5
složenice - i tada riječ berit znači obrezanje. (množina: bentot)

berit mila (hebr.) - doslovno: savez o obrezivanju - obrezanje. Sva se muška

djeca obrezuju osmog dana po rođenju. Muškarac koji nije rođen u jevrejskom
zakonu - a koji želi prihvatiti Toru i priključiti se jevrejskom narodu, mora se
takođe obrezati. Iz metafizičke perspektive, razlog božanskoj uputi da se
obrezanje novorođene muške djece ima vršiti upravo osmog dana po rođenju
treba tražiti u jednostavnoj činjenici da su, do davanja ove zapovjedi Avramu,
cjelokupno čovječanstvo obavezivale samo sedam zapovijedi za Sinove Noaha.
Ovom zapovijedu stvorena je nova zajednica koja je sklopila poseban savez s
Bogom, prihvativši još jednu -osmu zapovijed. Iz ovog nukleusa razviće se
kasnije Izrael - zajednica koja je sklopila s Bogom savez zasnovan na
obdržavanju šest stotina i trinaest zapovijedi.

besamim (hebr.): začini. Jedan od četiri blagoslova koja se izgovaraju u

(h)avdala je i blagoslov nad začinima: "Baruh Ata Adonaj, Elo(h)enu Meleh
(h)a-olam, bore mine besamim." "Blagosloven si Ti, Gospode Bože naš, Kralju
svijeta, koji tvoriš različite vrste začina".

Bet Din - vidi: Bet (h)a-Din

bet (h)a-almin (hebr.): doslovno: "Vječni Dom" - groblje. Vidi: bet (h)a-
kevarot. (množina: bate almin)

Bet (h)a-Din (hebr.): lokalni jevrejski sud koji se sastoji od najmanje trojice
dajanim. (množina: Bate Din)

bet (h)a-hajim (hebr.): doslovno: "Dom živih" - groblje. Vidi: bet (h)a-kevarot.

bet (h)a-keneset (hebr.): sinagoga. Kada je 586. godine prije nove ere razrušen
I Hram, judejski sužnji u Vavilonu su se okupljah da bi proučavali svete spise,
praznovali praznike i obdržavali zakone. Ova okupljanja nazivala su se keneset
(sabor). Isprva su se okupljali po domovima, a zatim su počeli podizati posebne
domove koji su ubrzo prozvani bet (h)a-keneset (dom okupljanja). Grčka riječ
sinagoga ima isto značenje. Jevreji povratnici iz vavilonskog ropstva 536.
godine prije nove ere iznova podižu Hram, ali svuda van Izraela nastavljaju da
grade sinagoge. Filon Aleksandrijski (I vijek n. e. - Egipat), je napisao: "Sedmog
dana Jevreji prestaju sa svakim poslom i idu ka svetim mjestima koje oni
nazivaju sinagogama. Tamo, poredani u redove prema svojim godinama, mlađi
iza starijih, oni sjede u tišini sa napregnutim uhom kako dolikuje prilici. Potom
jedan od njih uzima knjigu i glasno čita ostalima..." U jerusalimskom Talmudu
(Megila 73b) nalazimo slijedeće svjedočanstvo: "U Jerusalimu je bilo 480
sinagoga, i svaka od njih je imala nižu i višu školu. U nižoj se učio Tanah - a u
višoj Mišna, i Vespazijan ih je sve uništio". Nakon uništenja II Hrama, 70. god.
n. e., sinagoga je dobila novi značaj. Ona je postala i dom molitve i učenja i
6
mjesto glavnog oslonca zajednice. Tu su se učitelji obraćali narodu, putnici
dobijali pomoć i gostoprimstvo - a poslanici iz Izraela ili drugih jevrejskih
zajednica podršku. (množina: bate keneset)

bet (h)a-kevarot (hebr.): groblje. Hebrejski jezik uz termin bet (h)a-kevarot

poznaje i nekoliko opisnih imena za groblje kao što su: bet olam ili bet almin -
kuća vječnosti, bet (h)a-hajim - kuća života, bet moed le-hol haj - dom sastanka
svemu živom i sl. koji proizilaze iz vjerovanja da su ljudi na ovome svijetu samo
privremeno - a da im je pravo i trajno boravište budući svijet. U Bibliji se navodi
da je Avram sahranio Saru u pećini u polju Mahpela, koja je postala njegovom
porodičnom grobnicom (vidi: I Knjiga Mojsijeva, 23:19-20). Rahel, Jakovljeva
žena je sahranjena na putu u blizini Bet-Lehema (vidi: I Knjiga Mojsijeva,
35:19). Običaj je da se na groblje ne ulazi otkrivene glave, ne puši, ne jede i ne
pije. Mudraci Talmuda ne zagovaraju često posjećivanje groblja. (množina: bate
(h)a-kevarot)

Bet (h)a-Mikdaš (hebr.): jerusalimski Hram, jedino mjesto na kome se može

obavljati izvorno bogosluženje kakvo zapovijeda Tora sa javnim i pojedinačnim
žrtvama. Izvan jerusalimskog Hrama ne mogu se prinositi žrtve. (množina: Bate
(h)a-Mikdaš)

bet moed lehol haj (hebr.): doslovno: "Dom sastanka svemu živom" - groblje.
Vidi: bet (h)a-kevarot.

bet olam (hebr.): doslovno: "Vječni Dom" - groblje. Vidi: bet (h)a-kevarot.

bikur holim (hebr.): obilazak bolesnih. Rabinska zapovijed koja obavezuje sve
punoljetne Jevreje. Suvišne posjete treba izbjegavati jer one mogu naškoditi
bolesniku više nego što mu pomažu. Posjetilac treba da zaboravi na svoje navike
i da misli samo na dobro bolesnika. Posjeta treba da bude cjelishodna. Ako se
radi o siromahu, treba ga, pored utješnih riječi, snabdjeti i onim što mu je
potrebno. Imućnome treba pružiti saosjećanje. Tora nalaže da se prekrši i sam
šabat da bi se pomoglo obdržavatelju Zakona čiji je život u opasnosti. "Ako je
dijete staro jedan dan teško bolesno, krši se šabat da bi ga se spasilo. - Međutim,
zbog mrtvaca, pa makar se radilo i o kralju Davidu, ne krši se šabat." (Talmud,
šabat) Ozbiljno bolesne ne treba posjećivati prva tri i posljednja tri časa u toku
dana, jer se to vrijeme najčešće koristi za posjete ljekara. Obzirom da su prva tri
dana ozbiljne bolesti najkritičnija, u ovom periodu zabranjena je posjeta svih
osim najbliže rodbine. Jevrejske zajednice obično osnivaju društva koja se
nazivaju Bikur Holim (ili Vižkar doljentes na Ladinu) koja organizuju dežurstva
svojih članova kako bi u zajednici uvijek bio neko pripravan da izvrši zapovijed
o obilasku bolesnika. Ova micva, koja se danas obično smatra pukom
društvenom ili opšteljudskom obavezom lišenom religijskog karaktera, u
jevrejskom pravu se smatra striktnom vjerskom obavezom. Rabi Akiva je učio:
"Onaj ko ne posjećuje bolesne jednak je onome koji proliva krv". (Vavilonski
7
Talmud, Nedarim 39b-40a). Uvidajući terapijsku važnost stavljanja bolesniku do
znanja da nije napušten i da je njegova bolest primjećena i bitna - rabini su
izjavili da svako ko posjeti bolesnu osobu, odstranjuje jednu šezdesetinu
njegove bolesti. (Vavilonski Talmud, Bava Mecia 30b), dok onaj koji
zanemaruje bolest jedne osobe, ubrzava njenu smrt. (H)alaha zahtijeva da se loše
vijesti sakrivaju od bolesnika, naročito vijest o smrti njima dragih osoba.
Očekuje se da onaj koji posjećuje bolesnika, ili onaj koji je samo čuo o njegovoj
bolesti, zamoli božansku milost za bolesnu osobu. Najkraća molitva u Bibliji je
Mojsijeva molba Bogu da Mirjam izliječi od kuge koju je dobila zbog
ogovaranja. Pomenuta molitva zabilježena je u II Knjizi Mojsijevoj 12:13 i
glasi: "O Bože, molim te, izliječi je". Zabranjeno je ostaviti osobu na samrti
samu i napuštenu. Prema (H)alaha, čak i tijelo mrtvaca do pokopa moraju čuvati
ljudi.

bima (hebr.): uzdignuti dio usred sinagoge sa koga se čita Sefer Tora i pred
kojim stoji hazan u vrijeme javnog bogosluženja. (množina: bimot)

birkat (h)a-mazon (hebr.): doslovno: blagoslov nad jelom - zahvalnica koja se

izgovara nakon obroka. Blagosiljanje (zahvaljivanje) nakon jela je pozitivna
biblijska zapovijed - kao što je rečeno (V Knjiga Mojsijeva 8:10): "Ješćeš i
nasitićeš se, i blagoslovićeš Gospoda Boga svojega za dobru zemlju koju ti
dade". Tora, međutim, nije propisala formu blagoslova, nego je to prepustila
inspiraciji svakog pojedinca ponaosob. Prema tradiciji, Mojsijev Bet Din je prvi
koji je smatrao za potrebno da popuni tu prazninu propisavši prvi blagoslov
"(h)a-zan et (h)a-olam" ("Ti koji prehranjuješ svijet"). Kasnije, kada su Jevreji
ušli u Zemlju Obećanu, dopunio je Jošuin Bet Din prvi, Mojsijev blagoslov
dodavši mu blagoslov "Al še(h)inhaltanu erec..." ("Zbog toga što si nam dao u
naslijeđe zemlju..."), jer je originalna biblijska zapovijed i glasila "I
blagoslovićeš Gospoda Boga svojega za dobru zemlju koju ti dade" - Mojsije,
pak, koji nije ni ušao u Zemlju Obećanja, nije mogao Bogu zahvaliti na zemlji u
blagoslovu koju je propisao. Treći blagoslov "Rahem Adonaj" ("Smiluj se
Gospode") propisali su Bate Din careva Davida i Solomona - a četvrti "(h)a-El
Avinu" ("Bože Oče naš") članovi Velikog Sabora. Izgovaranje prva tri
blagoslova birkat (h)a-mazon je micva "mide-Orajta mide-rabanan" - odnosno
biblijska zapovijed čiju su primjenu definisali rabini. Izgovaranje četvrtog
blagoslova je čisti rabinski propis. Ko god, dakle, propusti da kaže birkat (h)a-
mazon - propustio je mogućnost da izvrši pozitivnu biblijsku zapovijed.

Birkat (h)a-mazon izgovara se samo nakon uživanja hljeba u količini koja

prevazilazi zapreminu jedne osrednje masline, ili nakon obroka (ali ne i nakon
užine) koji se sastojao od tjestenina (minimalna količina je ista).

Birkat (h)a-mazon se govori na mjestu na kom se objedovalo - i to sjedeći. Ako

je neko zaboravio kazati Birkat (h)a-mazon, a napustio je mjesto obroka treba da
ga izgovori (sjedeći) na onom mjestu gdje se sjetio propusta, prije čega,
8
naravno, mora napraviti majim aharonim (pranje ruku nakon uživanja hljeba).
Ako bi neko namjerno napustio mjesto obroka bez da kaže Birkat (h)a-mazon, a
potom bi se pokajao - te ipak odlučio da kaže blagoslov, trebalo bi da se vrati na
mjesto obroka, i tamo kaže Birkat (h)a-mazon. - No, ako bi dotični izgovorio
Birkat (h)a-mazon na mjestu gdje se pokajao zbog propusta, ipak je, post factum
ispunio svoju obavezu. Birkat (h)a-mazon ne smije se prekidati razgovorom.

cadik (hebr.): pravednik, osoba poštovana u narodu radi visokih moralnih

kvaliteta i velike pobožnosti. Među hasidima termin cadik označava rabinskog
vođu pokreta. (množina: cadikim)

cedaka (hebr.): milostinja. (množina: cedakot)

cicit (hebr.): resa na talitu (molitvenom ogrtaču). (množina: cicijot)

Cion (hebr.): Ime brda iznad biblijskog Jerusalima koje je postalo simbol nade
u povratak u Zemlju Otaca i po kome je Cionizam dobio ime.

Cionizam - politički pokret osnovan u Evropi koncem prošlog vijeka čiji cilj je
bio obnova jevrejske državnosti u staroj domovini.

com (hebr.): post. (množina: comot)

Com Gedalja (hebr.): Gedaljin Post, treći dan mjeseca Tišrija - poludnevni
post (od izlaska do zalaska sunca uzdržava se od uživanja bilo kakve hrane lli
pića) u znak sjećanja na ubistvo Gedalje sina Ahikamovog kojim je uništen i
posljednji ostatak jevrejske samouprave u Izraelu, pokorenom od strane
Navukodonosora cara vavilonskog, i kojim je definitivno zapečaćen dekret o
progonstvu cijelog naroda. (Za detaljan opis razvoja događaja koji je uslijedio
Gedaljinom ubistvu vidi: Biblija, II Knjiga o Carevima glave 25 i 26.)

dajan (hebr.): sudija jevrejskog suda (množina: dajanim)

din (hebr.): propis. (množina: dinim)

El male rahamim - "Bože pun milosti", početne riječi liturgijskog teksta koji se
u posljednjim stoljećima uvriježio medu aškenaskim Jevrejima - a kojim se
zaziva božanska milost nad preminulim članovima porodice (vidi takođe:
Jizkor). Među sefardskim Jevrejima nastao je, u istu svrhu, liturgijski tekst koji
se zove (H)aškava. Poseban oblik molitve "El male rahamim" u kom se zaziva
božanska milost nad Jevrejima pobijenim u pogromima i progonima prihvaćen
je kao centralni dio komemorativnih bogosluženja koji se održavaju na Jom
(H)a-Šoa (Dan Holokausta) širom jevrejskog svijeta.

Erev šabat (hebr.): predvečerje subote. Subota počinje sa zalaskom sunca u

9
petak. Nekoliko minuta pnje zalaska sunca domaćica pali subotnju svijeću uz
blagoslov: "Baruh Ata Adonaj Elo(h)enu Meleh (h)a-olam ašer kidešanu
bemicvotav vecivanu le(h)adlik ner šel šabat." "Blagosloven si ti Gospode Bože
naš Kralju svijeta, koji si nas posvetio svojim zapovijedima i zapovjedio nam da
zapalim subotnju svijeću." Subotnja večernja služba (arvit šel šabat) koja
počinje iza zalaska sunca u petak sastoji se, kao i arvit na radni dan, "Kerijat
šema" sa uvodnim i zaključnim blagoslovima, te od tefila - s tim što subotom i
praznikom amida obuhvata samo sedam blagoslova - jer se umjesto trinaest
središnjih peticionih (ne smatra se primjerenim moliti se na šabat ili praznik za
konkretne stvari) pojavljuje blagoslov kojim se zahvaljuje Bogu zbog praznika
ili šabata kojim je posvetio jevrejski narod. S vremenom uvriježio se običaj da
se redovni i obavezni dio bogosluženja predupredi izvjesnim psalmima i pijutim.
Tako se na subotnjoj večernjoj službi prije uvodnih blagoslova za šema čitaju:
Psalam 29 - (H)avu 1-Adonaj, mistični pijut Leha Dodi ("Hajde dragi') kojim se
prisutni pozivaju da izadu u susret nevjesti kraljici Suboti - a potom Psalmi 92 i
93.

galut (hebr.): progonstvo, dijaspora. (množina: galujot)

gemilut hasadim (hebr.): dobrotoljublje, ljubaznost, prijaznost, činjenje milosti
bez očekivanja nagrade ili protuusluge. Postupci gemilut hasadim uključuju
mnogo više od termina cedaka koji se, uglavnom, odnosi na pitanja skrbi o
fizičkim potrebama siromašnih (hrana odijelo i slično) - na primjer:
gostoprimstvo), bikur holim (obilazak bolesnih), čuvanje mrtvaca, opremanje
mrtvaca koji nema bliže rodbine i slično.

geniza (hebr.): mjesto na groblju gdje se sahranjuju rabljene knjige sa Tora

tematikom. Spomenik na genizi obično se obilježava uklesavanjem ili vajanjem
otvorene knjige. (množina: genizot)

goses (hebr.): osoba na umoru. Samrtnika ne treba ostavljati samog. Boravak u

društvu osobe na samrti smatra se velikom micva. Samrtniku ne treba dopustiti
da se prepusti razmišljanju o smrti. Običaj je da u trenutku nastupanja smrti, sin
ili neko od članova porodice, pažljivo sklopi oči i zatvori usta pokojnika. Po
nastupanju smrti tijelo se spušta na pod i pokriva čaršafom, a u blizini glave pali
se svijeća. (množina: gosesim)

(h)a lahma anja (aramejski) - "Ovo je hljeb bijede" - početne riječi prvog
odjeljka pashalne (H)agade, odjeljka koji počinje navođenjem jednog od
objašnjenja zašto se u toku Pesaha jedu beskvasni hljebovi i koji, prelazeći na
poziv svima koji su gladni da dođu i da jedu, svima koji osjećaju potrebu da
dođu i da svetkuju Pesah - završava zavjetnom nadom da će prisutni sljedeći
Pesah slaviti u Jerusalimu.

haci kadiš - doslovno: "pola kadiša", kratki kadiš koji se govori prije večernje i
popodnevne amida, te prije večernje i jutarnje Kerijat šema. Vidi: kadiš.
10
Hag (h)a-Asirim (hebr.): "Dan usužnjenika" - praznik sarajevskog Jevrejstva
koji se slavi u spomen na oslobođenje sarajevskog haham-bašija Rav Moše
Danona i drugih opštinskih uglednika iz zatvora u koji ih je, oktobra mjeseca
1820. godine, bacio nasilni i pohlepni valija Ruždi-paša pod izlikom da su
prouzrokovali smrt Moše Havija, sarajevskog Jevrejina koji je prešao na Islam i
postao derviš Ahmed - prijeteći da će ih pogubiti ukoliko mu sarajevska
jevrejska opština ne isplati 500 000 groša (u prvoj varijanti tražio je samo 50
000 - ali se ubrzo predomislio i udesetorostručio iznos) odštete za život
pomenutog derviš Ahmeda. Sarajevska ulema, ajam, trgovci i uglednici stadoše
na branik šerijata ne htjevši preći ćutke preko Ruždi-pašina zuluma, samovlašća
i zloupotrebe zakona i položaja - nego se pobuniše protive nepravde i oslobodiše
usužnjene Jevreje, poslavši, istovremeno, arzuhal Porti u kome su opisali Ruždi-
pašine zulume, zahtijevajući da ga se smijeni, i da se na njegovo mjesto postavi
pravedan upravitelj provincije. Njihova molba bi uslišena - a sarajevski Jevreji
spašeni. Ovaj praznik slavi se četvrtog dana mjeseca Marhešvana - a po
prazniku Purim kojim se slavi spasenje Jevreja iz ruku mido-persijskog velikog
vezira (H)amana koji je ishodovao od cara Ahašveroša dekret o potpunom
uništenju Jevreja - i ovaj praznik sarajevskih Jevreja naziva se imenom Purim -
Purim di Saraj ili, u prevodu sa Ladina, sarajevski Purim. I mnogi drugi praznici
spašavanja pojedinih jevrejskih zajednica iz ruku lokalnih moćnika nazivaju se
Purimom te i te zajednice. Tako, na primjer, uz sarajevski Purim postoje i Purim
di Raguza (dubrovački Purim) i Purim di Bilugrado (beogradski Purim). Za
sarajevski Purim prije redovnih molitava pjevale su se posebni pijutim kojima se
slavio Bog koji spase Rav Danona i ostale sarajevske jevrejske odličnike iz ruku
zlog Ruždi-paše. Kratki kadiš koji se čita prije uvodnih blagoslova za Kerijat
šema izvodi se na ovaj praznik u posebnoj melodiji. Dok Zeki-eff. Atias nije
sastavio čuvenu sarajevsku megilu (Megila di Saraj) u mnogim se porodicama
događaj prepričavao po sjećanju. Kasnije se, posebno u krugu oko Zeki-eff,
ustalio običaj da se na Hag (h)a-asirim poslije večernje molitve čita megila koja
opisuje cijeli događaj. Pomenuta megila bila je napisana na španskom, ali se
izvornik izgubio - i do nas je došao samo skraćeni prevod na naš jezik.

haham (hebr.): mudrac, naziv za rabina u sefardskim opštinama. (množina:

hahamim)

haham-baši (hebrejsko-turska kovanica) haham (hebr.) - mudrac, bas (tur.) -

glava, haham-baši - glava mudraca - odnosno vrhovni rabin jevrejske zajednice
u gradskim centrima provincija turskog carstva. Haham-bašija (ili haham-bašu)
postavlja lokalna jevrejska opština koja ga, obično, proglašava i predsjednikom
jevrejskog suda. Da bi se obezbijedila izvršnost i sprovodivost odluka suda
kome je predsjedavao haham-baši jevrejske su opštine nastojale ishodovati od
Porte carski berat kojim se haham-baši priznaje za ekskluzivnog sudiju u svim
pitanjima i međusobnim sporovima carskih podanika jevrejskog zakona. Na taj
način obezbjeđivana je jevrejska autonomija - a u rijetkim slučajevima kada je to
11
bilo potrebno turske su vlasti obezbjeđivale prisilnu sprovedbu haham-bašijevih
odluka.

(h)aftara (hebr.): odlomak iz proroka koji se čita iza subotnje ili prazničke
Kerijat (h)a-Tora. Običaj je da osoba koja želi kazati (H)aškava za preminulog
srodnika kupuje alijat mašlim ili alijat maftir jer se iza obje čita haci kadiš.
(H)amaftir se vraća na nekoliko posljednjih stihova alijat mašlim - a potom
prelazi na uvodne blagoslove za (h)aftara, čita (h)aftara - i na kraju recituje
zaključne blagoslove. (množina: (h)aftarot)

(H)alaha (hebr.): Jevrejsko pravo, takođe: ime za pojedinačni propis jevrejskog

prava. (množina: (h)alahot)

(h)a-maftir (hebr.): osoba koja čita (h)aftara. (množina: (h)a-maftirim)

Hamišoši - vidi: Hamiša Asar bi-švat

Hamiša Asar bi-švat (hebr.): petnaesti dan mjeseca ševata, prvi dan poreske
godine za prinošenje desetka od plodova drveća. U progonstvu je sjećanje na
nekadašnji slobodan život u vlastitoj zemlji postalo predmetom sakralizacije i
mitologizacije. Tako je datum početka fiskalne godine za pitanje desetaka od
drveća, u dijaspori postao Novom Godinom Drveća. Običaj je da se na ovaj dan
na stolu nađu različite vrste voća. Osim izgovaranja redovnih blagoslova nad
voćem u kabalističkim krugovima se običava da se na ovaj dan prije uživanja
voća izgovaraju posebni Psalmi za različite vrste voća - i to po tačno
propisanom redu. U sefardskom narodnom izgovoru ovaj dan se obično naziva
Hamišoši - što nije ništa drugo nego skraćenica izvornog hebrejskog termina.
Ovaj dan je poznat još i pod nazivom Tubišvat. U hebrejskom jeziku slova imaju
i brojčanu vrijednost. Petnaest se označava slovima tet i vav (zajedno: tu) - te
tako Tubišvat zapravo znači: Petnaesti u (mjesecu) ševatu. Kako Tubišvat, u
stvari, i nije praznik - ne postoji neki poseban izraz čestitanja tipičan za ovaj
dan.

(H)aškava (hebr.): liturgijski tekst koji se u posljednjim stoljećima uvriježio

medu sefardskim Jevrejima - a kojim se zaziva božanska milost nad preminulim
članovima porodice. Običaj je da porodica koja u narednoj sedmici obilježava
godišnjicu smrti nekog od preminulih članova nastoji, na šabat pred anju, kupiti
alija na Sefer Tora kako bi neposredno po izlasku na Toru imali priliku kazati
(H)aškava u minjanu. Kako se iza alijat mašlim, kao i iza alijat maftir čita haci
kadiš - mnoge porodice nastoje kupiti upravo jednu od ove dvije alijot - kako bi
mogli kazati (H)aškava i kadiš jedno za drugim. (H)aškava se govori i na
kraju limuda, a može se reći i na groblju i bez minjana. (množina: (h)aškavot)

Hanuka (hebr.): osmodnevni praznik kojim se slavi pobjeda makabejskih

ustanika nad helenskim osvajačem, kvislinškom marionetskom vladom koju je
12
postavio u Judeji i helenističkim pokretom koji je podržavao okupaciju i
helenizaciju Judeje. Seleukidski vladar Antiohus Epifanes IV je carskim
dekretom zabranio obdržavanje Tore u Judeji. Pod prijetnjom smrtne kazne bilo
je zabranjeno obrezivati djecu, svetkovati subotu ili se uzdržavati od nečiste
hrane. Po Antiohovom naređenju Hram je oskrnavljen prinošenjem svinje na
žrtveniku, prinošenje žrtava Bogu Izraela obustavljeno - a umjesto toga uvedeno
obavezno prisustvovanje prinošenju nečistih životinja na žrtvu helenskim
bogovima po svim gradovima Judeje. One koji bi odbili da jedu idolske žrtve -
okupacione vlasti bi pobile. Antiohove odredbe prisilile su i najumjerenije među
Judejcima da pruže oružani otpor helenskim okupatorima. Na jednom od
obaveznih javnih uživanja idolskih žrtava Matatja(h)u ben Johanan ha-Ko(h)en
je ubio jednog od onih koji su se povinovali dekretu pozvavši cijeli narod na
sveti rat protiv helenista. Od tada pa nadalje, Matatja(h)u - a potom i njegovi
sinovi (od kojih je najpoznatiji Juda Makabi) bili su neprikosnovene vođe
ustanka koji je doveo do postepenog oslobađanja Judeje iz helenskog jarma.
Bitke makabejskih ustanika opisane su u četiri vankanonske knjige koje se i
zovu knjige o Makabejcima. Nakon četvrte bitke sa helenskom vojskom
Makabejci su uspjeli osloboditi Hram u kome su ponovno uspostavili Božju
službu. Kao uspomena na ponovno osvećenje Hrama i uspostavljanje službe
ustanovljen je osmodnevni praznik (25. kislev - 2. tevet) Hanuka. U toku svih
osam dana Hanuke uveče se pale hanuka-svjećice (vidi: hanukija), a na
jutarnjem bogosluženju iznosi se Sefer Tora i čitaju se kraj šestog i sedmo
poglavlje iz IV Knjige Mojsijeve (sedmo poglavlje govori o posvećenju
žrtvenika u šatoru od sastanka): prvog dana 6:22 - 7:17; drugog dana 7:18 -
7:23: trećeg dana 7:24 - 7:29; četvrtog dana 7:30 -7: 35; petog dana 7:36 - 7:41;
šestog dana 7:42 - 7:47; sedmog dana 7:48 - 7:53; osmog dana 7:54 - 7:59.

Izrazi kojima se čestita Hanuka

Hanuka lesimha! Hanuka na radost!
Zeman urim lesimha! Vrijeme svjećica na radost!
Ili na Ladinu: Hanuka alegre! Radosna (Sretna) Hanuka!

hanukat (h)a-bajit (hebr.): svečanost povodom ulaska u novu kuću ili stan.
Kako postoji obaveza pričvršćavanja mezuze na dovratke svih jevrejskih
domova, u narodu se oko stavljanja mezuze na vrata novog doma razvio
jednostavan obred čiji je osnovni cilj sakralizacija prostora u kome se živi
zajedničkim izgovaranjem biblijskih psalama. Obred ima i socijalnu funkciju, na
hanukat (h)a-bajit dolaze rodbina i prijatelji koji učestvuju u radosti i pružaju
moralnu i finansijsku podršku. Biblijska zapovijed o oslobađanju od vojne
obaveze onih koji su netom izgradili novi dom ukazuje na značaj koji sam 20:5
piše: "Onda će se vojskovođe obratiti svojim četama sljedećim nječima: "Da li je
iko od vas sagradio novu kuću - a nije počeo sjedjeti u njoj? Neka se taj vrati
svojoj kući da ne bi poginuo u bici i ostavio svoju kuću drugom da je posveti."
Tora spominje još dvije situacije radi kojih se čovjek oslobađa vojne dužnosti:
ako mora njegovati svoj novi vinograd ili ako svoju novu ženu još nije doveo
13
kući. O stavljanju mezuze, koje je pozitivna biblijska zapovijed postoje brojni
detaljni propisi. "Obred" hanukat (h)a-bajit, međutim, prije spada u jevrejski
folklor nego li u jevrejsko pravo. - Stoga i ne postoje precizni i detaljni propisi o
vođenju istog. Tokom pričvršćivanja mezuze izgovara se propisani blagoslov:
"Baruh Ata Adonaj, Elo(h)enu Meleh (h)a-olam, ašer kidešanu bemicvotav,
vecivanu likboa mezuza." "Blagosloven si Ti, Gospode Bože naš, Kralju svijeta,
koji si nas posvetio svojim zapovijedima, i zapovjedio nam da pričvrstimo
mezuzu." Sve ostalo vezano za ovu svečanost, prepušta se svakoj porodici
ponaosob.

hanukija (hebr.): svijećnjak koji se koristi za paljenje hanuka svjećica. Po

izvornom propisu obaveza paljenja hanuka svijeće ispunjava se i paljenjem po
jedne svijeće u toku svake od osam večeri praznika. Po talmudskom diktumu oni
koji žele dati poseban značaj ovoj micva svako veče praznika pale onoliko
svijeća koliko ima ukućana. Talmud predviđa i dodatnu mogućnost iznimnog
pridavanja značaja ovoj micva - paljenjem svijeća na sljedeći način: prve večeri
praznika prema broju ukućana, druge večeri praznika dva puta toliko, treće
večeri tri puta toliko - i tako dalje do osme večeri kada se pali osam puta onoliko
svijeća koliko ima ukućana. U Španiji se razvio običaj da se bez obzira na broj
ukućana u svakoj kući prve večeri pali jedna svijeća, druge večeri: dvije, treće:
tri - i tako do osme kada se pali osam svijeća. Mečtu aškenaskim Jevrejima
razvio se običaj da svaki ukućanin pali prve večeri jednu svijeću, druge večeri:
dvije, treće: tri - a osme osam svijeća. Kako se i po sefardskom i po aškenaskom
običaju svake večeri dodaje po jedna svijeća (s tim što se kod Aškenaza to još
množi s brojem ukućana) konstruisan je i poseban svijećnjak - hanukija - koji se
obično sastoji od devet krakova. U devetom kraku pali se svake večeri dodatna
svijeća - tzv. šamaš (poslužitelj). Običaj paljenja šamaša proizilazi iz činjenice
da (H)alaha zabranjuje korištenje svjetlosti hanuka svjećica koje se pale da nas
podsjećaju na pobjede Makabejaca - a ne za rasvjetu. Ukoliko je upaljen šamaš -
čak i ako se neko zaboravi i počne čitati pored hanuka svjećica on svejedno nije
prekršio halahičku zabranu – jer mu je za čitanje bilo dovoljno i svjetlo šamaša
korištenje čijeg svjetla je dozvoljeno. (množina: hanukijot)

hasid umot (h)a-olam (hebr.): pravednik naroda svijeta. Po učenju Tore

cjelokupno čovječanstvo je prije davanja Tore bilo obavezno na obdržavanje
Sedam Zapovijedi za Sinove Noaha, prihvatanjem Tore Jevreji su se obavezali
na obdržavanje 613 zapovijedi. Ostatak čovječanstva ostao je obavezan sa
Sedam Zapovjedi za Sinove Noaha. Bilo koji pojedinac ili grupa mogu se
pridružiti jevrejskom Ugovoru s Bogom preuzevši pojedinačno, pred rabinskim
sudom, obavezu o obdržavanju svih propisa Tore, otad pa nadalje oni su
punopravni članovi Saveza na koje se odnose svi propisi Tore, kao i sve
privilegije koje proizilaze iz obdržavanja zapovijedi. U prvom i drugom vijeku
nove ere širom grčko-rimskog svijeta bilo je preko milion ljudi različitog
etničkog porijekla koji su stupili u Savez s Bogom prihvativši obavezu
obdržavanja svih propisa Tore i postavši punopravnim pripadnicima naroda
14
Tore. Poznati su i primjeri čitavih plemena i naroda koji su se pridružili
jevrejskom narodu - npr. Hazari ili izvjesna arapska plemena Saudije i Jemena
pred-islamskog perioda. Za razliku od srednjevijekovne hrišćanske crkve koja je
smatrala da izvan crkve nema spasenja - Tora ne uči da čovjek koji želi imati
udjela u budućem svijetu nužno mora postati Jevrejinom. Po učenju Tore bilo
koja osoba koja obdržava Sedam Zapovijedi za Sinove Noaha iz ispravnog
motiva (zato što je Bog po prvim prorocima zapovjedio njihovo obdržavanje -
što je kasnije i neopozivo potvrdio Mojsijevim proroštvom) naziva se hasid
umot (h)a-olam, pravednik naroda svijeta, i ima udjela u budućem svijetu.
Osoba koja Sedam Zapovijedi za Sinove Noaha obdržava zato što joj se čine
logičnim, uputnim ili moralnim ne smatra se pravednikom naroda svijeta - nego
mudracem naroda svijeta (hebr. haham umot (h)a-olam) i na osnovu faktičkog
obdržavanja Božijih zapovijedi ima pravo opstanka pred Bogom na ovom
svijetu - ali zbog nepriznavnja božanskog porijekla zapovijedi (Mojsijevo
proroštvo) nema udjela u svijetu koji dolazi. Posljednjih godina se termin hasid
umot (h)a-olam koristi za označavanje onih koji su žrtvovali svoj život da bi
spasili Jevreje od nacističkih progona. (množina: haside umot (h)a-olam)

hatan (hebr.): mladoženja. (množina: hatanim)

(h)avdala (hebr.): doslovno: razdvajanje - liturgijska formula kojom se

označava kraj šabata i početak radne sedmice. (H)avdala se sastoji od četiri
blagoslova: blagoslova nad vinom, besamim, svijećom i razlikovnošću svijeta.
(množina: (h)avdalot)

hazan (hebr.): predmolitelj, predvodnik sinagogalnog bogosluženja - kantor.

(množina: hazanim)

heder - doslovno: soba, ime za jevrejsku osnovnu školu odomaćeno među

aškenaskim Jevrejima. Vidi takođe meldar. (množina: hadarim)

(h)ehal (hebr.): doslovno: Palata, izvorno: zgrada Hrama koja se dijelila na

Svetinju i Svetinju nad Svetinjama, u prenesenom značenju: među Sefardima
odomaćeni naziv za ormar ili udubljenje u zidu u koje se smještaju svici Tore.
Medu Aškenazima. je uobičajeniji termin Aron (h)a-kodeš. Talmud propisuje da
članovi zajednice treba da ustanu u času kada se otvara (h)ehal i kada se iznosi
Sefer Tora, ostajući na nogama sve dok Sefer Tora ne bude postavljen na teva.
Ovaj propis potkrepljuje se stihom iz III Knjige Mojsijeve 19:32: "Pred sijedom
glavom ustani i poštuj lice starčevo". Po Talmudu termin "star" označava "stare
u mudrosti", tj. ljude koji su mudri i učeni. Rabini zaključuju da ako je obaveza
ustati u prisustvu učenog čovjeka u znak poštovanja prema njegovoj mudrosti i
znanju - koliko više to važi za Toru koja je izvor svekolike mudrosti. (množina:
(h)ehalot)

(h)eseba (hebr.): doslovno: opruženost, zavaljenost, u (H)alaha termin se

15
odnosi na obavezu muškaraca da na seder večeri četiri čaše vina, maca i
"(H)ilelov sendvič" pojedu "be-(h)eseba" - dakle ugodno zavaljeni na lijevu
stranu. Muškarac koji bi jeo macot i pio vino sjedeći - a ne zavaljen, nije izvršio
svoju obavezu. Stoga bi se na sederu muškarci trebali namjestiti tako da im je
iza leđa zid. Tokom cijelog sedera mogu sjediti na uobičajen način - ali u času
kada se pije vino ili jede maca ili "(H)ilelov sendvič", trebali bi naslon stolice
podmetnuti pod lijevi lakat, dlanom lijeve ruke poduprijeti glavu (koja je
zavaljena ulijevo), a leđima se nasloniti na zid. Žene mogu jesti sjedeći
normalno - ali, ako žele, mogu i one jesti zavaljene.

Hevra Kadiša (aramejski): doslovno: "sveto društvo" - pogrebno društvo,

udruženje koje se bavi svim poslovima oko pranja i sahrane mrtvaca. Članovi
ovog udruženja obilaze i bolesnike, pružaju im utjehu, siromašnima obezbjeđuju
ljekara i lijekove, pripremaju ožalošćenoj porodici prvi ručak poslije sahrane i
slično. Kako su ova djela micva - to su se rabini i ostali ugledni opštinari uvijek
otimali ko će ih prvi ispuniti. U malim opštinama članovi Hevra Kadiše rade bez
ikakve naknade, dobrovoljno - dok je u velikim gradovima zbog stalnog velikog
broja smrtnih slučajeva nemoguće organizovati rad Hevra Kadiše na
dobrovoljnoj osnovi - nego se upošljavaju plaćeni službenici.

hupa - izvorno: kuća ili soba u kojoj stanuju mladenci; u savremenom

jevrejskom folkloru: svadbeni baldahin lspod kojega se upriličuje obred
vjenčanja. (množina: hupot)

izijara - od arapskog zijara (tur. ziyaret) - hodočašće na grobove pravednika.

jad (hebr.): ruka, odnosi se takode i na pokazivač kojega koristi hazan prilikom
čitanja Sefer Tore da ne bi rukom dodirivao osjetljivi rukom pisan tekst.
Pokazivač se obično završava ukrasom u obliku ruke sa ispruženim kažiprstom -
a pravi se od srebra, slonovače, mesinga ili drveta. (množina: jadot)

jarcajt ili jorcajt (Jidiš): doslovno: godina vremena, godišnjica smrti

preminulog člana porodice koja se obilježava posjetom grobu - te zajedničkim
učenjem u minjanu (u kući ili u sinagogi) iza koga se govori kadiš derabanan. U
sefardskom folkloru godišnjica smrti preminulog člana porodice se naziva anju
(godina) - a zajedničko učenje naziva se meldadu lli limud. Običaj je da se na
godišnjicu smrti odlazi na grob preminulog, a da u kući tokom cijelog dana gori
kandilo ili svijeća.

ješiva (hebr.): u Talmudu: naziv za zasjedanje Sanhedrina (Vrhovnog Suda) u

egzilu; danas: učilište, akademija na kojoj se izučavaju Biblija i biblijski
komentari, rabinika, (H)alaha, filosofija i sl. (množina: ješivot)

Jidiš - jezik Jevreja Istočne i Srednje Evrope. Danas među lingvistima

preovladava uvjerenje da se radi o slovenskom jeziku čiji je leksikon uglavnom
16
njemački, uz mnoge slavizme, hebraizme i arameizme. Ranije se tvrdilo da se
radi o visokom njemačkom koji se kasnije, u narodnom govoru, vulgarizovao i
žargonizovao, i kome su pridodate mnoge strane, ne-germanske riječi i
konstrukcije. Činjenica da je sintaksa ovog jezika eminentno slovenska (iako još
uvijek zbunjuje činjenica da je leksički fond jezika uglavnom njemačkog
porijekla) navodi savremene istraživače da odbace staru i usvoje novu teoriju.
Danas se u Americi Jidiš proučava na katedri za slavistiku a ne na katedri za
njemački jezik i književnost.

Jizkor - "Sjeti se (Bože)", početne riječi liturgijskog teksta koji se u posljednjim

stoljećima uvriježio medu aškenaskim Jevrejima - a kojim se zaziva božanska
milost nad preminulim članovima porodice (vidi takođe: "El male rahamim").
Među sefardskim Jevrejima nastao je u istu svrhu liturgijski tekst koji se zove
(H)aškava.

Jom (h)a-Kipurim (hebr.): doslovno: Dan od pomirenja, deseti dan mjeseca

tišrija, najstrožiji post, dan priznanja svih propusta, grijehova i bezakonja. Jom
(h)a-Kipurim je dan pokajanja za sviju: za pojedinca i za zajednicu - i
predstavlja završetak procesa oprosta i pomirbe Izraelu. - Stoga, svi su dužni
pokajati se i priznati vlastite grijehe na Jom (h)a-Kipurim. Micva jom (h)a-
kipunmskog priznanja grijehova (heb: viduj) počinje već u poslijepodne dana
koji prethode Jom (h)a-Kipurimu - i to prije jela - da se čovjek ne bi zagrcnuo i
udavio u toku posljednjeg objeda pred post (te umro nepokajan). Unatoč
činjenici da je neko priznao svoje grijehe uoči Jom (h)a-Kipurima prije obroka -
svejedno dužan je ponoviti svoje priznanje na Jom (h)a-Kipurim - i to na
večernjoj, jutarnjoj, dodatnoj, popodnevnoj i zaključnoj molitvi. Pojedinci
padaju na lice i na večernjoj molitvi tokom svih dana u godini - na Jom (h)a-
Kipurim svi padaju na lice u svim molitvama - jer se radi o danu pokajnica,
molbi i posta. Prilikom viduja neophodno je tačno i iscrpno definisati grijeh.
Svako ko u ovoj stvari pretjeruje dostojan je pohvale. Pokajanje se sastoji u
tome da grešnik ostavi svoj grijeh, da ga ukloni iz svojih misli - i da odluči u
svom srcu da ga više neće počiniti. Nije dovoljno pokajati se u srcu - nego je
potrebno verbalno iskazati opredjeljenje o ne vraćanju na dotični grijeh - npr:
"Posramih se i postidjeh se djela svojih - i nikad se više neću vratiti na njih". Na
Jom (h)a-Kipurim zabranjeno je čak i obredno pranje ruku prije "Kerijat šema"
(recitovanja biblijskog odjeljka "čuj Izraele" sa uvodnim i zaključnim
blagoslovima) ili molitve - kao što se inače čini tokom godine - nego se ruke
očiste nasuho i potom se moli. Ko bi bio onečišćen izmetom ili blatom može
očistiti mjesto prljavštine bez straha.

Čestitanje Jom(h)a - Kipurim-a

Kod Sefarda:
Izraz kojim se čestita muškarcu:
Tizke lešanim rabot! Neka bi bio pomilovan na mnogo godina!
Odgovor:
17
Tizke ve-tihje letaarih jamim! Neka bi bio pomilovan i neka bi doživio duljinu
dana!
Izraz kojim se čestita ženi:
Tizki lešanim rabot! Neka bi bila pomilovana na mnogo godina!
Izraz kojim se čestita skupu:
Tizku lešanim rabot! Neka biste bili pomilovani na mnogo godina!
Kod Aškenaza:
Gmar hatima tova! Dobar svršetak pečaćenja!
Na šta se odgovara sa:
Gmar hatima tova! Dobar svršetak pečaćenja!

Jom (h)-Šoa - vidi: Jom (h)-Šoa ve(h)a-Gevura

Jom (h)-Šoa ve(h)a-Gevura (hebr.): Dan (sjećanja na žrtve) Holokausta i (dan)

herojstva. Odlukom da se za Dan sjećanja na žrtve Holokausta proglasi upravo
27. dan mjeseca nisana na koji je, 1943. godine, otpočeo ustanak u varšavskom
getu kao da se htjelo dati smisla smrti šest miliona Jevreja. Odabirom upravo
ovog dana kao da se htjelo reći da je iz Holokausta, ako ništa, izvučena pouka da
narod ne smije biti pasivni posmatrač vlatite istorije. Ustankom u Varšavskom
getu Jevreji su se trgli iz viševjekovne pasivnosti i ponovo stupili na istorijsku
scenu.

Jom Kipur - vidi: Jom (h)a-Kipurim

Jom-Tov (hebr.): zapovjedni praznik, skupno ime za šest Tora praznika (Prvi
dan Pesaha, Sedmi dan Pesaha, Prvi dan Sukota, Osmi dan Sukota, Šavuot i Dan
Trubni - odn. Roš (h)a-šana) na koje je zabranjeno obavljanje bilo kakvog posla.

Jontef (Jidiš): jidišizirani hebraizam Jom-Tov - praznik.

kadiš (aramejski): Kratka liturgijska formula na aramejskom jeziku za koju se

vjeruje da je nastala u ranom gaonskom periodu. Čini se da je izvorna funkcija
kadiša bila obezbijediti, putem liturgijske norme, da autoritet čelnika
vavilonskih ješiva (hebr. geonim) bude priznat i prihvaćen od strane svih
jevrejskih zajednica. Naime, otkako je u Vavilonu prestao postojati Veliki Sud,
svjetsko Jevrejstvo prihvatalo je liturgijske norme prenošene ili uspostavljene od
strane vavilonskih geonim kao mjerodavne, iako u mnogim centnma već više
nisu smatrali da gaonski sud ima viši status (što su geonim po svaku cijenu
nastojali obezbijediti) od bilo kog drugog rabinskog suda. Uvođenjem obaveze
izgovaranja liturgijske formule u kojoj se veliča Božije ime ("Jitgadal vejitkadaš
šeme raba bealma divera hirute, vejam-lih malhute, vejacmah purkane..." -"Neka
se veliča i neka se sveti Ime veliko u svijetu koji je stvorio po svojoj volji, i neka
se zacari Carstvo Njegovo, i neka procvjeta spasenje Njegovo...") i zaziva skori
dolazak Mesije uz naizgled nevino spominjanje gaona koji je u tom trenutku
stajao na čelu vodeće vavilonske ješive ("behajehon uvjomehon -uvhaje derav ...
18
gaon" - "za života vaših i u dane vaše - te za života Rava gaona") htjelo se
postići da sav Izrael spominje geonim u svakom bogosluženju - što je trebao biti
prvi korak u prihvatanju njihovog autoriteta. Ovaj izvorni kratki kadiš
izgovarao se prije i poslije večernje i popodnevne amida, prije večernje i jutarnje
Kerijat šema i poslije jutarnje amida. U srednjem vijeku uvriježio se običaj da se
kadišu koji dolazi iza amida (večernje, jutarnje ili popodnevne) doda odjeljak u
kome se moli da upravo prinesena molitva bude prihvaćena. Ovaj kadiš naziva
se kadiš titkabal, dok se prije večernje i popodnevne amida, te prije večernje i
jutarnje Kerijat šema još uvijek lzgovara samo kratki kadiš koji se još naziva i
haci kadiš.

kadiš derabanan (aramejski): "rabinski kadiš" - kadiš koji se izgovara nakon

zajedničkog učenja. Opšte-rasprostranjeni običaj je da se iza svakog javnog
bogosluženja iza kadiš titkabal pročita neki psalam ili pojedini odjeljci Mišne -
iza čega se govori kadiš derabanan. Kadiš derabanan se govori i na kraju limuda.

kadiš jetom (aramejski): "kadiš žalobnika" - kadiš koji neposredno nakon

sahrane izgovara jedan od sinova ili unuka - a ako takvih nema onda bilo ko
drugi. Kadiš je izvorno predstavljao kratku liturgijsku formulu na aramejskom
jeziku koja tek u 13. vijeku, u vnjeme krstaških pogroma, postaje i molitva
ožalošćenih. Suština kadiša je izjava vjernosti Bogu i prihvatanje njegovog suda,
u skladu sa načelom da je čovjek dužan da oda hvalu i za nesreću koja ga zadesi,
kao što odaje zahvalnost i za dobro. Sin pokojnika recituje glasno: "Jitgadal
vejitkadaš šeme raba" ("Neka se uveliča i posveti Njegovo ime"). Kadiš se
recituje stojeći, tri puta dnevno u toku jedanaest mjeseci u godini žalosti, kao i
na godišnjicu smrti, i to samo ako ima minjana.

kadiš titkabal (aramejski): "Kadiš neka bi bila prihvaćena naša molitva" -

kadiš koji se izgovara poshje svake tefila.

kala (hebr.): mlada, nevjesta. (množina: kalot)

kalendar - vidi: luah (h)a-šana

kantor - predmolitelj, predvodnik sinagogalnog bogosluženja, hazan.

karpas (hebr.): celer, neophodan sastojak na seder večeri. Kao i maror, karpas
podsjeća na gorak život naših otaca u egipatskom ropstvu. Karpas se jede na
samom početku večere, ne bi li se djeca podstakla da postavljaju pitanja. Prije
uživanja karpasa peru se ruke i izgovara se blagoslov "al netilat jadajim". Prije
uživanja celera izgovara se sljedeći blagoslov: "Baruh Ata, Adonaj, Elo(h)enu,
Meleh (h)a-olam, bore peri (h)a-adama." "Blagosloven Ti Gospode Bože naš
Kralju svijeta koji tvoriš plodove zemlje."

kašer (hebr.): obredno podoban.

19
kašerut ili kašrut (hebr.): doslovno: obredna podobnost, odnosi se, takođe, na
propise o ishrani. Na primjer na propise o čistim i nečistim životinjama, o
razdvajanju mesnog i mliječnog, o pripremanju i skladištenju vina, o uklanjanju
krvi i zabranjenih masnoća iz mesa i slično.

keara (hebr.): doslovno: činija, u Dijaspori se termin obično odnosi na činiju

koja se stavlja na pashalni sto i na koju se stavljaju beskvasni hljebovi, gorke
trave, krilce (ili plećka), jaje, celer i al-haroset. (množina: kearot)

kerija (hebr.): obredno cijepanje odjeće u znak žalosti. Kerija se obavlja stojeći
zato što žalost i nesreću treba primiti uspravno. Na uspravno držanje u
trenucima lične tragedije upućuje i Biblija - kada je čuo za smrt članova svoje
porodice Jov je ustao i pocijepao svoju odjeću. Kerija se obično vrši u kapeli ili
na groblju, kod kovčega, prije sahrane. U slučaju smrti oca ili majke odjeća se
cijepa sa lijeve strane prema srcu - a u slučaju smrti drugih srodnika sa desne
strane. U znak žalosti za ocem ili majkom odjeća se cijepa rukom - dok se u
slučaju drugih srodnika odjeća cijepa nožićem, odozgo prema dole, u dužini od
jednog pedlja. Cijepanje odjeće rukom se obavlja teže - pa su rabini smatrali da
takvo cijepanje odražava muku bol i tugu koje ožalošćeni osjeća, pomažući mu
da ih ispolji i iskaže. I djeca ispod trinaest godina obavljaju kerija. Ako vijest o
smrti brata ili sestre stigne poslije trideset dana, kerija se ne vrši, osim u slučaju
oca i majke za koje se kerija vrši uvijek, bez obzira kada stigne vijest o smrti.
(množina: kerijot)

Kerijat (h)a-Megila (hebr.): čitanje Megilat Ester (Svitka o Ester). Kolika je

važnost data čitanju Megila vidi se iz toga što Talmud nalaže prekidanje službe
u jerusalimskom Hramu kako bi svi mogli da čuju čitanje Megila. (H)alaha
nalaže da čovjek treba prekinuti učenje Tore ili vršenje bilo koje druge biblijske
zapovijesti kako bi odslušao čitanje Megila. Jedini lzuzetak je zapovijest o
sahranjivanju. Ukoliko nema nikoga ko bi obavio pogreb, svaki Jevrejin dužan
je prvo sahraniti preminulog - pa tek potom čuti čitanje Megila.

Kerijat (h)a-Tora (hebr.): javno čitanje Tore prilikom skupnog bogosluženja

koje se ponedjeljkom, četvrtkom, subotom, praznikom, polupraznikom, na Roš
Hodeš i na postove, vrši iza šahrita - a subotom, praznikom, na Jom (h)a-
Kipunm i postove i prije minha. Na jutarnjoj Kerijat (h)a-Tora na šabat ima
sedam alijot, na Jom (h)a-Kipurim šest, na praznik pet, na Roš Hodeš i
polupraznik četiri - a ponedjeljkom i četvrtkom, na postove kao 1 na Hanuka i
Purim - tri. Na popodnevnoj Kerijat (h)a-Tora uvijek čitaju samo trojica. Za
javno čitanje Tore neophodan je minjan.

Kerijat šema (hebr.): kazivanje (recitovanje) odjeljka "šemajisrael"("ču)

Izraele"). U V Knjizi Mojsijevoj, 6:4-9, u odjeljku nazvanom po riječima kojima
i počinje "šema Jisrael" - "čuj Izraele" stoji napisano: "Neka ove riječi koje ti ja
20
danas zapovijedam budu u srcu tvom... govori ih kad liježeš i kad ustaješ". U
istoj knjizi, 11:13-21, u odjeljku koji počinje riječima "Ve(h)aja im šamoa
tišmeu" - "I biće ako budete slušali" naloženo je: "I složite ove riječi moje u
srce svoje... i učite sinove svoje da njima govore kad sjediš u kući svojoj i kad
ideš putem, kad liježeš i kad ustaješ". Navedeni stihovi predstavljaju božansku
zapovijed o svakodnevnom dvokratnom izgovaranju odjeljaka u kojima su
sadržane. - Prema tome, pozitivna je biblijska zapovijed izgovarati pomenute
stavke dva puta dnevno - a lskaz "kad liježeš i kad ustaješ" treba se shvatiti kao
aluziju na vrijeme u kome se micva treba izvršiti. U V Knjizi Mojsijevoj 16:3
stoji: "...Ne bi li se spomenuo svog izlaska iz zemlje misirske u sve dane života
svojega". Mudraci Talmuda su i ovaj stih shvatili su kao praktično uputstvo koje
obavezuje na spominjanje (svako mjesto gdje se u Tori glagol spominjati
pojavljuje u imperativu rabini su tumačili kao uputu da se odredena stvar
obilježi riječima) Izlaska iz Misira ujutru i uveče. Kako, dakle, postoji pozitivna
biblijska zapovijest da se svakodnevno spominje Izlazak iz Misira - logično
rješenje bilo je da se, ionako već zapovijeđenom izgovaranju stavaka "šema
Jisrael" i "Ve(h)aja im šamoa", doda i stavak koji govorio o Izlasku iz Misira.
Radi potrebe jednoobraznosti vjerske prakse, San(h)edrin nije smatrao za uputno
da odabir stiha kojim bi se izašlo iz obaveze spominjanja Izlaska prepusti
svakom pojedincu ponaosob - nego je odredio da se biblijska zapovijed ima
izvršiti upravo čitanjem odjeljka koji sadrži uputu o obavezi stavljanja resa na
uglove odjeće (IV Knjiga Mojsijeva 15:37-41), koji, osim zapovijeđenog
spominjanja Izlaska, opominje i na obdržavanje svih Božijih zapovijedi. Sve u
svemu, pozitivna je biblijska zapovijed da svaki pojedinac u Izraelu, ujutru i
uveče, izrecituje pomenuta tri odjeljka. Rabini su, radi postizanja koncentracije,
kao i davanja posebnog statusa pomenutim biblijskim tekstovima propisali
uvodne i zaključne blagoslove koji se imaju kazati pnje izgovaranja večernjeg i
jutarnjeg šema. - I to prije šema, i ujutru i uveče, po dva blagoslova - a iza šema
- ujutru jedan, a uveče dva blagoslova. Budući da se radi o pozitivnoj biblijskoj
zapovijedi kojoj je samim biblijskim iskazom određeno vrijeme (micvat ase
še(h)a-zeman gera-ma) - to su žene oslobođene obaveze govorenja šema. U
slučaju da žena odluči da, unatoč činjenici da nije dužna izgovarati "Kerijat
šema", ipak, istu izgovori - dozvoljeno joj je da kaže biblijske odjeljke - ali ne i
rabinske blagoslove prije i poslije njih. Mnogi misle da odjeljak "šema Jisrael"
treba biti shvaćen kao molitva. Mudraci Izraela, medutim, termin molitva (ne
baš najsretniji i najspretniji prevod daleko slojevitijeg i značenjima bremenitijeg
hebrejskog termina tefila, čiji je korijen PLL - učiniti krivično djelo -po čemu se
riječ molitva, tefila, bivši izvedena iz konjugacije (h)itpael koja odgovara našem
refleksivu - zapravo treba shvatiti kao "pravdanje") koriste isključivo kad govore
o svenarodnoj dnevnoj molitvi koja je uvedena umjesto žrtve. Lične molbe ne
nazivaju se tefila - nego, radije, bakaša (molba), tehina (umoljavanje) i slično.
"šema Jisrael", međutim, naziva se zasebnim imenom "Kerijat šema"
("Govorenje šema"). Razlog je jednostavan, šema nije molitva ili molba upućena
Bogu (sudeći po njenim prvim riječima - Jevrejin se njome ionako obraća sebi -
šema Jisrael - čuj Izraelu) - nego, radije, kao obnavljanje Saveza s Bogom u
21
kome pojedinac, ujutru i uveče, navodi obaveze svake od strana.

kevod (h)a-met (hebr.): čast pokojnika, naziv za skup propisa koji određuju
kako se ima postupati sa tijelom pokojnika. Običaj je da se tijelo pokojnika ne
ostavlja samo. Ono se čuva kako danju tako noću, praznikom i subotom kao i
radnim danom. Budući da se ovaj čin smatra vjerskom dužnošću, oni koji se
bave ovom micva oslobodeni su svih drugih vjerskih dužnosti.

kevura (hebr.): sahrana.Po učenju Tore čak i zločinac osuđen na smrt ima
pravo na sahranu. Po (H)alaha sahrana se obavlja u najkraćem mogućem roku -
po mogućnosti u roku od 24 časa. Smatra se da je odlaganje izraz nemara prema
pokojniku i predstavlja kako skrnavljenje pokojnikove časti - tako i vrijeđanje
Boga - jer čovjek je stvoren po Božjem obličju. Ako, međutim, upravo
iskazivanje počasti pokojniku zahtijeva odlaganje, recimo u cilju da se okupe
potomci koji žive u različitim gradovima i slično - onda se odlaganje smatra
opravdanim i dozvoljenim. (množina: kevurot)

kiduš (hebr.): doslovno: posvećenje - kratka liturgijska formula koja se sastoji

od blagoslova nad vinom i blagoslova nad ulazećim šabatom ili praznikom (vidi:
Jom-Tov) kojom počinje subotnja praznička večera. Pozitivna je biblijska
zapovijed posvetiti šabat riječima - jer je rečeno: "Spomeni se dana subotnjeg da
ga posvetiš". Šabat treba spomenuti pri njegovom ulasku i pri njegovom izlasku.
Pri ulasku kidušem - a pri izlasku (h)avdalom. Pravilo je da se subotnji kiduš
kaže u noći sa petka na subotu - ali ako ga neko nije rekao tada, greškom ili
namjerno, onda ga treba kazati bilo kad u toku šabata. Nakon ulaska šabata
(dakle nakon zalaska sunca u petak) zabranjeno je jesti ili piti vino dok se ne
kaže kiduš. Isto tako, po izlasku šabata (dakle po izlasku triju zvijezda u Subotu
uveče) zabranjeno je početi jesti, piti, obavljati posao - ili okusiti bilo šta dok se
ne kaže (h)avdala. Vodu je, međutim, dozvoljeno piti. Ako je neko zaboravio -
ili namjerno prekršio zabranu - te jeo ili pio prije kiduša ili prije (h)avdala - tada
neka kaže kiduš nakon što jede. Rabinska je zapovijed da se kiduš i (h)avdala
govore nad vinom. Prvo se blagosilja vino - pa se potom izgovara kiduš - a ruke
se ne peru prije - nego poslije kiduša, a prije uživanja hljeba. Za kiduš se uzima
čaša koja može prihvatititi 1.4 dl ili više. Caša se onda obnše s unutrašnje - a
sapere s vanjske strane. Potom se ista napuni vinom - i držeći je u desnoj ruci,
odignutom od zemlje jedno 8 cm ili više, bez da je pridržava lijevom rukom,
(domaćin) izgovara blagoslov za vino i potom kiduš. Potom onaj koji je
izgovorio kiduš za sviju lspija veći gutljaj – te daje i prisutnima vina. Nakon
ovoga peru se ruke, izgovara se blagoslov nad hljebom i jede. Kiduš se ne
izgovara osim na mjestu obroka. - Dakle, ne može se reći kiduš u jednoj kući - a
objedovati u drugoj. - No, ako je neko kazao kiduš u jednom uglu kuće - on
može objedovati u drugom uglu iste kuće. Zašto se onda izgovara kiduš u
sinagogi? Radi gostiju koji tamo jedu i piju. Onaj koji više voli hljeb nego vino,
ili onaj ko nema vina - pere ruke potom izgovara blagoslov nad hljebom, kiduš -
i poslije toga razlama hljeb i jede. Za razliku od kiduša, (h)avdala se ne može
22
napraviti nad hljebom - nego samo nad vinom.

košer - vidi: kašer

Ladino (Ladino): dijalekt pred-klasičnog španskog jezika koji je do II svjetskog

rata bio maternji jezik većine Sefarda nekadašnjeg Otomanskog Carstva. Danas,
gotovo da i nema porodice u kojoj bi Ladino bio prvi jezik koji bi djeca učila i
na kome bi odrastala.

limud (hebr.): doslovno: učenje, u sefardskoj tradiciji ovim terminom označava

se zajedničko učenje koje se organizuje u kući ili sinagogi na dan smrti
preminulog člana porodice. Na limudu se obično uče mišnajot. Po učenju, u
slučaju da je istom prisustvovao minjan, govori se kadiš derabanan - a potom i
(H)aškava. (množina: limudim)

levaja (hebr.): sprovod. Kod pratnje nema razlike između bogatih i siromašnih,
uvažavanih i nepoznatih. Ako u jednom danu ima više sprovoda sahranjuju se
po redu nastupa smrti. Ko je ranije umro biva ranije i sahranjen. Ispraćaj
pokojnika smatra se velikom micva - u cilju čijeg izvršavanja je dozvoljeno čak
i prekinuti učenje Tore. Običaj je da članovi rodbine ubace u raku po nekoliko
lopata zemlje zato što je upravo rodbina odgovorna za sahranu - pa na ovaj način
i simbolično ispunjava svoju obavezu. Polaganje cvijeća na grob se uglavnom
smatra paganskim običajem. Ekshumacija je (H)alahom zabranjena osim kada se
posmrtni ostaci prenose u Zemlju Svetinje ili na jevrejsko groblje. (množina:
levajot)

luah (h)a-šana (hebr.): kalendar. Obična godina hebrejskog kalendara ima

dvanaest mjeseci od po dvadeset i devet ili trideset dana, a u prestupnim
godinama (u cilju poravnavanja razlike između stvarne sunčane godine i obične
godine hebrejskog kalendara od 354 dana) dodaje se trinaesti mjesec. U vrijeme
postojanja San(h)edrina proglašavanje prestupne godine ovisi o stvarnom
kretanju sunca i mjeseca, klimatskim prilikama i prirodnim pojavama. Od
raspuštanja posljednjeg do obnove sljedećeg San(h)edrina hebrejski kalendar ne
ovisi o stvarnom nego o pretpostavljenom i unaprijed izračunatom kretanju
nebeskih tijela. Po ovom kalendaru zasnovanom na teoriji i računu od devetnaest
godina sedam su prestupne - i to: treća, peta, osma, jedanaesta, četrnaesta,
sedamnaesta i devetnaesta.Ovo su imena mjeseci hebrejske godine:
Nisan = Mart - April,
Ijar = April - Maj,
Sivan = Maj - Juni,
Tamuz = Juni - Juli,
Av = Juli - Avgust,
Elul = Avgust - Septembar,
Tišri = Septembar - Oktobar,
Hešvan = Oktobar - Novembar,
23
Kislev = Novembar - Decembar,
Tevet = Decembar - Januar,
Ševat = Januar - Februar,
Adar = Februar - Mart
veAdar ili Adar šeni = Mart - April.

maariv (hebr.): skupno večernje bogosluženje ili večernja molitva pojedinca. U

sefardskoj tradiciji odomaćeniji je termin arvit.

maca (hebr.): beskvasni hljeb koji se jede na Praznik Beskvasnih Hljebova koji
se (u narodnom govoru) naziva Pesahom - iako je Pesah zapravo naziv samo za
četrnaesti dan mjeseca nisana i žrtvu koja se tada prinosi. Beskvasni hljebovi
(čije je blagovanje na prvi dan Praznika Beskvasnih Hljebova obavezno) imaju
(kao i sam Praznik) ambivalentan karakter. U II Knjizi Mojsijevoj 12:39 piše: "I
od tijesta koje iznesoše iz Misira ispekoše pogače prijesne, jer ne bješe uskislo
kad ih potjeraše Misirci, te ne mogahu oklijevati niti spremiti brašnjenice" - iz
čega proizilazi da se, po Tori, beskvasni hljebovi jedu kao uspomena na brzinu
kojom se ispunilo obećanje o Izlasku - dakle kao simbol oslobodenja. -
Istovremeno, u (H)agadi se beskvasni hljebovi nazivaju imenom "lahma anja" -
hljeb bijede - jer podsjećaju na jedinu hranu koju su (uz korijenje koje su sami
iskopavali tokom mučnog rada) uživali jevrejski robovi u Egiptu - i simbolizuju
ropstvo. Praznik Beskvasnih Hljebova sam po sebi simbolizuje kako
oslobadanje od ovosvjetskog jarma - tako i prihvatanje jarma Božijeg
Kraljevstva; kako oslobođenje od robovanja čovjeku, društvu, istoriji i silama
koje njome upravljaju - tako i svjesno opredjeljenje za robovanje Bogu - što
Tora smatra jedinim načinom za postizanje istinske slobode. Jednako tako i
beskvasni hljebovi simbolizuju obje ove stvari odjednom. (množina: macot)

maces (Jidiš): jidišizirani hebraizam macot - beskvasni hljebovi koji se jedu na

Hag (h)a-Macot - odn. Praznik Beskvasnih Hljebova. Vidi: Pesah.

maceva (hebr.): nadgrobni spomenik. Maceva se postavlja najranije po isteku

šiva - a češće tridesetog dana ili na prvu godišnjicu smrti. Običaj postavljanja
nadgrobnog spomenika je veoma star. Mnogo takvih spomenika je sačuvano do
danas, npr. grob kralja Davida u Jerusalimu, grobovi praotaca u Hevronu, itd.
Od biblijskih vremena, sve do perioda kada je podizanje spomenika postalo
opšta praksa, vladao je običaj da se na grob nabaci gomila kamenja ili da se
pokraj groba postavi vidljiv znak lli stubovi. Ovo se radilo iz dva razloga; da se
tijelo zaštiti od divljih životinja i da se skrene pažnja prolaznicima, naročito
Ko(h)anim, da se tu nalaze grobovi. Aškenazi po pravilu postavljaju nadgrobne
spomenike uspravno, a Sefardi horizontalno. Mjesto na groblju gdje se
sahranjuju rabljene knjige sa Tora tematikom zove se geniza. Spomenik na
geniza obično se obilježava uklesavanjem ili vajanjem otvorene knjige. Na
spomenicima Levijevih često se pojavljuje uklesan vrč koji simbolizuje njihovu
funkciju u Hramu - a na spomenicima Ko(h)amm najčešće su uklesane ruke koje
24
simbolizuju njihovo isključivo pravo blagosiljanja. Nema ujednačenosti u
pogledu natpisa na spomenicima. U biblijsko doba natpisa nije ni bilo. -Kasnije
su se pojavili kratki natpisi kao: "Zihrono livraha" (Neka bi sjećanje na njega
bilo na blagoslov), i sl.. Na spomenicima Aškenaza obično stoje hebrejska slova
"pe" "tet" koja su anagram riječi "po tamun" (ovdje je sklon-jen) ili "po
temuna"(ovdje je sklonjena) - ili slova "pe" "nun" koja su anagram riječi "po
nikbar" (ovdje je sahranjen) ili "po nikbera" (ovdje je sahranjena). Sefardi i za
muškarce i za žene stavljaju slova "mem" "kof' koja su anagram riječi "macevet
kevura" (grobni kamen). Na spomeniku se ispisuju kratki nadgrobni natpisi, ime,
prezime, datum rođenja i smrti, često popraćeni hebrejskim iskazom "Tije
nišmato cerura bicror (h)a-hajim" (Neka bi mu duša bila vezana u snop živih) ili
njegovim anagramom. (množina: macevot)

Magen David (hebr.): Davidov štit, hebrejski naziv za zvijezdu šestokraku koja
je u posljednjim stoljećima stekla status jevrejskog simbola par exelance - iako
ishodišta ovog simbola treba tražiti u drugim i potpuno drugačijim tradicijama.

magen Tora (hebr.): štit Tore, ukras koji se vješa na Sefer Tora, obično od
srebra - a jedan od najčešćih motiva na ovom ukrasu su dva lava koja
pridržavaju ploče Saveza sa Deset Zapovijedi. Mahzor (hebr.): molitvenik za
praznike. Postoje tri vrste Mahzonm: Mahzor za šaloš regalim, Mahzor za Roš
(h)a-šana, Mahzor za Jom (h)a-Kipurim.

maror (hebr.): zelena salata koja se jede u toku seder večere. Maror se, u toku
sedera, jede dva puta. Prvi puta nakon što je svako od prisutnih pojeo obredom
propisanu količinu samog macesa. Svi prisutni obavezni su pojesti "kezajit"
(jevrejska zapreminska mjera koja odgovara zapremini jedne osrednje masline)
zelene salate bez ikakvih dodataka. Drugi puta maror se jede u tzv. "(H)ilelovom
sendviču", koji se sastoji iz "haci kezajit" (jevrejska zapreminska mjera koja
odgovara zapremini polovine jedne osrednje masline) macesa, "haci kezajit"
marora i al-haroseta. Zelena salata mora biti svježa, dobro pregledana da ne
sadrži crve ili kakve insekte, ne smije se soliti ili začiniti uljem ili sirćetom.
(množina: merorim)

matanot la-evjonim (hebr.): pokloni siromasima, naziv za obavezne poklone

siromasima koji se uručuju na Purim u vrijeme seudat Purim. Obaveza je da
svako uruči po jedan poklon najmanje dvojici siromaha. Ova zapovijest zasniva
se na stihu 9:22 Knjige o Ester: "...da u te dane praznuju šaljući obroke jedan
drugom i siromašnima darove". Čak i onaj koji se izdržava od milostinje nije
izuzet od obaveze ispunjavanja ove zapovijesti.

Megilat Ester (hebr.): svitak ili knjiga o Esteri - jedna od dvadeset i četiri
biblijske knjige. čitanje (ili slušanje) Megilat Ester na Purim je obaveza i za
muškarce i za žene. Megilat Ester se na Purim čita dva puta - iza arvita i iza
šahrita.
25
meil (hebr.): ogrtač kojim se omotava Sefer Tora. (množina: meilim)

meldar (Ladino): doslovno: čitati, ime za jevrejsku osnovnu školu odomaćeno

među sefardskim Jevrejima.

meldadu - vidi: limud

met micva (hebr.): pokojnik koji nema rodbinu koja bi bila dužna da se stara o
njegovoj sahrani - te se stoga njegovo sahranjivanje smatra vjerskom dužnošću
bilo kog Jevrejina.

mezuza (hebr.): doslovno: dovratak - u prenesenom značenju odnosi se na dva

biblijska pasusa (Peta Knjiga Mojsijeva 6:4-9 i 11:13-21) koji se, prema
biblijskom propisu, trebaju zapisati na posebno pripremljenoj koži i pričvrstiti
na dovratke svih prostorija predviđenih za Ijudski boravak. (množina: mezuzot)

midraš (hebr.): skupno ime za klasičnu rabinsku egzegetsku literaturu.

(množina: midrašim)

mila - vidi: berit mila

mikve (hebr.): obredno kupatilo. (množina: mikvaot)

minha (hebr.): skupno popodnevno bogosluženje ili popodnevna molitva

pojedinca.

minjan - doslovno: brojanje - ime za kvorum od deset Jevreja (muškaraca)

starijih od trinaest godina koji je neophodan za održavanje javnog bogosluženja,
javnog čitanja Tore i izgovaranje kadiša. Za pojedinačnu molitvu, kao i za
izgovaranje. (množina: minjanim)

mišloah manot iš lere(h)u (hebr.): doslovno: "slanje obroka čovjek bližnjem

svom" - naziv za poklone koji se šalju na Purim. Obaveza je da svako pošalje na
Purim najmanje jednom prijatelju najmanje dvije porcije hrane. - Na primjer:
kolač i vino, sir i hljeb, sudžuku i rakiju - i slično. Ova zapovijest zasniva se na
stihu 9:22 Knjige o Ester: "...da u te dane praznuju šaljući obroke jedan drugom
i siromašnima darove". Čak i onaj koji se izdržava od milostinje nije izuzet od
obaveze ispunjavanja ove zapovijesti.

Mišna (hebr.): doslovno: ono što se stalno ponavlja, usmeno učenje, termin se
prvenstveno odnosi na zbirku propisa i uputa sastavljenu koncem drugog vijeka
n. e. od strane Rabi Jude (h)a-Nasija predsjedavajućeg tadašnjeg San(h)edn-na,
koja predstavlja prvi pokušaj kodifikacije učenja Usmene Tore (vidi: Tora še-be-
al pe). Terminom mišna označava se kako cijela zbirka - tako svaki pojedinačni
26
propis kao najmanja jedinica zbirke. Hebrejski jezik ne poznaje mala i velika
slova, ali se u evropskim jezicima postojanje malih i velikih slova koristi za
dodatno otklanjanje nedoumica pri korišćenju ovog termina. Kada se riječ mišna
piše velikim početnim slovom - tada se odnosi na cijelu zbirku propisa - dok,
napisan malim početnim slovom, označava pojedinačno pravilo.

moel - vidi: mo(h)el

mo(h)el (hebr.): obrezivač. (množina: mo(h)alim)

musaf (hebr.): dodatna molitva koja se govori iza šahrita subotom, praznikom i
na mlađak. (množina: musafim)

neila (hebr.): dodatna molitva koja se govori na Jom (h)a-Kipurim iza minha.

ner tamid (hebr.): vječno svjetlo, kandilo (ili u novije vrijeme posebna sijalica
sa simuliranim plamenom) koje se drži stalno upaljenim pred (h)ehalom - i koje
treba da nas podsjeća na menoru koja je stalno gorjela u Hramu.

netilat jadajim (hebr.): doslovno: podizanje ruku - obredno pranje ruku prije
Kerijat šema, tefda ili blagovanja obroka. Prije i poslije uživanja hljeba ili
obroka (ne užine) koji se sastoji od tjestenina peru se ruke. Prvo pranje ruku
naziva se netilat jadajim (podizanje ruku) jer se ruka koja se sapira postavlja pod
uglom od četrdeset i pet stepen (vrhovi prstiju na gore) - tako da se voda slijeva
od vrhova prstiju ka zglobu šake. Prije prvog pranja ruku izgovara se blagoslov:
"Baruh Ata Adonaj, Elo(h)enu Meleh (h)a-olam, ašer kidešanu bemicvotav,
vecivanu al netilat jadajim." "Blagosloven si Ti, Gospode, Bože naš, Kralju
svijeta, koji si nas posvetio svojim zapovijedima, i zapovjedio nam podizanje
ruku." Prema Talmudu, blagoslov za pranje ruku treba se izgovoriti prije samog
pranja. Voda kojom se ruke peru mora biti dostojna pijenja. Ako se radi o
stajaćoj vodi ona je morala biti pokrivena (ili u začepljenoj flaši). Voda se mora
posipati iz posude koja može primiti najmanje reviit (1.4 dl) vode - što je
minimalna količina vode koja se mora izliti na obje ruke zajedno. Voda se može
prosuti odjednom po pola čaše na svaku ruku - ili u nekoliko mlazova. Danas je
opšteuvrežen običaj da se prvo sipaju tri mlaza na hjevu - a potom na desnu
ruku. Ko se ovog običaja ne pridržava nije na gubitku - a ko ga se pridržava ne
zaslužuje time specijalni dobitak. Drugo pranje ruku naziva se na hebrejskom
majim aharonim - "posljednje vode". Iako danas mnogi zanemaruju ovo pravilo
ono nije ništa manje važno od prvog pranja ruku - i činjenica da je razlogu, zbog
kojega je ovo pravilo uvedeno, možda prošao rok trajanja nema nikakve veze sa
pravilom samim - jer (H)alaha je stvar procedure - a ne razloga koji su hahamim
naveli za ustanovljavanje određenog pravila. Zakoni o vodi i količini vode su
identični kao i za netilat jadajim. Razlika je u tome što se nad majim aharomm
ne blagosilja - i što su vrhovi prstiju okrenuti na dole - tako da se voda sliva od
članka šake ka vrhovima prstiju.
27
pajtan (hebr.): pisac pijuta (pjesme kojom se veliča Bog ili upućuje na ispravan
put). (množina: pajtanim)

parohet (hebr.): vezeni preknvač kojim se zastire aron (h)a-kodeš. Izvorno

termin se odnosi na zavjes koji je dijelio Svetinju nad Svetinjama od Svetinje u
šatoru od sastanka, i koji je načinjen po izričitom božanskom nalogu - vidi: II
Knjiga Mojsijeva (26:31-33): "I načini zavjesu od porfira i od skerleta... da vam
zavjesa rastavlja Svetinju od Svetinje nad Svetinjama". (Vidi takođe II Knjiga
Mojsijeva 40:1.) Čest dekorativni simbol na parohetu ili meilu, posebno u
aškenaskim opštinama, su lavovi. Lav je simbol Judinog plemena od koga vodi
porijeklo većina savremenih Jevreja. Pri blagosiljanju svojih dvanaest sinova
Jakov je Judu uporedio sa lavom - "laviću Juda..." - vidi: I Knjiga Mojsijeva
49:9. I na parohetu i na meilu lavovi obično pridržavaju krunu. U vrijeme
izraelskog carstva narod Izraela je imao tri krune: krunu kraljevstva, krunu
sveštenstva (prvosveštenik) i krunu Tore (mudrac). Propast izraelskog
kraljevstva i razrušenje Hrama preživjela je samo kruna Tore - mudrost - i ona je
jemac obnove dviju ostalih kruna, i jemac njihova opstanka nakon obnove - pod
uslovom da kruna Tore zadrži svoje uzvišeno mjesto prve među jednakima.
(množina: parohot)

perašat (h)a-šavua (hebr.): sedmični odjeljak Tore koji se javno čita prilikom
subotnjeg jutarnjeg bogosluženja. Bez obzira na javno čitanje Tore, dužan je
svaki pojedinac pročitati perašat (h)a-šavua dva puta na hebrejskom i jedanput u
aramejskom prevodu. Pomenutu obavezu on može izvršiti bilo kada u toku
sedmice na koju se peraša odnosi - ili, najkasnije, u toku samog šabata na koji se
pomenuta peraša čita. (množina: perašijot (h)a-šavua)

Pesah (hebr.): Praznik oslobođenja iz egipatskog ropstva i praznik svjesnog

opredjeljenja na robovanje Bogu. Izvorno termin Pesah označavao je kako žrtvu
koja se prinosila četrnaestog dana mjeseca nisana iza podne - tako i period u
kome se prinosila - a koji se nazivao Hag (h)a-Pesah (Praznik Pashalne žrtve -
vidi: II Knjiga Mojsijeva 34:25). U sumrak istoga dana počinjao je sedmodnevni
Praznik Prijesnih Hljebova (Hag (h)a-Macot). U toku prve noći Praznika
Prijesnih Hljebova jelo se, zajedno sa beskvasnim hljebovima i gorkim travama,
pashalno jagnje prinešeno na Praznik Pashalne žrtve - i pripovijedala kaža o
Izlasku iz Egipta. Kako je za prinošenje pashalne žrtve neophodno postojanje
žrtvenika u Jerusahmu, te kako isti ne samo da stoljećima leži razrušen - nego ni
danas još uvijek nije obnovljen - rabini su se bojali da će Pesah nestati iz
jevrejske svijesti i imenom i sadržajem. Stoga su Praznik Prijesnih Hljebova
počeli nazivati imenom Pesah. Cilj je bio da se Prazniku Pashalne žrtve sačuva
barem ime - pa makar i po cijenu da izvorno ime Praznika Beskvasnih Hljebova
padne u zaborav - jer ovom prazniku je sačuvan sadržaj. Pogrešno je Pesah
smatrati praznikom slobode u nacionalnom smislu te riječi. Svaki narod koji se
iole dugo zadržao na istorijskoj sceni imao je priliku i da porobljava i da bude
28
porobljen. Činjenice ovog tipa irelevantne su sa stanovišta metafizike, i nemaju
nikakvu univerzalnu vanistorijsku važnost. Svođenjem Pesaha na puki praznik
slobode - univerzalna objava Boga svog Univerzuma svodi se na folklor i
istoriju jednog naroda. Pesah nije praznik oslobođenja koje je samo sebi cilj.
Radije, radi se o prazniku ciljnog oslobođenja, prazniku oslobođenja od stega
ovog svijeta i društveno-istorijskih snaga i procesa u cilju preuzimanja obaveze
za stvaranje idealnog društva. "Hag (h)a-Macot" (Praznik Beskvasnih Hljebova)
ili "Zeman Herutenu" (Vrijeme naše slobode), kako se ovaj praznik još zove na
hebrejskom jeziku, uz Šavuot i Sukot, jedan je od tri hodočasna praznika
prilikom kojih su (u vrijeme kad postoji Hram) svi punoljetni muškarci obavezni
hodočastiti u Sveti Grad Jerusalim. U Izraelu, prvi i sedmi dan Pesaha su
zapovjedni praznici na koje se odnose sve zabrane šabata (sa izuzetkom kuvanja,
koje je na šabat zabranjeno - a na praznik dozvoljeno). Ostalih pet dana praznika
nazivaju se "Hol (h)a-moed" ili polupraznik. U Dijaspori je, zbog mogućnosti
greške u određivanju mladog mjeseca, uvedena praksa da se prvi i sedmi dan
praznika protegnu na četrdeset 1 osam sati, čime se osigurava da je (unatoč
mogućoj grešci) ipak, obuhvaćen i pravi praznik. Stoga su, u Rasijanju, dva prva
i dva posljednja dana Pesaha zapovjedni praznici (hebr. "Jamim Tovim") - a
četiri preostala dana "Hol (h)a-moed" (polupraznici). Sljedstveno, u Izraelu
Pesah traje sedam (od 15-og do 21-og nisana), a u Dijaspori osam dana (od 15-
og do 22-og nisana). Pesah se slavi po iznčitom božanskom nalogu, kao dan
uspomene na "Jecijat Micrajim" (Izlazak iz Misira). Za svo vrijeme praznika
izričito je zabranjeno kako jelo tako i posjedovanje kvasnih hljebova ili bilo
čega kvasnog, a naloženo jedenje beskvasnih hljebova - macot.

Izrazi kojima se čestita praznik Kod Sefarda:

Napomena: Prevod je naveden samo u cilju razumijevanja izraza čestitanja.
Ipak, budući da u prevodu na naš jezik ovaj izraz čestitanja zvuči vrlo rogobatno
i arhaično - preporučuje se korištenje izvornog hebrejskog teksta bez prevoda.
Moadim lesimha! Neka bi vremena zakazana (za hodočašća) bila na radost!
Odgovor:
Hagim uzmanim lesason! Neka bi dani žrtve i (zapovijeđena) razdoblja bila na
radovanje!
Ili na Ladinu:
Buen Moed! Dobar (Sretan) Praznik!
Na šta se odgovara sa:
Buen Moed! Anjus mučus! Dobar (Sretan) Praznik! Mnogo godina!
Kod Aškenaza:
Hag sameah vekašer! Radostan (Sretan) i kašer Praznik!
Odgovor:
Hag sameah! Radostan (Sretan) Praznik!
Ili na Jidišu:
Gut Jontef! Dobar (Sretan) Praznik!
Odgovor:
Gut Jontef! Dobar (Sretan) Praznik!
29
pikuah nefeš (hebr.): doslovno: staranje za dušu - pravila o ponašanju u slučaju
životne opasnosti. Opasnost po život u redovnim situacijama (osim u slučaju
zabrane pridržavanja propisa Tore - kada je micva da se život žrtvuje na Kiduš
(h)a-šem i u slučaju zabrane obdržavanja ili zapovijesti prestupanja
najnevažnijeg običaja - a kamo li jedne od Tora zapovijedi) privremeno stavlja
van snage gotovo sve propise Tore - osim u tri izuzetka o kojima će kasnije biti
riječi. Istorija, međutim, poznaje i nesretna odstupanja od ove upute Usmenog
Zakona. - Tako, na primjer, nekanonska knjiga Makabejaca, bilježi da je grupa
jevreja u drugom vijeku p. n. e. odbila da se na šabat bori protiv sirijskih snaga i
da je bila zbrisana sa lica zemlje. Matatja, vođa jevrejske pobune protiv Antioha,
odbacio je poimanje jevrejskog prava po kome smrt treba pretpostaviti kršenju
subote. Matatja je rekao: "Ako postupimo isto kao naša braća, neprijatelji će nas
izbrisati sa lica zemlje". Knjiga Makabejaca bilježi da su tog dana jevrejski
pobunjenici riješili "ako iko dođe da se protiv nas bori na šabat, uzvratićemo mu
jednakom mjerom - radije nego da dopustimo da budemo pobijeni kao naša
braća." Šabat je, naravno, samo eklatantan primjer, izabran upravo zbog
neizmjerne važnosti šabata u opstanku Tore kao sis-tema (otud i smrtna kazna za
kršenje šabata). Pravilo kojim se dozvoljava kršenje šabata ili neke druge
zapovijedi u cilju spašavanja života drugog obdržavatelja Zakona zasnovano je
na načelu da su zapovijesti date da se po njima živi - a ne da se po njima umire.
Ovo načelo važi i u slučaju prisiljavanja na kršenje neke zapovjedi - ali tada
postoji dodatno ograničenje. - Naime, dozvoljeno je prestupiti zapovijest
isključivo ako nasilnik nije motivisan željom da natjera Jevrejina na kršenje
micvot - nego ga zanima njegov lični užitak (naredio je da se za njega obavljaju
poslovi - i ne zanima ga što je šabat, ili naredio je da mu skuvaju i pred njim
probaju određenu vrstu hrane - i slično). Ako je, pak, očigledno da nasilnik ne
tjera Jevrejina na kršenje zapovijedi ličnog užitka radi - nego iz ideoloških
razloga - da bi potcijenio jevrejski zakon u očima mnogih - onda je bitno da h
sceni prisustvuje deset punoljetnih Jevreja. Ako ne - onda važi princip: "jaa-vor
- uval je(h)areg" - "bolje prestupiti nego biti ubijen" - ali ako se radnja odvija u
prisustvu jevrejske zajednice - primjenjuje se obrnuti princip: "je(h)areg ve-bal
jaavor" - "bolje biti ubijen nego prekršiti". Onaj ko bi u situaciji gdje nasilnik ne
izvrgava ruglu jevrejski zakon nego ga interesuje vlastiti užitak, pretpostavio
smrt prekršaju zapovijesti - ima se po jevrejskom zakonu smatrati samoubicom.
Sva rečena pravila važe isključivo u slučaju pojedinačne pojave. - No, ako bi se
pojavio kralj, car, vlastodržac, predsjednik i slično koji bi zabranili obdržavanje
jevrejskog zakona u potpunosti - ili samo pojedinih njegovih dijelova - s
namjerom da ih u potpunosti stave van snage - tada, dužnost je svakog Jevrejina,
bez obzira na to da li se radnja odvija u osami - ili u prisustvu drugih Jevreja, da
sigurnu smrt pretpostavi obesvećenju božanskog imena. Osim pomenutih
slučajeva pojedinačnog ili opšteg šikaniranja i omalovažavanja zakona postoje i
tri zapovijesti koje je Tora, zbog njihove neobične važnosti, izdvojila lzmedu
ostalih šest stotina i trinaest, naloživši da čovjek radije umre - nego da ih prekrši,
bez obzira na to da li nasilnik zahtijeva kršenje zapovijesti vlastitog užitka ili
30
šikaniranja radi - te bez obzira na pitanje da li se radi o pojedinačnom slučaju -
ili o opštoj hajci na jevrejski Zakon. U slučaju ove tri zapovijesti, kao i u slučaju
pojedinačnog šikaniranja u prisustvu zajednice (ili opšteg progona) važi
pomenuto pravilo. "je(h)areg ve-bal jaa-vor" - "bolje biti ubijen nego prekršiti".
Tri zabrane u slučaju kojih je bolje izgubiti život nego li ih prekršiti su:
1. avoda zara - u doslovnom prevodu strana služba - svaka vrsta bogosluženja
koja nije izričito propisana Savezom - bez obzira na to da li se radi o služenju
stranim "bogovima" posredstvom službi koje je zapovjedio Bog, o službi Bogu
posredstvom službi koje su "zapovijedili" strani "bogovi" - ili o službi stranim
"bogovima" na način na koji su oni to i "zapovjedili".
2. šefihuth damim - prolivanje krvi.
3. giluj arajot - zabranjeni seksualni odnosi.

pijut (hebr.): pjesma kojom se veliča Bog ili koja podstiče na obdržavanje
Njegovih zapovijesti i čije se pjevanje u određenim prilikama uvriježilo u tolikoj
mjeri da je nezvamčno postala nezaobilaznim dijelom bogosluženja za tu
priliku. (množina: pijutim)

pizmon (hebr.): pjesma kojom se veliča Bog ili podstiče na obdržavanje

Njegovih zapovijesti koja se (za razliku od pijuta) izvodi na kućmm
svečanostima. (množina: pizmonim)

Purim (hebr.): doslovno: ždrijebovi - Praznik kojim se slavi spasenje Jevreja iz

ruku mido-persijskog velikog vezira (H)amana koji je od kralja Ahašveroša
ishodovao dekret o uništenju cjelokupnog Jevrejstva imperije. Ovaj praznik u
samom gradu Sušanu i u onim izraelskim gradovima koji su bili utvrđeni u
vrijeme Jehošue ben Nuna slavi se četrnaestog - a u ostatku svijeta petnaestog
Adara. Priča o Purimu sadržana je u biblijskoj Knjizi o Esteri. Događaj se zbio
za vrijeme vladavine kralja Ahašveroša (485 - 464. godine p. n. e.), i opisan je u
biblijskoj Knjizi o Ester. Na ovaj dan zabranjeno je postiti ili držati posmrtno
slovo. Svaki Jevrejin je dužan da na Purim ispuniti četiri slijedeće zapovijesti:
1. Kerijat (h)a-Megila
2. Mišloah manot iš le-re(h)u
3. Matanot la-evjonim
4. Seudat Punm - praznični objed.

Izrazi kojima se čestita praznik

Kod Sefarda:
Purim lesimha! Purim na radost!
Odgovor:
Purim lesimha! Purim na radost!
IIi na Ladinu:
Buen Purim! Dobar (Sretan) Purim!
Na šta se odgovara:
Buen Purim! Dobar (Sretan) Praznik!
31
Kod Aškenaza:
Purim Sameah! Radostan (sretan) Purim!
Odgovor:
Purim Sameah! Radostan (sretan) Purim!

Purim di Saraj - vidi: Hag (h)a-Asirim

rabanit (hebr.): žena rava.

rabi (hebr.): meritorni tumač i priznati sudija jevrejskog zakona, aškenaski

način izgovaranja izvorne hebrejske titule ribi. (množina: rabanim)

rabin - grčko-latinski ekvivalent hebrejskog termina rav koji se odomaćio i u

našem jeziku.

rabiner - jidišizirana varijanta termina rabin.

rav (hebr.): rabin, osoba učena u jevrejskom pravu, haham. Vidi takođe ribi.
(množina: rabanim)

rebecin (Jidiš): aškenaski ekvivalent hebrejskog termina rabanit, rabinova žena.

ribi (hebr.): meritorni tumač i priznati sudija jevrejskog zakona. U vrijeme

Mišne i Talmuda, u Zemlji Izraela je još uvijek postojala neprekinuta tradicija
postavljanja meritornih tumača i priznatih sudija koja je sezala unatrag do
samog Mojsija. Mojsija je, po učenju Tore, za sudiju nad Izraelom postavio sam
Gosopod Bog. Mojsije je postavio sedamdeset starješina koji su od tog momenta
pa nadalje predstavljali Vrhovni Sud. Vrhovni Sud je postavljao sudije svih
nižih sudova. Kada bi se upraznilo mjesto u nekom od sudova - ako se radilo o
najnižoj instanci proglašavan je sudijom neko od dostojnih kandidata - a ako se
radilo o nekoj od viših sudskih instanci tad bi na upražnjeno mjesto došao
najučeniji među sudijama niže instance; na njegovo bivše mjesto, opet, došao bi
najučeniji sudija niže instance - a u najnižu instancu bio bi primljen neko od
dostojnih kandidata. Sve priznate sudije svih instanci imale su pravo da (uz
uslov pristanka Predsjednika Vrhovnog Suda) najbolje među vlastitim
učenicima proglašavaju sudijama. Učenjak proglašen meritornim tumačem
jevrejskog prava i postavljen za priznatog sudiju na ovakav način nazivao se
Ribi (u aškenaskom izgovoru: Rabi) - a učenjak koji iz razloga geografske
udaljenosti (recimo živjeli su u Vavilonu a ne u Erec Jisraelu) ili iz nekih drugih
razloga nije dobio ukaz o postavljanju nazivao se Rav. Većina mudraca Mišne i
Jerusalimskog Talmuda nosili su titulu Ribi - a većina mudraca Vavilonskog
Talmuda titulu Rav. Zbog progona u Erec Jisraelu lanac postavljanja je prekinut
- i može biti obnovljen samo s obnovom San(h)edrina.

Rabin je grčko-latinski ekvivalent hebrejskog termina Rav - i označava osobu

32
učenu u jevrejskom zakonu, bez obzira na to da li obnaša neku funkciju u
jevrejskoj zajednici (učitelj, dajan, hazan i sl.) ili ne. Savremeni običaj
proglašavanja rabinom ustupak je evropskom okruženju - a ne zahtjev
jevrejskog prava. Rabin nije funkcija nego stepen lične naobrazbe. Da li će
odredeni učenjak obnašati neku od funkcija u jevrejskoj opštini unutrašnja je
stvar opštine u koju se ne mogu miješati vanjski činioci.

rimonim (hebr.): doslovno: narovi, odnosi se takođe i na srebrne ukrase u

obliku krune sa zvončićima koji se stavljaju na Sefer Toru.

Roš (h)a-šana (hebr.): doslovno: glava godine, Nova godina. U Tori ovaj se
praznik naziva Jom Terua - Dan Trubni (vidi: IV Knjiga Mojsijeva 29:1) zbog
pozitivne biblijske zapovijedi kojom se nalaže da se na ovaj dan duva u šofar. U
rabinskoj književnosti ovaj praznik se još naziva i Jom (h)a-zikaron - Dan
Sjećanja, jer se na ovaj dan Bog spominje svih ljudi i njihovih djela na osnovu
kojih presuđuje šta će se s njima zbiti u slijedećoj godini. To je razlog zašto se
ovaj dan naziva i Jom (h)a-din - Dan Suda. U vrijeme postojanja San(h)edrina
proglašavanje novog mjeseca ovisi o stvarnom kretanju mjeseca. San(h)edrin bi
pratio mjesečeve mijene, i u momentu kada bi se pojavio mladi mjesec proglasio
bi Roš Hodeš - odnosno početak novog mjeseca. Često se dešavalo da
San(h)edrin sjedi cijeli posljednji dan prethodnog mjeseca u očekivanju
svjedoka koji bi javili da se pojavio novi mjesec - a da ovi ne dođu jer mladi
mjesec nije viđen. U takvim slučajevima tek bi sutradan došli svjedoci koji su
vidjeli mladi mjesec, i novi mjesec bi bio proglašen sa danom zakašnjenja.
Upravo to je i razlog što se u dijaspori zapovijedni biblijski praznici svetkuju
dva umjesto jedan dan. Naime, kako postoje dva dana u kojima bi se mladi
mjesec mogao pojaviti, u Izraelu su se ljudi ravnali po proglasu suda koji se,
opet, ravnao po iskazima svjedoka zasnovanim na opservacijama stvarnog
stanja. Istovremeno, u dijaspori u koju nije stizala informacija o tome koji je
dan, od dva moguća, proglašen stvarnim početkom novog mjeseca - uzimalo se
kao da je novi mjesec proglašen prvog dana. Svejedno, praznici koji bi se
određivali u odnosu na dan svetkovali bi se dva dana (za slučaj da pretpostavka
nije bila tačna). U slučaju Roš (h)a-šana koja pada na prvi dan mjeseca tišrija,
čak i u vrijeme kada je u Jerusalimu postojao San(h)edrin koji je proglašavao
Roš Hodeš poslanici suda ne bi stigli obići druga mjesta u Izraelu i objaviti
narodu kada je proglašen novi mjesec. Stoga se i u stara vremena Roš (h)a-šana
slavila dva dana - kako u dijaspori - tako i u svim onim mjestima u Izraelu do
kojih ne bi stigli glasnici suda. Iako, do obnove sljedećeg San(h)edrina,
hebrejski kalendar ne ovisi o stvarnom nego o pretpostavljenom i unaprijed
izračunatom kretanju nebeskih tijela - pa se tako i u Izraelu i u dijaspori tačno
zna kada pada mladi mjesec - a kada koji praznik; rabini su, ne želeći mijenjati
već uvriježeni običaj, odredili da se nastavi sa dvodnevnim svetkovanjem
praznika u dijaspori. Kako se Roš (h)a-hna i u većini Izraela slavila dva dana
(jer glasnici suda nisu uspijevali stići do svih mijesta) - to je uobičajeno da se
ovaj praznik i u Izraelu slavi dva dana. Danas je uobičajeno da se čak i u samom
33
Jerusalimu u kome se svojevremeno praznik sigurno slavio samo jedan dan (jer
je odluka suda o tome koji je dan proglašen početkom novoga mjeseca vrlo brzo
bivala poznata svima) Roš (h)a-šana slavi dva dana kao u ostatku Izraela i cijeloj
dijaspori.

Izrazi kojima se čestita praznik Kod Sefarda:

Izraz kojim se praznik čestita muškarcu:
Tizke lešanim rabot! Neka bi bio pomilovan na mnogo godina!
Odgovor:
Tizke ve-tihje letaarih jamim! Neka bi bio pomilovan i neka bi doživio duljinu
dana!
Izraz kojim se praznik čestita ženi:
Tizki lešanim rabot! Neka bi bila pomilovana na mnogo godina!
Izraz kojim se praznik čestita skupu:
Tizku lešanim rabot! Neka biste bili pomilovani na mnogo godina!
Ili na Ladinu:
Anju buenu! Dobru (Sretnu) godinu!
Na šta se odgovara sa:
Anju buenu! Anjus mučus! Dobru (Sretnu) godinu! Mnogo godina!
Kod Aškenaza:
Izraz kojim se praznik čestita muškarcu:
Lešana tova tihatev vetihatem!
Neka bi bio zapisan i zapečaćen na
dobru godinu!
Izraz kojim se praznik čestita ženi:
Lešana tova tihatvi vetihatmi! Neka bi bila zapisana i zapečaćena na dobru
godinu!
Izraz kojim se praznik čestita skupu:
Lešana tova tihatvu vetihatmu! Neka biste bili zapisani i zapečaćeni na dobru
godinu!
U svakom slučaju odgovara se sa:
Šana tova! Šana tova! Dobru (Sretnu) godinu! Dobru (Sretnu) godinu!

Roš Hodeš (hebr.): početak mjeseca, dan viđenja mlađaka i proglašavanja

novog mjeseca. U vrijeme postojanja San(h)edrina proglašavanje novog mjeseca
ovisi o stvarnom kretanju mjeseca. San(h)edrin bi pratio mjesečeve mijene, i u
momentu kada bi se pojavio mladi mjesec proglasio bi Roš Hodeš. Često se
dešavalo da San(h)edrin sjedi cijeli posljednji dan prethodnog mjeseca u
očekivanju svjedoka koji bi javili da se pojavio novi mjesec - a da ovi ne dođu
jer mladi mjesec nije viđen. U takvim slučajevima - tek bi sutradan došli
svjedoci koji su vidjeli mladi mjesec, i novi mjesec bi bio proglašen sa danom
zakašnjenja. Upravo to je i razlog što se u dijaspori zapovjedni biblijski praznici
svetkuju dva umjesto jedan dan. Naime, kako postoje dva dana u kojima bi se
mladi mjesec mogao pojaviti, u Izraelu su se ljudi ravnali po proglasu suda koji
se, opet, ravnao po iskazima svjedoka zasnovanim na opservacijama stvarnog
34
stanja. Istovremeno, u dijaspori u koju nije stizala informacija o tome koji je
dan, od dva moguća, proglašen stvarnim početkom novog mjeseca - uzimalo se
kao da je novi mjesec proglašen prvog dana. Svejedno, praznici koji bi se
određivali u odnosu na dan svetkovali bi se dva dana (za slučaj da pretpostavka
nije bila tačna). Iako, do obnove slijedećeg San(h)edrina, hebrejski kalendar ne
ovisi o stvarnom nego o pretpostavljenom i unaprijed izračunatom kretanju
nebeskih tijela - pa se tako, i u Izraelu i u dijaspori, tačno zna kada pada mladi
mjesec - a kada koji praznik - rabini su, ne želeći mijenjati već uvriježeni običaj,
odredili da se nastavi sa dvodnevnim svetkovanjem praznika u dijaspori. Po
unaprijednom matematičkom kalendaru koji je danas na snazi oni mjeseci koji
imaju dvadeset i devet dana obuhvataju samo jedan Roš Hodeš. Prvi dan
takvoga mjeseca je Roš Hodeš toga mjeseca. Istovremeno, oni mjeseci koji broje
trideset dana imaju dva Roš Hodeša. Prvi Roš Hodeš je prvi dan mjeseca - a
drugi Roš Hodeš je trideseti dan istoga mjeseca koji se smatra prvim danom
mladoga mjeseca, dok se prvi dan slijedećeg mjeseca smatra drugim danom
mladoga mjeseca. Dakle, u slučaju mjeseca koji dolazi iza mjeseca koji broji
trideset dana Roš Hodeš traje dva dana: trideseti dan prethodnog i prvi dan
novog mjeseca.

rubi (hebr.): iskvareno od ribi, ovim se lmenom, obično, među Sefardima,

naziva vjeroučitelj.

rubisa (Ladino): sefardski ekvivalent hebrejskog termina rabanit, rabinova

žena.

sandak (hebr.): osoba koja drži u krilu dijete koje se obrezuje.

seder - vidi: seder večera

seder večera - praznična večera prve (u dijaspori i druge) noći Praznika

Beskvasnih Hljebova (vidi: Pesah). Na seder večeri jedu se određena jela koja
treba da nas podsjete na ropstvo u Egiptu kao i na čudo Izlaska. Ta jela su
obavezni dio seder-večere, te se, stoga, obično izdvajaju od ostalih jela koja nisu
dio rituala time što se stavljaju na veliki tanjir. Neophodna jela na obrednoj
večeri su: macot, maror, zeroa, beca, al-haroset, karpas, vino. Budući da se, u
vrijeme kad postoji Hram, na Pesah prinose dvije žrtve: Korban Pesah (posebna
pashalna žrtva) i Korban Hagiga (redovna praznička žrtva) običaj je da se na
seder sto stave dva pečena (ili kuvana) jela (na hebrejskom - šene tavšilin) od
kojih jedno (zeroa) predstavlja Korban Pesah, a drugo (beca) Korban Hagiga.
Kako Jevreji (prema izričitom biblijskom iskazu "I bi veče i bi jutro - dan prvi")
računaju dan od večeri - Praznik Beskvasnih Hljebova počinje tek sa zalaskom
sunca 14-og Nisana. Seder se, dakle, može započeti tek nakon izlaska triju
zvijezda (što je siguran znak da je novi dan već počeo). Seder večera sastoji se iz
četrnaest dijelova:
1. kadeš - izgovaranje prazničnog ili prazničnog i subotnjeg (ako praznik pada
35
na šabat) kiduša.
2. urhac - pranje ruku (s blagoslovom) prije blagovanja karpasa.
3. karpas - izgovaranje blagoslova blagovanje karpasa.
4. jahac - lomljenje macot (nije obavezno - ali se običava).
5. magid - pripovijedanje (H)agade.
6. rahca - pranje ruku (s blagoslovom) prije blagovanja beskvasnog hljeba.
7. moci - izgovaranje redovnog blagoslova za blagovanje hljeba.
8. maca - izgovaranje posebnog blagoslova pred ispunjavanje pozitivne biblijske
zapovijedi o blagovanju beskvasnog hljeba na Praznik
Beskvasnih Hljebova.
9. maror - blagovanje marora (s blagoslovom).
10. koreh - blagovanje "(H)ilelovog sendviča" koji se sastoji od marora, al-
haroseta i maca.
11. šulhan oreh - ne-ritualni dio objeda.
12. cafun - blagovanje afikomana.
13. bareh - izgovaranje molitve zahvalnice nakon jela. Vidi: birkat (h)a-mazon.
14. (H)alel - izgovaranje zaključnih Psalama.
15. nirca - neobavezna ali uobičajena liturgijska formula kojom se zvanično
završava seder.

Sefarad (hebr.): hebrejsko ime za Španiju.

Sefard - vidi: Sefaradi.

Sefaradi (hebr.): Španac, u hebrejskom jeziku ovaj termin označava kako

španske Jevreje kao posebnu etničko-kulturnu skupinu koja već vijekovima ne
živi u Spaniji - tako i žitelje savremene Španije bez obzira na njihovo etničko
porijeklo ili vjersku pripadnost. U drugim jezicima ovaj termin se odnosi
isključivo na španske Jevreje. U mnogim jezicima izvorni hebrejski termin je
prilagođen glasovnim uzusima jezika domaćina - recimo naša prilagođenica:
Sefard, ili engleska: Sefardi.

Sefer Tora (hebr.): Svitak Tore (Petoknjižja lli Pet Knjiga Mojsijevih) pisan
rukom na specijalno pripremljenoj koži koji se koristi u sinagogalnom
bogosluženju.

seudat (h)avraa (hebr.): obrok utjehe, naziv za prvi obrok koji se priprema
ožalošćenima po povratku sa sprovoda. Obrok pripremaju prijatelji, susjedi,
članovi Hevra Kadiša, jer je po (H)alaha ožalošćenima zabranjeno da prvi obrok
pripremaju sami. Talmud prenosi da je u staro vrijeme bogatima prvi obrok
serviran u zlatnim i srebrnim košarama, a siromašnima u košarama od vrbe.
Budući da su se time vrijeđala osjećanja siromašnih, rabinskim propisima je
određeno da se prvo jelo svima donosi u košarama od vrbe.

Seudat Purim - purimski praznični objed u toku koga su punoljetni muškarci

36
obavezni piti vino dok ne zadrijemaju. Ova zapovijest zasniva se na stihu 9:17
Knjige o Ester: "I praznovaše taj dan gosteći se i veseleći se".
Sidur (hebr.): molitvenik za radni dan i šabat.

suka (hebr.): koliba koja se gradi pored kuće u kojoj se jede i spava u toku
praznika Sukot Zidovi suka mogu biti napravljeni od drveta, kartona, kamena ili
cigli. Ono što je bitno je da suka ne smije biti pokrivena crijepom, lesonitom ili
najlonom - nego granjem, drvenim letvama, trskom ili asurama - i to tako da se
kroz iste može vidjeti nebo. Dozvoljeno je užinati izvan suka. U toku Sukota sav
se život odvija u suka, a u pravu kuću ulazi se poslom i privremeno. Stoga se
ćilimi, slike, vaze i drugi ukrasi prenose u suka. Na šemini Aceret već se više ne
sjedi u suka. (množina: sukot)

Sukot (hebr.): doslovno: sjenice, Praznik Sjenica koji se slavi kao uspomena na
izlazak iz Egipta i dugi put do Izraela kroz pustinju. Praznik Sjenica traje od
petnaestog do dvadeset i drugog tišrija. Dvadeset i trećeg tišrija nastupa šemini
Aceret (Osmi zaključni dan) koji se smatra zasebnim praznikom. Kako se
sedmodnevni penod Sukota završava zasebnim praznikom bilo je nemoguće
proširiti u dijaspori sam Sukot na osam dana. - Tako Sukot i u Izraelu i u
dijaspori traje sedam dana - s tim što je u Izraelu samo prvi dan Sukota Jom Tov
(zapovjedni prazmk) - a ostalih šest dana su hol (h)a-moed (polupraznik); dok su
u dijaspori prva dva dana prazmka zapovjedni praznici - te tako u dijaspori
polupraznici traju samo pet dana. Šemini Aceret svetkuje se u Izraelu jedan - a u
dijaspori dva dana. U toku svih sedam dana Sukota svi su punoljetni muškarci
obavezni spavati i blagovati obroke u suka, izvan suka smije se samo užinati ili
piti.

Izrazi kojima se čestita praznik

Kod Sefarda:
Napomena: Prevod je naveden samo u cilju razumijevanja izraza čestitanja.
Ipak, budući da u prevodu na naš jezik ovaj izraz čestitanja zvuči vrlo rogobatno
i arhaično - preporučuje se korištenje izvornog hebrejskog teksta bez prevoda.
Moadim lesimha! Neka bi vremena zakazana (za hodočašća) bila na radost!
Odgovor:
Hagim uzmanim lesason! Neka bi dani žrtve i (zapovjedena) razdoblja bila na
radovanje!
Ili na Ladinu:
Buen Moed! Dobar (Sretan) Praznik!
Na šta se odgovara sa:
Buen Moed! Anjus mučus! Dobar (Sretan) Praznik! Mnogo godina!
Kod Aškenaza: Hag sameah!
Radostan (Sretan) Praznik!
Odgovor:
Hag sameah!
Radostan (Sretan) Praznik!
37
Ili na Jidišu:
Gut Jontef! Dobar (Sretan) Praznik!
Odgovor:
Gut Jontef! Dobar (Sretan) Praznik!

šabat (hebr.): Subota, najveći jevrejski praznik. Na šabat je strogo zabranjeno

obavljanje bilo kakvog posla. Poslovi koje je zabranila sama Usmena Tora
nazivaju se avot melahot (prototipovi poslova) - i ima ih trideset i devet.
Rabinsko zakonodavstvo zabranilo je i poslove koji proističu iz ovih trideset i
devet - ili podsjećaju na njih.

Izrazi kojima se čestita praznik

Šabat šalom! (želim ti) Subotu mira!
Odgovor:
Šabat šalom umvorah! Mirnu i blagoslovenu Subotu!
Kod Sefarda još i:
Buen šabat! Dobru (Sretnu) Subotu!
Na šta se odgovara sa:
Buen šabat! Dobru (Sretnu) Subotu!
Kod Aškenaza još i:
Gut šabes! (ili samo šabes!) Dobru (Sretnu) Subotu!
Odgovor:
Gut šabes! (ili samo šabes!) Dobru (Sretnu) Subotu!

šaharit (hebr.): skupno jutarnje bogosluženje ili jutarnja molitva pojedinca - od

hebrejske riječi šahar - zora.

šana (hebr.): godina, u (H)alaha ovaj se termin obično odnosi na period od

godinu dana nakon nastupa smrti.

Savuot (hebr.): doslovno: sedmice, praznik sedmica koji se slavi po isteku

sedme sedmice nakon Praznika Beskvasnih Hljebova. Na ovaj dan, šestoga dana
mjeseca sivana, 600.000 punoljetnih muškaraca Jevreja prisustvovalo je davanju
Tore na Sinaju, zbog toga ovaj se praznik naziva još i "zeman matan Toratenu"
("vrijeme davanja naše Tore"). Kako upravo u ovo doba godine pada i žetva
ovaj praznik naziva se i praznikom žetve (Hag (h)a-kacir). U Izraelu Savout se
slavi jedan dan - a u dijaspori dva. Da bi se podvukao univerzalni karakter Tore
uobičajeno je da se na ovaj praznik čita biblijski svitak o Rut u kome je opisano
kako je Rut, Moavka po rođenju, napustila bogove svojih otaca udavši se za
judejskog izbjeglicu Mahlona, i kako je, po Mahlonovoj smrti, napustila i zemlju
svog rodenja, krenuvši sa svojom svekrvom u Judeju u kojoj je zbog svog
moavskog porijekla (Moavci su bili zakleti neprijatelji Judejaca) mogla
očekivati odbojnost i neprilike. Njena spremnost da se podvrgne zapovijedima
Tore i njena riješenost da po svaku cijenu slijeduje istinu na kraju bivaju
nagrađene - udavši se za Boaza i rodivši Oveda, koji je djed kralja Davida, Rut
38
postaje ugaoni kamen izraelske kraljevske dinastije. Očekivani Mesija Davidov
je, a samim tim i njen potomak.

Izrazi kojima se čestita praznik

Kod Sefarda:
Napomena: Prevod je naveden samo u cilju razumijevanja izraza čestitanja.
Ipak, budući da u prevodu na naš jezik ovaj izraz čestitanja zvuči vrlo rogobatno
i arhaično - preporučuje se korištenje izvornog hebrejskog teksta bez prevoda.
Moadim lesimha! Neka bi vremena zakazana (za hodočašća) bila na radost!
Odgovor:
Hagim uzmanim lesason!
Neka bi dani žrtve i (zapovjeđena) razdoblja bila na radovanje!
Ili na Ladinu:
Buen Moed! Dobar (Sretan) Praznik!
Na šta se odgovara sa:
Buen Moed! Anjus mučus! Dobar (Sretan) Praznik! Mnogo godina!
Kod Aškenaza:
Hag sameah! Radostan (Sretan) Praznik!
Odgovor:
Hag sameah! Radostan (Sretan) Praznik!
Ili na Jidišu:
Gut Jontef! Dobar (Sretan) Praznik!
Odgovor:
Gut Jontef! Dobar (Sretan) Praznik!

šehita (hebr.): klanje stoke u skladu sa propisima jevrejskog prava. (množina:

šehitot)

šiva (hebr.): doslovno: sedam - sedmodnevni period žalosti za najbližim

srodnicima. Među Sefardima koristi se i španski ekvivalent hebrejskog termina -
los siete ili luz sieti. U toku prvih sedam dana po sahrani avelu su zabranjene
slijedeće stvari: šišanje i brijanje, pranje odjeće, kupanje, plivanje, održavanje
seksualnih odnosa, nošenje kožne obuće, obavljanje posla, učenje Tore (kako
Usmene tako i Pismene), uspravljanje kreveta (sjedi se na izvrnutim krevetima),
otkrivanje glave i pozdravljanje s ljudima. U slučaju: samoubice,
mrtvorodenčeta, djeteta koje je umrlo prije napunjenog tridesetog dana života, te
osobe koja javno svjesno i namjerno krši propise Tore - odredbe o avelutu nisu
na snazi. Ožalošćenom nije dozvoljeno da u toku šiva nosi kožnu obuću - jer je u
vrijeme donošenja ovog propisa obuća predstavljala luksuz za koji u žalosti
nema ni vremena ni prostora. Propisi o šiva se obdržavaju u slučaju smrti šest
najbližih srodnika: oca, majke, sina, ćerke, brata, i nevjenčane sestre. Čak je i
Ko(h)en, kome je inače zabranjeno da se skrnavi za mrtvacem, obavezan da
prisustvuje sahrani članova svoje porodice. Rabini su kasnije dodali obavezu da
se šiva mora "odsjediti" i za supruga ili suprugu. U Bibliji se pojam šiva prvi put
spominje kad je umro Jakov: "...Josif učini žalost za ocem svojim za sedam
39
dana" (I Knjiga Mojsijeva, 50:10). Običaj je da svih sedam dana u kući žalosti
gori svijeća ili kandilo. Posjetilac koji dolazi u kuću ožalošćenog dok traje šiva,
mora se uzdržavati od suvišnog razgovora. Načelno on može odgovarati na
pitanja koja mu postavi ožalošćeni - ali sam ne smije započinjati razgovor. U
Midrašu se kaže da nema veće usluge koju možemo učiniti ožalošćenom od one
da ćutimo u njegovom prisustvu. U trenutku kada ožalošćeni klimne glavom
dajući do znanja da želi da ostane sam, posjetiocima više nije dopušteno da
ostanu pored njega. Vidi: avel, avelut.

šelošim (hebr.): doslovno: trideset - tridesetodnevni period žalosti poslije smrti

bliskog rođaka (oca, majke, brata, sestre, ćerke, muža, žene). Odbrojavanje
počinje od dana sahrane. U tom periodu ožalošćenom je zabranjeno da nosi nova
odijela, da se šiša i brije, da učestvuje na zabavama i svečanostima, čak i ako se
radi o vjenčanju ili obrezanju. Izuzetak je rođenje vlastitog djeteta. Veliki
praznici (Roš (h)a-šana, Pesah, Šavuot i Sukot) ukidaju ili skraćuju šelošim. Ako
vijest o smrti bliskog rođaka stigne u roku od trideset dana od smrti, onda je
ožalošćeni dužan da se pridržava propisa o šiva i šelošim od dana kad je primio
vijest. Ako ta vijest stigne poslije tndeset dana, onda šiva i šelošim simbolično
traju samo jedan sat. U toku tndeset dana nastaje postepena promjena iz stanja
tugovanja i oplakivanja u stanje normalnog života. Jedino ako se radi o
roditeljima, uzdržavanje traje punih dvanaest mjeseci. Udovici je dozvoljeno da
se preuda ranije nego udovcu. Smatra se da usamljenički život mnogo teže pada
ženi nego muškarcu. Od dana muževljeve smrti do nove udaje, svejedno, moraju
proći tn mjeseca. To vrijeme je dovoljno da se utvrdi da li je žena ostala u
drugom stanju da kasnije ne bi bilo sumnji oko određivanja očinstva.

šofar (hebr.): ovnujski rog koji se koristi u sinagogalnom bogosluženju na Roš

(h)a-šana. (množina: šofarot)

šohet (hebr.): kasapin koji kolje stoku i perad u skladu sa propisima jevrejskog
prava. (množina: šohatim)

taanit (hebr.): post. (množina: taanijot)

Taanit Ester (hebr.): Esterin post. Poludnevni post, koji traje od izlaska do
zalaska sunca trinaestog adara (dan pred Purim). Potrebno je napomenuti da ovaj
post nije naložen od strane San(h)edrina - nego predstavlja narodni običaj koji se
ustalio u dijaspori - a koji je inspirisan činjenicom da je sama kraljica Ester
postila prije nego se obratila kralju tražeći milost za svoj progonjeni narod (Vidi:
Knjiga o Ester 4:16).

ta(h)ara - (čišćenje lli pranje) - Naziv za ritualni obred pranja leša koji se
obavlja prije sahrane. Zasniva se na biblijskom citatu "...tako odlazi kako je i
došao" (Knjiga Propovjednikova 5:15). Pošto čovjeka kupaju kada se rodi, treba
ga okupati i kada umre. Pranje po pravilu obavljaju članovi Hevra Kadiše, u
40
zasebnoj kući ili prostoriji kapele na groblju. Rohacim (oni koji peru), odnose se
prema tijelu sa najvećim poštovanjem. Za vrijeme pranja neprekidno gori
svijeća. Obred pranja započinje polaganjem tijtla na kameno ležište na koje je
prostrt čaršaf. Topla voda se sipa na svaki dio tijela, počev od glave prema
nogama. Kosa se pere i češlja a nokti čiste. Čaršaf služi za sušenje pojedinih
dijelova tijela, tako da ruke ne dodiruju tijelo. Poslije pranja tijelo se umota u
čiste čaršafe, dobro osuši i zatim oblači u posmrtno odijelo.

tahrihim (hebr.): jednostavni bijeli čaršafi u kojima se pokopava svaki mrtvac

bez obzira na njegovo imovinsko stanje. Medu Sefardima je odomaćeniji Ladino
ekvivalent hebrejskog termina murtaža. U prošlosti pravili su se luksuzni
pogrebi i šila skupocjena posmrtna odjeća kojom se odavala posljednja počast
pokojniku. Veliki izdaci sahrana dovodih su siromašne porodice u težak položaj.
Stoga je Raban Gamaliel, predsjednik San(h)edrina, koji je živio koncem prvog i
početkom drugog stoljeća n.e, naredio da sc pokojnici sahranjuju u
jednostavnim, platnenim odijelima. Narodni je običaj da se tahrihim prave iz
najviše sedam - a najmanje tri dijela, te da se sašiju bez poruba, čvorova i
džepova, sa širokim šavovima. Posmrtna odjeća nema džepova jer se imetak
stečen na ovome svijetu ne može prenijeti u budući svijet, a najčešće je bijele
boje - jer bijela boja simbolizuje čistotu. Oblačenje pokojnika u klasično odijelo
smatra se paganskim običajem. Mnogi još za života pripremaju svoju posmrtnu
odjeću. Običaj je da se pokojnik sahranjuje sa talitom koji je upotrebljavao za
života.

talit (hebr.): molitveni ogrtač.

Talmud (hebr.): doslovno: učenje - sveukup sudskih i pojedinačnih rasprava o

značenju propisa Usmene, iskaza Pismene Tore i opsega rabinskih propisa, te
presedana, legendi, i mudrih kaža koje su se razvile oko Mišne. Postoje dva
Talmuda. Jedan, raniji, sažetiji i konkretniji - koji se razvio u rabinskim
akademijama Izraela (konačno zapisan oko 350. godine n. e.) i koji se naziva
Talmud Jerušalmi (Jerusalimski Talmud) - i drugi, znatno opsežniji i skloniji
sholastici koji se razvio na rabinskim akademijama Vavilona (konačno zapisan
sredinom petog vijeka n. e.), koji se naziva Talmud Bavh (Vavilonski Talmud).

Tanah (hebr.): Originalno hebrejsko ime za Bibliju. Hebrejsku Bibliju je u

cjelini prihvatilo i Hrišćanstvo nazvavši je Starim Zavjetom i dodavši joj Novi
Zavjet koji Jevreji ne smatraju bogonadahnutim. TaNaH je anagram triju
hebrejskih riječi: Tora, Neviim (Proroci) i Ketuvim (Spisi). Ukoliko se uzme
prvo slovo svake od tri pomenute riječi dobije se riječ TNK. Slovo kaf na kraju
riječi postaje haf sofit (h) - a radi lakšeg čitanja dodaju se i dva samoglasnika 'a'
- čime nastaje riječ Tanah. Prvi, hronološki najstariji, najsvetiji i najvažniji dio
Tanaha je Tora (Zakon) ili Petoknjižje. Neviim (II dio Tanaha) se dijeli na:
Neviim Rišonim (Rane ili Prve proroke) i Neviim Aharonim (Pozne ili Kasne
proroke). Podjela je, kao što se vidi iz samih naslova, hronološka. Ketuvim (III
41
dio Tanaha) sadrže pet svitaka: Pjesmu nad pjesmama, Knjigu o Ruti, Plač
Jeremijin, Knjigu Propovjednikoivu i Knjigu o Ester; djela mudronosne
književnosti: Psalmi, Priče Solomonove i Knjiga o Jovu, proroštva: Knjiga
Danielova i istorije: Ezra, Nehemija i Dnevnici I i II.

tefila (hebr.): skupno javno bogosluženje ili svakodnevna molitva pojedinca.

Termin se najčešće odnosi na amida (stajanje ili ono što se govori stojeći) koja
se često naziva i šemona esre (Osamnaestica) jer se sastoji od osamnaest
blagoslova (u drugom vijeku nove ere dodat je i devetnaesti) i koja predstavlja
okosnicu skupnog i pojedinačnog bogosluženja. San(h)edrin je u vrijeme
vavilonskog ropstva propisao da se, umjesto svakodnevnih žrtava u
jerusalimskom Hramu (prinošenje kojih je s rušenjem Hrama postalo
nemoguće), osim dvokratnog recitovanja šema pojedinac je u vrijeme biblijskog
Izraela bio dužan obratiti se Tvorcu najmanje jedanput dnevno - vlastitim
riječima. Što se, pak, nacionalnog bogosluženja tiče, prinošenje dviju
svakodnevnih žrtava (večernje i popodnevne) u ime cijelog naroda predstavljalo
je njegovu okosnicu. Budući da Tora zabranjuje prinošenje žrtava izvan Hrama
Jevreji u vavilonskom ropstvu ostali su bez svenarodne žrtve. - Jedinog oblika
nacionalnog bogosluženja. Žrtva (hebr. qorban od korijena K-R-V - blizu, prib-
ližiti se) i molitva bile su u svijesti Izraelaca nerazdojivo isprepletene, a kako
su još proroci isticali preimućstvo molihtve nad žrtvom (uporedi: Isaija 1:12-16,
Jeremija 7:23, I Knjiga Samuelova 15:22 i Psalam 50:7-14) odlučili su mudraci
da molitvom popune prazninu koja je, razrušenjem prvog Hrama, nastala u
nacionalnom bogosluženju. Kako u nacionalnom bogosluženju mora biti reda -
to mudraci nisu prepustili formulaciju nacionalne molitvene žrtve svakom
pojedincu ponaosob - nego je San(h)edrin formulisao molitvu koja se sastoji od
osamnaest blagoslova koji predstavljaju rezime sveukupnih htijenja i
stremljenja, nada i molbi cijelog jevrejskog naroda - i propisao da se ova molitva
ima govoriti svaki dan dva puta, umjesto svenarodne žrtve koja se prinosila dva
puta dnevno. Amida predstavlja narodno samoispitivanje i samousklađivanje sa
opšteobaveznim idealima i tradicijama. Ona je svenarodna žrtva - i zato i
svenarodna obaveza. Stoga je uvedena praksa da nakon bezglasnog čitanja
amida hazan još jedanputa, glasno, pročita cijeli tekst - ne bi li tako razriješio
obaveze one koji hebrejskom jeziku nisu vični. Za vrijeme povratnog čitanja
prisutni na svaki blagoslov odgovaraju sa Amen. Budući da nas sama Tora
obavezuje da dva puta dnevno (nevezano za žrtveni sistem) recitujemo "šema
Jisrael" (ujutru i uveče) novopropisana obaveza izgovaranja amida dodata je već
postojećem obaveznom jutarnjem čitanju "šema". -Tako je nastala jutarnja
molitva - šahrit. Popodnevna molitva, minha, sadrži samo amida (budući da
Tora ne nalaže recitovanje "šema" popodne). (množina: tefilot)

tefilin (hebr.): molitveno remenje koje muškarci, tokom radnog dana, vezuju na
mišicu slabije ruke (one kojom ne pišu) i na čelo. Načelno, ovo bi se remenje
trebalo nositi tokom cijelog dana - ali kako se obaveza ispunjava i jednokratmm
stavljanjem - danas ih većina Jevreja nosi samo za vrijeme jutarnje molitve.
42
tešuva (hebr.): pokajanje, povratak na život u skladu s Božijim zapovijedima.
Kada govori o ljudskom ponašanju judaizam insistira da postoji i treći činilac
koji utiče na ljudsko ponašanje pored nasljednog i onog stečenog. Činilac koji je
mnogo iznad ova dva, a to je ljudska duša. Činjenica da ljudska duša posjeduje
slobodnu volju objašnjava zašto od dva brata od istih roditelja koja su odgajana
u istom okruženju jedan izraste u kriminalca a drugi u odgovornog čovjeka
ponekad i sveca. Duša je ta koja daje čovjeku sposobnost da se pokaje. Kada
govorimo o pokajanju, većina Jevreja ovaj pojam povezuje sa Velikim
praznicima, desetodnevnim periodom od početka praznika Roš (h)a-šana do Jom
(h)a-Kipurim. Međutim, odlazak u sinagogu u tim danima, čak i kada je praćen
iskrenim kajanjem, omogućava pokajniku da dobije oproštaj samo za grijehe
koje je počinio protiv Boga. Talmud kaže: U dane pokajanja opraštaju se grijesi
učinjeni protiv Boga, ali ne i grijesi protiv čovjeka, osim ako je izglađen sukob
sa oštećenom stranom, ako je ona oprostila i zadovoljena je. Jevrejska tradicija
uči da se pokajanje sastoji iz nekoliko nivoa: Grešnik mora da prepozna i shvati
u čemu je pogriješio, osjeti iskreno pokajanje, ispravi štetu koju je nanio, smiri
žrtvu kojoj je nanio bol i čvrsto odluči da se to više neće ponoviti. Jevrejski
zakon daje, takođe, uputstva i uvrijeđenoj osobi. Ako onaj koji je sagriješio
iskreno zatraži oproštaj, od žrtve se zahtijeva da taj oproštaj da - najkasnije
poslije trećeg zahtjeva. Uzdržavanje od davanja oproštaja smatra se okrutnim i
po sebi predstavlja grijeh. Kada se govori o prekršajima protiv Boga postoji
karakteristična jevrejska priča rabi Bunama iz Poljske koji je jednom pitao svoje
učenike: "Kako možemo znati da nam je Bog oprostio grijeh ili prekršaj koji
smo počinili." Njegovi učenici su davali razne odgovore ali nijedan nije
zadovoljio rabina. "Možemo znati", rekao je rabin, po tome što taj prekršaj više
nikad nismo ponovili." Majmonides o pokajanju kaže: "Šta sačinjava potpuno
kajanje? Kada onaj koji je suočen sa potpuno istom situacijom u kojoj je
prethodni put sagriješio, i u njegovoj je moći da sagriješi opet a on to ne učini
isključivo zato što se kaje zbog prvobitnog prekršaja, a ne zato što je slab ili
preplašen da bi taj prekršaj ponovio. Ako je recimo čovjek imao odnos sa nekom
ženom njemu zabranjenom, i opet se nađe u situaciji da je sam sa njom, i osjeća
nesmanjenu količmu strasti ili ljubavi prema njoj i na istom su mjestu i pod istim
okolnostima u kojima su prvobitno počinili grijeh, a on se ipak uzdrži i ne
sagriješi, on je pravi pokajnik." (Mišne Tora, Zakoni o pokajanju)

teva (hebr.): uzdignuti dio usred sinagoge sa koga se čita Sefer Tora i pred
kojim stoji hazan u vrijeme javnog bogosluženja. - U aškenaskoj tradiciji
uvreženiji je termin bima. (množina: tevot)

tevila (hebr.): obredno kupanje. Danas su obredno kupanje obavezne vršiti

samo žene nakon sedam čistih dana po menstruaciji (nakon svake menstruacije)
i oni koji stupaju u jevrejsku vjeru (jednokratno - nakon prihvatanja zapovijedi
pred Bet Dinom, i nakon berit mila u slučaju da se radi o muškarcu). (množina:
tevilot)
43
Tora (hebr.): doslovno: učenje, uputa - skupno ime za obje Tore - Pisanu i
Usmenu.

Tora šebihtav (hebr.): Pisana Tora, Pet Knjiga Mojsijevih.

Tora še-be-al pe (hebr.): Usmena Tora, sveukup detaljnih objašnjenja propisa

Pisane Tore

Tubišvat - vidi: Hamiša Asar bi-švat

zeroa (hebr.): izvorno: mišica, u liturgici termin označava pileće krilce ili
plećku (u zavisnosti od mjesnog običaja) koja se stavlja na seder sto kao
uspomena na pashalnu žrtvu koja se kolje isključivo na žrtveniku jerusalimskog
Hrama.

44