Tro Chuyen Triet Hoc Tap 7 - Bui Van Nam Son

BUI VAN NAM SO'N
YOT HUONG num DAT
TRO
CHUYEN
�·
TRIET
HOC
,
....
TAP BAY
cAc BAI VE G1Ao ouc
II @
CONG TY SACH THOl DAI• NHA KUii BAN TRI THI
DOI 101 ...
Sau mudi " CAU CH�N GIAO

- - ,
D1JC" da dang thu6'ng ky tren NGVOI

DO THl duqc t�p hqp h�i, cung cap m¢t
cai nhin tong quan ve Itch SU tu'. tu'.ong
giao dvc Tay phudng tu co d�i den ...
h�u-hi�n d�i. M¢t dong g6p nho be vao
dien dan chung ve triet h9c va ly thuyet
giao dl;lC nu'.OC nha.
BUI VAN NAM SON

MUCLUC
. .
I A A _+ )
• 1. GIAO DUC: MOT NHAN QUYEN CO BAN ............................... 11

• 2. MOT SIEU LY THUYET VE GIAO D UC ................................. 17
A II A , ,.., ,, ... ,
• 3. HAT NHAN "KHAI MINH" TRONG cAc TRIET THUYET GIAO

DUC......................................................................................22
TRIET THUYET GIAO Dl)C "DUY TAM 11 ......................................... 29
• 4. MO HINH LY TUONG:
DU NGON HANG OQNG ...................................................... 30
• 5. CON DUONG GIAO DUC:
DU NGON ANH SANG ......................................................... 35
.,..
• 6. CAN OAP VO BAO NHIEU
,.. - "
QUA TRUNG? ...................................................................... 41

,.., ,.., ,
TRIET THUYET GIAO Dl)C DUY THI/C 47
• 7. MO HINH DUY THl)C: TU CUQC 001 CUA BAC TON SU ........ 48
• 8. TRUNG DAO VANG ............................................................... 53
• 9. BIET OE LAM- HIEU OE DAY ................................................. 58
,.., ,.1 ' ,:, �
• 10. GIAO Dl,JC CONG DAN VA NEN DAN CHU .......................... 63
• 11. QUY TAC VANG VA... 68
• 12. "CAN NHAN TlNH": KHOI DIEM CUA GIAO Dl,JC Hl�N DAI 73
TRIET THUYET GIAO Dl)C DUY NHIEN 79
• 13.JEANJACQUES ROUSSEAU: DA TAI, DA NAN, DA OOAN...80
• 14. HAI LUAN VAN CUA ROUSSEAU:
KHAI MINH VE KHAI MINH ................................................. 85
• 15.J.J. ROUSSEAU: TV DO, GIAO MA KHONG MAT? ...............90
• 16. ROUSSEAU: COPERNICUS TRONG GIAO Dl,JC .................... 95
,
• 17. ROUSSEAU: GIAO Dl,JC "U r u LA
T. NHlcN ' GI?
, ...................... 100
• 18. EMILE: TRIET LY GIAO Dl,JC THEO LUA TUOI .................... 105
• 19. GIAO Dl,JC PHONG VE: 5 OEN 12 TUOI .............................. 110
• 20. ROUSSEAU VA "TUOI CUA LY TRf" (TU 12 OEN 15) .......... 115
• 21. "VAY DO BONG NHIEN MA HO LON..." ............................ 120
• 22. ANH HUONG SAU DAM CUA ROUSSEAU ........................ 126
• 23. GIAO Dl,JC "Tl) NHIEN": UU VA KHUYET ...........................131
TRIET THUYET GIAO Dl)C KHAI MINH 137
• 24. GIAO Dl,JC KHAI MINH: THONG DIEP CUA THE KY........... 138
• 25. KANT VA BON CAU HOI COT LOI ...................................... 144
' ,, A> , ,., -
• 26. KANT: GIAO Dl,JC LA Gl? ................................................... 149

• 27. KANT VA BON TRACH Vl,J GIAO Dl,JC ............................... 154
• 28. GIAO DUC TRONG VIEN TUONG "DAO OUC HOA" .......... 159
• 29. TU "KHUC GO CONG QUEO CUA CON NGUOI"... ............. 164
• 30. GIAO DUC: GIOA TlJ DO VA CUONG BACH ....................... 169
• 31. KANT: NGOI BUT VA DAN QUYEN .................................... 174

' I ' A ,A-
• 32. TlJ DO HOC THUAT: SINH LO CUA MOT NEN VAN MINH 179
• 33. HAY CHAM OUT Sl,J KHONG TRUONG THANH !............... 184
• 34. TU MOT PHIEN TOA PHAT XIT.......................................... 189

• 35. "TIEN BO" LA MOT DUONG THANG? .............................. 194
TRIET THUYET GIAO Ol)C DUY TAM OUC

,..,
199
N , A I
• 36. "GIAO DUC TOAN DltN": MOT KHAO KHAT

KHON NGUOI ................................................................... 200
• 37. GIAO DUC: CONG CU0C DAI HOA GIAI ? .........................205
• 38. GIAO DUC: MOI GOI LEN DUONG ..................................... 210
K N , ,
TRIET THUYET GIAO Ol)C "Dl)NG HANH" 215
• 39. GIAO DUC: NHONG CHANG DUONG THANH GIA ............ 216
• 40. MOT GAM KINH NGHIEM HON MOT TAN LY THUYET? .. 221
• 41. NHA TRUONG: NOi REN LUYEN NEP S6NG DAN CHU ... 226
• 42. NGUOI GAC CONG THIEN DANG ...................................... 231
TRIET THUYET GIAO Dl)C Hl�N SINH 237

• 43. TRIET HIEN SINH: "TIEN LEN OE SONG! ..........................238
,,., .... .,,.., A ,,;J ,.,,,
II
• 44. THU( TiNH TRUOC sue MANH VO DANH........................243

• 45. "BIET MAY DONG THOM MO GIOA DUONG..." .............. 248
• 46. KARL JASPERS: THAP SANG HIEN SINH! ......................... 253
• 47. "Y NIEM DAI HOC": LINH HON CUA GIAO DUC CAP CA0.258
I A � , I .,.,.,
263
,..., .,,.., , ? ,..r A I
TRIET THUYET GIAO Dl)C CUA TRIET HQC PHAN TICH

• 48. NGON NGO CUA GIAO DUC ............................................. 264
• 49. TRIET HOC PHAN TfCH VE GIAO Dl)C: THINH VA SUY .... 269
• 50. TU VO TRI DEN... KHONG BIET Gl ! ...................................276
• 51. "CHI CON CON DUONG PHE PHAN LA R<)NG MO" .......... 281
TRIET THUYET GIAO Dl)C HAU Hl�N E>l:\I 287
• 52. GIAO ouc. .. HAU HIEN DAI? ............................................ 288
• 53. KHOA HOC... HAU HIEN DAI............................................. 292
• 54. QUYEN LUC... HAU HIEN DAI ............................................297
� A A
. TRI THUC VA TRIET THUYET GIAO DUC

XA HOI . TAN TU. DO 303
• 55. THONG TIN VA TRI THUC ..................................................304
• 56. GIAO DlJC TRONG XA H01 TRI THUC ............................... 309
• 57. XA H01 TRI THUC: "KY NANG" THAY CHO "GIAO DUC"? 314
• 58. XA H01 TRI THUC: HOC SUOT DOI VA TV HOC ................. 319
• 59. XA H01 TRI THUC: GIAO DUC LA HANG H6A? .................324
• 60. TRIET HOC GIAO DUC LA/VA TIEM LUC PHE PHAN ........329
,.., , ' ' A- "" ,
1. GIAODUC:
MOT NHAN Q!JYEN Cd BAN
A A � ?
,, T.7hong nen de h9c van mai lam nguoi khach tr9.

.l�ay cu hanh hon le v&i nang ( chang) thoi ! ". Loi
khuyen ay cua De Montaigne (1533-1592), nha hien
triet nguoi Phap, clan den loi khuyen tiep theo eua el;l
Nguyen Du: "Tram nam tinh ehuy�n vuong tron/Phai
do eho den ng9n nguon lq.eh song".
Cau ehuy�n giao dl;le - mo dau eu¢e tro chuyfn triet
h9c dang do va... bat t�n, nay duqe han h<}.nh tai ngQ bq.n
d9e - se thu lam eong vi�e ay mQt each th�t khai quat,
g6p phan vao no Ive suy nghi va thao lu�n chung ve van
de giao dl;IC day bue xue.
KHA THE CUA MOT "QUYEN Tl/ NHIEN"

Trude khi di tim "ng9n nguon l<}.ch song" cua van
de giao dl;IC ve ca hai phu'dng di�n: phu'dng di�n lich SU
( cae ehu thuyet hay eae triet h9e giao dl;IC tieu bieu) va
12 • BUI VAN NAM �ON
phu'.ong di�n h� thong ( cac khai ni�m "nen tang" cua

giao d\lC), hay thu d�t giao d\lC vao dung"Cu'.o'ng v( cua
n6: nhu'. m9t nhan quyen co' ban.
Dieu 26 cua Tuyen ngon pho quat ve Nhan quyen
cua Lien Hi�p Qu6c ngay 10.12.1948 da trinh tr9ng
khang dinh:
''1. M9i ngu'.oi deu c6 quyen duqc hu&ng giao d\lC.
Giao d\lC phai mien phi, it nhat lad b�c tieu h9c va trung
h9c co' sd. Giao d\lC tieu h9c phai la bat bu9c, giao d\lC
ky thu�t va de;1y nghe phai den duqc voi m9i nguoi, va
giao d\lC de;1i h9c hay Cao hon phai theo nguyen tac Cong
bang cho bat cu ai c6 kha nang.
2. Giao d\lC nham giup con nguoi phat trien day du
ve nhan cac� va thuc day slj ton tr9ng cac nhan quyen
va cac tlj do co' ban cua con nguoi. Giao d\lC ciing phai
nham tang cu'.ong slj hieu biet, long khoan dung va tinh
huu nghi giua tat ca cac dan t9c, cac nh6m chung t9c hay
ton giao, ciing nhu'. phai nham day me;1nh cac hoe;1t d<)ng
cua Lien Hi�p Quoc ve duy tri hoa binh.
3. Cha m� c6 quyen uu tien l1;ta ch9n cac hinh thuc
giao dgc cho con cai h9."
Cung voi quyen duqc huc1ng giao dgc vita n6i, cac
quyen ve lao d(>ng, nghi ngoi, giai tri, an toan va an sinh
xa h9i ciing duqc Ian luqt neu day du tu cac Dieu 22 den
26. Vai nh�n xet:
- Chi dtiqc gQi la nhan quyen Co' ban khi con nguoi
sd huu n6 chi vi h9 la... con nguoi, nghia la, thu9c ve con
nguoi m9i hie va m9i noi. Quyen ay dtiqc "tlj nhien ban
TRO CHUYfN TRIU HOC • 13
cho", nho the, c6 cudng vtcua m<)t"quyen tl;tnhien".Lien

Hi�p Quoc hoan toan c6 ly khi gQi ban tong hqp nay la
"Tuyen ngon", chu khong phai Cong uoc hay Thoa uoc
v.v.. Chung c6 tinh rang bu<)c ma khong can thoa thu�n.
Chung c6 gia tri hi�u Ive truoc va d<)c l�p voi m9i slj d�t
dinh. Vl the, chi can "tuyen bo" ma khong can "quyet
ngh(. M<)t"Cong uoc" hay "Hi�p uoc" ve nhan quyen la
m9t slj mau thuan
n9i t�i! Cach "DAC DIEM COA T.AM HON CO
dich quen thu<)c GIAO Dl)C LA BIET THU'O'NG LAM
Tuyen Ngan Y KIEN MA MINH KHONG DONG Y".
quan trQng nay ra (ARISTOTELES)
tieng Vi�t thanh
"Tuyen Ngon quoc te' ve nhan quyen" de dan den slj ng9
nh�n vua n6i, boi khong lam noi b�t tinh "pho quat"
("universal") dung theo tinh than va loi van chinh thuc
cua Tuyen ngon.
- Nhieu quyen xa h<)i duqc neu trong cac dieu tren
( chang h�n quyen lao d9ng, nghi ngdi, giai tri, an sinh ... )
la rat quan tr9ng, can duqc bao v�. Nhung, li�u chung
c6 quyen yeu sach la thu9c cudng vt nhung nhan quyen
pho quat? Thac mac ay chinh dang, boi chung ph\1 thu9c
vao cac dieu ki�n xa h9i nhat dinh, khong "pho quat"
( chang h�n, quyen lao d9ng, va cung voi no, la quyen
nghi ngdi, giai tri, an sinh.., chi c6 y nghia trong xa h9i
co lao d<)ng lam thue, v.v..). Chung quan tr9ng, nhung
khong ... tuy�t doi, khong phai do "tlj nhien ban cho",
trai l�i thu9c ve phap lu�t thvc dinh. Thvc tien chinh tri
da nh�n ra dieu ay, va khong phai ngau nhien khi chung
14 • BUI YAN NAM SON
duQ'c g9i la "quyen", thay vi "nhan quyen" khi duQ'c dua

vao cac "Cong uoc quoc te" ve cac quyen kinh te, xa h9i
va van h6a cua Lien Hi�p Quoc ngay 19.12.1966.
- Ngo�i 1� a day chinh la quyen duQ'c huong giao d1:1c
nhu m9t nhan quyen Cd ban dich thljc! Bi�n minh cho
dieu nay th�t khong de dang va vliQ't ra khoi khuon kh6
cau chuy�n cua chung ta, vi phai chung minh duQ'c hai
diem rat kh6: qua CO nhan quyen tlj nhien Cd ban, Va
giao d1:1c la mQt trong nhfing quyen ay!
HAI HOA CAC MVC DICH: H(ll NHAN CUA GIAO DVC
' ' r , A ') ,-
Bao quyen tl)'. nhien la d\ia vao "y Troi" se kh6 thuyet
ph1:1c voi nguoi khong c6 tin nguong. Bao n6 la "S\i
ki�n hien nhien" khong can va khong the chung minh
(nhu quan ni�m noi tieng cua Kant ve "m�nh l�nh nhat
quyet": khac voi cham ngon chu quan, m�nh l�nh nhat
quyet ve luan ly la khach quan: "Hay hanh d9ng sao cho
cham ngon chu quan cua b�n luc nao ciing co the tro
thanh mQt quy lu�t ph6 quat") thi c6 ve chua du vi chua
cho thay S\J tat yeu t�i Sao toi phai tuan thu n6. Kho th�t,
nhting it ra phai thua nh�n S\J tat yeu rang ttj do cua ta
khong phai VO gioi h�: thu nhat la tat yeu ttj nhien vi toi
khong the tang hinh den tham b�n duQ'c, va thu hai la tat
yeu logic khi khong the vua muon an vua muon gifi l�i
mieng banh ng9t! Nghia la, ta tat yeu phai... muon m9t
so dieu nhat dinh thoi, boi hai stj tat yeu tren day khong
cho ta co ll)'.a ch9n khac. Trong so cac dieu... "muon" ay,
co cac quyen Cd ban. T�i sao?
Thua, vi ai ai ciing muon d�t duqc nhfing m1:1c dich
TRO CHUYfN TRlfr HOC • 15
cua minh. M1;1c dich khac v6'i mong u6'c, vi m1;1c dich,
ve nguyen tac, khong the bat kha thi. N6 doi hoi phai
tim ra va SU d1;1ng nhung phuong ti�n thich hQ'p, ke ca va
nhat la de lo�i b6 nhung tro ng�i (muon vao nha, phai
mo cua ! ) . Ta khong the dong thoi theo duoi nhung m1;1c
dich trai nguQ'c nhau da danh, ma cfing khong the biet
het m1;1c dich cua nhung nguoi khac. Cach duy nhat de
tranh xung d9t la phai c6 nhung quy tac chung dam bao
Slj hai hoa pho quat ve cac ffil;IC dfch, khien ta CO the neu
thanh cong thuc: ai ai cfing muon c6 slj hai hoa ve m1;1c
dich theo nhung quy tac chung. Tu d6 m6'i c6 Y ni�m ve
(phap) quyen, ve (phap) quyen khach quan va (phap)
quyen chu quan.
Muon chung minh m9t quyen la nhan quyen co ban,
ta phai chung minh rang thieu n6 se khong the c6 slj hai
hoa pho quat ve m\}C dich (do la ly do m9t SO quyen kinh
te, xa h9i khong hoan toan la nhung quyen co ban). Sl;i
hai hoa ay cfing khong the d�t dtiQ'c bang cuong bach,
neu khong muon chi c6 slj hai hoa gia t�o, be ngoai.
V�y, chi c6 giao dt;lC m6'i g6p phan thljc hi�n dtiQ'c
slj hai hoa dich thljc, qua hai bu6'c khai minh: - du c6
y thuc hay khong, con nguoi m�c nhien muon c6 slj hai
hoa ve m1;1c dich (v6'i minh va v6'i nguoi khac) j - thay
rang b�o lqc, ky cung, khong the mang l�i slj hai hoa dich
thljc va lau ben.
Tu d6, c6 the phat bieu m1;1c tieu co ban cua giao d1;1c
theo tinh than cua Tuyen Ngon, nhat la khoan 2, dieu 26
v6'i tu each m9t nhan quyen co' ban nhu sau:
M9i ngu6'i deu co quyen duQ'c huong giao d1:1c de

giup h9 co the thau hieu y ni�m ve (phap) quyen va
nh�n ra rang b�o ltjc khong phai la phtio'ng ti�n thich
hQ'p de d�t dtiQ'C nhfing ffi\}C dich CUa minh.
Triet h9c phat trien nhfing phuo'ng phap de d�t co' so
hoan toan thuan ly cho cac chuan mtjc d�o due va phap
quyen, vi the, da va se luon co m�t trong mQi nghi lu�n
ve giao d1:1c.
TRO CHUYIN TRlfl HOC • 17
. "SIEU LY THUYET"
A A � �
2. MOT
.
� �
VEGIAODUC
'' ieu ly thuyet" (metatheory) nghe ghe g&m th�t ra

s
chi la ly thuyetve... ly thuyet! Neu giao d\IC la doi
ttiQ'ng nghien cuu (Iy thuyet), dong thoi la hanh d9ng
thtjc hanh (d�yva h9c)thi "sieu ly thuyet" banve ca hai
linh vtjc ay. N6 se giup ta c6 cai nhin tong quan ve doi
song giao d\IC Vdi tat Ca Slj phuc t�pva phong phu CUa no.
SIEU Lf THUYET GIAO DUC
Trong m& bong bong cua the gi&i giao d\lc, Wolgang
Brezinka ( 1928-), m9t trong nhung nha ly lu�n giao d\lc
hang dau hi�n nay, cho ta cai nhin kha sang sua, de hieu
khi phan bi�t ba l&p ly thuyet, gom: khoa h9c giao d\}c,
triet h9c giao d\}Cva sti ph�m thtjc hanh ("Sieu ly thuyet
ve giao d\}c", 1978).
KHOA HQC GIAO DUC
La m9t "khoa h9c", khoa h9c giao d\IC (hay giao d\IC
h9c) quan sat, mo ta, phan tich nhan qua, rut ra nhung
dt;i doan va thao tac theo huong "c6ng ngh� h9c":

Truoc het, n6 m6 ta nhung hi�n tliQ'ng va nhung gi
lien quan den giao dt;IC tu tht;ic t�i quan sat dtiQ'C, thu tim
cac moi quan h� nhan qua gifta nhung hi�n tliQ'ng ay, dua
ra cac dt;i doan, va, tu d6, phat trien m9t "cong ngh� h9c",
tuc phtidng ti�n va phudng phap nham t�o ra nhung
ket qua dtiQ'c mong
"CHINH BAN PHAI LA Sl)' muon nhung chua
THAY 801 MA BAN MUON NHiN c6 trong tht;ic te.
THAY TRONG TH� GIO'I NAY". Khoa hQC giao dt;IC
chi mang l�i nhung
MAHATMA GANDHI
thong tin Ve Slj ki�n
va cac moi quan h�,
nhung khong dua ra nhung danh gia c6 tinh quy ph�m.
TRIET HOC GIAO DVC

Triet h9c giao dl;IC (hay triet ly giao dl;IC) thi khac !
La m<)t b<) man triet h9c, n6 tra hoi nhung khai ni�m va
nhftng van de Cd ban, CO tinh nguyen tac cua giao dt;1c,
tuc tra hoi ve tien trinh giao dl;IC Ian ve nganh giao dl;IC.
Triet h c;, c khong mo ta nhu khoa h c;, c giao dt;1c, trai l�i, tu
nhung mo ta ay, dua ra nhung danh gia va de ra nhfing
quy ph�m cho nen giao dl;IC. Nhung danh gia ay thudng
vliQ't ra khoi ph�m vi khoa h9c ddn thuan, nhung rat can
thiet cho vi�C lay quyet dinh (chang h�n, ve ffil;IC tieu CUa
giao dt;1c doi voi ca nhan va xa h9i, v.v.. ). N6i each khac,
triet hc;, c giao dl;IC SU dl;lng ket qua cua khoa hc;,c, c6 tinh
ch�t che khoa h9c (don mdi phan bi�n va phan de nghi),
nhung h1i SU dl;lng phudng phap d�c thu triet h9c.
TRO CHUY(N TRlfT HOC • 1 9
SIi PH�M THI/C HANH

Trong truong hQ'p ly tuong, SU phc:1m thl;ic hanh se
tiep thu CO ch9n l9c cac thanh tlju cua lzhoa h9c giao dl;IC
va triet h9c giao dl;IC de de ra ly thuyet giao dl;IC. Huong
den hanh d9ng, ly thuyet giao dl;IC thuong dl.iQ'C SO�n
thao tu m9t quan diem triet h9c, d�o due, the gioi quan
hay tin nguong nhat dinh nao do. Chang h�n, ly thuyet
giao dl;IC (macxit, tl;i do, Ph�t giao, Kito giao, v.v.. ) cho ta
biet nhung gi nen lam va khong nen lam trong linh vl;ic
giao dl;IC ndi m9t boi canhvan h6a-Iich SU Cl;l the. Tu do,
CO duong loi, chinh sachva dinh che giao dl;IC tudng ung.
. GIAO DUC?
. HAY NHIEU TRIET HOC
MOT .
Cau chuy�n giao dl;IC cua chung ta se <lien ra trong
khuon kho CUQC Tro chuy�n triet h9c, vi the, huong
tr9ng tam vao cac van de thu9c triet h9c giao dl;lC. Day
hoan toan la do d�c tfnh CUa CUQC trao doi chu khong
phai dovi�c d�t n�ng ho�cxem nh� m9t trong ba huong
tiep c�n deu co tam quan tr9ng rieng: khoa h9c giao
dl;lc, triet h9c giao dl;lC va SU ph�m thl;ic hanh.
Divao triet h9c giao d\lc, l�p tuc ta g�p phai may kho
khan Ion:
- Tntoc het la slj da tc:lp den VO cung cua nhung y
kien khac nhau. Trong nhieu nganh khoa h9c khac, nhat
la trong khoa h9c chinhxacva khoa h9c tt;l nhien, tuyvan
co y kien khac bi�t, nhung hau nhu deu de dong thu�n
ve nhung van de cot loi giua nhung nha chuyen mon co
tham quyen va deu thua nh�n Cong trinh nao th�t Slj CO
dong gopvao chuyen nganh. Trong triet h9c noi chung,
20 • BUI YAN NAM �ON
Va triet hQC giao dl;lC n6i rieng, tinh hinh khac han: ben
c�nh nhung nha chuyen man, ai cung thay minh c6
quyen tham gia y kien, va cho y kien minh la dung, chu'.a
n6i den vi�c san sang SU dl;lng quyen Ive va quyen uy!
Ranh gi6'i dung/ sai thuong m�p mo, va chi con c6 the
cho dqi d thi�n chi va tinh than doi tho�i.
- Cac chu de thuong rat r9ng, kh6 bao quat het, l�i
dl;lng ch�m ngay den nhung xac tin, niem tin co huu cua
moi ca nhan, t�p the, de gay chia re, phan h6a hdn la
doan ket, dong thu�n. Thu diem qua m9t vai trong VO so
quan diem doi l�p kho be hoa giai: - giao dl;lC la truyen
d�t kien thuc hay tang cuong nang Ive tv tri trong nh�n
thuc va phan doan? - nhung kien thuc, nang Ive ay la gi
va trong chung mvc nao chung la linh ho�t, mem deo
hay c6 the tac d9ng, leo lai, dua vao khuon kho? - danh
u'.u tien cho giao dl;lC tv do hay giao dl;lC "SU m�nh"1 giao
dl;lC ca nhan hay giao dl;lC Cong dan? - dau la SV khac bi�t
giua giao dl;lC VOi giao huan, VOi huan luy�n Va nhoi SQ?
- giua quyen h�n cua tre em, ph\1 huynh, nh6m chung
tQC va xa hQi, va, trong tru'.ong hqp CO xung d9t, ai du'.QC
ht.icing quyen UU tien? - giua giao dl;lC va cai each xa h9i:
giao dl;lC de cung ung nhan Ive va tai san xuat xa h9i san
c6 hay la nhan to de thay doi xa h¢i? v.v.. va v.v..
- Giao dl;lC va tu tu'.dng giao dl;lC c6 ijch SU qua lau dai
v6'i VO so triet thuyet khac nhau tu Dong sang Tay. Giao
d1:1c di lien voi sv hinh thanh van minh nhan lo�i, trong
d6 biet bao nhieu chau ng9c bi vui lap va lang quen can
phai duqc khai qu�t va mai dua cho cac the h� horn nay va
mai sau. Li�u c6 the ban ve triet h9c giao d1:1c "tu hu vo"
TRO CHUY(N TRl£l HOC • 21
v6'i long kieu m<;1n ngay ng6 cua ke phat minh cai banh xe?
Vang, c6 bao nhieu lo<;1i triet h9c, bao nhieu nen triet
h9c, bao nhieu each triet ly thi co bay nhieu lo<;1i triet h9c
giao d\lC va bay nhieu each thuc "lam ra" chung. Theo
nghia ay, khong he CO cai gi gQi la "triet hQC giao d\lC noi
chung", ma chi CO nhung nen triet h9c giao d\lC CO the
phan lo<;1i theo nhieu each khac nhau ma thoi. Kho ma
khong dong tinh v6'i nh�n dinh tren day cua Bach khoa
thti Giao d\lC Gale!
The nhung ai va quoc gia nao cung keu than ve slj
khung hoang, thieu vang triet ly giao d\lC Va ho hao xay
dl;ing m<)t nen triet ly giao d\lC th�t d�c sac va VO dich
cho rieng minh!
SONG THONG NHIEU VIEN TllqNG!

Trong hoan canh nhat dinh, moi nguoi, moi quoc
gia deu cong khai hay m�c nhien bi chi phoi b6'i m<)t triet
h9c giao dlJ.C. Th\l d<)ng chap nh�n ho�c mu quang tuy�t
doi h6a no deu trai v6'i tinh than... triet h9c! Khac voi
m9i sinh v�t khac, con nguoi c6 the song trong nhieu
vien ttiQ'ng: nhat quan voi minh, dong thoi biet rang ben
c<;1nh minh con c6 nhieu vien ttiQ'ng khac dang dtiQ'c tran
tr9ng va kham pha. Triet h9c giao d\lc, neu c6, kh6 c6
the la cai "tui khon" bao chua va thau thai mQi tinh hoa,
trai l<;'ti, theo thien y, chi c6 the la m<)t thai d<), m<)t tam
xu
nhin, m<)t each ung van h6a.
Chung ta se den voi kho tang triet h9c giao d\lC trong
tinh than ay.
.
3.HATNHAN
"KHAI MINH" TRONG cAC
� � �
.
TRIET THUYET GIAO DUC
cAc... "ISM" (''CHU THUYET")

Ngay nay, nghe den tu "chu thuyet", "chu nghia",
nhieu nguoi nhiu may e ng�i. Khong phai khong c6 ly
do:
- Khong c6 chu thuyet nao tinh rong, trai l�i, luon
la... so nhieu, ngay trong long m<)t chu thuyet lon;
- Trong linh Vljc xa h¢i, nhan van, nhat la chinh trt,
khong khoi gqi len tinh y h�, giao dieu, thien c�n;
- Chu thuyet nao cung la m<)t slj truu tuqng h6a cao
d¢, nhieu khi each rat xa nhung van de khien ta dang hue
xuc. Cac chu thuyet c6 the dan den nhung "van de gia"
khong may ai quan tam.
Dau v�y, cfing c6 du ly do cho slj can thiet phai tim
hieu va tiep c�n cac chu thuyet:
TRO CHUY(N TRlfT HOC + 23
- Chung co th?t, vi the, can duQ'c ton tr9ng va tim

hieu, trao doi nghiem chinh, thoa dangj
- La nhung trao luu tu tuong, nhung the gioi quan,
nhan sinh quan da d?ng, phuc t?p, phong phu, can co
S\i phan dinh de tranh Ian l(>n, vi yeu cau h9c thu?t va
truyen thong.
- Sv tuong phan ( neu co) giua cac chu thuyet lam
noi b?t van de, bu9c ta phai luu y va ch9n thai d9 ( chang
h?n giua: l?C quan-bi quan, tuy�t doi-tuo'ng doi, hi�n
d?i-h?U hi�n d?i, tl;i do-c9ng dong, bao thu-cap tien,
chu chien-chu hoa, v.v..). Nhieu S\i tuo'ng phan, qua thoi
gian, diu l?i, va, qua doi tho?i, tim duQ'c S\i tong hQ'p moi,
kich thich ho?t d9ng tinh than cua con nguoi.
- Quan tr9ng hdn, chinh S\l da d?ng Cua cac chu
thuyet la Cd hQi ly tuong cho vi�C giao d\IC tinh than dan
chu, tudng kinh trong xa h9i hi�n d?i. Da vien tuqng
chua han la chiec dfia than cho S\l tniong thanh, nhu'ng
la m9t chiec cau khong the thieu de vliQ't bo oc n� co va
me tin.
- Chu thuyet nao cfing la m()t cong C\l de nhin, suy
nghI va phan doan. Ngoai tinh cong C\l ( co the nhat
thoi) } chu thuyet nao cfing it nhieu mang theo nhung
"h?t nhan chan ly", nhfing chau ng9c dich thvc cua nen
van minh nhan lo�i.
Tom l�i, cau chuyen giao d\IC xin ch9n each ke l�i
m9t each gian di cau chuy�n cua nhung triet thuyet, nhu
m9t sg gqi mo va moi g9i suy tu.
MUOI TRIET THUYET GIAO D�C TIEU BIEU

MQi ltja ch9n deu dau don! Do khuon kho c6 h�n
cua cau chuy�n, xin khong de c�p cac triet thuyet giao
d1;1c quan tr9ng nhting da it nhieu quen thu9c voi chung
ta, chang h�n cac triet thuyet giao d1;1c thu9c truyen
thong tam giao Dong phtidng (Nho, Ph�t, Lao) va triet
thuyet giao d1;1c mac-xit. Cau chuy�n danh cho cho cac
triet thuyet giao d1;1c c6 nguon g6c Tay phtidng, nhung
da va dang con gay anh htiong sau d�m khong chi d Tay
phtidng. Tuy nhien, ngay d day, cung chi c6 the ch9n gioi
thi�u mtidi triet thuyet tieu bieu nhat, nhti khi bu9c phai
ch9n mtidi d6a hoa trong m9t Vtidn hoa< �).
, , ' '
Cac triet thuyet quan
'
h� gan hay it nhieu tuong
giao dl}C dong voi...
Thuyet duy ta,n ThuySt duy nhien, Khai minh,
ThuySt duy tam Due, ThuySt
hi�n sinh
, ,
Thuyet duy thlf'C Khai
,
minh, Thuyet dl)ng hanh,
,
Triet h9e phan tieh, Thuyet h?U-
hi�n d�i
,
Thuyet duy nhien ThuySt duy tam, Khai minh,
ThuySt duy ta1n Due, ThuySt
hi�n sinh
1
Xem: Roland Reichenbach: Philosophic der Bildung und
Erziehung, Urban, 2007
TRO CHUY(N TRlfl HOC • 25
Khai 11iinh Duy tan1, Duy thµe, Duy nhien,

Duy tan1 Due, Dl;lng hanh, Hi�n
sinh, TriSt h9c phan tich, TriSt
h9c hoai nghi, ThuySt h?u-hi�n
d�i
Thuyet Duy tam, Duy nhien, Khai minh,
duy ta,n Dire Thuyet h?u-hi�n d�i
,
Thuyet Duy thµe, Khai minh, Hi�n sinh,
dl_lng hanh TriSt h9c phan tieh, TriSt h9c
hoai nghi, H?u-hi�n d�i
,
Thuyet Duy ta1n, Duy nhien, Khai minh,
hien sinh D\lng hanh, Hoai nghi, H?u-hi�n
d�i
Triet hoc Duy thµe, Khai minh, Dl;lng
phan tich hanh, TriSt h9e hoai nghi
Triet hoc
• Khai minh, Dl;lng hanh, Hi�n
hoai nghi sinh, H?u-hi�n d�i
Thuyet Duy thµe, Khai min}:l, Duy tam
hau-hien Due, Hi�n sinh, Triet h9e hoai
• • ilai
•
nghi
Ta thay yeu to, hay dung hdn, chu tntdng "khai minh"
c6 m�t trong ca chin triet thuyet con l�i, dieu nay khong
phai ngau nhien. Trang y nghia Cd ban, triet h9c la khai
minh. Vi the, Khai minh khong chl la danh hi�u rieng
cua m9t thoi d�i ( the ky 17 -18 o chau Au), ma con duQ'c
hieu theo nghia r9ng nhu la tam the, y huong va hanh
d9ng cua con nguoi. Ngay nay, nguoi ta de dang dong
}' Xem khai minh la m\JC tieu Va ly tliong giao d\IC ( dao
t�o tre em thanh con nguoi tlj do, tlj tri, lam chu dau 6c
cua chinh minh)' nhung khong de dong y voi nhau ve
phlidng phap Va phlidng ti�n de d�t dtiQ'C m\JC tieu Va
ly tliong ay. Vu va khuyet diem cua triet thuyet giao d\IC
khai minh, do d6, cfing se anh huong den so ph�n cua
cac triet thuyet con l�i.
. VA LY TUONG XA HOI.
. AN DU,. NHAN VAT
VIEN TUONG,
;{ ,._? A A , , ? - A
Moi triet thuyet giao d\IC la m9t each nhln va m9t tam
nhin ve giao d\lc, t�m gQi la m¢t "vien tliQ'ng" (perspective).
BuQ'c djnh hinh va gay anh huong, moi triet thuyet la cong
sue cua nhieu the h� tiep noi, nhung Iich sli khong quen
ten tuoi cua nhung nguoi khoi xliong ho�c co anh huong
nhieu nhat. Nhac den h9 ("nhan v�t"), ta de lien tuong
den ca m9t triet thuyet. "An d\l" la hinh anh tliQ'ng trung,
tieu bieu, thuong gan lien voi moi triet thuyet, noi len
tinh than, phudng phap va m\JC tieu giao d\JC. Sau cung,
"ly tuong xa h9i" (hay, co khi, "khong tuong xa h9i") la
uoc md va ly tuong phan dau ma m9t triet thuyet t\i d�t ra
cho minh nhu m<)t SU m�nh de xay dtjng va cai tq.O xa h¢i.
Bang sau day tom luqc nhung dieu ay:
Vi�n Nhan vat
• Andu• Ly hrrrng
tuq·ng xa hoi
,
Duy tam Platon Anh sang Nha Nu&c
giao d\lC
'
Duy thvc Aristoteles Trung d�o C9ng dong
tri tu�
TRO CHUY(N TRl(T HOC • 27
' '
Duy Rousseau H�t 1nam C<)ng dong
11hien dan chu
•
CO' SO'
, '
Khai Kant Tien b(> C9ng dong
niinh coµg dan
the gi&i
Duy tam Hegel, Cai toan Hoa gjai cac
Dfrc Schelling, the m�t doi l�p
Holderlin
D1:1ng Dewey Cong C\l Dan chu
hanh
• sinh Jaspers,
Hien Bivutbo T\I do ca
Heidegger, nhan
Arendt
Triet hoc
• Peters, Phan tich
phan tich Scheffler khai ni?m
Triet hoc
• Socrates H(> sinh Xa h(>i d�o
hoai nghi ly
' ,
Hau-hien
• • Lyotard Quan dao Song chung
ilai
• cua (nhfrng)
cai khong
the hoa giai
TRONGTAM
Khuon kh6 cau chuy�n se di vao cac tr9ng tam sau:

- Duy tam: gia nao cho vi�c theo du6i nhung ly
tu6'ng cao d�p?
- Duy th\ic: lam sao co dtiQ'c doi song thi�n hao va

da di�n?
- Duy nhien: tinh tlj nhien va tinh chin thljc trong
dinh che giao dt;tc hi�n d�i, ranh gioi va nguy cd?
- Khai minh: van de tlj tri trong d�y va h9c?
- Duy tam Due: giao dt;tc kh6ng chive h�nh phuc ma
ca ve bat h�nh va bi lqch?
- Dl}ng hanh: nhung... "chin lyv6 dt;tng" c6 can thiet
kh6ng?
- Hitn sinh: nhung hoan canh gioi h�n va trai nghi�m
ve "y nghia" Ian slj "v6 nghia" trong giao dt;tc?
- Triet hQC phan tich: cau hoi "de lam gi?" va "phai
lam gi?' phai chang la kh6ng quan tr9ng?
- Triet h9c hoai nghi: y nghia cua vi�c "khong biet"
trong giao dt;tc hi�n d�i?
- H�u-hitn d�i: phai chang chi de cao slj tuy ti�n va
mat phtidng htiong?
Cu<)c hanh trinh se kha dai. Xin thua truoc: cac triet
thuyet giao dl;IC khong hua h�n mang l�i ciu tra loi cho
nhung van de Ct;l the. Chung lam vi�c khac: cung cap
nhung vien ttiqng, khai ni�m va each ly giai cho phep
suy nghi va suy nghi l�i ve vi�c dtnh huong giao dt;tc.
l1i8t t\uy8t gi&o «�c "llUY tan\''
4. MO HINH LY TUONG:
DU. NGON HANG DONG
.
B at dau CUQC hanh trinh, chung ta danh ba ky de lam

quen voi Platon va mo hinh triet thuyet giao dl;lC
"duy tam" cua ong. Theo nghia thong thuo'ng, "duy tam"
la ke danh het nang lttqng CUQC do'i cho vi�c theo duoi ly
Wong ma minh xac tin la tot lanh va can thiet. Theo nghia
triet h9c, la nhung ai cho rang chinh the gioi tinh than hay
tam linh la can nguyen hdn the gioi cua hi�n tuqng v�t
chat. Nguo'i ket hqp ca hai y nghia ay la Platon (427-347
tr CN), va triet h9c giao dQC cua ong van con anh huong
sau d�m den nen giao dQc hi�n d�i hdn ta Wong.
GIAO DUC: CON BlldNG BAU KHO

Cqng hoa, danh tac tam co the gioi cua Platon (ban.
tieng Vi�t cua Do Khanh Hoan, NXB The gioi, 2012)
ban ve le cong bang va hinh thuc nha nuoc thi�n hao. Tac
gia danh quyen thu bay de phac h9a cudng linh giao dvc
va tro thanh m9t trong nhung van ban xtia nhat va quan
TRO CHUY(N TRlfT HOC • 31
tr9ng nhat trong lich SU tu tuong giao d"LJC Tay phuong.

Socrates (thay lai Platon) mo dau cau chuy�n: "B�n
thu hinh dung doan ngudi O trong m9t hang sau duoi
long dat c6 l6i di len tren. Tu be, h9 da bi troi ch�t, ngoi
m<)t cha, dau khong the quay ra sau. Sau lung h9 co anh
lua. Giua dong lua va dam tu nhan la m9t hue tudng
thap. D9c theo hue tudng la nhung ngudi giuong cao
nhung do v�t du lo�i..."
Khi Glaucon, ngudi d6i tho�i voi Socrates, kinh ng�c
truoc hinh anh mo ta 1� lung ay, Socrates dap lai: co gi
I� dau, h9 giong h�t chung ta thoi! Nhu nhung tu nhan,
ta khong he thay duQ'c nhung slj v�t chan th�t ma chi co
the xem nhung hinh bong phan chieu truoc m�t la thtjc
t�i duy nhat. Socrates hoi tiep: neu m<)t nguai trong b9n
hQ duQ'c coi tr6i va bu9c phai d9t ng9t dung phat d�y,
di ve huong anh lua, mQi cu d<)ng khien than dau, mat
16a. B�n nghI ngudi d6 se n6i gi khi duQ'c cho hay rang
nhung gi thay tnioc day deu khong thtjc, con bay gid den
gan s\i thtjc hon? Chae han nguai ay se dong y, nhung ta
dung quen diem it duQ'c chu y khi binh giang do�n nay:
ngudi tu nhan tuy duQ'c "giai ph6ng", nhung da bi "bu9c
phai" dung d�y, quay dau, chiu "than dau mat l6a"! Ta
mo' ho hieu ra rang con nguoi khong de dang tu b6 slj an
ph�n, Va tien trinh giao dlJC khong thtjc Slj dien ra ffiQt
each hoan toan "ttj nguy�n": neu bu<)c anh ta phai nhin
thang vao ng9n lua, mat anh ta se bi dau, se tranh ne va
tim each quay l�i voi hoan canh cii. Roi neu tiep h;lc bi
ep bu9c keo di len loi mon doc nguQ'c ldm chdm cho toi
khi thay anh sang m�t troi (chu khong phai chi anh lua),
32 + BUI YAN HAM SON
nguoi do se vungvang, ch6ng d6i quyet li�t !

H�u qua cung khong may vui ve khi phai tro ve h�i
hang d9ngv6'i nhung nguoi "b�n tu vinh cuu": mat nguoi
ay li�u khong bi loa Ian thu hai vi d9t ng9t di vao bong
t6i? T� hdn nua: trong thoi gian cho thich nghi tro l�i,
nguoi ay khong tl;i bien minh thanh tro cuoi? B�n tu che
nh�o, baovi�c len cao roi trove khien mat bi hong, nen
vi�c len cao nhti the th�t chang bo cong ! Va con nguy
hiem hdn: neu vi nhi�t tam muon cuuv6't b�n tu ma coi
troi, dan hQ di len, thi, "neu tom dtiQ'c nguoi nhi�t tam
ay, li�u h9 co giet chet tuc thi?". Glaucon buon ba tra loi:
"H9 lam the th�t!". Chinh Socrates bangxudng bang thit
la n�n nhan chu khong ai khac!
SAU KiCH THIIIJC GIAO DVC THONG DV NGON HANG B0NG

D1;1 ngon hang d9ng noi tieng tren day cua Platon co
it nhat sau kich thti6'c giao d1;1c:
I. D1;1 ngonxuat phat tu sl;i d6i l�p giua anh sang cua
chan lyva bong t6i hang d9ng cua thtiong kien, tti kien.
Tien trinh giao d1;1c xoay quanh sv khac bi�t ay, va duQ'c
dien ta ngan gQn bang sv d6i l�p giua bietva tin.
2. · Giao dgc dticjc hieu la CUQC dau tranh "gian nan,
cl;ic nh9c" cho chan ly. Tho�t dau, con nguoi bi bu9c phai
hti6'ng den chan ly,va, khi da den gan, phai h9c each bao
v�va chien dau cho no.
3. Giao d1;1c co nghia V\1 thvc hanh, boi khong the
song Ian dai trong coi y ni�m thuan tuy, tach roi the gi6'i
con nguoi.
TRO CHUY(N TRIO HOC + 33
4. Can nh�n chan hai the h.tc: sue m�nh cua chan
ly du\ic bieu tning bang anh sang, va sue m�nh con ghe
gom hon Cua thoi quen, dinh kien Va S\I mu quang.
5. Tien trinh giao dvc lien quan tn.toc het den tung
ca nhan con ngudi, tnioc khi tro thanh m<)t hi�n tliQ'ng
xa h<)i pho bien. Tien trinh giao dvc cung la cong CUQC
co don, thudng khong phai hoan toan ttj nguy�n, va gan
lien voi nhieu nguy co Ian h� qua tieu CljC. Tien trinh
giao dvc, noi nhu Helmuth Plessner khi tiep thu dv ngon
hang d9ng, khong chi la tien trinh mo r9ng, di bi�t hoa
va ngay cang dao sau hon, ma con la tien trinh mat mat va
bat an: "Ai muon "ve nha" an toan va am cung, hay hien
minh cho long tin. Ai muon song chung voi tinh than,
thi m9t di khong tro l�i!". Platon: "giao dvc khong phai
nhu nhung gi nhieu ngudi chi biet ca tvng m9t chieu". Ta
nho ldi tuong t\i trong Thanh kinh: "Chan ly se lam cho
cac ngudi duQ'c t\i do", chu khong phai: "chan ly se lam
cho cac nguoi duQ'c h�nh phuc!".
6. Tien trinh giao dvc la khong the dao nguQ'c. M9t
khi da t�n mat "thay anh sang m�t troi", con nguoi khong
the tiep tl)C an ph�n VOi CUQC song toi tam "trong hang
d9ng" tru6'c day. I<hi da m9t Ian nem qua ngQt tu"cay tri
thuc", con nguoi danh mat slj ngay tho hon nhien VO t9i
va muon... tiep tvc an nua!
. CHUYEN HOA
. LA NGHE. THUAT
J
GIAO DUC
, ,t, A A I
Con nguoi c6 the bi "than dau, mat loa" theo hai

each va do hai nguyen nhan khac nhau: tu bong toi ra
anh sang va tu anh sang vao l�i bong toi. Giao dvc la biet
tinh te phan bi�t va dong cam voi hai tr�ng thai chi giong
nhau d be ngoai ay.
Giao d\lc, theo Platon, khong phai"dua hieu biet vao
tam tri nhu'. dem thi giac vao cho c�p mat bi mu". Trail�i,
n�ng hjc h9c hoila tl)'. nhien trong tam tri m9i ngu'.di. Van
dela: giong nhu'. con mat khong the xoay tu bong toi sang
anh sang neu toan b9 Cd the khong xoay, vi the, tam tri
ciing phai xoay toan b9 tu the gioi bien dich cha toi khi
co the nhin thang vao thl)'.c t�i ch6il9i hdn het trong m9i
thl)'.c t�i, ma ta gQila Chan va Thi�n. V�y, giao dl)Cla ngh�
thu�t thl)'.c hi�n cong vi�c n6i tren,la ngh� thu�t chuyen
hoa. Giao dl)c phai tru tinh phudng phaplam the nao de
tam tri co the xoay chuyen de dang va huu hi�u, tranh
xoay khong dung each va nhin khong dung cho.
Neu ta nhin d\l ngon hang d9ng voi con mat it nhieu
hoai nghi, ta tlj h6i: Ai xac dinh cai gi la "bong toi", cai
gila "anh sang"? Tu dau biet co con dudng ra kh6i hang
d9ng? Hay van chila "long tin" ddn thuan? "Khai minh"
phai chang lq.ila m9t "bong toi" khac? Va ky cung, t�i sao
CU "bong toi" Va "CUQC song VOi bong toi" la xau?
Platon nghi gi ve nhung cau h6i ay, tu boi canh }ich
SU cua thdi dq.i ong?
TRO CHUY(N TRl£l HOC + 35
1, I.
5. CON DUONG GIAO DUC:

.
DU. NGON ANH SANG
'' hoi d�i vang son cua Perikles" (448-431 tr. CN)
T
cua Hy L�p co d�i (kinh te thjnh vuQ'ng keo theo
st;i mo' r{>ng dan quyen va nen dan chu) da thu{>c ve qua
khu khi Piaton chao doi. Hai mlidi tuoi, chang tr6' thanh
man d� cua Socrates, hinh mau cua triet gia. Nhung,
thoi ky bat an bat dau. Nen dan chu bi cac the Ive baa
thu nhieu Ian x6a bo roi tai I�p. Chien tranh keo dai ng6t
30 nam. I<inh te bi huy ho�i. Va Athens s1:1p do vao nam
404 tru6'c Sparta hung m�nh, hieu chien. Piaton tr6'
thanh ke phe phan mQi Io�i hinh nha nu'.6'c, nhat la phe
phan nen dan chu mi dan da giet h�i ton su'. cua ong. Sau
cai chet cua Socrates, Platon roi Athens va bat dau hinh
dung m<)t nha nu6'c cong chinh Iy tli6'ng v6'i sl;i cai tri cua
nhung ong vua-triet gia.
Bon ha nhieu Ian sang nhieu ndi hong thvc hi�n ly
tlio'ng, sau cung, nam 387 tr CN, Platon that v9ng quay
ve Athens m6' tniong d�y h9c ( thanhl�p Vi�n Han lam

noi tieng, ton t�i ngot 800 nam ! ) cho den khi qua doi
nam 347 tr CN.
"tlNH HOA" CHO NEN DAN CHU

Chien tranh lam kh6 c�n nhan h;tc va gia tang n�n
that h9c. Nen giao d1:1c cu cangkhong the dip ung nhu
cau ngay cang phuc t�p cua xa h(>i. Hanh d(>ng chinh tri
trong lien minh cic thanh quoc doi hoi nhieu nang h;tc
mdi me: tuky nang ngon ngfi, tu tu, djaly, chinh trj h9c
cho denkinh te h9cvalu�t h9c.Athens giua theky S tr.
CN keu doi nen giao d1:1c cao cap. Cac tniong h9c cua
phii bi�n si khong dip ung xue, nay c6 them Vi�n Han
lam cua Platon. Cau hoi trung tam trong quan ni�m
giio d1:1c gifia hai phii: chinh trj chilaky nang ho�c con
la d�o ly, due h�nh? Tu kinh nghi�m hon ba cua minh,
Platon nh�n ra slj can thiet cua m9t tang l<1p lanh d�o
tinh hoa ve chinh tri Ian luan ly de thanh quoc khong
tro' thanh n�n nhan cua nen chuyen che cua da so dot
nit. Platon khong chong nen dan chu vi ban than no
xau, ma vi no mang trong long mam mong tlj htiy ho�i
va chuyen che. Chinh sljkhaokhit tlj do ctia dan chung
- ngay cang m�nh me va khong bao gio thoa man - d�t
ra nhi�m V\l va chuc nang cho giao d1:1clalam cho nhan
dan biet hanh xii vdi tlj do m<)t each chu d(>ng va sing
suot.
Du<1i mat Platon, vi�c nay phai duQ'c thtjc hi�n tnidc
het ndi thieu so lanh d�o. D6 la nhung nguoi c6 y thuc
d�o ly, se dam dudng vi�c nude vi SU m�nh bat dac di,
TRO CHUY{N TRl(T HOC • 37
chu khong phai tu long them muon quyen hie, m9t y

tuong rat duQ'c J. Stuart Mill tan thuong nhu la nen tang
d�o due cua che d9 dan.chu d�i di�n hi�n d�i 0.S.Mill,
Chinh the' a{;zi diin, ban tieng Vi�t cua Nguyen Van Tr9ng
vaBui Van Nam Sdn, NXB Tri Thuc, 2008/2013). H9 la
nhung nguoi da tung gian kho... ra khoi hang d9ng, nhln
thay anh sang, nay quayve l�iva khong con ham muon
quyen lljc, danhv9ng phu du!
CltdNG LiNH GIAO DVC

Y ttiong Cd ban ay ttidng u'ng voi chudng trinh giao
dvc gom nam giai do�n ( C¢ng hoa, quyen 2-4):
1. H9c sinh nam nu den 17 tuoi: h9c cac ky nang Cd
banve kien thuc, ren t�p h�nh kiem luan ly.
2. Tu 17-20 tuoi: the dvc, am nh�c, toan h9c. Vao
tuoi 20, tien hanh phan loc}i theo "dlj bao tinh each": van
ho�cv6.
3. 20-30 tuoi: dao sau toan hoc . va khoa hoc . tu.
nhien, vi nh�n thuc quy lu�t la tien de cho cac tri thuc
cao hdn.
4. Tu 30-35 tuoi: neu du sue, h9c triet h9c c6 h�
thong. H9c triet mu9n de dam bao tinh nghiem chinh
va on dtnh cua nguoi h9c, keo dai cho den so tuoi,
trong khi dong thoi tham gia tich cljc vao doi song
cong c9ng.
A A
S. Chi thieu so vuQ't duQ'c bon ch�ng duong moi

dtiQ'C dam nhi�m cac chuc V\l chinh trj, nhting Vin danh
phan lon CUQC doi cho triet h9c ( theo nghia rc)ng nhat) 1
tuc biet lam cho CUQC doi dang song, va biet trinh bay,
thljc hi�n vien kien m9t each thuyet ph1;1c va hi�u qua.
D6 chinh la Cd so bi�n minh cho tinh chinh dang cua
nhung ong vua-triet gia: ngay tu dau la m9t cu'dng linh
giao dgc tinh than, ph1;1c Vl;l cho ly tu'ong dan chu sang
suot cua c9ng dong.
DU NGON ANH SANG

Trong quyen 6 cua Cqng hoa, ben c�nh d1;1 ngon hang
d9ng, con c6 d1;1 ngon ve anh sang m�t troi. Mat ta nhin
du'Q'c stj v�t la nho c6 anh sang m�t troi. Quan tr9ng
hdn, m�t troi con la nguon nang lu'Q'ng cho stj song, tang
tru'ong va bien doi cua Vq.n v�t. So sanh m�t troi voi Slj
thi�n theo ca hai nghia noi tren, stj thi�n khong chi la
dieu ki�n de nh�n thuc ma con mang lq.i ton tq.i va ban
chat nua. Nhung, theo Platon, slj thi�n khong phai la ton
tq.i, ma con vu'Q't len ca ton t q.i ve pham gia va sue m q.nh.
"Lq. lung nhi ?" la thac mac cua Glaucon, nguoi doi thoq.i.
Socrates (thay loi Platon) dap: "Loi tq.i anh day nhe, vi
da bu¢c ta phai tiet 1¢ thien cd!".
"Thien cd" ay la: nhung slj v�t phg thu9c vao y ni�m
cua chung chu khong phai nguQ'c lq.i! Chung - nhung y
ni�m - c6 bao nhieu thi con tranh cai, nhu'ng la thljc co,
la nguon goc cua cai cg the chu khong phai san pham
cua stj truu tu'Q'ng hoa tu cai cg the. Chung, vi the, con
vinh hang va bat bien nua! V�y, chi co the nh�n ra chung
bang each hoi tu'ong nhung gi ta da tung nhin thay o dau
d6 tru'oc khi sinh ra !
TRO CHUY(N TRIU HOC • 39
Theo quan ni�m ay, giao dl;lC la no h;rc ren luy�n cua
so it liu tu vlion len den cac y ni�m (ve slj v�.t, roi ve tinh
yeu, ve cai d�p, cai thi�n)J vliQ't ra khoi the gi6'i hi�n
tliQ'ng VO thuong. Tu d6 c6 hon mo hinh hay hon cap d9
nh�n thuc tu thap len cao: phong chung, tin la th�t, ly tri
thong thuong, va, cao nhat, la khoa h9c, theo tinh than
m9t dl;l ngon khac: dl;l ngon con duong.
Mo hlnh nay (nhung gl tri giac duQ'c chi la ban sao,
va dang sau ban sao hay ve ngoai, m6'i la hi�n huu hay
ban chat dich thl;lc) khong phai khong con y nghia trong
thoi d�i ngay nay, ke ca trong khoa h9c ! Du6'i hinh thuc
nay hay hinh thuc khac, an dl;l ve anh sang duQ'c dong
nhat v6'i tri thuc (ta nghI ngay den cac tu: khai minh, the
ky anh sang va ca trong... khoa h9c hinh slj khi lam r6
m9t V\l vi�c, hay trong doi thuong: "tia hy VQng", "anh
sang cuoi duong ham"!).
... VA NGHICH LY CUA NO

' , ? ,
Ta c6 khai ni�m khai minh theo chieu ngang trong

khoa hQC Va giac ng9 theo chieu d9c trong kinh nghi�m
ton giao va tam linh.
D\l ngon ve anh sang, nhu the, c6 the chia lam hai
dong: "dong l�nh" Cua khoa hQC va ly tri; "dong am" CUa
tin nguong va tinh cam. Giang nhu ta phan bi�t anh sang
ch6i l9i nhung l�nh leo cua anh den trong phong giai
phau v6'i anh nen am ap, lung linh tren ban tho hay tren
ban ti�c gia dinh.
Tinh ham ho cua d\l ngon anh sang con m9t khia
40 + BUI YAN NAM 10N
c�nh duong nhu it duQ'c Platon chu y: anh sang cung t�o
ra bong toi cua no va lam mo nhung khia c�nh co the
soi sang. Giao dt;tc, theo nghia nao do, khong nen hieu
phien di�n chi voi khai ni�m soi sang bang anh sang choi
chang. Giao dt;tc con phai luu tam den m�t xuc cam, biet
de mo, biet nham m<)t mat khi can thiet! Doi khi S\i th?t
khong chi soi sang ma con pha huy nhung "ao tu6'ng tich
C\ic" giup CUQC doi dang yeu va dang song! Mo hinh ong
vua-triet gia co dang ngo khong?
TRO CHUY(N TRlff HOC • 41
� .... - ....
6. CAN DAP VO BAO NHIEU
Q!JA TRUNG?
C an va duQ'c phep d�p va bao nhieu qua trung de c6

duQ'c m9t dia trung ran ly tliong ma c6 le chang bao
gio c6 duQ'c tren doi nay? Isaiah Berlin ( 1909-1997), tac
gia noi tieng cua lu�n van Hai khai ni?m ve' Tv do ( 19 58),
trong m<)t tac pham khac, da d�t cau hoi day ban khoan
nhu the doi voi mo hinh giao dt;LC ly tliong kieu Platon.
Tu giac de) cua "n�n nhan", cau hoi se tro thanh: bao
nhieu qua trung da bi d�p va cho m<)t giac md ly tliong?
BA NIEM TIN CHAC NICH

Mo hinh Platon, theo I. Berlin, gom ba niem tin chac
nich:
1. Doi v6'i m9i cau hoi, phai va chi c6 the c6 m<)t cau
tra loi duy nhat dung; mQi cau tra loi khac tat yeu phai
sa1;
2. Nhat dinh c6 m9t con duong dang tin c�y de phat
hi�n nhung "chan ly" ayj

3. Cac cau tra loi dung - m9t khi da duQ'c tim ra -
tat yeu phai phu hQ'p voi nhau va ket thanh m9t toan b9
hoan chinh, vi chan ly thi khong the tudng thich voi cai
gi khac n6.
Niem tin thu nhat la thuyet nhat nguyen trong triet
hQc hay ton giao, xuat phat tu niem tin vao slj hi�n huu
cua m<)t - va chi m9t - nguyen ly nen tang. Niem tin
nay lan sang linh vljc khoa h9c, chinh tri, xa h<)i, theo
d6 chi c6 m9t vien tuQ'ng dung de giai quyet van de,
con nhung vien tuQ'ng khac la khong ho�c it chinh dang
hdn va cau tra loi cua chung nhat dinh phai sai. Ngay ca
khi khong ho�c chua tim ra cau tra loi dung, nguoi ta
van tin rang chi c6 the c6 m9t cau tra loi duy nhat dung
ma thoi.
Niem tin thu hai c6 tac d9ng lon den tu duy giao
dgc. Phai c6 m9t con duong di den chan ly va c6 the tim
ra n6 ! Ly tuong c6 ich gi neu ta tuy�t nhien khong biet
c6 the den gan hdn voi n6 hay khong? The nhung, s\f
hi�n di�n cua m9t ly tuong - du hap dan va tot d�p den
may - c6 nhat thiet bao dam se c6 m9t con duong dan
den n6 khong? Chua chac ! Tuy the, niem tin nay van cu
an sau vao nen van h6a giao dgc: van c6 m9t con duong
de di tu hi�n tuQ'ng den ban chat, tu cai VO thuong, tt.idng
doi den cai vinh hang, tuy�t doi. "YOU can get it, if you
really want" ("B�n c6 the d�t duQ'c n6, neu b�n th�t s\f
mong muon"), hau nhu la tin dieu kh6 lay chuyen cua
TRO CHUY(N TRlfi HOC • 43
m9i no l\tc SU ph�m.

Niem tin thu ba la ve slj hai hoa, trong do m9i b9
ph�n deu phu hQ'p ho�c co the tro nen hoa hQ'p voi nhau
trong m9t tong the. "Vudng quoc" cua nhung cau tra
loi dung la m9t cai toan b9 co slj nhat tri n9i t�i, do do,
khong co mau thuan, ham ho, nghich ly, nghia la, ranh
m�ch, nhat phien, khong c6 bi lqch. Trong tam thuc
ngay nay, niem tin ay tuy c6 tro nen kha nghi, nhung van
chu'.a danh mat sue hap dan !
Noi chung, niem tin rang chan ly la cai gi c6 san va
c6 the du'.Q'c tim ra chu khong phai du'.Q'c cau t�o nen,
la hon da tang cua
tu'. duy sieu hinh h9c �
Tay phudng ket hQ'p
tu hai truyen thong
Ion: tu duy Hy l�p
- Platon va due tin
Kito giao. Duoi nhieu
hinh thuc khac nhau,
niem tin nay hoa
than vao trong nhieu
ly tu'.ong luan ly, giao
dl)c, chinh tri, xa h9i
cho toi ngay nay. ft
ra la a hai "thai d9"
Cd ban: tin rang tu'. - Platon WerewolfPunk -
tu'ong co the thay doi

the gioi, Va tin vao S\i phat trien ngay cang cao hdn ( tuy
CO the CO S\i bat lien tgc) cua ca nhan, xa h9i va, th�m chi,
cua ca nhan lo<,1i.
Du'.oi anh sang cua "ly tu'.ong dung", xa h9i va nen
luan ly can du'.Q'c bien doi. Cau hoi chi con la: dieu gi se
xay ra khi khong phai ai cung chia se ly tu'.ong ay ho�c
xem d6 la mgc tieu de phan dau. Trong khi I(arl Popper
nh�n ra mam mong cua tu'. tu'.ong toan tri trong mo hinh
Platon va luu y rang con nguoi c6 quyen hy sinh cho ly
tu'.ong cua rieng minh, nhu'.ng khong nen bang "mau cua
nguoi khac", thi Max Brod viet m9t each mc:inh me: "dia
nggc at se khong hoan chinh, neu thieu nhung loi hi�u
tri�u cua ... thuyet duy tam ( thuyet ly tu'.ong)"!
Tuy nhien, trong linh V\iC giao dgc, mo hinh ly tu'.ong
to ra it nguy hc:ii hdn, vi du'.ong nhu'. khong the thieu vi�c
nhin con nguoi theo kha the hdn la theo hi�n trc:1ng cua
h9. Giao dgc se ra sao neu khong c6 long tin vao nang
l"L;tc tiem tang CUa tre em Va khong CO S\i tin c�y du'.QC
"ung tru'.oc" cho thay co giao? Bc:1n c6 yen tam giao pho
con em minh cha nhung nguoi thay khong c6 "tam hon"
va ly tu'.ong?
. QUA GIAO DUC

Til TAM CAO CUA LY TUONG DEN HIEU . TE
. THU'C
M9t trong nhung van de Ion cua mo hlnh giao dQC ly
tu'.ong nam ngay trong "tam cao" cua ly tu'.ong! Ly tuong
khong nhat thiet luc nao cung "phi thvc te", nhung se
mat di sue hap clan khi n6 dot hoi qua nhieu va qua cao
TRO CHUY(H TRlfT HOC • 45
noi con ngudi. M9t khi cai "phai la" va cai "c6 the la" c6
khoang each qua xa, ly tlidng se day con ngudi vao cho
thatv9ng, yem the, chan chudng hon la nang h9 len kh6i
thtjc te tam thudng.
M¢t each tom tat, ngudi ta c6 the neu nhung diem
yeu kh6ng the phu nh�n cua m6 hinh ly tlidng trong
giao dt;tc:
1. Xa h9i c6ng nghi�p hi�n d�i d�t ra nhung yeu cau
cho nha tnidng va giao dt;tc ma mo hinh ly tlidng it c6
kha nang th6a ung;
2. Mo hinh ay thieu m9t quan ni�m ve "giao dt;tc ky
thuat"·
• J
3. Mo hinh "duy thljc" ma ta se lam quen tiep theo

day to ra dap ung nhieu yeu cau cua thdi d�i m9t each
hi�u qua hon;
4. Mo hinh ly tlidng c6 the trd nen d�c tuyen, d�c
quyen va it quan tam den slj binh dangxa h9i trong the
gioi din chu hi�n d�i.
Tuyv�y, m6 hinh ayvan c6 nhung diem m�nh khong
thexem nh�:
1. Nhd mo hinh ly tudng, con ngudi ngay cang d�t
toi nhung thanh tlju giao dt;tc va khoa h9c d muc d9 cao;
2. Chu y nhieu den vi�c vun boi nen van h6a tinh
than trong linh vljc giao dt;tc, nhat la giio dt;tc d�o due va
tinh each;
46 + BUI YAN NAM �ON
3. D�t vai tro nguoi thay vao trung tam cua trach
nhi�m giao d�Cj
4. Nhan m�nh vien tu'Q'ng "nhan ban" trong doi
song ca nhan va xa h9i.
Trang "hoan canh h�u-hi�n d�i" cua m<)t xa h<)i
toan cau hoa ngay nay, mo hinhly tu'ong trong giao d�c
de tro thanh doi tu'Q'ng cua slj nh�o bang va nghi ng�i.
Tuy nhien, van khong duly do de hoan toanlo�i b6 n6,
hay, de noi nguQ'cl�i v6'i Max Brod: tran gian at se khong
hoan chinh, neu thieu di nhung loi hi�u tri�u cua mo
hinhly tu'ong trong giao d�c !
TriBt tnuyBt gi8o dlJC duy tnvc
-��-------�---- -
-.�, .,,,,, 'f'11•·,,, f' ,nl� 'W,if·"f' !�W'U't�U\tflU:Hl!U

� � -, 1\ J � -� • '�&�,,j.\fjl',j\iij/4,V,...... t ·,J'.t, i ,,
7. MO HINH DUYTHUC:
.
TU CUOC
. DOI CUA BAC. TON SU
1 7hac voi nhung nguoi theo mo hinh ly tliong trong
"-giao dt)c, cac nha duy thvc, tat nhien, gan gui hdn
VOi th\ic te CUQC song Va nh�n fO ranh gioi giua cai kha
thi va cai bat kha thi. Tuy nhien, ta dung VQi hieu lam:
khong thich nhung giac md khong tliong khong dong
nghia voi vi�c "la la" tren m�t dat, chap nh�n va vua long
voi hi�n tr4ng m9t each khong phe phan. Huong den
th\ic tq.i la htiong den Sl;l da dq.ng muon mau CUa CUQC
song, htu tam den VO van d<)ng Cd va mt)C dich cua con
nguoi (khac voi mo hinh ly tliong chi quan tam den m9t
so it va dtiQ'C ch9n l9c). Cai nhin da nguyen ve thvc tq.i
mang l4i tinh than dan chu cho mo hinh duy thvc. D�c
bi�t, nhung yeu CaU dq.O due, chinh trt khong dtiQ'C d�t ra
qua cao, trai lq.i, vua voi tam voi cua con nguoi, n6i len
kich thuoc nhan dq.o cua mo hinh nay.
.
. THAN CUA MD HiNH DUY THIIC
HIEN
Ta khong nhac den Aristoteles (384-324 tr. CN)
TRO CHUYlN TR1£r HOC • 49
nhu' m9t nhan v�t lich SU da lui qua xa vao qua khu. Ta
den voi 6ng nhu' m<)t hi�n than song dc)ng va con day
SUC thuyet phl;IC CUa m9t mo hinh giao dl;IC mang nhieu
tinh hi�n d�i: m6 hinh nha giaova nha khoa h9c chuyen
nghi�p.
Trong be) sach quy: Cu9c dai va sv nghi�p cua sau tram
nhan v�t quan tr9ng nhat tren the'giai ( 1977), Olof Gigon
viet nhu' sau ve 6ng: "Arisl:oteles kh6ng phai la b�c giao
chu khai thi nhung chan ly vinh cuu, cung kh6ng phai
ngu'di chien si dau tranh den cung cho cong ly cho du
the gioi vi the ma tr6' thanh tro bl;li. 6ng cung khong phai
la con mQt sach mua vui voi vi�c che sQ'i toe lam tu', va
cang kh6ng phai la m9t ong gia kh6 tinh ban bo nh6 giQt
tung mau chan ly cho nhung m6n do sung kinh. Trong
toan b<) slj nghi�p, ong chi tha thiet m9t dieu, do la slj
khach quan: slj sang sua ve y nghia cua cac khai ni�m
va sljvung chac cua cac
lu�n cu. The gioi quan "RE CUA GIAO Dl)C THi
cua 6ng gan voi thljc DANG, NHU'NG QUA CUA NO
t�i cang sat su'dn cang THI NGQT"
tot, con d�o due h9cva
ARISTOTELES
triet h9c chinh tri cua
ong doi h6i ndi con
ngu'di va c<)ng dong dung nhung gi hQ du sue lam du'Q'c,
kh6ng hdn va khong kem. Ngay tu thdi co d�i, ai muon
di tim Slj dam me CUong nhi�t hay Slj thoat tl;IC em dem
thi denvoi Platonva cac nha khac ky, con ai muon du'Q'c
thong tin khach quan ve nhfing gi ta CO the biet du'Q'C Va
lam du'Q'c, hay den voi Arisl:oteles".
On L�i vai net tieu SU cua ong, thiet nghi cung khong
thua: Arisl:oteles sinh nam 384 tr. CN, con cua vt ngtj y
xu
cho vua Amyntas II Macedonie, mo coi cha rat som.
1 7 tuoi roi que nha, len Athens, vao lam mon d� trong
Vi�n Han lam cua Platon su6t 20 nam cho den khi Platon
qua doi ( 347). C6 le do khong duqc ch9n lam "chuong
mon" n6i nghi�p, ong roi Athens, cu ngv ba nam tren
dao Lesbos, Cd h(>i tot de ong dam minh nghien cuu sinh
v�t h9c va d(>ng v�t h9c tu kho tang thien nhien doi dao
cua vung nay.
? ' '
Nam 342 tr CN, nh�n loi moi cua vua Philipp II xu

Macedonie, lam thay d�y cho chang hoang tu tre tuoi,
sau nay se lung danh la Alexandre D�i de. C�u h9c tro
noi tieng nay khong quen cong dn thay: tren duong vien
chinh, gom g6p nhung mau v�t hiem va 1� chuyen ve cho
thay lam tieu ban nghien cuu, ke ca tai li�u quy ve "Lo
gic h9c An D(>" !
Nam 335 tr CN, ong quay ve Athens, mo truong
rieng ("H9c vi�n") va danh su6t 12 nam de giang d�y
va bien so�n. Sau cai chet d(>t ng(>t cua D�i hoang de
tre tuoi vao nam 323 tr CN, "H9c vi�n" c6 nguy Cd bi
cac the hjc moi tra thu va pha huy, Aristoteles nhuong
l�i cho mon d� coi soc va t�m lanh sang dao Eunoea
va qua doi m(>t nam sau do. Ly do Aristoteles bi�n h(>
cho st;i lanh minh: ong khong muon Athens l�i ph�m
t(>i ac Ian thu hai d6i voi triet h9c (Ian thu nhat la voi
Socrates). Them m(>t bai h9c "duy thtjc" ve con duong
" xuaNt" va
' Au .
"·,r/°'" f
CHAN LY TRIIIJC DA
Aris1:oteles thuong duQ'c trich clan qua cau noi tieng,
d�i y: "toi yeu Platon, nhung con yeu chan ly hdn nhieu"
(amicus Plato1 sed magis amica veritas). Th�t the, tuy co
nhieu cha tudng dong, nhung kho co the bao Aris1:oteles
la nguoi ke tl;1C Platon ve triet h9c. N Qi dung, phong each
Va triet thuyet giao dl;1C ( it duQ'C phat bieu minh nhien)
cua Aris1:oteles trai nguQ'c han voi Platon a nhung die1n
cot l6i. Aris1:oteles truoc het la mc)t nha hie h9c bach
khoa. Phan Ion nhat trong slj nghi�p Ctla 6ng danh cho
vi�c nghien cuu, mo ta, phan lo�i nhung hi�n tliQ'ng
thuong nghi�m cua t\i nhien, xa hc)i, ng6n ngu. Tlut
vi�n cua 6ng thu th�p hau nhli toan b(> nhung ban "hien
phap" dudng thoi ( 161 ban!) va rat nhieu nhung be) sliu
t�p ve th\ic v�t va d9ng v�t. Trong s6 171 tac pham duQ'c
nhac den a thoi co d�i, phan 6ng da chiem to'i 47 quyen.
6ng m6'i th�t s\i Ia nguoi giu... m9t bo trong hon ho chu
cua thien h�! Quan tr9ng hdn the, ong la cha de cua rat
nhieu b9 mon khoa h9c dang giang d�y ngay nay trong
cac tntong d�i h9c.
Cong trinh cua ong duQ'c chia thanh ha lo�i, lien
quan den ha nang lljc nh�n thuc khac nhau: ly thuyet,
th\ic hanh va t�o tac. Linh Vljc thu nhat (ly thuyet) danh
cho "nhfing slj v�t bat bien" (nhu than h9c, ban the h9c,
logic h9c, so h9c, thien van h9c, va ca cac h9 mon khoa
h9c thuong nghi�m: vu trl;1 h9c, khi tliQ'ng h9c, tam ly
h9c, d9ng v�t h9c, thljc v�t h9c). Linh VlJC thu hai lien
quan den doi song thljc hanh ( theo nghia: hanh d9ng/
praxis) cua con nguoi i:J cap d9 ca nhan va xa h9i ( nhu
dq.o due h9c va chinh tri h9c). Sau cung, phan thu ha la
CaC khoa h9c "tq.O tac" ( theo ngrua hoq.t d9ng san xuat
va sang tq.O Ipoiesis ( nhu thu cong, ngh� thu�t, y khoa...).
Khac voi thay minh, Arisl:oteles khong chi quan tam den
cac van de truu tu'.Q'ng ma tru'.oc het den the gioi hi�n
tu'.Q'ng, kha giac, can du'.Q'c quan sat, phan tich va phan
loq.i m9t each ti mi, c6 h� thong. Dung nhu nh�n xet
cua Bertrand Russell trong Ljch sit triet h9c Tay phudng,
Arisl:oteles la "nguoi dau tien viet nhu m<)t giao su", tuc
nhu "m9t nha giao dich tht;ic" chu khong phai nhu "m9t
triet gia day cam hung", do d6, van ong mang tinh "phe
phan, ky luong, kho kh6c, khong mang dau vet nao cua
st;i cuong nhi�t, say sua".
Phudng Tay th�t may man khi ngay tu dau da c6 hai
con duong, hai phong each lam khoa h9c va giao d1;1c
khac nhau de h�u the lt;ia ch9n ho�c tim each ket hQ'p !
CON BIJONG DUY THI/C

Con duong duy tht;ic - duQ'c hieu nhu tudng phan
voi con duong Platen - xuat phat tu hon xac tin: 1- ta
dang song trong the gioi c6 tht;ic; 2- thljc tc].i ay d9c l�p
v6'i vi�c ta co "SU d\lng" n6 hay khong; 3- ta co the nh�n
thuc duQ'c thljc tc].i ay m9t each kha vung chac; 4- va, sau
cung, nh�n thuc ay la Cd SO dang tin c�y de dinh huong
cho hanh d9ng va hoq.t d9ng cua ta.
Ta se Ian luQ't tim hieu hon niem xac tin ay duoi giac
d<) triet thuyet giao dgc.
TRO CHUY(N TRIO HOC • 53
8. TRUNG DAO
• VANG
C on ngu'o'i CO XU htiong hj nhien muon vtidn toi tri

thuc va h�nh phuc. Triet thuyet giao dl;1C duy thl;ic
cua Arisl:oteles xoay quanh hai chu de ay.
Tri thuc va h�nh phuc gan lien voi nhau. H�nh phuc,
theo ong, khong phai la cam nh�n nhat thoi rang minh
dang"h�nh phuc", cang khong phai la" sl.j may man" tren
troi rdi xuong. Trai l�i, ong hieu cuoc song h�nh phuc
( theo nghia eudaimonia cua Hy l�p) la cong sue, thanh
tlju cua moi ca nhan gan lien voi hanh dong dung dan,
tot lanh, tuc, chi co the la o hanh dong c6 ly tri, co tri
thuc. Tuy nhien, h�nh phuc dtja tren hanh dong "due
h�nh" nay van chi moi la h�nh phuc h�ng nhi, chtia phai
toi thtiQ'ng. H�nh phuc toi thtiQ'ng - con g9i la "thien
phuc" - chi CO dtiQ'C trong Sl.j chiem nghi�m nhti la mot
tr�ng thai xuat than khong kem gi than linh.
VUN B0l "H4T MAM"

Neu m9i v�t co slj song deu c6 xu huong vlidn len
de hi�n thl;ic hoa nhung gi von co ndi minh, at chung co

"linh hon", du la cay co hay thu v�t. Ndi thl;ic v�t la sinh
hon, ndi d<)ng v�t la giac hon, con ndi con nguoi co them
giac tinh (dianoetikon) va ly tinh (nous). Noi each khac,
sinh V�t CO m9t m1;1c dich (telos) de thl;ic hi�n nhung
gi von tiem tang, duqc ong g9i la {{entelechie". Phat huy
{{entelechie" hay"h�t mam" ay chinh la h�nh phuc. Tuy do
tung ca nhan so dac, nhu'ng h�nh phuc ay dong thoi tuan
theo m9t thu ly tinh pho quat, sieu ca nhan - do chinh la
CUQC song co ly tri noi chung. () day, ta nh�n ra tu' tu'ong
cot loi trong m1;1c dich lu�n pho quat CUa ong: chinh cai
toan b9 moi mang l�i y nghia cho b<) ph�n; cung the,
y nghia cua m9i hanh d<)ng nam trong no lvc vu'dn toi
"thien phuc". M�t khac, y tu'ong ve S\t vun boi, phat huy
h�t mam cua ong se tai xuat hi�n trong quan ni�m giao
d1;1c "duy nhien" cua]. ]. Rousseau sau nay, cung nhu'
trong phan Ion tu' duy giao d1;1c hi�n d�i: ly thuyet ve S\i
phat trien va tam ly h9c tre em.
"TRUNG o�o"
Nhu' da noi, can phan bi�t hai hinh thuc cua hanh
d9ng hu'ong den h�nh phuc: hanh d9ng theo nghia ch�t
che (praxis) lay chinh minh lam m1;1c dich Va ho�t d9ng
CO m1;1c dich O ben ngoai minh (poiesis), nhu' san xuat,
xay dvng, tac t�o. Hinh thuc cao nhat cua cai tru'oc, cung
la cua doi song con nguoi, chinh la S\t minh triet (sophia),
lay"CUQC song ly thuyet" (bios theoreticos) lam ml)C dich
t\i than, CO vj the rieng, du van CO quan h� voi"CUQC song
c9ng dong" (bios politicos). The nhu'ng, S\l minh triet
hay ly tinh ay khong cho ta biet phai lam gi, trai l�i, chi
khuyen khich !a phit trien nhung "tu the" (hexis) de tlj

minh biet phai lam the nao cho dung. Hai "tu the" ay la:
due tinh, tai ngh� (areteis) Va S\{ khon ngoan, sang SUOt
(phronesis). Nhu the, khic voi Platon, hanh d9ng dung
dan khong phai la th\fc thi hay v�n dl;lng nhung nguyen
ly hay quy tac ph6 bien da biet, ma la biet l\fa ch9n each
hanh d9ng phu hQ'p voi hoan canh, thoi the. Theo ong,
do la biet l\fa ch9n "dung muc", l\fa ch9n cii trung d�o
(mesotes) hay cii "trung d�o vang" giua hai thii c\fc: thii
qui va bat c�p. Thai qui lan bat c�p trong nhu cau, dam
me, dl;lC VQng, nang luQ'ng deu mang tinh huy ho�i. An
vita phai, uong vita phai, chdi vita phai, lam vita phai. .. de
sao cho dung
muc "chinh CAN TON VINH NGU'O'I THAY HON
trung"! Khong CA CHA ME.. CHA ME. CHO TA SU'.
chi thii d9 va SONG; CON THAY M6'1 D�Y TA Bl�T
hanh vi can SONG.
nhti the, ma ARISTOTELES
ban than moi
due tinh cung
nhti the: qui muc dung cam se thanh lieu linh, qui muc
th�n tr9ng se thanh hen nhitj buong tha qui muc se
thanh phong d�t, tiet dl;lC qui muc se thanh suy ki�t. Tuy
nhien, trong vi�c giao dl;lC tinh cam Va hanh d9ng d�o
due, ong cung khong quen nhan m�nh rang khong phai
luc nao cii "vita phai" cung dung: khong the c6 do ky,
an cap, giet nguoi... "vita phai"! Ong cung "duy thgc" du
de nh�n ra rang ngay ca nhung dieu xau "ve nguyen tac"
noi tren va nhieu cii khic nua van tuy tung trtiong hQ'p
ma xau ho�c tot: "huyet khi chi n9" khong nen c6, nhung
"nghia khi chi n9" l�i khong nen khong c6 ! Rut C\lC, ong
thu nh�n qua kh6 de phan lo�i ranh m�ch, khong chi vi
thieu tu ngu de d�t ten ma con do Sl;l can thi�p tuy ti�n
CUa to chat Va XU htiong CUa tung ca nhan nfia.
.... , ,- ? ,
T{lP QUAN: Lql KHI CUA GIAO DUC !

I<ha nghich ly nhung rat ly thu trong triet ly giao dl;lC
cua Arisl:oteles. La nglio'i xem tr9ng Sl;l t\i phat trien cua
"h�t mam" (entelechie), ong van nhan m�nh rang vi�c tim
ra con du6'ng trung d�o, trong th\ic te, la san pham cua
no l\ic giao d\lc, chu yeu la lam gudng va bat chuoc. Ong
viet: "Ngu6'i thi bao due h�nh la do ban tinh, ngu6'i thi
bao nh6' giang d�y, ngu6'i thi bao nh6' th6i quen. Ban tinh
ay ta khong c6 dau, con giang d�y thi nlioc do dau vit, c6
chang trlioc d6 phai ren t�p bang th6i quen de biet yeu,
biet ghet cho dung".
Ong dan cau co thi: "Dieu cao thuQ'ng, ngudi phai
h9c a ngu6'i cao thuQ'ng", va ket lu�n: "Chi khi da tro
thanh th6i quen, thi ve sau moi khong con thac mac!".
Chia se voi Platon trong "d1:1 ngon hang d(>ng",
Arisl:oteles nh�n ra rang giao d1:1c khong phai la tien
trinh hoan toan ttj nguy�n, trai l�i, "h9-t mam" van rat
can nhieu yeu to ben ngoai ho tr<;>' m6'i 16'n m9-nh duQ'c.
Nhung, van khac voi Platon, 6ng khong c6 tham v9ng
lam nha d�o due hQC V9-Ch loi Ve duong cho nglio'i khac
nhu Platon d9-y do tang l6'p "chien binh" trong nuoc
C(>ng hoa ly tuong. Arisl:oteles 'hi�n d�i" hdn: ong chi
dam nh�n vai tro mQt nha tam ly giao dl;lC.
TRO CHUYfN TRllT HOC • 57
?
DI SAN DANG QUY

, ,
Khong thieu nhung nh�n xet tieu cl)'c Ian chi trich
n�ng loi doi voi du'ong l6i "trung dung" cua Arisroteles.
Bertrand Russell, trong Ltch su trie't h9c Tay phudng, cho
rang du'ong 16i ay VO bo, chi thich hqp voi nhung ke yeu
duoi, cau an, chu chang ich gi cho nhung ai c6 tam hon
cua "thien than hay ac quy'', cho nhung ke th�m bat binh
"muon Vc}.Ch troi keu ma tuot gu'dm ra", bo'i Arisroteles
khong thau to "nhung be sau tham cua hon nguoi". Ernsr
Bloch thi xem day la cho ket tinh cua "b9n tu san l�p lo,
Cd h9i": "cai trung dc}.O chang dinh dang gi den Cai "vua
pha1 ca ..
? .,, ? ,,,
Arisroteles khong con c6 m�t de bi�n bac. Nhung,

c6 le ta khong nen quen nh�n xet dang gia cua ong tu cai
nhin "duy thl)'c": trong con nguoi luon c6 m(>t phan ll)'c
rat mc}.nh cua cai phan lytinh (alogon)) loi keo con nguoi
ra khoi con duong chinh d4o. Giao dt;tc, vi the, c6 nhi�m
Vt;L thuc tinh de "t�p th6i quen" ly tinh. "T�p th6i quen"
chu khong phai thu th�p kien thuc. 6ng dung tu ethos
( cho quen thu(>c). Tu do, phudng Tay c6 them tu ethics
( dc}.O due h9c) song mai den ngay nay. Hanh d9ng co
hai thanh to: tri thuc ve logos va th6i quen cua cai alogos.
Duoi giac d(> giao d1:1c, cai sau quan tr9ng hdn va quyet
dinh hdn!
� Jl � Jl Jl
9. BIET DE LAM- HIEU DE DAY
'' rung d�o vang" la quan ni�m duy thl;ic cua

T
Arisroteles ve vi�c giao dl;lCtinh cam va d�o due,
hay ve nhan sinh quan n6i chung. Di tim cho "chinh
trung" trong thai d9 ung xu,
khong nham den cac ly
tu'o'ng qua xa voi, khong tro' thanh nhung nha khong
tu'o'ng ve chinh tri, d6 la nhung "thong di�p" cua vi thay
lao luy�n. Du dong y hay phan bac, thong di�p duy th\ic
ay van con sue vang v9ng, nhat la tren phu'dng di�n giao
d\}C:
1. Th�t h� tr9ng khi can thua nh�n bai h9c tu kinh
nghi�m rang: con nguoi c6 the hanh d<)ng sai trai, phan
ly tinh;
2. Thua nh�n c6 S\i da d�ng cua nhung dieu tot;
chung c6 the mau thuan va xung d<)t v6'i nhau (giau
sang, danh VQng la tot, nhu'ng CO the di ngu'Q'Cl�i due tj
tha va cong bang; v.v ... ) .
3. Ta khong khoi c6 luc bi dan dat hay bi bu9c phai
quyetdinh va lam nhungdieu ta biet la khong tot. Chinh

y thuc ve sg ket hqp bidat nay, hay, n6i khacdi, y thuc ve
nhung xung d9t khong the giai quyet duqc, cung la net
d�c sac va tinh te trong cai nhin duy thgc cua Arisl:oteles.
Tinh da d�ng trong d6'i song thgc hanh cua con
nguo'i se song hanh voi tinhda nguyen trongd6'i song ly
thuyet khi nh�n thuc ve thgc t�i, la hai hon da tang cho
toa nha triet h9c Arisl:oteles, nhat la cho triet thuyet giao
dl;lC CUa ong.
,.! , , ? "" , ...
BON XAC TIN CUA THUYET DUY THl}'C THONG CAI NHIN
NGAY NAY
Tada biet b6nxac tin cua thuyet duy thgc: 1. tadang
song trong the gioi c6 thgc; 2. the gioi ayd9c l�p voi vi�c
ta c6 "SU dl;lng" n6 hay khong; 3. ta c6 the nh�n thuc ve
no ffiQt each vfing chac; Va 4. nh�n thuc ay la Cd SOdang
tin c�y trong vi�c dinh huong hanh d9ng cua ta.
Ngay nay, sau khi nh�n ra vai tro to Ion cua ngon ngu
trong d6'i song ( chang h�n, trong ly thuyet "hanh vi ngon
ngu" cua J. Searle), hon xac tin n6i tren tro nen chinh xac
hdn. Theod6, I. the gi6'i ben ngoai, tuy ky cung chi c6 the
duQ'c hinh dung m9t each "nhan t�o" thong qua ngon ngu,
nhung khong vi the ma chi ddn thuan c6 tinh chu quan; 2.
sv th�t tudng ung v6'i sg hinh dung thich hqp (bang ngon
ngu) ve thgc t�i o trong dau 6c ta, c6 tinh khach quan,
khong phl;l thu9c vao thai d9 hay tinh cam; 3. tinh 16 gic
va tinh thuan ly la thuoc do de dua ra nhung phan doan
ve thgc t�ij va 4. nhung thuoc do tri tu� ay la can thietde
nh�n thuc cung nhude kiem tra nh�n thuc.
Giong nhu cac triet thuyet khac, thuyet duy thljc

cung c6 nhieu "phien ban" khac nhau. Chang h�n, ta co
thuyet duy thl;ic co dien cua Hy L�p co d�i hay cua nhung
nha duy thl;ic hi�n d�i, rat pho bien trong gioi khoa h9c,
vung tin rang, VOi phlidng phap nghien CUU Va dt;tng Ct;l
quan sat ngay cang tinh vi, khoa h9c tl;i nhien la phudng
ti�n tot nhat de nam bat va ly giai thl;ic t�i. L�i ciing co
thuyet duy thl;ic cua nhung nha than h9c hay nhung nha
ton giao tin vao the ll;ic sieu nhien sang t�o ho�c chi phoi
the gioi thl;ic t�i. Nhung m9i "phien ban" hau nhu deu
thua huong be) khung khai ni�m tu cac d�i cong trlnh
cua Arisl:oteles nham mo ta va phan lo�i cac cap de) cua
thl;ic t�i. Nhin chung, ong xung danh la cha de va nguoi
d�t nen m6ng cho khoa h9c hi�n d�i, tu khoa h9c tl;i
nhien den khoa h9c xa h9i va nhan van.
Ta thu ke qua m9t so trong rat nhieu sd do khai ni�m
mang tinh phan lo�i cua ong. Chung mem deo nhung c6
gia tri dinh huong rat Ion. Ta c6 be) ba, chang h�n, trong
the gioi sinh v�t ( tren b9, duoi nuoc va tren khong), ba
ham muon ( danh dv, tien tai, khoai l�c), ba d9ng Ive
hanh d9ng ( cai cao ca, cai huu ich, cai de chiu); b9 tu:
bon due h�nh can ban, bon xuc cam ( sq hai, them muon,
lo au, sung sliong), va quan tr9ng nhat la h9c thuyet ve
bon nguyen nhan de giai thich thtjc t�i, se de c�p ky hdn
o sau; be) nam: nam giac quan, nam ho�t d{>ng tinh than
( ngh� thu�t, khoa h9c, sl;i khon ngoan, st.j minh triet,
tinh than).
Tu quan sat va phan lo�i cua minh, Arisloteles di den
nh�n dinh ve sl.j thang tien tt.j nhien ( st.j phat trien ngay
cang cao hdn) cua v�nV?t: tUV?tVO tri ( dat da), len thtjc
V?t, d9ng V?t va con nguoi. Trang khi Platon quan tam
den the gioi thuan tuy cua y ni�m, den hinh thuc hoan
hao CUa S\i V?t, di tu nhung cai truu tliQ'ng thuan tuy den
hanh d9ngVa ton t�i Cl;l the, tuc tien hanh theo kieu dien
dich, thi Arisl:oteles l�i theo loi quy n�p, di tu nhung
quan sat d�c thu tien len cai pho bien.
. THUYET BON NGUYEN NHAN VA TINH THAN GIAO DUC

HOC .
Tuy nhien, cam tliong ve S\i khac nhau n6i tren mo
nh�t dan khi di vao h9c thuyet noi tieng ve hon nguyen
nhan cua Arisl:oteles. Ong giai thich S\i v�t tu hon lo�i
nguyen nhan; 1. nguyen nhan v�t chat hay chat li�u (vd:
v�t li�u xay d\ing), 2. nguyen nhan hinh thuc (ban ve
thiet ke), nguyen nhan tac d9ng ( chu dau tu, thQ' xay
dtjng)1 Va 4. nguyen nhan CUU canh hay ffil;lC dfch ( CO
nha o).
Chat li�u khi chua duQ'c hinh thuc hoa thi chua phai
la hi�n thtjc ma chi moi la tiem nang. Nhung, chat li�u
nao cfing mang theo ·minh "h�t mam" (entelechie), nho
d6, co the duQ'c hinh thuc hoa qua no Ive hen bi de huong
dich. Vi d\1 de hieu trong the gioi v�t chat: pho tuQ'ng ra
doi tu khoi da hoa clidng VO hinh the. Nhung, ndi con
nguoi thi sao? Theo ong, than xac la chat li�u, linh hon
la hinh thuc luonV?n d9ngVa t�O hinh the cho than xac,
trong khi tinh than la nang luQ'ng thuan tuy phi v�t chat
va bat tu. V?y, th?t ra, ong khong hoan toan "chia tay"
voi thay cua minh: giong nhu y ni�m ndi Platon, hinh
thuc ndi Arisl:oteles van la dieu ki�n kha the cho slj hi�n
huu. N 6i each khac, nhu thay minh, the gioi quan cua
ong, dang sau tinh da dc::1ng, hau nhu van mang tinh nhi
nguyen (hai nguon goc).
Trang giao dt;tc, day lc::1i la m()t thuyet nhi nguyen tich
ct;ic. Gi6ng nhu pho tuQ'ng tuy�t my an minh trong kh6i
da SU si, dua tre mang trong long n6 VO van kha the cho
tudng lai. Chinh cai nhin "nhi nguyen" trong giao dt;tc
md ra St;f khac bi�t gifia hi�n tht;fc (ngttoi trltdng thanh,
da phat trien) va kha the ( dua tre). Cai gi cang c6 nhieu
"hinh thuc", thi cang "hi�n tht;tc" hdn, tuc, cang phat trien
hdn. Bc::1t den hinh thuc t6i h�u thi hoan hao, khong phat
trien nfia, va ong xin danh n6 cho... ThuQ'ng De bat bien
(hieu nhu hinh thuc va hi�n tht;tc thuan tuy)! Con lu
nguoi bat toan chung ta - it "than thanh" hdn - chi tham
gia doi chut vao nhung hinh thuc thuan tuy ay thoi: d6 la
khi ta "tu duy", va the la da duQ'c huctng nhung phut giay
"thien phuc" hiem hoi roi! Theo ong, chi ai "hieu" duQ'c
dieu ay mdi c6 tu each lam "thay", va, khong phai ngau
nhien, khi "giao dl;lc", trong nhieu ngon ngu Au chau, co
nghia den la: tcJ_O hinh the (Bildung/formation).
TRO CHUY(N TRltt HOC • 63
J\ lexis de Tocqueville (1805-1859), trong Ne'n dan

.fltri My (ban tieng Vi�t cua Ph�m Toan, NXB Tri
Thuc, tai ban Ian 3, 2013), noi tieng voi nh�n dinh: nen
dan chu hi�n d�i khong the v�n hanh tot ma khong c6
"nhfing due tinh cua nguoi cong dan". Vi the, theo ong,
khoa h9c chinh tri khong chi nghien cuu nen dan chu
nhu la dinh che ma con nhu la loi song d�c thu, loi song
cua "con nguoi dan chu". Loi song ay tham nhuan trong
tu tuong, tinh cam, nhat la trong nhung "t�p quan cua
con tim", boi, nhung quyen tham gia cua nguoi dan ma
m9i hien phap dan chu deu cam ket chi c6 the tro thanh
hi�n tht,tc trong m<)t nen "van h6a chinh tr( song d<)ng.
Ong du nh�p m(>t thu�t ngu h� tr9ng vao chau Au: st,t
dan than dan st,t (civic involvement)J va d�t xa h<)i tnioc
"SU m�nh giao dt;tc ve nen dan chu" (mission to educate
democracy). Th�t dang kinh ng�c khi thay rang nhung tu
tuong rat hi�n d�i ay, Ve Cd ban, da So'm CO m�t trong
triet hQC chinh tri Va giao dl;IC cua Arisl:oteles hdn hai
nghin nam tru'.oc !
NHO'NG DUC TINH CONG DAN

"Thtjc te" hdn thay cua minh la Platon va cfing
tinh tao khong kem ctju thu tuong Anh W. Churchill,
Arisl:oteles (cfing nhu'. Platon) tuy�t nhien khong xem
the che "din chu" la "tot nhat" ma chi la "it xau nhat" so
voi m9i hinh thuc khac
xA HQI GOM NHIEU LOi;\I trong lich su! Trong
Ch{nh tri luq,n (ban
NGU'O'I KHAC NHAU. GIONG
tieng Vi�t cua Nong
Hl;T NHAU, LAM SAO CO xA
Duy Tnio'ng, NXB
HQI?
The gioi, 2012), ong
ARISTOTELES
phin bi�t che d<} din
chu nhu'. la quyen ltjc
cua so dong (demo-cratein) voi stj cai tri cua so it (olig
archein) ho�c cua m<}t ca nhin. S\i khac bi�t tuy thu<}c
vao vi�C che d(> ay thtjc Stj phl;IC VlJ cho }qi ich chung ho�c
chi do lqi ich rieng cua m<}t t�p doan hay m<}t ca nhin.
Tuy vao thtjc chat, ba lo�i che d<} deu co the thoai hoa:
quin chu tro thanh chuyen che, quy t<}c tri tro thanh t�p
doan trj, din chu tro thanh d(>c doan cua da so. So di din
chu la hinh thuc "it xau nhat'\ vi, theo ong, do la ndi con
nguo'i - voi tu'. each la "sinh v�t chinh tr( - c6 the thtjc
hi�n ban tinh cua minh. Trung thanh voi y tuong ve "h�t
mam" (entelechie), d�c tinh (nhin h9c) nay chi c6 the
hi�n thtjc hoa trong do'i song c<}ng dong. Vi the, giong
nhu Platon, ong t�p trung vao nen "giao dl;IC cong c<}ng"
( quyen 7 cua Chinh tri lu�n). Nen giao dl;IC ay khong
TRO CHUY(N TRlrT HOC • 65
gioi h�n vao vi�c khuyen khich cac due tinh cong clan chi
VOi m9c dich la cung CO Va cluy tri tr�t tlj nha nlioc hi�n
c6. Trai l�i, can c6 cai nhin r9ng hdn de vun boi nhung
due tinh VOi m9c dich "hoan thi�n tam hon" noi chung.
N 6i each khac, cai chinh tri "ddn thuan" phai duQ'c vuQ't
ho va nang len moi c6 the hi�n thljc h6a n6.
Arisl:oteles neu ha due tinh chinh tri cua nguoi cong
clan: dung cam, cong bang va sang suot. Chung vua la
nguon goc cho slj tlj trc,)ng cua moi ca nhan, vua la dieu
ki�n cho h�nh phuc ca nhan va c9ng dong. Trong nen
clan chu hi�n d�i, nhung due tinh "ban chat" ay, voi ten
g9i khac, van con day sue song. Ngay nay, c6 le nguoi ta
se gQi la: slj qua cam trong xa h9i clan slj, cam thuc ve
cong ly va nang lgc lay thai d9 chinh tri. Du dieu ki�n xa
h9i c6 thay doi den dau va tr9ng tam duqc d�t vao due
tinh nao, ca ha r6 rang quan h� voi nhau rat m�t thiet.
Cam thuc ve cong ly doi hoi phai co nang lgc phan doan
de biet lay thai d9 chinh tri, dong thoi cung can c6 long
qua cam de thvc thi trong thgc te. Trong ha due tinh ay,
nang ltjc phan doan giu vai tro chu d�o. Tinh hinh cang
phuc t�p, hanh d9ng va h� qua cang kh6 luong, nang Ive
phan doan cang can thiet. NguQ'c l�i, nang Ive phan doan
chinh tri l�i can clva vao cam thuc cong ly va long qua
cam moi co hi�u nghi�m.
Dung theo tinh than triet h9c giao dl.)C cua
Arisl:oteles, cac due tinh chinh tri n6i tren khong phai
la pham tinh tlj nhien, ma phai duQ'c so dac clan clan qua
slj "ren t�p thanh th6i quen" trong boi canh va thgc tien
chinh tri, xa h9i tu'.dng ung. Tu thoi co d�i sang cuoi the
66 • BUI YAH NAM �ON
ky 19 cuaAlexis de Tocqueville den theky21 cua chung

ta, duong nhu deu dung nhu the ca! C6 chang, stj phit
trien nang ltjc phan doan chinh tri ngay nay, Ve Cd ban,
m9t m�t, la van de cua truyen thong va giao dt;tc, va m�t
khac, la lam sao c6 nhieu dieu ki�n de tich ctjc tham gia
vao doi song cong c<)ng.
Ta khong quen nhac le;1i m<)t diem trung tam va d�c
sac khac trong each hieu ve clan chu va giao dt;tc cua ong:
stj da de;1ng cua nhung "cai tot". Du9c tiep c�n voi nhieu
linh vtjc tri thuc khac nhau, voi nhieu ky nang va nhieu
nganh ngh� thu�t la yeu cau Cd ban de phat huy tiem
htc giao dt;tc ndi con nguoi. De hanh d<)ng h9p ly, ta can
biet den cac kha nang khac de c6 the ltja ch9n. Khac
voi cudng linh giao dt;tc it nhieu mang tinh "quyen uy"
cua Platon, duong loi giao dt;tc khai ph6ng va ttj do cua
Arisl:oteles luu le;1i anh huong sau d�m nhat tren nen giao
dt;tc Tay phudng hi�n de;1i, the hi�n trong uoc muon du9c
ttj do "muu cau he;1nh phuc". (Dong thoi, ta ciingkhong
quen stj kh6 khan trong vi�c dieu hoa cac xung d<)t kh6
tranh giua nhung "cai tot" ma ban than Arisl:oteles ciing
tung vu6'ng phai, chang he;1n, khi benh vtjc... che d<) no
l�!).
GIAO DUC DUY THI/C VA NHIJNG VAN DE CUA NO

, ' - ,.,, � 7 ,
Ta de dang nh�n ra nhung cho me;1nh cua triet thuyet

giao dt;tc duy thtjc, trong thtjc te, dang tiep tt;tc chiem
linh tu duy giao dt;tc hi�n de;1i. Tru6'c het, tu mt;tc dich
giao dt;tc:
M1.;1c tieu toi cao cua doi song va cua giao d1.;1c la h�nh
TRO CHUY(H TRl(T HOC • 67
phuc ( theo nghia n)ng cua eudaimonia) j 2. m1;1c tieu ay

ph1;1 thu9c vao vi�c vun boi ly tinh; 3. vi the, can tang
cu'.ong h9c t�p tu kho tang tri thuc du'.Q'c h� thong hoa
cua nhan lo<:1i; va 4. hi�n thljc h6a tiem nang cua nguoi
h9c de dap ung cac vai tro va cac trach nhi�m xa h9i khac
nhau trong cu9c song du'.Q'c hQ'p ly h6a cao d9.
Tu m1;1c dich ay, rut ra chuc nang chinh cua nha
tru'.ong: truyen dq.t va khong ngung phat trien Ian SU
d1;1ng tri thuc. Chudng trinh giang d<:1y, m�c nhien va ky
cung, la dao tq.O chuyen nganh "khoa h9c", d dau ciing
giong nhau vi chan ly thi bao gio ciing... giong nhau ! Ve
phia nguoi d<:1y, phai nam vung n9i dung chuyen mon va
can co ky nang Su'. ph<:1m chuyen nghi�p. Cac tieu chuan
danh gia (PISA, sap h<:1ng d<;li h9c, chuan giao Su'....) ngay
cang dong d<:1ng va thong nhat.
Mo hinh duy thljc du'.Q'C ung h9 tu nhieu phia: giao
chuc, ph1;1 huynh, gioi kinh te, chinh tri va nhung ai co...
"dau 6c lanh mq.nh".
Tieng n6i chi trich ngay cang m<:1nh me cat len tu phia
cac tac gia "hi�n sinh" va "h�u-hi�n d<:1i": 1. mo hinh duy
thljc con thieu phe phan doi voi oc "duy khoa hc;,c"; 2.
quan ni�m qua "h�p" va "cung nhac" ve con nguoi; 3. tlj
xu'.ng la "toan di�n" ( tri, due, the, my) nhung sa vao cho
phan loq.i va phan nganh qua som; 4. cNu trach nhi�m ve
h� thong diem so phien di�n va thi cu n�ng ne.
� "' "'
11. Q!JYTACVANG VA..
T U triet thuyet giao dl;LC duy thtjc (Arisl:oteles 384-

324 tr CN) den triet thuyet giao dl;LC duy nhien
Oean-Jacques Rousseau 1712-1778) ma chung ta sap
tim hieu la khoang each ... 20 the ky! C6 gi trong thoi
gian dang d�c ay? M9t con so khong? M9t "dem tntong
trung co"? Thua khong! Nhieu dinh kien can duqc xem
xet l�i ve thoi gian chiem ng6t hai phan ha lich SU chau
Au nay. Truoc het, no khong em dem, tu d9ng, ma nhu
m9t dong song day song ngam voi nhieu dqt soi trao:
tu thoi h�u-co d�i (Hy L�p h6a), thoi ky du nh�p Ki to
giao voi cac Giao ph\l, thoi ky Ki to giao toan thang voi
phong trao kinh vi�n h9c, dan den thoi Phl;LC hung, thoi
Cai each ( ton giao) va buoi binh minh cua thoi c�n va
hi�n d�i.
Co the n6i chinh stj g�p go day bo ngo va xung d9t
luc dauva no ltjc tiep thu, hoa giaive sau gifia hai truyen
thong xa 1� ( truyen thong duy ly Hy-Lava truyen thong
tin nguong nhat than Do Thai-Kito giao) la d(>ng ltjc
TRO CHUY(N TRlrT HOC + 69
cho S\i phat trien nen van minh Tay phudng n6i chung
va cho tu duy giao dtJC n6i rieng. Th�t the, nhu cau hoa
giai, h9i nh�p giua hai truyen thong n6i tren la ba do
cho hai thanh tlju dang ke nhat: S\i thiet l�p nen d«;li h9c
( voi tinh t\i tri va tinh than t\i do h9c thu�t ngay cang
m«;lnh) va phudng phap tu duy phe phan Von la ban chat
cua tu "kinh vi�n" thuong bi ng9 nh�n theo nghia ddn
thuan tieu cljc nhu la "sach vo, giao dieu". Tu cac truong
h9c trong khuon kho tu vi�n (scholae monasticae), yeu
cau hoa giai giua due tin va ly tri doi hoi phai c6 dinh
che nghien cuu d9c l�p voi hien chudng rieng nhu la
"c9ng dong nghien cuu giua thay va tro" (universitas
magistrorum et scho/arium), danh dau S\i ra doi CUa hang
lo«;lt nhung d«;li h9c dau tien: Bologna (1088), Paris
(1150), Oxford (1167), Cambridge (1209), Monpellier
( 1220), Toulouse ( 1229)j v.v ... Trong vong 400 nam tu
truong d«;li h9c dau tien, 29 tniong da hinh thanh o chau
Au, va den theky 18, da len den 143 tntong (Due: 34, Y:
26, Phap: 25, Tay Ban Nha: 28; v.v ... ).
Phudng phap "kinh vi�n" (scholasticism) thinh hanh
ng6t sau tram nam (1100-1700) thljc chat la phudng
phap tu duy phe phan nham mo' r9ng nh�n thuc bang
suy lu�n va giai quyet mau thuan: phan tich va phan bi�t
khai ni�m, d�t cau hoi, tra loi va phan bi�n, g9i chung
la phudng phap "tranh bi�n" (disputation). Duoi quyen
uy cua giao h9i ("triet h9c la con sen cua than h9c"),
cac CUQC "tranh bi�n" khong khoi doi khi rdi VaO nhung
CUQC tranh cai VO bo, buon cuoi ( thien than giong dljc
hay giong cai? Qua bong khong l9t qua duqc cai lo la vi
qua bong qua Ion hay cai lo qua nho? ...), nhung chinh
vi�c phai trinh bayva baov� tin dieu trong boi canh ngay
cang da nguyen ve tu' tu'6'ng da thuc day tu' duy ly lu�n
va hinh thanh tru'ong phai, luon to ra khao khat cai moi
(nhu' vao the ky 12 khi phat hi�n di san ctia Arisl:oteles
voi hdn 3000 trang sach), an chua tiem lgc bung no
m�nh me khi thoi Cd den. Trong boi canh ay, tu' duy giao
d\lC - tat nhien, du'QC d�t Cd So' bang than h9c - cung CO
nhung chuyen bien dang ke, mo' du'ong cho nhung d(>t
pha vao theky 18.
QUYTAC VANG
"I(y s6' bat dvc, v�t thi u' nhan" (Dieu ta khong muon
nguoi khac lam cho minh thi khong lam cho nguoi khic).
Quy tac nay noi len quan h� tu'dng h<\ hai chieu gifia ta
va nguoi khac, co the duqc hieu tu nhieu giac d(>. Giac
d9 tam ly h9c khi <lien ta slj dong cam gifia nguoi voi
nguoi. Giac d(> triet h9c, khi con nguoi biet nhin nguoi
khac cung nhu m(>t "cai Toi". Giac d9 xa h9i h9c khi duqc
ap dvng gifia nhung ca nhan, t�p the, cung nhu' gifia ca
nhan va t�p the. Giac d(> ton giao voi cam nh�n ve nhan
lo�i nhu' m9t toan the, co chung m9t nguon goc va than
ph�n. Th�t ky di�u khi ta thay quy tac nay bat nguon sau
xa va CO m�t r9ng rai hau nhu' trong mQi nen van hoa, tin
nguong, d�o due tu dong sang tay, tu co chi kim nhu' la
each thuc mau mgc de giai quyet xung d9t. Voi tu' each
ay, khong ng�c nhien khi n6 cung tro' thanh m9t trong
nhung n9i dung cot loi ctia giao dvc. Tieu bieu la CUQC
doi tho�i noi tieng gifia Khong Tu va mon d� Tu Cong:
Tu Cong van viet: "Huu nhat ngon nhi kha di chung
than hanh chi gia ho?" Tu viet: "I(y thu ho! Ky so bat
d9c, v�t thi u nhan" (Tu Cong hoi: c6 m(>t tu nao c6 the
huong clan con nguoi tr9n doi khong? Thay Khong dap:
d6 la chu "thu" (ho tudng nhau). Dieu ta khong muon
thi dung lam cho nguoi khac).
Ta de dang tim thay each n6i gan nhu tudng ttj trong
cac truyen thong.An D(>, Islam, v.v ... Truyen thong Tay
phudng-IZito giao c6 hie xem quy tac nay la cua rieng
minh, can cu vao IZinh Thanh Clju uoc, va d�c bi�t, duqc
phat bieu theo each chu d¢ng, tich cljc nhti loi dq.y cua
due Kito trong Kinh Thanh Tan uoc: "Nhung gi ngudi
muon nguoi khac lam cho minh thi hay ciing lam nhti
the cho nguoi khac", th�m chi, con "phai yeu thtidng
chinh ke thu cua minh". Phien ban "tich cljc" nay moi
th�t sljxung danh la "quy tac vang", con phien ban "tieu
cljc" truoc do chi moi la "quy tac bq.c"!
QUY TAC VANG VA...

Tuy nhien, tu kha som, quy tac nay da thoat ly khoi
khuon kho thuan tuy ton giao de tro thanh quy lu�t d<;10
due tlj nhien. £)6 ciing la nho cong lao cua cac nha than
h9c thu(>c nhieu the h�. Tu thoi cac giao ph9, thanh
Augustina da cudng quyet xem quy tac nay la quy lu�t
d <;1 0 due tl.j nhien. Doi hoi nay duqc phong trao kinh vi�n
sd ky tiep thu mq.nh me hdn nua, theo do, vi�c ket hQ'p
ca hai phien ban "tieu cljc" va "tich cljc" lq.i voi nhau la
hoan chuyen yeu sach trong Tan uoc (Mathid: 7, 12)
Von dtiQ'C hieu la "lu�t troi'' sang cho quy lu�t dq.O due tlj
nhien. Quan ni�m nay dtiQ'C tan dong fQng rai trong SUOt
thoi Trung co} nhat la ndi nha than h9c Thomas Aquino
day quyen uy. Vao thoi c�n d�i, Hobbes va Locke tai SU
d1;1ng va d�t toi cao diem trong h9c thuyet triet h9c va
phap quyen cua Thomasius (1655-1728).
Chinh Immanuel l(ant la nguoi dau tien nh�n ra cha
mau thuan cua n6: ke ph�m t9i khong the yeu cau quan
toa dung bo tu minh voi ly do quan toa cung dau muon
o tu! l(ant thay the n6 bang quy lu�t pho quat hdn, g9i
la "m�nh l�nh nhat quyet": hay hanh d9ng sao cho cham
ngon hanh d9ng cua b�n bao gio cung co the tro thanh
m9t quy lu�t pho bien. N 6i got l(ant, Bernard Shaw
cham biem: lam dn dung lam cho ngu'.oi khac nhung gi
b�n thich, boi chang ai thich giong ai ca! C6 nguoi con
them: "quy tac vang" hay quy tac cua nhung ai co... vang?
Nhieu tac gia l�i nh�n dinh nghiem chinh: quy tac
Vang la Cd SO Cd ban nhat cho quan ni�m hi�n d�i ve
nhan quyen, trong d6 moi ca nhan co quyen du'.Q'c doi xu
binh dang, va co trach nhi�m ho tu'.dng trong vi�c dam
bao slj c6ng bang cho tat ca - m9t tu'. tu'.ong then chat se
du'.Q'C J. ]. Rousseau phat trien vao the ky 18, anh hu'.ong
trvc tiep den Thomas Jefferson, nguoi se mang "nhung
quyen khong ai c6 the choi cai duqc" vao trong Tuyen
ngon D¢c l�p cua Hoa Ky nam 1776.
Nhung, ta se con lam quen doi chut voi Thomas
Aquino va Martin Luther, tnioc khi den voi Rousseau!
12. "CAN NHAN TlNH":

•
? }l
KHOIDIEM
CUA GIAO DUC. HIEN
. DAI
.
H au nhu ai ciing dong y rang tu duy giao dgc hi�n

d<;1i th�t slj bat dau tu].]. Rousseau, nhung r6 rang
khong phai la m9t slj bat dau d9t ng9t. Nhu nhieu CUQC
"each m<;1ng" trong tu duy, n6 la cao diem ctia m9t qua
trinh ducjc chuan bi lau dai.
THOMAS AQUINO: TO' LY TiNH TII. NHIEN DEN QUYEN TII. NHIEN
Thomas Aquino ( 1225-1274), nha than h9c va nha
tu tu6'ng Ion nhat va co h� thong nhat cua kinh vi�n h9c
thjnh thoi, xem giao dgc la phudng each Cd ban nhat CUa
doi song tinh than. Duoi d<;1ng doi tho<;1i, b9 Tong luqn
than hqc ctia ong huong tn;tc tiep den ngucti d9c, ducjc
tiep nh�n nong nhi�t, vi ong khong muon "rao giang"
ma muon kheu gQ'i slj ng<;1c nhien va tra hoi.
Tnioc het la m9t thai d9 khiem ton: ong khong gift
tu the cua nguo'i thay minh co tr9ng trach voi slj an

nguy cua... vii trt;t, boi d6 la slj nh�n thuc va an bai cua
Thuqng de! Theo ong, khong the co the gioi nao la
tot nhat, vi le ddn gian la ta khong lam sao biet duqc
dieu gi la tot nhat cho the gioi. La v�t th\l t�o, ta chi
biet nhung cai tot d�c thu, phu hqp voi ban tinh cua
minh thoi. Cai tot d�c thu n6i len trach nhi�m cua
con nguo'i hanh d<)ng trong vai tro rieng bi�t cua h9
trong boi canh xa h¢i. Chang he;1n, nguo'i con thi tim
m<;>i each che giau cho nguo'i cha ph�m t9i trlioc slj
trung ph�t Cua phap lu�t Vi tinh cot nh\lC Va tinh yeu
gia dinh. Nguqc l�i, quan toa, vi lqi ich chung cua xa
h¢i, le;1i tim each bat giu va trung phe;1t nguo'i ph�m tQi
cho ky duqc. Ong nghI sao ve chu trlidng cua Platon:
nguo'i cong chinh thi khong duqc che giau h)i phq.m
trong m<;>i truo'ng hqp? Ong dut khoat khong chap
nh�n, vi cho rang quan ni�m ay qua "pho quat" den
muc bat c�n nhan tinh. Nhu v�y, ta khong nen suy
nghI ve d�o due ddn thuan va l�nh lung tu quan ni�m
ve slj tlj tri cua ly tri ma nen nhu cai gi phu hqp voi
ban tinh tlj nhien va hoan canh cua con nguoi. Con
nguoi khong chi la m9t sinh v�t co ly tri, ma con c6
xtidng c6 thit thu9c ve m9t loq.i nguoi nhat dinh nao
d6. Va vi the, hanh d¢ng cung thu9c nhieu lo�i khac
nhau: ngQ sat hay giet nguoi vi tlj v� khac voi mtiu sat;
cti6'p b6c khac voi tr9m cap thong thtiong ...
Tuy nhien, vi�c danh m9t khong gian cho ban
tinh tlj nhien va hoan canh luon co gioi hq.n cua n6,
va khong the lam cho nhfing nguyen ly Cd ban trd nen
TRO CHUYlN TRIH HOC • 75
hoan toan tu'.dng doi. Theo 6ng, it nhat c6 hon "m�nh

l�nh" Cd ban ma khong ai du'.Q'C cha d�p: bao V� m�ng
song cua con ngu'.oi va slj sinh ton cua nhan lo�i; ton
trQng nhung quyen c6 tinh sinh v�t: sinh san va du'.ong
dl;lC con Cai; trach nhi�m doi VOi Xa hQi; tang tien Ve
tri tu� va tam linh. Chinh "anh sang tt;i nhien cua ly
tri" (lumen naturale) dan ta den nhung lu�t tlj nhien va
hang cuu (lex naturalis, aeterna) ay, va, tuy la tlj nhien,
l�i gian tiep cho thay y nghia va anh sang sieu nhien
(lumen supernaturale) cua chung. Voi tu'. each ay, chung
la thu'.oc do cho m9i phong tl;ic, t�p quan rieng tu'. ciing
nhu'. cong c(>ng, d9c l�p voi m9i di bi�t tin ngu'.ong,
chinh tri hay dia ly. Trong thoi d�i toan cau hoa ngay
nay, quan ni�m cua ong ve tinh co-dieu ki�n cua
nhung lu�t 1� dia phudng (ius civile) nhu la dieu ki�n
can, va ve tinh v6-dieu ki�n cua quyen tlj nhien co gia
tri toan cau (ius gentium) nhu la dieu ki�n du cho m9t
nhan lo�i pho quat trci nen co tinh thoi slj hdn bao gio
het. (Xem them CUQC tranh lu�n ve slj thieu chinh dang
cua cai gQi la "nhung gia tri chau A" trong M. Jacobson
va 0. Bruun: Human rights and Asian values, London,
Routledge, 2000).
MARTIN LUTHER: DANG SAU VE KHAC NGHI CUA ... "coN

NGIIOI MOI''
Martin Luther (1483-1546), cha de cua phong trao
Cai each (ton giao) day manhlt;ic, phan tich thangthung
m9i hinh thuc ho4t d9ng cua con nguoi, di den ket qua
th�t tran tr\}i: khong CO hanh vi nao khong tu d9ng Cd Vi
ky va kieu m�n ! Sau khi "v�ch tran" khong thudng tiec
chan tu'ong cua con ngu'oi, 6ng chia con ngu'oi thanh
hai lo�i: con nguoi cu va con nguoi moi. "Con nguoi
cu" c6 the chia tiep thanh ba lo�i. 0 tr�ng thai ttj nhien,
a
m6ng mu9i (ke ca den ngay nay!), song theo ban nang
sinh v�t, du ngheo hay giau. tr�ng thai da du'Q'c xa h9i
h6a, thi tin vao sl.j ttj tri cua con nguoi, kh6ng thay sl.j huu
h�n va gioi h�n cua chinh minh. Lo�i thu ba la nhung
ke d�o due gia,
BAT DONG LA CAN Bl;NH NANG chi hip doi va
CUA NHAN LOAI. KHOAN DUNG LA hip chinh minh.
PHU'ONG THUCC DUY NHAT! N6i chung, "con
VOLTAIRE '.
ngud1 cu- " xem
minh la thanh
qua cua chinh minh, la ke sang t�o nen chinh minh, tl.j
bien minh thanh ngau tu'Q'ng cua chinh minh!
Ngu'Q'c han l�i, "con nguoi moi" nh�n thuc rang than
xac cua minh la qua t�ng cua dang sang t�o, vi the, phai
trd thanh ke gin giu va "dieu tiet'' no. Con nguoi "moi"
kh6ng dung tri tu� va tai nang de tl.j ton vinh minh ma
de phgc V\l cho "nguoi hen c�nh minh", nh�n ra cho bat
toan de khong ngung phan dau. Ta thay gi dang sau ve
khac nghi ay?
Truoc het, sl.j thay doi "tam thuc" nay khong nam
trong quyen nang cua con nguoi rieng le va ca cua nha
giao dgc, ma la "sl.j giao dgc cua dang sang t�o". Nha giao
dgc chi la ke trQ' giao cho m9t ke ho�ch thieng Heng, chu
khong co anh huc1ng quyet dinh. Giao dgc khoa h9c
va d�o due la tr9ng tam de chuyen h6a tam thuc, con
mQi vi�c khac khong thuQC quyen nang cua minh. Ngay
TRO CHUYlN TRlfl HOC • 77
trong giao dvc con cai ciing can tu bo th6i quen uon nan
dua tre yeu duoi theo quyen uy cua cha m�, trai l�i, vua
yeu thuong vua clan dat n6 trong tu each cua m9tke tnj
giao mang tinh than phvc V\l mQt sinh the tlj do - m<)t
tu tudng se hoi sinh rljc ro noiJohn Deweyva Montessori
sau nay!
Quyen giao dvc trd thanh trach nhi�m phvc V\l, m<)t
buoc ngo�t khong he nh6 trong tu duy giao dvc!
VOLTAIRE VA SI/ KHOAN DUNG

M9t V\l an chan d9ng d Toulouse (Phap) nam
� 762: nguoi cha, theo Tin lanh, bi hanh quyet do dam
dong theo Cong giao cuong tin vu oan da h� sat nguoi
con trai muon cai d�o tu Tin lanh sang Cong giao !
M9t nghich ly khung khiep: tu tudng day khoan dung
"yeu thuong cake thu cua minh" t�i sao c6 the trd nen
VO hi�u bdi slj cuong tin? Nguyen nhan th�t de phat
hi�n: ngay ca ly tudng cao d�p nhat hie ban dau ciing
c6 the thoai h6a khi c6 quyen lljc, nhat la khi quyen
ll;ic duqc djnh che hoa va bi dong nhat hoa voi quyen
}\fc nha nuoc ( mat S\l thong nhat CUa due tin ciing CO
nghia la mat S\i thong nhat cua nha nuoc ! ) . Slj khoan
dung ( chap nh�n )'kien khac voi ca S\i mau thuan CUa
no: chju dl;ing duqc S\l yeu duoi Cua nguoi khac Va ton
tr9ng nhfing niem tinkhac) th\ic ra da tung buoc duqc
phvc hoi qua tien trinh giai phong con nguoi ca nhan
trong thoi Phvc hung va Cai each ( ton giao) nay trd
nen cap bach qua V\l an chan d<)ng nay. Lu�n van Ve' sit
khoan dung nay lua va thong thiet cua Voltaire nhan V\l
78 + BUI VAN NAM �ON
an oan nay da lam nen Itch SU: slj khoan dung, tu nay,
tro thanh m¢t gia tri d�o due tlj than, m¢t nguyen tac
dieu huong cho ly tri tru'.ong thanh, trong dem tru'.oc
cua D�i Cach m�ng Phip.
Lu�n van lung danh ay cua Voltaire duQ'c cong ho
nam 1763, m¢t nam sau V\l an va sau tac pham Emile
hay la ve' giao dtfc cua Rousseau ( 1762) nhu la nhung
bu'.oc chuan bi ch�t V�t cho ffiQt CUQC each m�ng trong
tu'. tu'.ong giao dt;tc.
Trilt tnuyBt giBo dQC duy nnien
r
I tM-ILE
ov
,
• · J?E L 'tDUCAlfON.
,P.,J. J. Jl,•11,1�-'• ,,
"'
Cuiv- b Gto/w. \
13. JEAN JACQ!JES ROUSSEAU:

DA TAI, DA NAN, DA DOAN
I mmanuel Kant, d�i triet gia Due, cu dung b6n gio

chieu la ra khoi nha, di d�o m9t minh va tren cung
m9t con duong. Dan thanh pho dgi ong ra khoi nha de...
len day cot dong ho! Nhung, suot may mudi nam troi,
chi co hai Ian, ong ho de, "thoi khoa bieu" ay. Lan thu
nhat, me mai dQC quyen Emile hay la ve' giao dl;ic cu.a
Rousseau vita moi xuat ban (1762), va, Ian thu hai, khi
nghe tin D�i Cach m�ng Phap bung no (1789). Nam
1762 ay cfi.ng dong thoi la nam xuat ban quyen Kht ttac
xa h9i cu.a Rousseau. Ca hai quyen deu bi cam luu hanh
va bi h� l�nh thieu htiy ngay tu Ian xuat ban thu nhat!
Quyen tnioc da anh huong sau d�m len tu duy giao dl)c
hon bat ky tac pham nao khac. Quyen sau da gop phan
tnjc tiep vao vi�c l�t do che dQ chuyen che, xay dvng nha
nuoc dan chti c9ng hoa hi�n d�i nhu chung ta deu biet.
Hai buoi di d�o bi ho lo cu.a ong triet gia hen kia ho song
Rhin (each nhau 17 nam ! ) da n6i len rat nhieu!
TRO CHUY(N TRllT HOC • 81
Rousseau tr9n doi l�n d�n, ngheo tung va bi truy

duoi, nhung "h�u v�n" kha tot! Nhu m9t loi ghi nh�n
va biet on, nam 1794, vao luc cao diem cua Ca.ch m�ng
Phap, di hai ong du9c long tr9ng chuyen vao an nghi
trong di�n Pantheon (Paris) o vi tri danh d\i hen c�nh
Voltaire, tac gia lu�n van Ve' stJ khoan dung, nha chien si
dan chu tien phong, du khi sinh thoi, hai ong khong phai
luc nao cung hoa thu�n voi nhau.
HQC thuyet chinh tri va triet thuyet giao dl;lC cua
Rousseau ( thuong g9i la "thuyet duy nhien") khong phai
la hai b¢ ph�n d¢c l�p ma la m9t khoi thong nhat: triet
thuyet giao dl;lC duy nhien nham dao t�O con ngu'.o'i th'ljc
hi�n lytu'.ong chinh tri dan chu. Tuy nhien, no'i Rousseau,
"tfnh t'lj nhien" trong giao dl;lC Va nen "dan chu" chinh trj
l�i la hai van de khong ngung gay tranh cai cho den t�n
ngay nay! Dieu nay xay ra khong chi vi S\i phuc t�p cua
ban than van de ma do chinh nhung phat bieu ham ho,
nu'.oc doi trong cac tac pham cua ong, c6 the lam dao l<)n
va xuyen t�c hoan toan y huong ban dau. Ve giao d\lc,
"tinh t'l;i nhien" do ong de xu'.ong ("hay de cho dua be
t'l;i phat trien") dtiong nhti da gianh duqc thang lqi hoan
toan khi "t\i nhien" dong nghia voi cai dung, cai tot, con
"trai t\i nhien" la sai, la xau. Nhung, li�u nen giao dl;lC
tri�t de chong quyen uy ay c6 the th'l;ic hi�n trong moi
trtiong each ly voi xa h<)i m<)t each gia t�o, bang nhfing
bi�n phap giao dl;lC c6 tinh leo lai rat dang ngo? Ve chinh
tri, nguoi thi ton vinh ong la "nha dan chu tien phong",
nha "dan chu tt;i do, tien b<)", dong thoi khong thieu
nguoi xem ong la "CO XU hu'.ong bao thu, quyen uy, phan
da nguyen", th�m chi, la "ke dao mo ch6n nen dan chu".

T�i sao c6 stj danh gia mau thuan nhau den nhu the? Vi�c
dua di hai 6ng vao di�n Pantheon vua xung dang voi tam
v6c cua 6ng, vua khong khoi gQ'i nen thac mac: t�i sao l�i
tu tay Robespierre, thu linh phai Jacobins khet tieng d9c
tai, khat mau trong tho'i ky d�i khung bo cua each m�ng
Phap? Va sau cung, chinh CUQC do'i 6ng ciing la hi�n than
cua m9t khoi mau thuan Ion. Yeu tre em, chu trudng "lay
tre em lam trung tam" trong giao dl)c, t�i sao no giao
het may dua con minh vao tr�i tre mo c6i? La m9t trong
nhfing khuon m�t sang gia nhat cua "the ky anh sang",
t�i sao di den cho xung d9t lqch li�t voi Voltaire, do�n
giao voi nhfing ngu6'i b�n lung danh trong "nh6m Bach
khoa thu" nhu Diderot, d'Alembert... cua phong trao
khai minh dang len? Nh�n xet cua Eugen Fink: "m9i slj
vi d�i deu mang tinh nuoc doi" tuy kh6ng phai luc nao
ciing dung, nhung duo'ng nhu khong sai trong truo'ng
hQ'p Rousseau! Khac voi nhung b�c "thanh hien" thu6'ng
c6 hinh anh toan bich, Rousseau c6 le bat dau thu<)c ve
mot. loai. hinh moi va khac: nha tri thuc hien
. dai.
. Ta se
Ian luQ't tim hieu ong o ca ba phudng di�n: CUQC do'i, hQc
thuyet chinh trt va triet thuyet giao dvc.
. VA DA DOAN
. DOI DA NAN
CUOC
J. J. Rousseau (1712-1778) bat h�nh tu nho. M�
mat ngay sau khi sinh. Cha ong, thQ' dong ho o Geneve,
ga trong nuoi con khong lau thi phai bo tron sau m9t
vt;1 au da khi ong len mtto'i. Mu6'i hai tuoi phai kiem
song bang du thu nghe. 16 tuoi, tron nha tu Geneve len
Turin. Tu d6 bat dau CUQC do'i phieu b�t, ma nhfing phut
TRO CHUYlN TRIH HOC • 83
giay yen on, h�nh phuc la ngo�i 1�. Lam du thu chuy�n
(khoa h9c, xa h9i, ngh� thu?t), nhu'ng chu yeu d9 nh?t
bang nghe chep nh�c. Dang diu v6'i nhieu "quy Ba", cha
cua nam dua con, deu gui het vao tr�i mo coi! Vi�c lam
nay gay ton h�i l6'n den thanh danh "nha giao dt;Lc" cua
ong, nhat la tu sl.j cong kich cua Voltaire. Ong cfing to ra
rat dau kho va nhieu Ian bi�n b�ch: CUQC song qua hap
benh, khong c6 loi thoat, kh6 c6 dieu ki�n nuoi d�y con
cai dang hoang (nhu'ng ong cung c6 luc kha sung tuc voi
nguoi v(j kia ma?).
Nam 1742, ong len Paris, ket b�n v6'i Diderot va cac
nha "Bach khoa thu". Nam sau, du'cjc lam thu' ky cho SU
quan Phip o Venise, duqc uy thac so�n phan nh�c h9c
cho b9 Bach khoa thu, trinh dien duqc may VO nh�c ltjch
kha thanh cong. Sau d6, do VO quan h� voi Diderot va
nh6m Bach khoa thu vi bat dong quan diem.
1762 la nam quyet djnh cua doi ong: xuat ban m9t
hie ca hai tac pham bat hu: Emile va Khtliac xa hoi. !<hong
tan dong quan ni�m ve "t9i to tong" do chu trudng con
nguoi "tinh ban thi�n", sach bi cam va l�nh truy na ducjc
ban ra. Ong phai tron ch�y sang Tht;Ly Si, roi ba nam sau
l�i bi tft;LC xuat Va rut ve an Cu' ndi ffiQt dao nho, thoi gian
h�nh phuc ngan ngui vi du'cjc dam minh trong thien
nhien nhu' so nguy�n. Nam 1766, sang Anh theo loi moi
cua triet gia David Hume, ducjc du lu?n Anh chao don
nhung l�i s6'm xich mich voi Hume! Suot hon nam sau
d6, song lang b�t day bat an o cac vung nong thon nuoc
Phip do l�nh truy na van con hi�u ltjc. Mai den 1770
moi ve l�i Paris, tiep tt;LC viet nh�c dQ nh�t.
Ta khong quen may m6c Ion khac trong doi 6ng:

- 1749: di b9 tu Paris den nha tu Vincennes tham
Diderot dang bi giam cam, viet Luq;n van thu nhat ve cac
nganh khoa h9c va ngh� thu�t.
- 1754: viet Luq;n van thu hai ve nguon g6c va can
nguyen cu.a stj bat binh dang giua con nguoi. Hai Iu�n
van then ch6t, xac I�p vi tri rieng bi�t cu.a Rousseau
trong dau tn.tong tu' tu'dng du'dng thoi.
- 1763: chuan bi tu' li�u cho tac pham T1J thu noi
tieng, m9t Io<}i ttj truy�n "ttj phdi bay chinh minh", mo
phong tac pham cung ten cu.a thanh Augusl:ino thoi
tru'oc.
- 1761, cong b6 tieu thuyet du'oi hinh thuc cac hue
thu': Nang Heloise mai, md man the Io<}i tieu thuyet diem
tinh d chau Au (trong do co Tinh sau cua chang Werther
cua Goethe).
- 1774, xuat ban Tu ailn thuq;t nga thong dt:tng trong
nganh thljc Vqt h9c, Va, 1776-1778, SO<}n t�p thd van XUOi
Nhang giac md cua ke bq hanh co aqc, tac pham Ion cu6i
cung, khai mao cho nen van h9c Hing m<}n.
- 1778, ve nghi ngdi d Iau dai Ermenonville theo loi
moi ctia ba tuoc de Girardin va mat it lau sau do.
M<;>t CUQC doi song gi6, day ap nang ltjc sang t<}O va
long ttj tin: "T 6i bat tayvao m<;>t congvi�c VO tien khoang
h�u. Toi muon cho m9i nguoi thay m<;>t con nguoi tran
day manh ltjc ttj nhien, va con nguo'i ay se la chinh toi
day!" (Ttj thu).
TRO CHUY(N TR1£T HOC + 85
14. HAI LUANVAN

CUA ROUSSEAU:�
KHAI MINH VE KHAI MINH
H QC thuyet cuaJ.J. Rousseau hinh thanh tu nhung

trai nghi¢m cay dang va dan va6St trong boi canh
xa h(>i dudng thdi. Bang vai net phac h9a, thu d6i theo
hanh trinh tu tuong cua ong dan den Emile hay la ve'giao
d�c ( 1762), cung nam v6'i Khe u6c xii h9i.
LU!N VAN THU NHAT (1750)

Nhung tu tuong m6'i cua "the ky anh sang" (hoan
nghenh va tin tuong vao slj tien bQ cua khoa h9c, ky
thu�t, cong nghi¢p va thudng mai; SU dl;lng ly tinh de
hieu biet the gi6'i va hi¢n d�i h6a chinh quyen va lu�t
phap;. chong l�i m9i hinh thuc ap hue va kiem duy¢t, tin
tuong vao slj tlj do cua tu tuong va cong lu�n) hau het
bat nguon tu nu6'cAnh v6'i Francis Bacon (1561-1626)
va John Locke (1632-1704). Nhung, CUQC dau tranh
cho tu tliong khai minh ay l�i dien ra quyet li�t o Phap,

do cac the l\ic bao thu (nha tho va nha nlioc bao hoang)
rat m�nh. Gia phai tra rat dat: thu linh phong trao khai
minh Phap la Diderot bi tong giam vao ng1JC!
Nam 1749, tren duong (19i b9!) tu Paris den nha tu
o Vincennes de tham Diderot, Rousseau d9t nhien c6
m9t "thuc nh�n" khac 1�. D6 la khi ong VO tinh d9c thay
tin Vi�n Han lam o Dijon treo giai cho CUQC thi viet ve
de tai: "Phai chang slj tien b9 cua cac nganh khoa h9c va
ngh� thu�t da g6p phan lanh m�nh h6a phong t\lC ?". Ong
ke l�i: "Dung giay phut toi d9c tin ay, toi da thay m9t
the gioi khac va toi da tro thanh m9t con nguoi khac.
D9t nhien long toi anh len hang nghin tia chop... Toi xuc
d9ng qua den noi phai ngoi nghi duoi goc cay suot nua
tieng dong ho, va khi dung len, ca v�t ao toi da liot dam
nlioc mat!". Va, nhu ta da biet, trong tr�ng thai kich d9ng
cao d9, l�i duQ'c Diderot khich 1�, bai "Lu�n van ve khoa
h9c va ngh� thu�t'' do�t giai cua ong da gay chan d9ng
du lu�n, vi ong da tra loi "khong!" cho cau hoi ay!
Cau tra loi gay sung sot vi ong da hoai nghi tri�t de
niem tin Cd ban CUa phong trao khai minh rang ly tfnh
la nguon goc cua "cii chan" Ian "cai thi�n". Lan dau tien,
tu trong long phong trao khai minh, bang chfnh cong C\l
cua khai minh la ly tinh, Rousseau phan tinh m9t ca.ch
phe phin, hay n6i khac di, tien hanh khai minh ve khai
minh. Lu�n diem trung tam: can phe phin cic hinh thuc
xa h9i nhan t�o va gia t�o do ly tinh con nguoi l�p ra vi
chung da lam tha h6a ban tinh sau xa cua con nguoi.
Chinhleth6ivaquyuocxah9i(nhatlacua"cungdinh")
TRO CHUYlN TRIIT HOC • 87
da lam cho con nguoi khong dam hj the hi�n la chinh minh,
va tr6' thanh m9t bay dan khong h;i chit. Them nua, con
nguoi tuy aticjc quy dinh b6'i ly tinh nhung cfing con b6'i
''ban tinh w nhien" nua. Ong chong 1� xa hc)i dudng thoi, vi
n6 dlja vao ly tinh de de nen ban tinh h;i nhien, nhting ong
chong I� cfing bang each dva vao ly tinh de giai ph6ng ban
tinh con nguoi ra khoi xieng xich ay.
LU4N VAN THU HAI (1751')

Bon nam sau ( 1754), Vi�n Han lam Dijon I� thong
bao m9t CUQC thi viet khac, v6'i de tai: "Dau la nguon goc
cua slj bat binh dang giua con nguoi va phai chang n6 aticjc
bi�n minh bang phap quyen h;i nhien ?". Ng1:1 y cua de tai:
nhung slj bat binh dang xa h9i khong gi khac hdn la slj the
hi�n ra ben ngoai cua nhung slj bat binh dang hj nhien ( nhti
chieu cao, sue m4nh...). Chinh an y nay lam Rousseau phan
n9. Ong thu�t l4i: "Suot ngay toi lang thang trong rung, het
to cho minh nghe: hoi b9n nguoi dien khung khong ngung
trach m6c h;i nhien kia, hay biet rang m9i tQi loi cua cac
nguoi deu do chinh cac nguoi gay ra!".
Ta biet rang m<)t gia thuyet ve "ban tinh con nguoi"
thtiong la be) ph�n khong the thieu cua bat ky h9c thuyet
chinh tri nao. Xa h<)i gom nhieu con nguoi, nen th�t
de hieu khi phai bat dau voi vi�c tun hieu cai "v�t li�u"
t4 o nen xa hc)i. Nhung, Rousseau c6 cai nhin khac voi
nhieu triet gia Xtia nay quen quan ni�m ve m<)t "ban tinh
nguoi" it nhieu co dinh ( du "tot" ho�c "'xau"). Voi ong,
"ban tinh tlj nhien" cua con nguoi qua dc)c dao, ddn nhat,
nen khong the n6i ve mc)t "ban tfnh nguoi n6i chung".
Con nguoi c6 m9t lich SU. HQ da bien d6i tu tre;1ng thai

nay ( d9ng v�t linh tn.iong "hon nhien VO t9i") sang tre;1ng
thai khac ( con ngtioi van minh, phuc te;1p ngay nay)J tuc,
ca con nguoi Ian xa h9i deu luon tien h6a thanh cai gi
khac tru'oc, la "mem deo", de "uon nan" (m9t quan ni�m
moi me voi nhieu... h� qua!).
M9t vai quan ni�m chinh yeu cua ong:
- "Tre;1ng thai ttj nhien": neu mQi xa h9i deu khac nhau,
thi c6 nghia chung deu gia te;10 va khong c6 gila "tlj nhien"
ca. Cung c6 nghia: con nguoi "tlj nhien" hay "tien-xa h9i"
c6 the da ton t?i trong m9t "tre;1ng thai tlj nhien" rat xa xtia
tru'oc khi xa h9i va chinh trt dtiqc thanh l�p.
- "Phap quyen tlj nhien": thtiong dtiqc cac nha tu
ttiong rut ra tu ban tinh tt;i nhien cua con nguoi. Rousseau
kheo leo khong n6i ve "phap quyen tl;i nhien", vi ong
khong tin vao m9t "ban tinh tlj nhien" bat bien nao ca.
6ng hieu each khac: "t\i nhien" la khong bi o nhiem boi
xa hQi gia t?O !
- "Con nguoi t\i nhien": ta khong the biet chinh xac
"ban lai di�n m\}c" CUa "con nguoi t1j nhien" hieu nhti Slj
th�t lich SU ma chi nhti gia thuyet nghien cuu: hQ la "tot"
va "hon nhien" theo nghia th\l d9ng la khong lam dieu gi
xu
nguy h?i. HQ chtia co each hanh "van minh" voi tti duy
logic hay slj hqp tac. Do do, khong the rut ra nhung "phap
quyen tlj nhien" tu "ban tinh t1j nhien" cua hQ dtiQC.
- "Con nguoi hi�n d?i va xa h9i hi�n d?i": khi h�u thay
doi, clan so tang da t�p hqp hQ 1� thanh nhung bQ l?c, clan
dinh cti, bat dau ltiu y den nhau, va chinh slj so bi da clan
TRO CHUY(H TRIU HOC • 89
den long ghen ti, slj bat binh dang, slj kieu ng<;10 hay qur.
h;y. V�y, st;( bat binh dang khong phai la "tlj nhien" ma tu
nhung ltja ch9n trong qua khu, duQ'c hQ'p thuc hoa bang
nhung "khe lioc xa h<)i" ranh manh cua nhung ke khan
ngoan. Quan h� xa h9i tro thanh quan h� chu no.
- "Ch9n con duong khac!": Rousseau dong y voi
vi�c dung "khe lioc xa h<)i" de ly giai nguon g6c cua xa
h<)i va chinh quyen, nhung ong cho rang "khe lioc" nhu
the luon sai lam, va nay khong con hi�u lt;(c rang bu9c
nfia. Khac voi con v�t, con nguoi c6 nang 1\tc tlj giac,
va vi the, la tlj do, va, neu da c6 the bien "tr<;1ng thai tlj
nhien" thanh "tr<;1ng thai doi b<;1i", thi tu nay cung c6 the
thay doi v�n m�nh cua chinh minh. M9i vi�c phai va c6
the duQ'c thay doi!
"Con nguoi sinh ra tt;i do, va dau dau cung bi o trong
xieng xich!"(cau mo dau noi tieng cho quyen Khe' uac
xii h9i ( 17 62)). Nhung, neu slj mat tlj do khong phai do
t\i nhien (hay ThuQ'ng de) gay ra thi n6 la san pham cua
chinh con nguoi do da xa roi va tlj tha h6a khoi tr<;1ng
thai nguyen thuy. Va v�y thi, cung chinh con nguoi phai
tlj giai ph6ng chinh minh! Khong sue m<;1nh nao ngoai
ly tinh co the han gan l<;1i nhung gi da do VO. Thuoc do
cho dieu ay l<;1i khong gi khac hdn la "ban tinh tg nhien".
D6 la slj tg do nguyen thuy, khong phai bang ly tri tinh
toan ma bang slj thoat ly khoi slj 6 nhiem cua xa h<)i, vo'i
tu each la tg do cua CON NGUOI, tuc cua bat ky con
nguoi nao, khong phan bi�t.
Trong tinh than ay, "lam l<;1i khe ttoc xa h<)i!" la tham
v9ng cua h9c thuyet chinh tri cua Rousseau!
IS. J. J. ROUSSEAU:
' � �
Tl} DO, GIAO MA KHONG MAT?
C on nguoilattjdo.Nhungxah9i-duoi matRousseau
-l.�i khong nhu the, b6'i dau dau con nguoi cfing 6'
trong xieng xich va mat tl;i do. D6 la dieu ong khong the
chap nh�n duQ'c ! HQC thuyet chinh tri cua Rousseau, vi
the, xoay quanh hai cau hoi Ion:
1. T <;1.i sao con nguoi tl;i do nguyen thuy 1<;1.i rdi vao
canh no I�, nhung dong thoi van co tiem nang de tr6'
thanh nguoi "cong dan tlj do"?
2. Lam sao "tim ra mc)t hinh thuc song chung vita
du sue bao v� nhan than va tai san, vua giup cho moi
nguoi, khi tham gia cung voi mQi nguoi khac, van chi
. chinh minh va dude
tuan lenh . tu. do nhu truoc kia?".
N6i ngan g9n, dau la con duong di tu st.j "tt.j do tt.j
nhien" den sl;i "tt.j do cong dan" (bao gom tt.j do d<;1.o due
va tl;i do chinh tri) ?
TRO CHUYlN TRlfT HOC • 91
Tll. DO Tll. NHIEN

Trong tr�ng thai tl;i nhien (gia dinh), con nguo'i la
tuy�t doi tlj do, song trong slj co l�p, khong dlja vao ai va
cung khong bi ai cuong che. So di nhu the vi nhu cau va
sv th6a man nhu cau sinh ton von gioi h�n a muc toi can
thiet. Tinh tr�ng tlj do nho' slj d¢c l�p nay khong the keo
dai khi con nguo'i khong con c6 the tlj cap tlj tuc duQ'c
nua.
TIJ DO CONG DAN

Tu b6 tr�ng thai tg nhien di vao tr�ng thai xa h9i,
quan ni�m ve tg do cung thay doi theo. Van de bay gio
la phai di tim m9t hinh thuc xa h9i chinh dang, sao cho
moi nguo'i van duQ'c huong tlj do h�t nhu truoc day, du
phai song trong long nha nuoc.
Truoc het la tlj do dq.o due. Con nguo'i tu nay ph\l
thu9c vao nhau, nhung van phai phu hQ'p voi can tinh
tg do cung voi ly tri cua h9. Sg hQ'p quan khong phai de
phl.J.C tung}' chi Xa lq., ma la m9t Slj tlj nguy�n ph\lC tung
c6 tinh dq.o due doi voi phap lu�t do m9i nguoi cung ban
hanh, gan ket ca nhan voi xa h9i. Neu con nguoi nguyen
thuy chi biet nghe theo tieng gQi cua tlj nhien, thi con
nguo'i cong dan hi�n d�i tlj giac tuan theo ludng tam va
ly tri cu.a minh de thljc hi�n quyen hq.n va nghia VlJ. vi
h q.nh phuc ca nhan va xa h9i.
Tu d6 dan den slj tlj do chinh tri. Gia SU con nguoi
la xau xa va khong co nang lgc dung ly tri de song chung
voi nhau trong c9ng dong, at mo hinh nha nuoc hung
92 • B01 YAN NAM SON
du nhu' quai v�t (Leviathan) theo hinh dung cua Thomas

Hobbes la khong the tranh khoiJ nham ngan ch�n CUQC
chien trien mien cua "tat ca chong l�i tat ca". Theo
Rousseau} tinh hinh khong bi quan den nhu the! Cu9c
song chung hoa binh la c6 the thljc hi�n du'Q'cJ khi con
nguoi den voi nhau trong stj dong thu�n ve d�o due} t�o
nen m9t khoi doan ket hoan hao bang each"giao nhu'Q'ng
tr9n vt;n" phan cua minh cho h�nh phuc cua c9ng dong
va cho stj tlj do cua chinh minh. Neu ai ai cung lam nhu
the} thi m9i nguoi deu binh dang - binh dang va tlj do.
Trong nen c9ng hoa cua Rousseau} moi cong dan la m9t
b9 ph�n cua nha nu'ocJ mat bao nhieu thi se nh�n l�i
du'Q'C bay nhieu, vita "lam chu" tren tat ca, vita "lam to"
cho tat ca! Con nguoi thoat khoi slj d<)c tai ca nhan lan
t�p the} va t�n hu'ong slj tlj do chinh tri lau ben.
- - A '>
NHO'NG MAU THUAN NAN GIAI

H9c thuyet chinh tri cua Rousseau vita tan ky, vita
chua nhieu mau thuan nan giai.
Tnioc het la cau h6i Cd ban: slj tlj do c6 the "xuat
nhu'Q'ng", hay n6i nom na, c6 the giao ma khong mat?
De bi�n minh cho vi�c thiet l�p "khe uoc moi'' ( nhu la
Cd SO cho tlj do Cong dan Va nha nu'oc hi�n d�i) 1 ong lay
gia dinh - to chuc xa h9i mang tinh tlj nhien nhat - lam
hinh mau cho c9ng dong chinh tri: "nguoi dung dau nha
nu'oc ttidng ung khuon m�t nguoi cha, con nhan dan
nhu' la con cai. Tat ca sinh ra binh dang va ttj do va chi
nhu'ong slj tlj do, khi n6 mang l�i ich lQ'i". M<)t m�t, ong
xem ttj do la can tinh, m�t khac l�i doi giao nhtiong no
TRO CHUY(N TRIIT HOC • 93
cho "nguoi cha". Hieu sao day? Chinh ong bao rang "tu
bo t\i do c6 nghia la tu bo tinh nguoi, tu bo quyen va
nghia V\l lam nguoi ( ...) Lay mat t\i do la lay mat y nghia
dc}.o due cua hanh d<)ng" kia ma? Dung lqch ban gia dinh
( con Cai nhliong S\i t\i do cho cha cho den khi trucing
thanh vi chinh lQ'i ich cua con cai) ap dl;lng cho xa h<)i,
li�u c6 chinh dang va khong nguy hiem?
Ve quan h� gifia t\i do va quyen ll;ic cai tri, Rousseau
giai quyet bang each doi cho moi ca nhan deu duQ'c tham
gia vao S\i cai tri. Dong thoi, khac voi Hobbes, ong tlioc
bo tinh chinh dang Cua "bc}.O ltjc than the" ( nhli la S\i
bi�n minh cho quyen cai tri), vi se dan con nguoi tra lc}.i
voi stj mat t\i do va sv l� thu9c phan tlj nhien. Vl the, chu
quyen nhat thiet phai do toan dan thtjc thi m9t each trljc
tiep, chu khong duQ'c phep thong qua slj dc}.i di�n nao ca.
y tliongve chu quyen thu9cve nhan dan trong each hieu
hi�n dc}.i ve nen dan chu la cong hien lich su, la net son
bat hu cua h9c thuyet Rousseau! Tuy nhien, cac bi�n
phap thgc thi cua ong lc}.i c6 nhieu tinh khong tliong va
de bi lc}.m dl;lng. Nen dan chu tnjc tiep la nguy�nv9ng tot
d�p, nhung kh6 thvc thi a di�n r<)ngva thuongxuyen. Ve
quan h� gifia y chi ca nhanva y chi t�p the, ong giai quyet
bang S\l phan bi�t noi tieng gifia J chi pho bien (volonte
generale), y chi cua tat ca (volonte de tous) va y chi d�c thu
(volonte particuliere). y chi pho bien nham den quyen lQ'i
chung, con y chi cua tat ca chi la stj c<)ng don m9i lQ'i ich
rieng tu, tuc cua nhung lQ'i ich d�c thu. D�t lQ'i ich chung
len tren lQ'i ich rieng la le phai ttj nhien, nhung 6' day, "y
chi pho bien" la khai ni�m rat de bi "nhan danh" de Ian at
m9i y kien khac trong dien ng6n chinh tri. Trong thtjc te1
cac nen dan chu hi�n d�i v�n hanh theo "y chi cua tat ca"
c6 tinh thuong nghi�mJ hdn la tu m9t "y chi pho bien"
md ho va... n�c danh.
Rousseau luon ung h9 slj phat bieu y kien tlj do1 tuy
nhien ffit)C tieu CUa thao lu�n la nham dan dat CQng dong
cang den gan sg nhat tri cang tot. Ong kho chap nh�n
cac xung d¢t ve l9i ichJ hay noi each khacJ ong thien ve
nhung c9ng dong voi trinh d9 phat trien thap ve cac slj
di bi�t hoa va da nguyen xa h¢i.
Giac md cua Rousseau la m¢t doi song c¢ng dong
than m�tJ trong suotJ de kiem soat va khong c6 slj phan
quyen nhu ndi Locke va Montesquieu. Nhung, "c¢ng
dong" khac voi "xa h¢i". Nen dan chu hi�n d�i1 kho thay,
luon c6 xu huong pha VO c¢ng dong. Cho m�nhJ dong
thoi la cho yeu cua no, la cJ cho kh6ng mong uoc d�t
toi slj dong thu�n va nhat tri cho bang bao v� va duy tri
quyen duQ'c c6 y kien khac. Quyen du9c bat dong thu�n,
chu khong phai nghia Vt) phai dong thu�n la d�c tntng
va sue song cua xa h¢i dan chu hi�n d�iJ va chinh dieu
nay moi t�o nen "tinh hi�n d�i" cua n6 ("tinh hi�n d�i"
thtiong dtiQ'C hieu theo nghia: khong CO tinh chuyen che
va khong dinh huong theo "luan ly c¢ng dong").
Triet ly chinh tri cua Rousseau se dtiQ'C bo sung bang
triet thuyet giao dt)C CUa ong, nhti ta Se tim hieu trong
cac bai ke tiep.
TRO CHUYfN TRlfr HOC • 95
16. ROUSSEAU: COPERNICUS

TRONGGIAODUC
'' 7hong c6 stj thay doi nao giau tinh each m�ng hon
}
�he. Giang nhu Copernicus da pha huy vu tr\1
h9c Trung co, Rousseau da d�t dau cham het cho cac
quan ni�m co truyen ve tre em, bang each cho thay rang
tre em la m¢t t�o v�t cua thien nhien, ho�t d¢ng va Ion
m�nh hoa di�u voi quy lu�t cua thien nhien". D6 la nh�n
dinh cua Frederick Eby ( Stj phat trien cua giao dl;lC hi�n
d�i/ The Development ofModern Education, 1964) ve triet
thuyet giao dl;lC cua Rousseau. Th�t the, suot bao the ky,
Jy thuyet Va thtjc hanh giao dl;lC dli(JC xac l�p tu the dung
va lqi ich cua xa h9i nguoi Ion. Khong ai c6 the nghI tu
mQt quan diem nao khac!
LAY TRE EM LAM TRUNG TAM

A' ' ' A
Trong bai gioi thi�u ki�t tac Emile hay ve'giao dl}C cua
Rousseau qua ban dich tuy�t vdi cua hai dich gia Le H6ng
Sam va Tran Quoc Duong (NXB Tri Thuc 2008, Giai
thuong Van h6a Phan Chau Trinh 2009), chung toi co

viet: "Buoc ngo�t trong tu duy giao d1=1c duQ'c the hi�n
day d�c trong tung trang sach khien nguo'i d9c du6'ng
nhu luon cam thay muon dung lq.i, dung but de gq.ch
duoi hay to d�m hang loq.t nhung cau d�c sac! VuQ't qua
khoang each 250 nam, tliong nhu Rousseau la ngu6'i
song dong tho'i voi chung ta, dang chia se nhung noi lo
au va bat binh cua nhung nglio'i vua la thu phq.m vua la
n q.n nhan cua m9t nen giao d1=1c dang phq.m nhieu sai
lam tu Cd SO triet ly, each thiet ke cho den phlidng phap
SU phq.m voi m9i h�u qua dang SQ cho ph1=1 huynh Ian
con cai. Ta hay thu nghe ong noi: "Chung ta x6t thudng
cho so ph�n cua tuoi thd, the nhung chfnh so ph�n
chung ta moi can xot thudng! Nhung noi dau Ion nhat
cua chung ta la do chung ta ma ra". Vi dau nen noi? Vi
"nglio'i ta khong he hieu biet tuoi thd: dlja tren nhung
y tliong sai lam cua ta ve tuoi thd thi cang di cang lq.c
loi ( ...) H9 luon tim kiem ngu6'i Ion trong dua tre ma
khong nghi ve hi�n trq.ng cua dua tre trlioc khi no la
ngu6'i Ion". Noi each khac, do la nen giao d�c khong
he "nhin r6 chu the ma tren do ta can thao tac. V�y xin
cac tj hay bat dau bang vi�c nghien cuu ky hdn cac h9c
tro cua minh". Va cfing vi khong hieu r6 "chu the" cua
giao d1=1c la nguo'i h9c nen nglio'i Ion tha ho SU d1=1ng
phlidng phap ap d�t: "thay vi giup ta tim ra cac chung
minh, nguo'i ta d9c cho ta viet cac chung minh ay; thay
vi dq.y ta l�p lu�n, ong thay l�p lu�n h<) ta va chi ren
luy�n trf nho cua ta thoi". Trong khi d6, dung ra "van
de khong phai la dq.y cac mon khoa h9c, ma la dem lq.i
hung thu de yeu khoa h9c va dem lc1-i phlidng phap de
h9c nhung mon do, khi hung thu nay phat trien hdn
len. Chae chan do la nguyen ly Cd ban cua bat ky nen
giao d\IC tot nao".
Thieu cac nguyen ly dung dan dan d�o, ta chi t�o
ra nhung con nguoi "duQ'c gia cong", vita duQ'c nu6ng
chieu qua dang trong vong tay cha m�, vua bi kiem toa
du6'i mai nha truong: "Nhung y tuong dau tien cua tre
la nhung y tuong ve quyen lvc va khuat ph\IC! No h�
l�nh tnto'c khi biet noi, no vang theo tnto'c khi co the
hanh d9ng, va doi khi nguoi ta trung ph�t no truo'c khi
no co the biet loi, hay noi dung hdn la co the ph�m loi.
Nhu v�y la nguoi ta s6'm rot vao trai tim non n6't cua no
nhung dam me ma sau do ngu'o'i ta quy t9i cho tlj nhien,
va sau khi da nh9c c6ng lam cho no thanh tai ac, nguoi
ta l�i phan nan vi thay no tai ac!". San pham tat yeu cua
m9t nen giao d\IC ap d�t nhu the th�t dang SQ': ... "vita la
no 1� vita la b�o chua, day kien thuc va thieu ludng tri,
yeu duoi b�c nhuQ'c ve the chat cung nhu tam hon, va bi
quang vao xa h9i"...
Dong gop 16'n cua Rousseau la v�ch r6 slj sai lam cua
quan ni�m xem dua tre la "nguo'i 16'n thu nho", va tien
trinh giao dvc kh6ng gi khac hdn la "gia tang" kich thu6'c
cua the xac va tru luQ'ng cua kien thuc! Nguo'i ta ky VQng
tre em hieu nhung chu de va quan tam nhung y tuong
giong h�t nhu nguoi l6'n. Chung bi bu9c phai t�p tanh
nhung quy cu cua do'i song xa h9i va nhfing chuan mljc
d�o due cua nguo'i l6'n. Vi the, theo 6ng, phai lam nguQ'c
l�i! Neu tre em phai tro thanh trung tam cua giao d\lc, thi
giang d�y kh6ng con la nh6i nhet kien thuc ma la cung
cap nhfing Cd h9i de "v�n hanh" nhfing ho<;1t d9ng mang

tinh t\i nhien doi v6'i tung lua tuoi va tung giai do<;1n.
Van de khac cua quan ni�m co truyen la th6i quen d�t
lQ'i ich cua xa h9i len tren lQ'i ich ca nhan. Dua tre duQ'c
huan luy�n de thich hQ'p v6'i xa h9i hi�n ton. Ca nhan bi
hy sinh cho yeu cau cua xa h9i. Rousseau rat phan n9
tnt6'c dieu nay, vi, theo ong, tinh thi�n va h<;1nh phuc cua
ca nhan la thiet yeu hdn nhieu so v6'i vi�c phat trien tai
nang nham ph\IC V\1 cho xa h9i ! D�t nhu cau va nguy�n
VQng cua ca nhan len tren xa h9i c6 to chuc, Rousseau
da dao l9n tr�t t\i co huu. Trai tim cua triet thuyet giao
dl;1C Rousseau la tim hieu ban tinh t\i nhien cua tre em
Nguyen tac cua triet thuyet ay la phai hieu nhung gi ban
than t\i nhien phat trien trong dua tre.
, _, - ., ,
. DICH TOI HAU

MUC . CUA GIAO DUC
.
Ml;1C tieu toi h�u cua Rousseau la bao ton cai thien
chan va nhung due tinh tot d�p cua con tim va cua xa
h9i hai hoa v6'i nhung due tinh ay. Trong thien nhien,
Rousseau thay tr�t t\t, hai hoa va ve d�p. Trong doi song
con nguoi, nguQ'c l<;1i, day ray nhung xau xa, de ti�n, xung
d9t va ngheo d6i. Chinh s\i tudng phan giua hai the gi6'i
nay dan den nhung t� tr<;1ng cho xa h9i va cho nen giao
d\lc. "Cuu canh toi cao phai d<;1t duQ'c la m9t xa h9i trong
do nhfing due tinh Cao thliQ'ng Cd ban nhli dung cam,
kien tri, dieu d9, binh dang, bac ai, gian diva t\i do... phai
. thuc
dude . .
. hien"
Th�t ra, Rousseau khong he chong l<;1i doi song xa
h9i, trai l<;1i, nhu da thay, ong tha thiet mong moi ca nhan
CO the toan tam toan }' di vao CUQC song chung trong tinh
nhan lo�i dich thljc.
Vi the, tnidc thljc tr�ng khac nghi�t, ong thay can
thiet phai phac h9a hai h� thong giao dl}C khac bi�t tri�t
de Vdi nhau: mQt h� thong giao dl}C chu d9ng danh cho
m9t xa h9i tot d�p, hQ'p tlj nhien; va m9t h� thong giao
dl}C phong V� danh cho xa h9i "van minh" dang thjnh
hanh.
Emile hay ve' giao d1:tc se lam cong vi�c ay. M9t vi�c
lam vua mdi me, tien b9, vua c6 khong it nghich ly, cljc
doan nhli ban than CUQC doi Va toan bQ hQC thuyet CUa
ong. N 6 la m9t "thu nghi�m tu duy" ki�t xuat, "khieu
khich" va bu9c ta phai suy nghi hdn la qua "trdn tru" nhu
m9t "de an" duQ'c cat gQt de de duQ'c thong qua va mQi
nguoi nham mat lam theo!
1 00 • BUI YAN NAM �ON
17. ROUSSEAU:
. ''TU. NHIEN" IA GI?
GIAO DUC
C on nguoi, theo Rousseau, di vao xa h9i, nhung d6

phai la m(>t xa h(>i duqc "hi�u chinh" sao cho phu
hQ'p voi nhung due tinh va nang Ive t\i nhien cua con
nguoi, chu khong phai de tro thanh Cong C\l pht;lC V\l, Vi
the, ong hinh dung hai h� thong giao dt;lc khac nhau ve
hinh thuc do dieu ki�n xa h9i khong giong nhau, nhling
cung chung mt;lC dich. H� thong thu nhat danh cho xa
h(>i da duqc t6 chuc phu hqp voi ban tinh tlj nhien: nho,
gQn, danh cho nhung con nguoi tlj do, d�y cho tre em
vui chdi trong tinh than t�p the, huynh d� va doan ket.
H� thong thu hai danh cho xa h9i "van minh va doi tf\ly"
hi�n ton. Tntoc khi cho di vao xa h(>i, can vun boi tinh
than d(>c l�p, ludng thi�n, va trui ren cho tre em nang ltjc
de khang tnioc anh huong xau cua xa h(>i. Cai truoc g9i
la h� thong giao dt;lC chu d(>ng, Cai sau la h� thong giao
dt;l C phong v�. Trong thtjc te, hai h� thong ket hqp va b6
sung cho nhau, VI cung chung m9t mt;lC tieu.
TRO CHUY(N TRltr HOC • 101
TINH CA NHAN: TIEU DIEM CUA GIAO D�C

, , "' "' "'? 7 ,,
Ta biet rang vi�c nhin nh�n va giai ph6ng ca nhan

trong the gioi hi�n d�i <lien ra kha mu9n. Dau hi�u dau
tien la vao thoi Phl;lC Hung ( the ky 15-16). Nhu'ng th�t
ra cfing chi moi thu h�p trong tang lop quy t¢c, thu'Q'ng
hiu, va b9c 19 chu yeu O phong each tu' tu'ong, van h9c,
ngh� thu�t ma thoi. Tiep theo do, phong trao Cai each
( ton giao) dau the ky 16 mang tinh than phan khang va
phong each ca nhan lu�n vao ca doi song tin nguong, ton
.,
g1ao.
Nhung dong thoi, slj nhin nh�n ca nhan l�i co bu6'c
tien vu'Q't btjc trong linh vljc phap lu�t va chinh trt.
Hobbes, Pufendorf va Locke phat trien Cd so "tlj nhien
lu�n" ve nhan quyen va dan quyen cua ca nhan. Nhung,
van can cho co m9t nguoi ket hqp th�t nhuan nhuyen
quyen h�n cua ca nhan trong linh vljc xa h¢i, triet h9c
voi linh vtjc dan slj va ton giao. Nguoi ay khong ai khac
hdn la J. ]. Rousseau. Tu kinh nghi�m trong doi song va
trai nghi�m n9i tam, Rousseau la nguoi thich hQ'p hdn ai
het de khai trien va bao v� tinh ca nhan, m<)t cong hien
co y nghia Itch su vo song.
DAY "LAM NGIIOI'' TRlldC KHI CHUYEN MON HOA

Tu rat som, giao dl;lC nham ffi\lC dich t�o ra nhung ke
"co h9c" de ph\lCV\lnha nu'ocva nha tho( o phu'dngTay).
Vi the, giao d\lC can som chuyen mon hoa de biet ph\lC
tung va ph\lC V\1 dac ltjc cho nguoi khac. Rousseau nhin
thay day la moi de d9a trljc tiep cho slj "lu'dng thi�n" cua
con nguoi. Van de la phai Iva ch9n giua con nguoi "ttj
102 + BUI YAN HAM 10N
nhien" Va con ngtioi bi uon nan thanh Cong ClJ. Vi the,

ch6ng lq.i mlJC tieu giao dtJC trong qua khu, Rousseau de
xliong vi�C dao tq.O mang tinh khai phong de phat huy
het nang ltjc thien phu cua dua tre. Dua tre can duQ'c
phat trien toan di�n, trtioc khi bi nhao n�n trong khuon
kh6 ch�t h�p va cung nhac cua tien trinh chuyen mon
hoa. Dua tre sau nay co the trd thanh m9t nha chuyen
mon ( quan chuc, thudng nhan, nha khoa h9c, nha binh,
tu si... ), nhung khong hinh anh nao trong s6 do duQ'c
phep trd thanh mtJC tieu chinh dang CUa giao dtJC ca.
N6i m9t each m4nh me, theo Rousseau, con nguoi chi
c6 m9t "nghe" duy nhat dtiQ'c phep h9c: LAM NGVOI:
"Trong tr�t ttj ttj nhien, ndi con nguoi deu binh dang, thi
lam nguoi la nghe nghi�p chung cua h9. Va he ai da duQ'c
giao dtJC de lam nguoi, at khong the that bq.i trong vi�C
hoan thanh m9i nhi�m VlJ d�t ra cho minh ( ... ) Song,
chinh la nghe nghi�p ma toi muon dq.y cho h9c tro minh.
Ra khoi vong tay cua toi - va toi tan thanh -, h9c tro toi
se khong phai la quan chuc, khong phai la nguoi linh,
khong phai la tu Slj no tnioc het Se thanh nguoi".
Th�t the, theo ong, ta khong the biet het ve tudng
lai va ve xa h9i ttidng lai se ra sao, nen ta khong tai nao
c6 the giao dtJC dung nghia ve ttidng lai duQ'c ca. Dua
tre, vi the, khong the la v�t thi nghi�m cho m9t ttidng lai
bat dinh, ma cho hi�n t4i. Hi�n t4i khong phai la lQ'i ich
tnio'c mat, trai l4i, la hoan canh song th�t cua dua be von
khong the biet het nhung gi cho dqi no trong ttidng lai.
V�y, no phai du'.Q'C ren t�p de c6 the SU dtJng nhung nang
ltjc ttj nhien CUa minh trong mQi canh huong CUa CUQC
song tudng lai, ducjc chuan bi tot ve the h;tc, tri h;tc va tam
h;tc nham san sang chu d9ng ung ph6 (va dudng dau)
thanh cong tntoc m9i thu thach se den. M9t quan ni�m
"di bat bien ung v�n bien" rat tham thuy va cao minh
trong triet ly giao dl)C !
GIAO DVC THEO Tl/ NHIEN

Emile hay ve' giao d1:tc se the hi�n m9i quan tam va
chu tntdng cua Rousseau ve nen giao dl)c giam thieu tac
h�i cua "xa h9i van minh" va mang con nguoi trcf ve l�i
voi nhung pham tinh ttj nhien tot d�p von c6. Giang nhu
I(he uac xa h9i va cac bai Lu(ln van nham phan khang l�i
hoan canh ap buc ve chinh tri, xa h9i, Emile hay ve giao
dl)C CO tham VQng thay the cho loi giao dl)C khuon thuc
CO truyen dudng thoi bang nen giao dl)C hj nhien Va ttj
khcfi:
"Duoi ancien regime ("che d9 cu"), be trai thi dau d9i
toe gia, lung mang kiem, tay cap mu, vai khoac ao bao;
be gai thi xung xinh xiem y kieu ��nh ph\l, kh�nh kh�ng
nhu dong ltjch de som tr& thanh nguoi lon. Ve h9c van
thi g�o van ph�m· La tinh va nhung quyen sach day c9p.
Rousseau ctjc lgc phan doi va yeu cau ap d\lng nhung
nguyen tac "duy nhien" qua vi�c giao dl)C m9t C�U be gia
tu&ng ten la Emile tu khi moi sinh cho den trucing thanh
ma khong can stj trcj giup nao khac ngoai ban than minh"
( Graves, Frank, Cac nha d�i giao d1:tc trong ba the ky).
C�u be Emile roi cha m� va nha truong, co l�p voi
xa h9i, trao vao tay m9t nguoi thay de duqc song hon
nhien gifia thien nhien muon mau. Truoc khi lam quen
voi "lqch ban" gia tuong le} lung va day khieu khich nay,
thiet tliong nen lam r6 ba y nghia cua tu "tlj nhien" kha
mo ho noi Rousseau va quyen Emile:
- Nghia xa h9i: la nghia co ban nhat. Giao dt;1c khong
dlja tren quy lioc co huu cua xa h9i von ngoanh m�t lc}i
voi tuoi tho ma nh�n thuc sau sac ban tinh dich thljc cua
con nguoi. Cung nhu trong xa h9i (I(he uac xa h9i), giao
dt;1c ciing tuan theo cung nhung quy lu�t ve ban tinh tlj
nhien can dtiQ'C khao Cl.Ill Va phat hi�n mQt each CO h�
thong.
- Nghia tam ly h9c: Phan doan, xuc cam, ban nang
bj nhien la Cd SO dang tin c�y hon cho hanh d9ng SO VOi
suy nghihay kinh nghi�m voi nguoi khac. Th6i quen duy
nhat dang h9c la "khong c6 th6i quen nao het" !
- Nghia the chat: Giao d\lC "nhan tc}o" tu con nguoi
nhu truoc nay can duQ'c can doi lc}i bang slj tiep xuc, gan
gu.i, than m�t, khong SQ' hai VOi muon loai dQng V�t, thljc
v�t, ciing nhu voi nhung manh ltjc va nhung ky quan
thien nhien phong phu. Khong SQ' la buoc dau cua yeu
va quy!
Rousseau la nguoi co tinh yeu thien nhien VO hc}n,
va, qua quan ni�m giao d\lC CUa ong, khoi dau ca mQt
trao luu yeu thich va gan b6 voi thien nhien trong nhieu
cung b�c cua doi song, nhat la trong van chuong, ngh�
thu�t Tay phuong tu the ky 18.
Tieng VQng nao tu Rousseau cho the ky 21 truoc
tham h9a sinh thai toan cau?
TRO CHUYfN TR1£T HOC • 105
, � � �
18. EMILE: TRIET LY GIAO DUC � • Jl
THEO LUA TUOI
T hua nh�n cac giai doq.n phat trien khong phai la dieu
gi moi me. Nhung xem dola nguyen tac sinh tu cua
giao d1;1c la cho d{>c dao cua Rousseau, vi ong la ngu6'i
dau tien cho thay y nghia sau sac cua chung.
Theo ong, cac giai doq.n la khac nhau ve chat va ve
chuc nang. Giai doq.n dau tien tu khi moi sinh cho den
nam tuoi la giai doq.n sinh v�t. Tiep theo la buoi binh
minh cua ttj-y thuc. Vao tuoi 12, dua be d{>t nhien coy
thuc ve minh m{>t each sau sac. Nang ltjc lytri va tinh cam
troi d�y mq.nh me. Nhung dua be van con la m{>t sinh the
co l�p, chua c6 duQ'c do'i song luan ly dung nghia. Dieu
nay chi dq.t duQ'c d lua tuoi d�y thi, voi slj chom nd cua
do'i song tinh d1;1c, yeu to quan tr9ng nhat trong toan b{>
CUQC do'i cua m{>t ca nhan. D6'i song xa h¢i cua ca nhan
thljc Slj bat dau Vo'i xao d{)ng tinh dt)C.
Cac giai doq.n ay la d{>c l�p voi nhau trong slj phat
trien. Moi giai do�n khong duQ'c phep xem la phudng

ti�n de d�t den giai do�n ke tiep. Moi giai do�n la m9t
m\}C dich tl.j than, la m9t cai toan b9 dQC l�p, chu khong
ddn thuan la buoc qua d¢ sang giai do�n khac. Moi giai
do�n c6 nhu cau va ham muon rieng, hinh thanh nhfing
th6i quen phu hQ'p nhat cho vi�c tl.j thtjc hi�n m9t each
hoan hao CUQC song d giai do�n ay.
Do d6, cac nguyen tac ap d\lng cho giai do�n nay
khong con dung nfia cho giai do�n sau, bdi nhi�m V\l
giao d\lC la vun boi nhfing ho�t d9ng Va moi quan tam
theo ban tinh tl.j nhien cua dua tre, chu khong phai nhoi
nhet cho n6 nhfing t�p quan va y tudng theo quy uoc cua
xa h9i.
Tac pham Emile, vi the, duQ'c chia lam nam phan.
Bon phan dau ban ve vi�c giao d\lC c�u be Emile (gia
ttidng) theo hon giai do�n: au thd (cho den 5 tuoi),
tre con (tu 5 den 12 tuoi), thieu nien ( 12 den 15 tuoi)
va thanh nien (tu 15 den 20 tuoi). Phan thu nam danh
cho vi�C giao d\lC CO nang Se la nguoi VQ' ttidng lai CUa
Emile. Nhu the, cong trinh bat hu cua ong bao quat dtj
ph6ng giao dl;lC cho nam Ian nfi tu luc sd sinh den khi
tniong thanh. Vi tam quan tr9ng d�c bi�t cua tac pham
(dai ng6t 700 trang!), tuy kh6 c6 the thong tha di theo
ong SUOt CUQC hanh trinh, nhung van CO gang ghi nh�n
nhfing dieu cot l6i.
. 1: GIAO OUC
GIAI DOAN . MAM NON
Steven Cahn, trong Cac Cd sd triet h9c cua giao dl)c/
The Philosophical Foundations of Education, New York,
1970, duong nhli xac nh�n nhung nh�n dinh cd ban

hdn hai tram nam truoc cua Rousseau ve giai do?n nay:
"Chung ta sinh ra voi nang l\tc h9c t�p, nhung l?i khong
biet gi het va kh6ng phan bi�t duQ'c gi ca. Tam tri bi tu
tung trong cac Cd quan thieu hoan hao, hau nhli moi la
ban-thanh pham va th�m chi chua c6 y thuc ve stj co
m�t cua chung. Nhung cu'. d<)ng, khoc la cua tre sd sinh
la thuan tuy Cd gioi, hoan toan thieu vang hieu biet Va y
muon.
Nhung cam giac dau tien cua dua be la hoan toan
a trong linh vvc cam xuc. Chung chi moi biet cam giac
sung suong va dau don ma th6i. Do kha nang di dung
va nam bat chua phat trien, dua be can thoi gian kha lau
moi xay dt;ing duQ'c nhung cam giac c6 tinh hinh tu'Q'ng
de lam quen voi sv v�t ben ngoai. Chinh vi�c tai dien
nhung cam giac khi stj v�t xuat hi�n roi mat di se bu9c
dua be bat dau phgc tung thoi quen".
PHUONG PHAP Tll. NHIEN THONG GIAO DUC

. MAM NON
Giao dgc bat dau tu khi sinh ra hay th�m chi truoc
do nua ( du Rousseau khong n6i r6 ve thai giao), va
giai do?n 5 nam dau doi chu yeu nham vao vi�c tang
tru'o'ng cua than the, cac ho?t d9ng thu9c ve v�n
d9ng, tri giac cam tinh va xuc cam. Rousseau nhan
m?nh d�c bi�t den thien chuc cua nguoi mt; cho con
bu bang sua mt;.
Can phai ton tr9ng ca tinh cua moi dua be. Th�t sai
lam khi muon ep nhung tam hon khac nhau vao mQt
khuon due chung duy nhat. Van de kh6ng phai la nham
1 OB + BUI YAN NAM �ON
bien doi tu the tlj nhien cua tam tri ma la ngan ngua
khong de cho no bi thoai h6a.
Nhu m9t tac gia nh�n xet: "H9c thuyet ve nhung
Sl.j di bi�t gifia nhfing ca the la het SUC Cd ban doi VOi
Rousseau. Ong viet: trong thien nhien, con thl can c6
canh, con thi can c6 m6ng. Con nguoi cung the, ke thi c6
the dua tri thuc nhan lo<:li den bien clidng xa nhat, nguoi
thi l<:li man cam, gioi tien li�u nhung nguy cd".
Rousseau len an thoi quen dudng thoi thich bo ch�t
tre mam non trong lop ao quan ch�t ch9i, ngan can st;(
v�n d<)ng tt;t do cua than the va tay chan. M9t m�t, ong
muon giai thoat chung kh6i ao quan ch�t ch9i, m�t khac,
chap nh�n tien trlnh "kho luy�n" ve the xac ! Ngay o tuoi
au thd, vi�c dudng dau voi nhung thli thach ve the xac
la phudng phap phu hQ'p voi tt;( nhien. Vi the, ong bao:
"Hay quan sat thien nhien va lam theo con duong n6
. ra cho ta. Thien nhien luon kich thich tre em hoat.
vach
d<)ng; no giup kho luy�n than the bang du m9i kieu thli
thach va som d�y cho biet the nao la sung su'.ong va dau
don".
Khong nen lam h<) dua be nhung gl tlj chung co the
lam dtiQ'C. Do la nguyen tac chu d�o cho giao dvc mam
non. Cu<)c doi la truong tranh dau de sinh ton; do la
quy lu�t sinh hQC Cd ban nhat, m9t quy lu�t ma dua be
can tuan theo. T�p di, t�p noi, t�p tl;i xoay XO la nhung gi
can duQ'c phat trien tu'.dng ung voi nhung nhu cau cua
ban than, voi stj trQ' giup cang it cang tot tu ben ngoai.
Rousseau khong ua thuoc men, xem v� sinh la due tinh
hay thoi quen tot hdn la m<)t b<) man khoa h9c!
TRO CHUYfN TRl(T HOC • 109
Luan ly va doi song xa h9i, theo 6ng, la hoan toan

xa 1� v6'i lua tuoi mam non. Tuy nhien, quang thoi gian
tu khi m6'i sinh cho den nam 12 tuoi la giai do�n cljc ky
nguy hiem trong doi nguoi. Ly do la vi: thoi gian nay,
nhung lam loi va th6i hu t�t xau bat dau nay mam. M9i
th6i hu t�t xau ndi dua tre phan l6'n la vi nguoi l6'n da d�i
d9t nu6ng chieu chung qua muc. I<hi dieu ay xay ra, tuc
la ta da gieo vao nhung tam hon be bong nQC d9c CUa
tinh khi that thuong va oc ttj cao ttj d�i ve sau.
TIEN TRINH GIAO D�C THONG GIAI DO�N NAY

V6'i Rousseau, giao d\IC khong den tu ben ngoai ma
bat nguon tu ben trong. Chinh stj phat trien n9i t�i cua
nhftng quan nang Va Cd quan t�o nen Stj giao d\IC dich
thtjc Cua thien nhien. Vi the, giao d\IC mam non the hi�n
nhung ho�t d9ng tlj nhien, ttj do, khong bi ngan tro cua
dua be trong quan h� v6'i moi truong chung quanh. Dieu
quan tr9ng la: dua be duqc t�o dieu ki�n de ho�t d9ng
tuan theo nhip d�p tu hen trong va trljc tiep trai nghi�m
nhung ket qua tu chinh hanh vi cua minh. "Cho con
nhieu nhu cau hdn nhung nhu cau c6 o dua con, cha m�
khong giam b6't ma gia tang stj yeu duoi cua n6. (...) Chi
co kinh nghi�m ho�c stj bat ltjc m6'i duqc la lu�t 1� doi
v6'i tre. (...) Can de no cam thay stj yeu duoi cua no chu
kh6ng dau kho vi slj yeu duoi ay; can de no tuy thu9c
chu lzhong khuat ph\JCj can de no yeu CaU chu khong ra
l�nh" (Rousseau).
11 o • BUI YAN NAM �ON
19. GIAO DUC

. PHONG
�
VE:
;t
SDEN 12TUOI
T a den voi giai do<;1n giao dvc tre em tu 5 den 12

tuoi, giai do<;1n duqc Rousseau xem la quan tr9ng
nhat va ciing "nguy hiem" nhat trong suot doi nguoi.
Trung thanh voi quan ni�m cua minh ve giao dvc ttj
nhien trong giai do<;1n mam non tru'.oc d6, giai do<;1n moi
nay can du'.qc dieu chinh bang hai nguyen tac giao dvc:
nen giao dvc mang tinh phong v� (negative), va vi�c ren
luy�n tinh than phai tu nhung h� qua tlj nhien dien ra
trong doi so ng.
Tinh than chung cua giai do<;1n nay la: hay de chotre
em (5-12 tuoi) chibil�thu¢cvao sljv�ttlj nhienvatuan
theo tr�t tlj t\i nhien trong suot giai do<;1n nay. Hay chi
ddn gian d�t nhung trd lljc tlj nhien tren con du'.ong di
den nhfing u'.oc muo n cua chung, va hay devi�c "thu'.dng
ph<;1t " nay sinh tu chinh hanh dc)ng cua chung. Thay cho
le lu�t, hay de kinh nghi�mthanh cong ho� ctrai nghi�m
that b4i, bat h;ic "d4y do" chung. Th6a man nhung mong
muon cua chung, khong phai vi chung doi ma vi chung
can. Khong de cho dua tre c6 y thuc ve st;i vang loi khi
chung lam, va y thuc lam "chu nhan ong" khi duQ'c nguoi
khac lam cho chung. Hay de chung cam nh�n va trai
nghi�m st;i tt;i do trong hanh d9ng cung ngang bang cua
ta, nhung nguoi d4y do chung.
y tuong tan ky ay di lien voi nhung chu trlidng, bi�n
phap khong kem tao b40, d9c dao, gay nhieu cam hung
Ian tranh cai cho toi ngay nay.
PHE PHAN KICH Ll�T PHUONG PHAP GIAD DVC Hl�N HANH
Rousseau hoan toan bat tin nhi�m phudng phap
thinh hanh luc bay gio. Voi hau het tre em, tuoi thd la
giai do4n day lo au, SQ' hai trlioc nha trliong nghiem
khac den muc tan nhan! Thay giao cu nham tuong tre
em khong c6 niem vui nao khac ngoai vi�c d9c, viet va
thu<)c bai! The la tha ho nhoi nhet theo kieu h9c v�t va
"tra tan" chung bang bai t�p voi VO so nhung dieu bat
chung phai ghi nho. Rousseau cho d6 la sai lam Cd ban:
tre em chua c6 ky UC dung nghia va bai VO suong chang
c6 y nghia gi het!
"sACH VO iCH Gi ?!"

D4i triet gia, d4i van hao cua chung ta L�i ct;ic ky di
ung voi... sach: "Toi ghet sach vi chung chi d�y ta n6i
ve nhung gl ta khong he biet!". Voi ong, nen giao d1;1c
dt;ia vao sach VO thl chi d�y con nguoi lam no 1� trlioc
quyen uy cua nguoi khac. Vi sao? Vi sach chen vao giua
ta va CUQC do'i, gifia tre em va slj v�t. Tri thuc h9c duQ'c
tu sach vd gianh mat cho cua slj thljc hanh va tlj hinh
thanh chu kienJ d�c bi�t nguy hc;ti ndi tre em d lua tuoi
nay. Phai chang Rousseau chu tru'dng m9t duong loi
"SU phc;tm mem" (soft pedagogy), khong "h9c" gi het va
chdi la chinh? I<h6ngJ 6ng lam khac han: thao cdi cai
a.ch tru'ong quyJ de thay vao d6 ganh n�ng khong kem:
tlj xoay xd lay trong vi�c to chuc anJ d} m�c!
PHE BINH CHUONG TRINH HQC CAP

A ' '- A'
ca Sd
?
Rousseau kh6ng ngan ngc;ti cho c�u be Emile cua

ongJ truoc tuoi 12} khong h9c chuJ h9c d9c! Ong chi
mong c�u ta tim d9c do ngau nhien hay can thiet. Ngoai
tieng m� deJ chang can h9c them ngoc;ti ngfi nao (nhat
la co ngu!) J cang kh6ng can h9c lich SU d giai doc;tn nay.
Vi may ly do: tre em d lua tuoi nay, nhu' da n6iJ khong
c6 tri nho dung nghia, nen chua the hieu gi ve hanh xu
cua nguoi Ion va nh�n dinh ve nhung hoan canh Heh SU.
Them vao do, mon SU ke toan chuy�n chien tranhJ vua
chua, trieu dc;ti, voi dong so li�u VO hon va VO bo, chu dau
c6 ban den chuy�n gi thiet than voi CUQC song dau. M�t
khac, mon SU lien quan den xa h9i, nam ngoai tam mat
cua tre em. Vi the, can d�p mon SU d lua tuoi nay! Ngay
mon dia ly cung con qua xa voi.
Nhu the, Rousseau muon d�p het nhfing m6n h9c
truyen thong, th�m Cill doi bo ca giao dl;lC ton giao (ngay
gifia the ky 18 !) voi ly le kh6 c6 the mc;tnh me hdn: tre em
kh6ng nen nghe loi than thanh tru'oc khi len 13, "tuoi cua
ly tri" ! Dieu gay tranh cai: Rousseau c6 cljc doan khong
khi muon d�p ca chuy�n co tich, chuy�n than tien? Ly

le cua ong: chung truyen d�t nhung gia tri luan ly cho
nhung co c�u chu'a phai la nhung chu the luan ly!
CHUONG TRINH THAY THE: H04T DQNG THI/C HANH

Ta de hinh dung de nghi cua ong: nhung ho�t d¢ng
den tu nhu cau thiet than cua dua be. Truoc het la chuan
bi sue kh6e va the h;tc: chdi dua, the thao de... "hap thit
tru'oc da!". Sau do, la nhu cau sinh ton. La nha tt;i nhien
lu�n, ong xem tr9ng nong nghi�p va vi�c dong ang,
"cong vi�c cao quy nhat cua con nguoi". Cho tre lam
quen Vo'i nong C\l va cac d\lng C\l thu Cong: CUOC, thuong,
bao, giua... Tu d6 chung h9c each so sanh, tinh toan,
do luong. Biet h.tqng dinh khoang each, quan sat va ve
chinh xac nhung gi quan sat duqc. Noi, hat, so h9c, hinh
hQC khong hQC trong lop ma trong nhftng ho�t d9ng lien
quan den nhung hoan canh song tht;ic te.
Tru'oc tuoi 12, tre em chu'a SU d\lng ly tri cho bang
hQC each giai quyet nhfi'ng nhu cau ddn gian, qua do biet
a
trai nghi�m st;i yeu ot va ph\l thuc)c tu chinh sinh ho�t
cua minh. lua tuoi tien-xa hc)i, tien-luan ly nay, tre
em chu'a biet y chi cua nguoi khac, do do, khong nen
bat chung ph\lC tung m�nh l�nh hay trung ph�t. Hay de
tt;i nhien d�y cho chung nhung dieu ay, tu st;i tat yeu chu
chu'a phai tu y thuc trach nhi�m hay nghia V\l·
GIAO D�C PHONG V�

Nen giao d\lC tru'oc nay xuat phat tu quan ni�m rang
ban tinh nguoi la xau, nen can uon nan "nhu' doi voi cai
cay trong vuon nha". Tre em la "nguoi lon-t�p slj", do la

quan ni�m cua nen giao dl;lC quy t9c Au chau tu the ky
18 trove tru'.oc Q. Locke: M9t s6 tu'. tu'.ongve giao d\lc/
Some Thoughts concerning Education, 1693 ). Rousseau
nghi khac, va quyen Emile duQ'c xem nhu m{>t phan de
nghi d6ivoi tac pham tren day cua Locke: "Nen giao dl;lC
chu d¢ng (positive) la nham dao t<;10 tinh than qua som
va muon bat tre em phai biet nhung nghia V\1 cua nguoi
Ion. Con nen giao dl;lC phongv� (negative) la lam cho cac
Cd quan - phu'.dng ti�n Cua nh�n thuc - du'.Q'C tinh tu'.ong
tru'.oc khi mang l<;1i nh�n thuc cho chung. Nen giao dl;lC
phong v� kh6ng phai la phong dang. No kh6ng mang
l<;1i due h<;1nh, nhung ngan ch�n t9i loi; no kh6ng ph6
tru'.dng chan ly ma ngan ch�n sai lam. No chuan bi tat ca
cho tre em de chung co the nh?n thuc duQ'c cai Chan khi
du nang ll;ic thau hieu,va cai Thi�n khi co the biet ai m9".
Rousseau ap d\lng phudng phap nay vi nhieu ly le.
Truoc het, no la h� lu?n logic tu nguyen tac "tinh nguoi
la tot", va ban tinh ay se tlj phat huy tu slj th6i thuc hen
trong. Bat ky slj can thi�p nao vao <lien trinh phat huy
nay deu mang l�i slj "b<;1i ho<;1i". Loi lam, t9i ac cua con
ngu'.oi, theo ong, la h?U qua trljc tiep CUa nen giao di;tc
ma ta nh?n duQ'c. Thu hai, d�c bi�t cho giai do<;1n giao
dl;lC nay, la h� lu?n Cd ban du'.Q'C rut ra: phai CO Slj tu'.dng
ung gifia m9t hen la cac nhu cau voi hen kia la cac sue
m<;1nhva nang l\ic cua ban than dua tre. Vi�c cham soc,
giup do cua nguoi Ion la khong the thieu, nhung chi nen
dung l<;1i a muc th�t can thiet ma thoi.
JRO CHUYlN TRlfT HOC • 115
20. ROUSSEAU
VA ''TUOI CUA LY TRl 11
" Jl ? ,,,. ,,,.
" �
(TU 12 DEN 15)
V ao tuoi 12 hay 13, tre em phat trien sue h;te nhanh

hdn nhu eau. Dam me tinh due . - dam me manh . nhat
va "kinh khung" nhat - ehua duQ'e danh thue. Thcii tiet,
khi h�u khae nghi�t khong "an thua" gi voi e�u. Sue trai
dang lon thay eho ao quan. An gi cung thay ngon, nam
dau eung ngay kho kho. C�u ehua bt nhung giae md quay
nhieu. Nguoi lon nghi sao eiing m�e... Van de bay gio
khong phai la "d�y do" e�u ve khoa h9e, ma kheu gQ'i de
e�u ham thieh khoa h9e, giup cho c�u biet phudng phap
de tiep thu khoa h9e khi long ham thieh nay phat trien
hdn len. N 6i ngan, day la giai do�n duy nhat trong doi
nguc1i ma sue h;tc Ion hdn nhu cau va doi hoi cua ban than!
' ,, , ,
BINH MINH CUA LY TRI
Truoc day, m(>t trong nhung ly do chinh yeu khien
Rousseau "do�n tuy�t'' voi cae triet gia "khai minh"
116 • BUI VAN NAM 10H
dtidng thoi lavi ong xem he:, qua thoi phongvai tro cua ly
tri. Bay gio, ong c6 phan xet l�i quan diem ay, xem trc:,ng
ly tri hdn, nhung van cho n6vai tro thu yeu. Theo d6, ly
tri khong ra doi tu cam giac nhti chu trtidng cua cac nha
duy nghi�m, cfing khong phai la quan nang barn sinh va
nguyen thuy nhti ndi cac nha duy ly. Theo Rousseau, n6
la quan nang ttj nhien, c6 nguon goc tu doi song cam
XUC. Vi the, khi xuat hi�n nhti m9t d?C diem moi, no
dtiQ'c mang danh la "tuoi cua ly tri" (l' age de raison).
Ttj bao ton la yeucau Cdban cua stj song, la stj the hi�n ttj
phat cua tinh sinh v�t. Nhung d9ng ltjc dau tien cua chung
ta, tat nhien, phai la quy nga de song con. Doi song tinh
than, do d6, khong den tu ben ngoai thong qua nhung kinh
nghi�m giac quan, cam tinh, ma den tu ben trong. Chinh
n6 t�o nen nhung hanh viva dieu khien da phat trien.
N6i each khac, stj ra doi cua ttj-y thuc c6 chieu sau
hdn han vi�c ddn thuan gia tang kinh nghi�m cam tinh.
N6 la nguyen tac cao hdn cua stj song, mang l�i stj thong
nhat Va lien tl;lC cho IDQi V�n d9ng Va kinh nghi�m Clla tam
tri. N6 chia tay v6'i xuc cam ddn thuan sinh v�t, tien t6'i
nhung tinh cam cao cap cua tam hon. Chinh nhung tinh
cam cao cap nay lab� do cho mc:,i ho�t d<)ng cua con nguoi
tniong thanh. M<)t Ian nua, ta thay Rousseau ch9n di con
dtiong thu ha giua thuyet duy nghi�m va thuyet duy ly.
V�y dieu gi da lam nay sinh phan doan thuan ly cJ giai
do�n nay? Giai thich cua Rousseau la m9t trong nhung
thanh ttju sau sac nhat cua ong ve ly thuyet phat trien.
Doi song n<)i tam cua dua be, nhu da biet, duQ'c quy dinh
boi moi quan h� giua nhu cau va sue ltjc de thoa man
nhu cau. 6 tuoi au thd, nhu cau itva ddn gian, dong thoi
sue ltjc cung yeu 6't. Bay gio, o tuoi 12-15, nhu cauvan
con don gian, trong khi sue l\ic thi thua thai. Chinh slj
thua thai nay la nguyen nhan ra doi cua ho�t d9ng lytri!
LY TRI: QUAN NANG BO TRq VA DIEU CHINH

,, ,, - ,.,.? ' � ?
"Nhu cauva ham muon la nguyen nhan can nguyen

cua ho�t d9ng. Roi den lu'Q't n6, ho�t d9ng t�o ra tri tu�
de hu'ong danva dieu khien sue m�nhva dam me, boi ly
tri lam chuc nang kiem soatva can bang".
Nhu the, ho�t d9ng phai phat trien o cap d9 cao
tru'oc khi lytri xuat hi�n. "Tuoi tho la giac ngu vui cua ly
tri". "Trong m9i quan nang cua con nguoi, lytri la buoc
phat trien kh6 khan nhatva mu9n nhat".
Thoi ky d9t bien nay l�i rat nhanhva g9n: tu tuoi 12,
khi ti 1� giua sue lgcva nhu cau mat can doi tram tr9ng,
lytri xuat hi�n de dieu chinhva khoi phgc slj can doi ay.
GIAO DUC THONG "TUOI CUA LY TRi"

Ly tri, ndi Rousseau, khong phai la thgc the than
linh, ma chi la quan nang bo trQ'. Va day la giai do�n ma
giao dgc chinh thuc bat dau. Cho toi nay, dua be phat
trien theo dinh lu�t tlj nhien ma nha giao dgc khong nen
can thi�p vao. Nhung tu nay danh dau giai do�n moi:
d�yva h9c.
Rousseau neu ba "sai lam" trong quan ni�m co truyen
do khong hieu ban tinh cua lytri:
- D�y tre em bang lytri. D6 la d�t cay tru'oc trau! Sai
118 + BUI VAN NAM 10N
lam chung la gia dinh rang tre em biet ly le tu luc moi

sinh va n6i chuy�n voi chung nhu voi nguoi lon. Quen
rang tlj nhien di nguqc le;1i: than the tru'.oc, dau 6c sau !
- Dung quyen uy thay cho no lljc tinh than cua chinh
dua tre.
- Danh cho ly tri quyen nang ma n6 khong c6. Ly tri
den sau cam xuc va ho sung cho cam xuc. "Chi c6 tieng
gQi thieng lieng cua long m� va cua ludng tam moi la ke
huong de;10 sang suot va mang h;ti he;1nh phuc". M<)t thach
thuc doi voi tu'. duy triet h9c dudng thoi !
,
. CUA GIAO DUC

.
?
. LIIC
A
DONG
Neu xuc cam va nhu cau te;10 nen hoe;1t d<)ng cua than
the thi s\i to mo te;10 nen hoe;1t d¢ng cua tinh than. Tre em
to mo vi Slj vi�c hay hoan Canh nao do CO y nghia cho Slj
sinh ton cua no. Vi the, S\l to mo lien quan den nhfing
gi ph1:1c V\l th\ic s\i cho dua tre. S\i huu ich la nguyen tac
cot loi cho giai doe;1n giao d1:1c nay. Rousseau dong y voi
F. Bacon va J. Locke o phudng di�n nay, va di xa den cho
kha cljc doan khi xem nh� 6c tl.iong tliqng. Voi ong, n6
chi t�o ra nhung nhu cau gia te;10, khong can thiet, bat
nguon tu slj ce;1nh tranh trong xa h9i voi mQi th6i hu t�t
xau. Khong nge;1c nhien khi ong bac ho m9i hinh thuc 6
nhiem tu xa h9i vao h9c duong: giai thuong, ton vinh ca
nhan, ganh dua, ghen ti, xu ninh, v.v...
' ' , 7
CHIJ'dNG TRINH VA PHlldNG PHAP GIANG D�Y

a lua tuoi nay, khong nen co chudng trinh "cung". Vu
tien cho nhung man h9c thiet thljc voi CUQC song. Dia ly,
TRO CHUY(N TRlfT HOC • 11 9
thien van truoc da, va h9c tn;tc tiep tu thien nhien. Sau do
moi den cac m6n v�t ly, dan den ky nang n6ng nghi�p va
thu c6ng. Khi da cung cap moi ngoi vao lop, h9c cac thu
khac. Ba moi quan tam Ion trong giai do�n nay:
- IZheu gQ'i long yeu thich tri thuc. Khong co long
yeu thich se kh6ng biet gia tri cua tri thuc va khong kien
tam ben chi theo duoi n6.
- Tu duy th�t r6 rang. Chi c6 nhung tu tu6'ng ranh
m�ch va r6 rang moi an sau vao tam tri du'.Q'c.
- Can c6 phudng phap dung: kh6ng gi ben vung
bang ttj h9c, t\i tim toi. Ngu'.Q'c l�i, chu nghia se tra het
cho thay!
C�u be Emile duQ'c d�t vao nhung tinh the phai t\i
dung sue cua minh, suy nghi bang cai dau cua minh va ttj
minh rut ra ket lu�n.
M<)t trong nhung phu'.dng phap hi�u qua trong tinh
than ay la ttj lam nhung d\lng C\l h9c t�p cua minh. Sau khi
quan sat, ttj minh ghi bien ban, l�p ho sd, ve ban do, v.v ...
C�u hQC tro ly tu'.6'ng cua Rousseau vao nam cuoi
cung cua lua tuoi thieu nien phai la chang trai cham chi,
hien hoa, kien nhan, khoe m�nh, day dung cam va nghi
ltjc. "Mat tin c�y va toe vua duong re" (Huy C�n/Tvu
tru'.ong)' chang khong con la tre con nua va bat dau lang
nghe nhung "xon xao tham l�ng" dang dQ'i chang phia
tru'.oc. Tuoi thanh nien se sang bung voi nhieu anh lua.
120 • 801 YAN NAM SON
. D6 B6NG NHIEN
21. 'VAY
MAHOLdN
. ..."
(Rousseau v6'i tuoi d�y thi
va tuoi thanh nien)
C on nguoi khong la tre con mai duqc ! Trinh hj tlj

nhien dua ta ra khoi tuoi thd vao m<)t thoi diem
nhat djnh. Nhu nhung gqn song tren m�t bien bao hi�u
m9t cdn bao xa, slj thay doi bat dau bang loi thi tham cua
nhung say me vua chdm no.
Song hanh la nhung thay doi ve the chat. Khuon m�t
phat trien v&i duong net dinh hinh. Cam lun phun, gi9ng
va, tieng n6i chua nhu nguoi l&n nhung khong con la tre
con nua. Doi mat, cua so cua tam hon, long lanh hdn, v&i
nhieu anh lua. Da qua roi lua tuoi tru&c 15: "Doi diu vua
nhunguy�t trudc ram" (Huy C�n/HQc sinh) ...
TUOI D4Y THi "TiM B4N KET DUYEN"...

Bien co quan trong nhat trong tieu SU cua moi doi
nguoi, theo Rousseau, la slj xuat hi�n cua tinh dvc.
TRO (ff UYfN TRlrT HOC • 121
Cu9c song sinh v�t "khong nghe hoa buom g9i ben
minh" bat dau nhuong cho cha nhung tinh cam nhan
loe;li. Than the, giac quan, nao b9 da phat trien; bay gio
la hie biet lang nghe. Truoc nay, dua tre chi duQ'c giao
d1=1c cha chinh minh va boi chinh minh. Tu bay gid,
can du9c giao d1=1c cha m9t CUQC song VOi nhung nguoi
khac, trong m6i quan h� xa h9i ngay cang n)ng mo.
Tru6'c het la tinh b�n: "Buoi chieu dau h9 tim b�n ket
duyen I Trang san tniong tuong d�o giua Dao vien"
(Huy C�n/Ttju tructng). Roi: "M(>t horn tr�n gi6 tinh
yeu le;li I Dung ngan trongvoi ao tieu thd!" (Huy C�n/
Hqc sinh). Tinh be;ln, tinh yeu, tinh gia dinh... tro thanh
d(>ng lgc dieu chinh. M1=1c tieu la sq phat trien cam xuc
va hoan thi�n nhan each.
cAc CAP oO KINH NGHl�M

Tam hon tre em bi gioi he;ln o cap d9 thap ve kinh
nghi�m. Chung biet sl)'.v�t, nhung khong biet moi quan
h�voi nhung sl)'.v�t khacvavoi con nguoi. Chung chua
biet chinh minh, nen chua the phan doanve nguoi khac.
N oi khac di, dua tre chua the c6 kinh nghi�m xa h9i va
ton giao. Va cung chinh vi the, chung chua the hieu va
danh gia y nghia CUQC doi. The gioi cu.a tinh than, luan
ly, ngh� thu�t, triet h9c - nhung m6i quan tam nang
con nguoi len kh6i cap dQ hoang da - tuy san sang he
mo nhung hau nhuvan con khep kin. Cho den tuoi 15,
c�u Emile chua biet gi nhieu ve Itch su, phong t1=1c hay
xa h9i. Tat nhien, c�u c6 nang lgc khai quat h6a, nhung
v6'i cap d(> truu tliQ'ng it 6i.
TO' "JR�N Gill TINH YEU"

Nhu' da n6i, theo Rousseau, m9i trai nghi�m va tinh
cam cao nhat hinh thanh nho slj xuat hi�n cua doi song
tinh d1.;1c. Khi con nguoi thay minh c6 nhu cau ket b�n
voi nguoi khac ( cung gioi hay khac gioi) J hQ khong con
la m<)t sinh the co l�p. M9i moi quan h� voi giong loai,
va m9i xuc cam cua tam hon ra doi cung voi nhu cau nay.
Doi song tinh d1;1c lam nay sinh VO van nhung tinh cam
di kem voi n6 nhu' nhung tinh cam "h�ng nhi". Trong
so nhung cam thuc ay phai ke den cam thuc ve cai d�p
va cai cao ca, ve quan h� giua nguoi voi nguoi trong doi
song xa h<)i, luan ly va tin nguong.
, - .. ' ' ..
CHIJC NANG DICH THIJC CUA NHA GIAO DVC
Khi chang Emile co y thuc ve sv ph1.;1 thu(>c cua minh
vao nguoi khac, chang moi bu9c phai bat dau tim hieu ve
chinh minh va ve cac moi quan h� voi nguoi khac.
Ban ve giao d1.;1c trong giai do�n nay ( tu 15-20 tuoi),
Rousseau viet: "Chinh d lua tuoi nay, nguoi thay giao tai
gioi bat dau chuc nang dich thl;ic cua minh voi tu' each la
nha quan sat va triet nhan biet ro ngh� thu�t kham pha
trai tim trong khi no lt;ic hun due n6".
Truoc het la biet ngan ngua nhung dam me xau.
Tiep theo la vun boi nhung xuc cam cao cap: tinh b�n,
thi�n cam, long biet dn, long yeu cong ly, yeu cai thi�n
va yeu con nguoi. Muon v�y, phai nghien cuu thau dao
ban tinh tam ly, xa h9i va luan ly cua con nguoi. Nhung
chu de nay, nhu' da biet, khong chi du'qc d�y va h9c gian
tiep qua sach VO ma can trai nghi�m trong doi song thljc.
Danh thuc nhung tinh cam hen trong quan tr9ng
hon va di tnio'c vi�c truy tim nhung nguyen nhan hen
ngoai. Chinh S\i phat trien va tich hQ'p hen trong n9i tam
moi mang h}.i anh binh minh th�t slj cho the gioi tinh
than, luan ly, nghia V\l, ngh� thu�t, ton giao, triet h9c...
Nhi�m V\l dich thl,ic ctia giao dvc lavun boi, tich hQ'p, ren
t�p nhung tinh cam, xuc cam, ham me n<)i tam ay hon la
kham pha hay quan sat thljc t�i, boi chinh chung moi
mang l�i y nghia, gia tri va slj huu dvng cho nhung hi�n
ttiQ'ng hen ngoai. Ranh gi6'i giua van minh va da man la
muc d9 phong phu ho�c ngheo nan ctia trai nghi�m n9i
tam.
CHl1UNG TRiNH HOC

Chuong trinh h9c chti yeu cho giai do�n thanh nien
nay la tri thuc ve ban tinh con nguoi va tr�t tlj xa h9i,
ngay nay c6 the phan lo�i thanh tam ly h9c, xa h¢i h9c
va d�o due h9c. Nhung cung khong phai bang sach VO
cho bang nhung kinh nghi�m nong nan trong quan h�
voi nhung con nguoiva hoan canh song th�t. Ve van h9c,
Rousseau chu¢ng d�yva h9c covan. Trong giai do�n nay,
co tich, truyen ky l�i can thiet cho vi�c vun boi d�o due.
Ton giao ciing quan tr9ng, nhung ong thich ton giao t\l
nhien, danh d<)ng long nguoi chu khong phai giao dieu
va tin ly.
GIAO DUC Nfl 6101

Emile da tru6'ng thanh, can tim nguoi b�n doi cho
124 • BUI VAN NAM 10N
chang! Vl the, phan cuoi cua tac pham danh cho vi�c
giao d1;1c nu sinh. Tiec thay, day 19-i la phan yeu nhat cua
quyen sach, boi 6ng hoan toan b6 rdi du6'ng loi giao d1;1c
ca nhan lu�n chi danh cho nam sinh.
"Toan b9 nen giao d1;1c cho nu sinh phai d�t trong
quan h� voi nam sinh. Lam hai long nam gioi, huu ich
cho nam gioi, mang 19-i danh gia cho nam gioi, duQ'c nam
gioi yeu thudng, d<;ly do nam gioi khi con nh6, cham soc
khi Ion, an ui, lam cho CUQC song nam gioi de chiu va
ngQt ngao la nhung nghia V\l cua ph1;1 nu m9i tho'i va can
d<;ly cho h9 tu thuo con thd"!
Ph1;1 nu van can ren luy�n the chat nhu nam gioi,
nhung de gift ve yeu kieu va sue kh6e sinh san hdn la
cho slj phat trien tlj than. Tu do de hlnh dung cac chu
trudng khac cua Rousseau: d9-y nu cong, gia chanh,
trang diem, mua, hat, vang loi va sieng nang, cam chiu
nhung cuong che, bat cong trong gia dlnh, d9-y sung bai
tin nguong ngay tu luc con thd. Theo ong, con gai phai
theo tin nguong CUa m�j VQ' theo tin ngliong Cua chong.
Ve m�t d9-o due, dung cong lu�n de huong dan, va can
cu vao cam xuc cua chong de dieu chinh hanh vi, loi an
tieng noi!
Ta thay, trong giao d1;1c nam gioi, Rousseau bat dau
bang chu trlidng tlj nhien lu�n cap tien bao nhieu thl
trong giao dl;lC nfi gioi, ong bao thu Va n� CO bay nhieu!
Quan ni�m ve nu gio'i noi chung Va giao dl;lC nfi gio'i
noi rieng Ia chu de tranh lu�n gay gat o chau Au suot the
ky 18 va 19. Tu Rousseau den Kant, Hegel. .. , buoc tien
TRO CHUY(N TRln HOC • 125
b9 kha eh�m eh�p voi nhieu dinh kien kh6 g9t rua. Nho
quan ni�m r9ng hdn va day du hdn ve "con nguoi", triet
h9e giao dl;lC Se ehung kien illQt CUQC "each m�ng" trong
tu'. duy ve nu gioi va nu quyen.
Ngoai s\f h�n che hien nhien nhung khong kem I�
lung do vi�c phu nh�n nhan each d9e l�p cua phl;l nu,
khong ai c6 the phu nh�n anh hu'.ong cljc ky sau sac cua
Rousseau doi voi triet h9e giao dl;lC hi�n d�i. Chung ta se
tiep tl;lC ban Ve anh hu'.ong ay.
22.ANH HUONG sAu oAM

CUA ROUSSEAU
D at it nguoi co anh hu6'ng sau d�m va lau dai len vi�c

.nto chuc, phlidng phap Va n9i dung cua giao dl;lC nhli
Rousseau. M?C du vai tro lich SU cua 6ng la phe phan nen
giao dl;lC CO truyen, va nhieu chu trlidng trong triet hQC
giao dl;lC "tlj nhien" CUa ong ducjc doi Sau chinh SUa hO?C
bac ho, nhung kh6ng it nhung nguyen ly lon trong nen
giao dl;lC hi�n d�i thua huo'ng di San tli tlio'ng cua ong.
Ngay nay, neu nen giao dl;lC nao ciing chap nh�n rang
tre em can duqc d6i xu nhu la tre em, dieu d6 la nho
cong cua Rousseau. I<hi ta n6i den vi�c thong nhat tri
Va hanh, ket hcjp tri dl;lc, the dl;lC Va due dl;lC, ta khong
the quen 6ng. Ong ciing la nguoi nhan m�nh d?C bi�t
den giao dl;lC con tim ben c�nh kh6i 6c va ban tay. Slj
phe phan m�nh me nhu bao tap cua ong bu9c mQi nguoi
phai ra sue bi�n h9 cho h� thong giao dvc hi�n hanh,
va, khi hQ thay kh6ng the duy tri hi�n tr�ng, it ra ciing
c6 nhung no lljc cai tien. C6 the n6i, Rousseau da m6'
TRO CHUY(N TRlll HOC + 127
dau cho m9t ky nguyen moi trong giao dt;tc. Tn.:ioc khi c6
nhung nh�n dtnh ve u'u, khuyet diem cua triet h9c giao
dt;tc "duy nhien", ta can nhin nh�n anh huong to Ion cua
Rousseau tren cac lanh Vl)'.c sau day.
. NHUNG MDI QUAN TAM Tlf. NHIEN

GIAD DUC
Rousseau cho rang giao dt;tc la tien trinh t\i nhien, chu
khong phai la co gang gia t�o. N6 la sg phat trien tu hen
trong, khong phai tu hen ngoai. N6 hinh thanh tu ho�t
d¢ng cua nhung ban nang va moi quan tam t\i nhien, chu
khong phai tu vi�c phan ung tru'oc sue m�nh hen ngoai.
Giao dt;tc la S\i trien khai nhung nang ll;ic t\i nhien hdn la
thu ho�ch va tich luy thong tin. Voi Rousseau, giao dt;tc
la ban than doi song, chu khong phai la S\i chuan bi cho
tr�ng thai tu'dng lai xa VOi VOi CUQC song th\ic cua dua tre.
Vui h9c dong thoi la vui song!
Tru'oc day, giao dt;tc nham "cai t�o" ban tinh cua dua
tre, bang each cu'ong ha.ch n6 tuan theo each nghi, each
lam truyen thong, ke ca each cam xuc. Thay cho phan
ung "t\i nhien" la nhung phan ung gia t�o du'qc phat trien
thong qua VO van the h� di tru'oc. Xue cam cua con nguo'i
bi cho la xau, nen phai lam cho trai tim ta ta.ch roi voi
nhung doi tu'qng cua ham muon t\i nhien. Xue cam cua
con nguoi bi xem la khong dang tin c�y, nen khong the
dung lam nen tang cho tri thuc hay dao t�o. Ban nang
va XU hu'ong t\i nhien luon hu'ong den cai XaU, nen phai
"khac ky pht;tc le", phai kiem che neu khong the t�n di�t
chung!
Trang xa h9i co truyen, nhung moi quan tam t\i
128 • BUI YAN HAM �ON
nhien can du'Q'c "u6n nan" trong mQi tien trinh giao dl;lC.
M<)t ho<;1t d<)ng c6 gia tri giao dl;lC la khi n6 kh6 thljc hi�n
va trai voi long ham thich t\i nhien !
Vi quan ni�m nhu' the, nen bu'oc dau tien trong giao
dl;lC }a be gay y chi cua dua tre, von d<;1i di�n cho ban tinh
xau. Tiep theo tat nhien la phai khuon due dua tre vao
nhung cung each ung xu "vua mat" cua nguoi Ion, cho
du chi }a gia t<;10, che giau nhung d<)ng Cd ngu'Q'C VOi bieu
hi�n hen ngoai: "dua tre duQ'c xem la nguoi Ion thu nho,
khong c6 gia tri va quyen h<;1n gi het, cho den khi n6 bat
chtioc dtiQ'C cung each cua nguoi Ion".
Truce Rousseau, tre em bi nhin tu 6ng nhom... l<)n
nguQ'c ! An, n6i, di, dung nhti nguoi Ion. HQC cung nhung
mon nhti nguoi 16n, den voi chung tu cung m<)t loi nhin
logic. Dien hinh la nhoi nhet bang tri nho. Ml;lC dich la
biet SU dl;lng nhung mon h9c ay trong doi song xa h<)i
cung dtiQ'c to chuc m<)t each gia t<;10.
Ta thay m9i "bai ban" ve sau cua Rousseau chi toan
la vi�C ap dl;lng C\l the nhung gi ong phan doi nen giao
dl;lC co truyen. "Chi can lam ngu'Q'c l<;1i nhung gi dang
lam, tuc la lam dung!". Khau hi�u cua Rousseau cong
pha manh li�t thanh tri cua giao dl;lC Tay phtidng c6 tu
thoi Phl;lC Hung. Sa.ch cua ong ( ca hai quyen: Khe uac xii
h9i va Emile) deu bi tich thu va cam luu hanh, tac gia cua
chung bi truy na la... phai!
GIAO Dl}C LA TIEN TRINH?

Nhu da n6i, Rousseau hieu tien trinh la cai gi keo dai
suot doi, it ra tu khi m6'i sinh cho den hie tn.tong thanh.
Giao dl;lC tim thay y nghia cua n6 trong tung giai do�n,
nghia la trong ban than tien trinh, chu khong phai trong
tu'dng lai: "Ta phai nghI gi ve nen giao dl;lC da man, hy
sinh hi�n t<].i cho tu'dng lai kh6ng chac chan, trong vao
co tre em du lo<].i xich xieng, lam cho chung tham h<].i de
g9i la nhin xa trong n)ng, chuan bi cho chung m9t thu
h<].nh phuc md ho nao d6 ma c6 le chung se chang bao
gio duqc huong?".
Do d6, v6'i Rousseau, giao dl;lC se kh6ng con la vi�c
lam n�ng ne, kh6 nh9c, du6'i ban tay gia c6ng qua muc
can thiet cua nguoi thay. Be cho nhung sue m<].nh tg
nhien di con du'ong cua chung, tien trlnh nay se trd nen
vui thu, hqp tinh hqp ly, can doi, hai hoa. Ml;lC tieu da
d<].t du'qc, khong phai ndi CUQC song cua ngu'Oi lon, ma
trong tung ngay!
NHA TAM LY HOC GUlO ave TIEN PHONG

Trong h9c thuyet cua Rousseau, nguoi ta tim thay
nen tang cho nen giao dl;lC Tay phu'dng suot the ky 19 va
20. Ong la nha tien tri ve sg S\IP do cua cai cu va dg bao,
tuy con md ho, cai moi dang den. Rat nhieu nha giao
d\IC di theo chan ong, du CO }' thuc hay khong, cho den
khi thay mo ra tru'oc mat nhung d�i l<) thenh thang. Voi
quan ni�m giao d\IC nhu' la tien trinh, Rousseau truyen
cam hung cho nhung nha cai each, tro thanh nguoi tien
phong cho tam ly h9c giao d\IC va Su' ph<].m h9c. I<hi xem
chat li�u giao d\IC chu yeu phai la nhung S\f ki�n Va hi�n
tu'qng trong tg nhien, ong gop phan tang Cu'ong XU hu'ong
khoa h9c trong giao d-t,1c hi�n d�i. Hau nhtt ai cfing dong
thanh nh�n djnh rang m9i no ltjc cai each giao d-t,IC cua
Humboldt, Dewey, Pestalozzi, Herbart, Froebe!. .. deu
bat nguon tu Rousseau.
Sau cung, giao dvc ndi Rousseau cfing chuan bi cho
ca nhan song trong xa h¢i. Rousseau mo dttong cho cac
trao lttu xa h¢i h9c trong giao dvc. Ben trong ca nhan
lu�n cua ong ham chua y tttong ve giao dvc xa h¢i theo
kieu moi. Xem nghe nghi�p la b¢ ph�n cau thanh cua
giao dvc, ong de xttong "thtjc h9c", vttqt kh6i khuon kho
giao dvc tu chttdng quy t9c. Nhan m�nh tinh cam va d�o
due, ong bo sung cho phttdng di�n tri tu�, ngan ngua XU
httong thtjc dvng tho thien Va canh bao nguy Cd CUa mQt
nen khoa h9c cong ngh� thieu lttdng tam va huy di�t
moi trttong song.
Anh httong sau d�m cua Rousseau khong the hi�n
ngay l�p tuc trong nha trttong. Emile khong phai la de
an giao dvc theo nghia h�p, ma la m9t thu nghi�m tu
duy, m9t suy tttong triet h9c. N6 l�i gan lien voi m9t h9c
thuyet chinh tri (Khe ttoc xa h<)i) co nhieu h� qua gay
tranh cai. Ta se khong quen tinh chat phuc t�p ay khi di
vao nh�n dinh ttu, khuyet diem cua triet h9c giao dvc
"duy nhien".
TRO CHUYlN TRIU HOC • 131
23. GIAO DUC "TU NHIEN":

.
UUVAKHUYET
� ;(.
C ai gi hQ'p tl;i nhien la tot, trai tl.j nhien la xau! Ai dam

cai l�i dieu ay, va, qua d6, phan doi triet thuyet giao
dqc "tg nhien"? "Tg nhien" - c6 le do ta chua hieu mayve
n6 - luon c6 "uy tin", con nhftng gi xau xa, doi b�i la do...
con nguoi, do xa h¢i, nghia la phan tg nhien, Rousseau
hung hon: "Tat ca deu tot d�p ndi tl;i nhien. Tat ca deu
hong bet do ban tay con nguoi!". Thi hao Due Friedrich
Schiller cfing viet: "The gioi la hoan hao, ndi dau khong
c6 bong dang dau kho cua con nguoi!". Th�t the chang?
Nhieu nghien cuu cho thay doi song thu v�t trong
tg nhien c6 the rat tan b�o, nhung, theo vien tliQ'ng tg
nhien lu�n, chi c6 doi song con nguoi la sa d9a va xa roi
tg nhien ma thoi. Chang h�n, theo Erich Fromm, trong
Giai phau h9c ve' tinh xam han cua con nguifi, hanh vi
xam han tat yeu cfing c6 trong doi song thu v�t, nhung
l�i khong c6 tinh pha ho�i, huy di�t. Pha ho�i, huy di�t
132 • BUI YAN NAM 10N
bang "b�o l\ic VO nghia", khong vi nhu cau sinh ton chi
c6 noi con nguoi! Cu9c tranh cai se bat t�n, neu ta l�i
h6i: t�i sao "b�o h;rc VO nghia" la phan tlj nhien? Con
nguoi, ky cung, khong phai la san pham va b(> ph�n cua
"tlj nhien" hay sao? !
Tu slj doi l�p gifia tlj nhien va van h6a theo each nhin
tren day, triet thuyet giio dl;lC "tltnhien" cua Rousseau
hinh thanh voi cic d�c diem sau day:
- T�p trung vao ban tinh tL;i nhien cua con nguoi -
hieu nhu b9 ph�n cua tr�t tl.j tl.j nhien - va lay d6 lam
ml;lC tieu Va Slj djnh hliong cho giao dl;lCj
- Xem cam xuc la chia kh6a de mo cinh cua vao ttj
nhien va, vi the, la Co' SO cho S\l hieu biet CUa ta Ve th1jc t<;1i;
- M9i dien trinh t\i nhien deu ti�m tien va ch�m che;1p
theo tung giai do�n phat trien, do do giao dl;lC cfing can
huong theo mo hinh ay, neu muon d�t hi�u qua vfing ben;
- Tu d6, ca ngQ'i nhung gii tri co lien quan: t\i do, ttj
kh6'i, d(>c dio va don gian;
- Neu t\i nhien la tot, thi ban tinh con nguoi, it ra
tu khi moi sinh ra, cung tot, do d6, bac b6 nhfing quan
ni�m bi quan ve con nguoi;
- Va sau cung, trong thl.jc hanh giao dl;lC, xem tr9ng
nhfing trai nghi�m song thl.jc voi thien nhien ( theo nghia
r(>ng) hon la kien thuc tu chuong, nang lljc ngon ngfi va
cam thuc ve cii sieu nhien.
JRO CHUY(N TRlrT HOC • 133
Tuy nhien, la con de ctia "the ky Anh sang" va thoi

khai minh, tu' tu'6'ng "duy nhien" ctia Rousseau khong
phai la hoai co hay bao thti. Trai l�i, no co tinh tien b9:
can phai phat hi�n nhung quy lu�t tlj nhien, tuc phat
hi�n logic ctia slj phat trien va tang tru'6'ng de c6 the ap
d\lng vao cho nhieu 11nh vl;ic ctia doi song ca nhan Ian
c(>ng dong: giao d\lc, kinh te, chinh tri, v.v... T\i nhien,
ndi Rousseau, khong phai d6i tu'Q'ng de ton tho va than
thanh hoa theo kieu ma thu�t, ma la cho de con ngu'oi
kham pha nhung "Cd che" kha dl;lng nhieu m�t. Triet
thuyet duy nhien trong giao dl;lC hoan toan CO the mang
tinh "khoa h9c", neu du'Q'C trien khai theo hu'6'ng mo ta
va giai thich nhung gi du'Q'c g9i la "tl.j nhien".
Trong tinh than ay, tu' tu'6'ng giao dl;lC ctia Rousseau
theo duoi m\lC dich vun boi "long yeu chinh minh"
(amour de soi) co tinh tlj nhien va can nguyen, dong thoi
dieu tiet "oc vi ky" (amour propre) thua thai va phan tl.j
nhien. Ml;lC dich ay vua l6'n lao, sau sac, vua ham ho, de
bi 1�m dl;lng.
M¢t m�t,
- Phat hi�n va nhin nh�n "tinh rieng bi�t" va "tinh
khac bi�t" ctia tung dua tre.
- Nhin nh�n va nhan m�nh tam quan tr9ng ctia vi�c
thoa man nhu cau doi v6'i slj phat trien "tl.j nhien'\ tuc,
binh thu'ong va lanh m�nh cua dua tre;
- D�t y tu'6'ng ve sl.j phat trien vao trung tam ctia tu
duy giao dl.)CJ qua d6J t�o Cd Sci cho mon SU ph�m h9c ve
phat trien; va sau cungJ
- Tu dinh huong theo nhu cau va slj phat trienJ xac
dinh va ton tr9ng nhfing quyen h<;1n cua tre em trong tien
trinh hinh thanh nhan each.
NhungJ m�t khacJ cfing khong the khong thay rang:
- Tu tucing duy nhien de bien "ban tinh tlj nhien"
thanh cai gi kha md ho va huyen ho�cJ c6 khi di ngu9c
l�i nhu cau dich thljc cua tre em;
- De ph�m sai lam ve phudng phap: bien nhfing
nh�n dinh c6 tinh mo ta (a, b la tlj nhien) thanh nhfing
m�nh l�nh c6 tinh quy ph<;1m (phai lam theo a va b). Sg
ngQ nh�n nay rat nguy hiem, vi kh6ng phai cai gi "h9p
tlj nhien" cfing la tot va quen rangnhieu gia tri nhan van
hinh thanh tu no lgc "chong" l�i tlj nhien !
- Su dQng 1�m phat nhfing ngon tu n�ng tinh "rao
giang d�o due" d9c doan, chang h�n: "slj trucing thanh
dich thgc", "trai nghi�m dich thgc", "tlj chu'\ "tien trinh
md", v.v ... Nhfing each n6i "c6 canh" ay de dang ngan
can slj phe phan, phan bi�n, khien cho nhfing l�p lu�n
phan-duy nhien bi len an va khong du9c xem tr9ng.
. LAI. EMILE
DOC
Khong it nguoi d9c ngay nay san sang dong tinh voi
nh�n dinh cua Graves trong Nhung nha a,}i gido d�c trong
ba the' ky: "Phai thua nh�n rang quyen Emile co nhieu
cho thieu logic, Ian man, va thieu nhat quan. Rousseau
thtio'ng di tu l?c quan sang bi quan, tu tl.j phat sang quyen

uy, tu h,i do sang d¢c tai". Nh�n dinh ay, tiec thay, dung
cho toan b¢ trtioc tac cua ong, tu h9c thuyet chinh tri
den triet thuyet giao dt)C.
Diem noi b�t va thtio'ng bi phe binh la chu trtidng
kha cgc doan cua ong chong l?i "van minh" va sl.j dieu
chinh cua xa h¢i. Tr?ng thai tg nhien la tot d�p con m9i
quan h� xa h¢i deu bi xem la thoai h6a, doi b?i. Dua be,
do d6, phai du'Q'c d?y do trong sl.j co l�p voi xa h¢i cho
den tuoi 15, khong khac gi chang Robinson trtioc khi
g�p anh b?n Thu Sau. Ai ciing de nh�n thay sl.j phi ly cua
nen giao d\IC phi-xa h<;>i, th�m chi, phan xa hQi nhu' the!
Tuy nhien, ta (:fing dung quen rang Rousseau viet hai tac
pham tru danh ve chinh tri (Khe' tide xa hqi) va giao d\IC
(Emile) tron� tho'i btioi dang rat can nhung h9c thuyet. ..
cl.jc doan! Neu ong khong c6 tai nang va manh 11)'.c de
dien d?t tu' ttidng cua minh nhti the, han khong ai them
lang nghe ong! Phai chang chinh nhung nghich ly va doi
cho qua dang da g6p phan tang am lu'Q'ng cho nhung lo'i
"gao thet" cua ong de keo do ca m¢t truyen thong chinh
trj Va giao d\IC CO hu, keu doi Sl.j ton tr9ng nhan quyen,
dan quyen theo nghia r<;>ng cua sl.j phat trien tl.j do va tl.j
nhien cua nhan each con ngtto'i.
Ngay nay, ta deu biet rang tre em h9c hoi tu kinh
nghi�m ban than, nhu'ng ciing can sl.j hu'ong dan dung
phu'dng phap cua ngtto'i Ion. Tre em h9c hoi tu sl.j bat
chu'oc, va xa h9i la moi tniong khong the thieu cho Sl.j CQ
xat va ch9n l9c. Nhung, tntoc khi danh gia ve triet h9c
cua Rousseau n6i chung, ta nen hieu rang 6ng la m¢t

trong nhung nguoi dau tien nh�n ra nhung nguyen tac va
XU huong luon xung d9t voi nhau trong tlj nhien, xa h<)i
va giao d\lc. Vuqt len tren nhung xung d¢t ay, tim con
duong hoa giai chung o cap de) cao hon la dau an bat tu
cua m¢t thien tai tu tu'.ong.
Khong c6 Rousseau, at khong the c6 triet thuyet
giao d\IC khai minh n;ic ro cua Kant may mu'.o'i nam sau.
TriBt muyBt gi8o 11\IC Kltai lllinlt
. -
.
\ �·
138 + Bbl YAN NAM SON
24. GIAO DUC KHAI MINH:

...... • ...... ? � ?
THONG DIEP CUA THE KY
T a vita lam quen voi triet thuyet giao dt;tc "tlj nhien"
cua J. J. Rousseau. Di san cua Rousseau rat phong
phu, nhung tac d9ng quan tr9ng cua ong l<J.i la O slj d9c
dao cua nhieu van de do ong gQ'i ra hdn la o nhung giai
phap do ong de xtiong.
Rousseau d�t ra hai phlidng huong giao dt;tc:
- Giao dt;tc cong CQng dao t<].O "nguoi cong clan"
(citoyen): chi d<].t dliQ'C khi ca nhan la bQ ph�n ctia CQng
dong va hQ'p nhat voi no;
- Giao dgc rieng tli dao t<].O "con nguoi tlj nhien"
(homme naturel), lay chinh minh lam trung tam va gifi
khoang each voi xa h9i, nha nlioc...
Hai quan ni�m hoan toan khac nhau ay d�t ra hai cau
hoi Cd ban cho the h� sau:
- Lien quan den ban tinh ctia con nguoi va mt;tc tieu
ctia giao dt;tc: thich nghi ho�c tlj chti?
- ve SU m�nh va cau true n9i t�i cua giao dt;1c: leo lai
nguoi h9c ho�c phat huy ban tinh ca nhan?
Hai cau hoi am anh va giay VO suot ca the ky 18: "the
ky Anh sang" xet nhu m9t thoi d�i, va "the ky cua SU
ph�m h9c", xet rieng ve phudng di�n giao dt;1c. Nhung,
truoc khi buoc vao the ky 1� lung va n;ic ro nay, ta khong
nen quen m9t khu6n m�t tien b6i, "ngu'oi hung" cua the
ky 17, nha tien phong vi d�i, vua gqi hung vua kheu gqi
sv phan bi�n: John Locke ( 1632-1704).
TABULA RASA
John Locke, d�i triet gia Anh, dong thoi la b�c "SU
bieu" dich thvc trong tu' tu'ong giao dgc. La triet gia,
trong "M(>t nghien cuu ve giac tinh con nguoi" (An
Essay Concerning Human Understanding, 1689) ( 1), 6ng
cho rang tinh than con ngu'oi khong he c6 nhung y ni�m
barn sinh nao ca nhu' Descartes da nham tu'ong, ma nhu
m9t to giay trang. Nh�n thuc c6 duQ'c la nho giac quan
:xu
va kinh nghi�m. Tri giac ay se duQ'c giac tinh ly, nhung
khong c6 gi o trong giac tinh ma trtidc d6 khong phai la
nhung tri giac. V�y, phai "d9n s�ch het" ( tabula rasa) de
tiep nh�n tri thuc. Nhu m<)t cai ban da d9n s�ch, n6 cho
dqi nhung m6n an tu'di ngon dtiqc d9n !en. Tu dau? Thi
6ng da n6i: tu moi truong song, tuc tu giao dgc!
La nha giao dgc h9c, trong '"'Vai tu tuong ve giao dgc"
1
Xem: Bui Van Nam San: "Chat" vai John Locke", NXB Tre & NXB
DHQG TP HCM, 2016
140 + BUI VAN NAM iON
(Some Thoughts Concerning Education, 1693), Locke ket

lu�n nhat quan: con nguoi tot hay xau, gioi hay do la do
giao dl;lC. Vi the, can dinh huong SOm cho tre em Ve Ca
ba phudng di�n: tri dl;lc, due dl;lC va the dl;lC. Ong co tu
tliong tien bQ di trlioc thoi dq.i khi chu trlidng giao dl;lC
binh dang cho m9i giai tang, nhungly tliong giao dl;lC CUa
ong dong quy ve mau nguoi ''English Gentleman", m9t
"quy ong Ang-le" c6 day du: due hq.nh, tri thuc, nang
Ive. Xem tre em la "nguoi Ion d\i b( can ren c�p, Locke
hung chiu nhieu loi phe binh gay gat cua Rousseau nhu
ta da biet, nhung khach quan ma n6i, triet thuyet giao
dl;lC cua John Locke la quan tr9ng nhat va c6 anh huong
"thong soai" trong suot thoi Khai minh.
THI/C TE CHAP CANH

Tu tuong trong thap nga de tro nen vien md neu
khong duQ'c th\ic te chap canh. S\i h(>i ng(> hy huu giua
tti tliong Va CUQC song da tq.O nen dq.i V�n hQi cho the ky
Anh sang. M(>t vai cu li�u th�t thuyet ph\lc:
- Ve h� thong giao dl;lC: a ntioc Anh, ti 1� clan so biet
chu nam 1640 chi la 30%. Con so da tang len gap doi
(60%) m<)t the ky sau do. Tudng ungla nuoc Phap: nam
1690, til� biet chu: 29% (nam)va 14% (nu), tangv9tlen
48% (nam) va 27% (nu) vao giua the ky 18.
Cong lao truoc het thu<)c ve nen giao dl;lC ton giao,
nhung tu the ky 18 la nho nha ntioc, nhu la thanh qua
Cua CUQC Cq.nh tranh gifia nha tho (tin nguong CO truyen)
Va nha ntiOC (nhu cau the tl;lC hoa).
- Ve van h6a d9c: the ky 17, sach ton giao chi em

50%, bang tieng latinh. Sang the ky 18, sach ton giao chi
con 10%, va lay tieng Phap lam chuyen ngu chinh khap
chauAu.
- Thuvi�n cong c9ngva nha bao tang m9c len khap
noi, pho c�p cho m9i nguoi, Ian truyen tinh than "khai
dan tri".
- D�c bi�t nhat la slj n6' r9 sinh ho<;1.t h9c thu�tva cac
hinh thuc tlj to chuc cua xa h9i dan slj. Nhung quan ca
phe, noi m9i nguoi traodoi thong tinva thao lu�n thoi
slj (6' Anh, quan ca phedau tien 6' Oxford nam 1650da
tro thanh "huyen tho<;1.i". "Penny University" ("D<;1.i h9c"
m9t xu) o Luan Don the ky 18 la hinh anh d�p di vao
Itch SU: chi voi m9t xu, ai cung c6 thevao uong ca phe,
d9c sach bao, traodoi, thao lu�ndu thu trendo'i. Nhieu
phong khach (salon) van chu'.ong cua cac m�nh ph1:1 noi
tieng loi cuon gioi thuc gia tinh hoa va dong dao tao
nhan m�c khach. Cac Vi�n Han lam Ian h:iQ't radoi. Noi
noi soi d9ng tinh than "chan dan khi" nhu'. nhung nam
dau the ky 20 d nu'.oc tavoi Dong Kinh nghia th1:1c: "buoi
dien thuyet nguoi dong nhu'. h9i, ky binhvan khach toi
"
nhu'. mu'.a ...
- Nu quyen cung bat dau duQ'c khang dinh trong
giao d1:1c. The ky 17, batdau c6 tru'.ong nu, tuy chuaduQ'c
h9c khoa h9c va chinh tri! Tuy nhien, neu tru'.oc Ca.ch
m<;1.ng Phap chi moi c6 55-78 tac pham cua nu tac gia,
thi tu 1719-1800, con soda tangv9t len 329 tac pham!
Mary Wollsl:onecraft (1759-1797) m<;1.nh me lu�n
142 + BUI VAN NAM SON
chien, bao v� quyen h�n cua nu gioi. Tac pham "Bi�n

chinh cho quyen cua ph\l nu" (A Vindication ofthe Rights
of Woman) ( 1792) cua ba la cong trinh kinh dien ve nu
quyen. Tac pham bao v� tinh than va cac nguyen tac cua
D�i Cach m�ng Phap; ap d\lng tu tuong I<hai minh vao
nu gioi va giao dl;lC. Ba khang dinh stj binh dang ve nang
h;ic ly tri, h9c van va nghe nghi�p giua nam va nu, vtiQ't
xa quan ni�m cua Rousseau, Kant va Hegel! Ba ciing la
nguoi dau tien chu tnidng tniong h9c hon hQ'p nam nu.
BA MVC TIEU CUA "KHAI MINH"

Khai mao tu the ky 17, phat trien rtjc ro vao the ky 18
va luu l�i dau an lau dai den t�n ngay nay, phong trao
Khai minh vua danh dau m9t thoi d�i lich SU bat hu cua
chau Au, vua mang y nghia pho quat nhu m9t "tu the"
moi cua con nguoi hi�n d�i. N6i th�t khai quit, phong
trao Khai minh ky Cung la no ltjc giao dl;lC: giao dl;lC ban
than, giao dl;lC CQng dong va, r9ng hdn Ian tham VQng
hdn, giao dl;lC nhan lo�i xet nhu toan b¢ giong loai. Ba
m1;1c tieu chinh yeu cua Khai minh tu di san cua nhieu
the h�: Hobbes, Locke, Diderot, Voltaire, Rousseau,
Montesquieu, !(ant, Mill... la:
- Giao dl;lC la chia kh6a de vtiQ't qua stj dot nat, SQ' hai
va me tin, huong den xa h9i binh dang va coi mo, khoi
di tu hai niem xac tin: ly tri con nguoi bat nguon tu ban
tinh ttj nhien va nghi ngo m9i "chan ly" c6 san;
- Khang dinh nhan quyen va dan quyen, dan den:
Tuyen Ngon Nhan quyen va Dan quyen (Phip, 1789);
TRO CHUYlN TRlrT HOC • 143
Tuyen ngon Dc)c l�p cua Hoa IZy ( 1776); Tuyen ngon
Pho quat ve Nhan quyen (Lien Hi�p Quoc, 1948);
- De xuong t\i do, chong cu6'ng quyen. Chong kiem
duy�t, bao v� tlj do tu tuong, tlj do ng6n lu�n va hj do
h9c thu�t.
Chung ta se di vao triet thuyet giao dl;lC khai minh
voi nhan v�t trl;l c9t: Immanuel Kant (1724-1804), con
nguo'i mang thong di�p cua ca hai the ky.
' � ..... ?
-
25. KANT VA BON CAU HOI �
COT LOI
T.Thi Iuon cui nguoi khac thi ban than ke du9c Iuon
.l�ui ciing chang ra gi, boi ca hai deu cha d�p nhan
pham (Kant). Nhan pham doi hoi phai coy thuc. C6 y
thuc moi co the hja ch9n. Biet Iva ch9n la tlj do. Nhan
pham - Y thuc - T\i do la tinh hoa cua triet h9c Kant,
cfing la linh hon CUa giao dl;IC Va Slj khai minh dau OC.
Xin hay lam quen voi Immanuel I(ant ( 1724-
1804). Tu tuong giao dl;IC cua ong - duqc man d� t�p
hQ'p l�i tu cac khoa giang Ve giao dl;IC hQC ma chung ta
se tim hieu - khong the so sanh voi tu tuong triet h9c
cua ong ve be r¢ng Ian chieu sau. Ly tuong giao dvc
hi�n d�i ket tinh trong y tuong ve slj tlj tri cua moi ca
nhan se khong the hieu duqc, neu khong duqc d�t vao
trong toan canh triet h9c cua ong. Vi the, ta khong the
khong nhac qua hanh trinh tu tuong khi gioi thi�u doi
net ve CUQC doi.
CHANG DQC THAN "KHO TiNH" ?

Kant sinh nam 1724 t�i Konigsberg, thanh pho mien
Dong Pho, nay la Kaliningrad thu9c Nga. Thanh pho nay
hau nhu bi tan pha hoan toan vao cuoi The chien 2, ke
ca ngoi nha ndi !Zant sinh ra. Nay chi con Bao tang !(ant
trong d�i h9c va ngoi m9 noi tieng cua ong dang sau giao
duong do nat nhu la di tich tu6'ng ni�m. Nhung trang
tieu SU Ve ong thuong cho ta hinh anh Ve mQt CUQC song
h9c gia kha ddn di�u, buon te, thieu vang nhung bien co
ca nhan:
- Xuat than gia dinh ngheo, nhung may man duQ'c
hu6'ng nen giao d-t;IC chu dao. Nam 16 tuoi, vao d�i h9c,
sau d6 lam gia SU kem tre. Tot nghi¢p, duQ'c lam giang
vien khong ludngJ phai dQ nh?t nho chan ph6 thu thu
Thu vi¢n hoang gia. Mai den nam 46 tuoi moi on dinh
CUQC song nho duQ'c bo nhi�m lam giao SU thtjc thl;l. Tu
d6, ong chi giang d�y, viet sach ( c6 hie lam vi�n tru6'ng
d�i h9c) va mat nam 1804 voi cau n6i an nhien luc lam
chung giong nhu Nguyen Du cua chung ta: "The la tot!".
- Sinh ra, an h9c, lam thay giao va qua doi t�i thanh
pho que hudngJ khong den ndi nao khac, du c6 nhieu
loi moi. Sinh ho�t tr9n doi theo m9t "thoi kh6a bieu"
nghiem ng�t cua doi song d¢c than: d?y th?t somJ giang
bai cfrng rat som de c6 thoi gian viet sach. Dung 4 gio
chieu, di d�o, m9t minh, tren cung m9t con duong. Dan
thanh pho cu cho ong ra khoi nha di d�o de len day c6t
dong ho! ( Chi hai Ian ong tre gio: nh?n duQ'c quyen
Emile cua Rousseau va nghe tin Cach m�ng Phap bung
no).
146 • BUI VAN NAM �OH
Hinh anh kha buon te va nghiem nghi nay th�t ra

chi dung m9t nua! I(ant su6t doi khong ra khoi thanh
ph6 que hudng va tu choi ghe giao SU d nhieu d�i h9c
khac con c6 ly do khach quan: thanh pho heo lanh ngay
nay, vao thoi Kant, khong chi la kinh do cua Dong Pho
ma con la trung tam van h6a va tri thuc cua khu Vljc
n6i tieng Due, lon hdn ca Berlin. Quan h� cua Kant voi
thanh ph6 phong nha nay con la m9t quan h� "tham
my", vi ta khong quen rang, hen c�nh m9t triet gia cua ly
tinh, !(ant con la triet gia ve sd thich, ve tri tudng tu()'ng
va slj lich thi�p cua do thi. Dieu nay the hi�n ngay trong
phong each cua ong, trai voi hinh dung thong thuong:
an m�c sanh di�u, thong th�o cac mon giai tri, vui ve va
la khach moi dti()'c yeu chu9ng trong cac "phong khach
van chtidng" danh gia nhat.
Ong co y chi danh buoi sang cho cong vi�c chu nghia
(giang d�y va viet sach), con ca buoi chieu de giao du
thoai mai voi b�n be: buoi an trtia keo dai, dip de thudng
thuc htidng vi cua thuc an va rti(ju ngon, dam d�o va c�p
nh�t thong tin tren m9i linh Vljc. Buoi toi d9c sach van
chudng va du ky. Giai tho�i cho biet ong am tuong den
tung chi tiet nhfing cay cau tren dong song Seine hdn ca
dan Paris!
Nhung, chinh doi song tinh than phong phu moi
th�t slj lam nen ten tuoi bat hu cua Kant.
Nam 1783, ong viet: "Chinh David Hume [ triet gia
Anh] da danh thuc toi khoi giac ngu giao dieu". Vi Hume
la nha hoai nghi, va, hoai nghi la khdi diem Cua ffiQi S\i
phe phan. Ngoai Hume, con c6 J. ]. Rousseau va Pierre
Bayles. St;i "thuc tinh" cua Kant, duoi anh huong cua ha
tac gia tren, bat dau tu 1760 va da chuyen S\l quan tam
cua ong tu linh vt;ic khoa h9c tt;i nhien (I(ant von la nha
thien van h9c va toan h9c c6 tieng) sang triet h9c va
vi�c phe phan nang lt;ic nh�n thuc n6i chung. St;i hoai
nghi khong tt;i dung ma C01 no ciing can m9t Cd h9i ben
ngoai, thuong la noi that v9ng lon hay m9t tham h9a.
Ngay 1.11.1755, m9t tr�n d{>ng dat da tan pha thanh
pho Lisbon (Bo Dao Nha), m9t trong nhung trung tam
thudng mai Ion cua chau Au thoi bay gio. 30.000 nguoi
mat m�ng. Giong nhu nhieu tham h9a "phi ly" ve sau,
tr�n d{>ng dat Lisbon danh m9t don m�nh vao phong
trao Khai minh va long t\i tin cua chau Au the ky 1 s.
Nguoi ta g9i d6 la "cai chet cua long l�c quan". Tu d6
nay sinh m9t each tiep c�n khac, m9t "dien ngon" m6'i:
tu nay can nghien cuu tham h9a va nguy cd: thay vi chi
ban ve tQi loi va trung ph�t, nghien cuu ve dia chat va dia
tang thay vi chi n6i ve cdn d�i hong thuy than tho�i. N6i
each khac, khai minh can di vao chieu sau v6'i tu duy va
tri thuc khoa h9c vung vang.
TINH THAN SOCRATES

Doi thu chinh yeu cua Kant la ca hai phia ct;ic doan:
thuyet duy ly giao dieu ( tuong rang c6 the dung ly tri
de giai thich m9i vi�c, ke ca cai sieu nhien, VO hinh) va
thuyet hoai nghi giao dieu (khong con tin tu6'ng vao
nang lt;ic giai thich nao het).
Kant cho rang m\}C tieu va phudng phap cua thuyet
hoai nghi giao dieu khong the be gay duQ'c thuyet duy
ly giao dieu ! Trai l?i,· theo ong, van de la lam the nao
de ngay trong S\i hoai nghi tri�t de, van CO the xay dl;ing
duQ'c tri thucvung chac. Nghi ngo each ly giai giao dieu
CUa than hQC, van CO cho danh cho due tinj nghi ngo S\i
"foan tri" CUa giao h9i,van CO the ban Ve luan ly, dC;lO due.
0 phudng di�n nay, c6 the so sanh Kantvoi Socrates co
d?i, m9t S\i tudng dong mang y ngrua giao dt.JC va SU
ph?m h9c sau sac. Thoi Socrates, da tung c6 nhung nha
bi�n si tai ba pha do tat ca,va Socrates la nguoi da no ll;ic
di tim tri thuc c6 gia tri pho quatva ca nhfing quy ph?m
khong kem pho quat cho hanh d9ng dC;lO due. M9t tinh
the moi kieu Socrates dang d�t ra cho Kant: vua phai
pha huy, vua phai cuu van de dua khoa hQc tien buoc
vung chac len m9t cap d(> moi me.
Kant thua biet day la cong CUQC suy tliong het sue
n�ng ne va phuc tC;lp. Am tham om ap moi hoai nghi tu
nam 36 tuoi (1760), mai hai mudi nam sau (1781), ong
moi giai dap duQ'c cau h6i dau tien: "Toi c6 the biet gi?"
bang ki�t tac Phe phan ly tinh thuan tuy. Va roi con ba cau
hoi lon khac nfia can duqc lan luqt giai dap: "Toi phai
lam gi?"; "Toi duQ'c phep hyv9ng gi?", va, sau cung quy
ve cau hoi: "Con nguoi la gi?".
Bon cau hoi noi tieng ay cua Kant se la cai gia do
va nguon duong chat cho tu tuong giao dvc va phudng
phap giao dvc "khai minh" dung theo nghia den cua tu
nay.
TRO CHUY(N TRIH HOC • 149
26. KANT: GIAODUC LA.GI?
T a vua biet qua bon cau hoi cot l6i cua triet h9c !(ant:
Toi c6 the biet gi? Toi phai lam gi? Toi duQ'c phep
hy v9ng gi? va, sau cung, theo ong, ca ba cau hoi quy
ve cau hoi thu tu: Con ngudi la gi? Chua di sau, ta c6
the nh�n ra rang cau hoi thu tu khong nham den nhfing
cau tra ldi truu tuQ'ng, vien vong, trai l�i, la cau hoi nang
d¢ng : "Con ngudi chi c6 the trd thanh ngudi thong qua
giao dvc. Con ngudi khong gi khac hdn la nhung gi duQ'c
giao d\lC t�o nen" (Ve' giao dt:tc, 1803). "Con ngudi la gi
hay v�n m�nh cua con ngudi ra sao, theo nghia d�o due
la thi�n hay ac, la do chinh con ngudi lam lay, ca bay gid
va trong qua khu" ( Ton giao trong ranh giai cua lf tinh
adn thuan, 1793). V�y, c6 the m�nh d�n n6i rang, theo
nghia tham sau nhat, triet h9c Kant la m¢t triet thuyet
giao d\lc!
Kant tiep c�n cac van de d�t ra trong cac cau hoi n6i
tren o ca hai binh di�n tu tudng:
- Thu nhat, trong tinh than phe phan va khai minh,
Kant co lam ro tiem nang lan gioi hsin cua ly tinh con
nguoi. Bieu nay giai thich slj "khiem ton" lsi thuong khi
Kant cho rang ta nen vua long v6'i tiem nang ma kinh
nghi�m c6 the mang lsii cho ta ("nhung hi�n tu'qng").
Trong tac pham tru danh Phe phan ly tinh thuan tuy, 6ng
bi�n minh cho dieu ayva chung minh slj phi lyva bat kha
cua nhung "tin dieu" xuat phat tu thamv9ng muon dung
"ly tinh thuan tuy" (vu'qt khoi phsim vi kinh nghi�m)
hong xay dl;tng tri thuc "khoa h9c"ve "nhungv�t hj than"
ma ta khong tai nao dsit den du'qc.
- Nhung, m�t khac, l(ant khong muon tr6i bu9c con
nguoi trong phsimvi ch�t h�p cua kinh nghi�m giac quan,
cat cgt doi canh hu'ong thu'qng trong tam hon phong phu
cua con nguoi. Ong nhin nh�n nhung kha the VO hsin cua
con nguoi trong kich thu'oc dc}.o ly va nhan sinh. £)6 la
kich thu'oc cua tlj do n9i tam, cua hanh d9ng luan ly, cua
due tin vao cai sieu vi�t. Tuy nhien, nhung due tin c6
the mang lc}.i an vui, hc}.nh phuc cho con nguoi nay tuy�t
nhien khong du'qc phep bien thanh nhung "h9c thuyet"
giao dieu de rao giang, nhoi SQ vi nham tu'ong rang CO
the "chung minh" du'qc chung. !(ant canh bao rang, neu
gia SU chung du'qc chung minh theo kieu khoa h9c thi tlj
do tri tu�, tlj do htdng tam at khong con c6 ly do ton tc}.i !
Lam sao "chung minh" duqc slj tlj do khi ta hang ngay
hang gio o trong vong vay cua nhung dinh lu�t tlj nhien
tat yeu? Cung the, lam sao "chung minh" duqc nhan
pham neu ta chi xem xet con nguoi ddn thuan o phu'dng
di�n sinh v�t? The nhung hiem c6 ai dam phu nh�n tlj
dova nhan pham ! V�y, giai quyet nhu' the nao? Kant cho
TRO CHUY(H TRl(T HOC + 151
rang ta nen quan ni�m con nguoi dong thoi la"cong dan"
cua ca hai the gi6'i: the gi6'i kha giac va the gi6'i sieu cam
giac. Ta khong the va khong can chung minh, trai l�i ta
the nghi�m va song th�t v6'i hai the gi6'i ay qua VO van vi
dl;l trong doi song thuong ngay. Khong ai "bat" ta phai
CUU nguoi bi n�n khong quen biet ngoai S\( t\i do ltidng
tam cua ta. I<hong ai c6 the ngan can ta len tieng va phan
khang neu ta cam thay nhan pham minh bi xuc ph�m hay
cha d�p. Qµan ni�m cua Kant la m9t phien ban m6'i cua
ly thuyet "hai the gi6'i" v6n quen thu9c trong lich SU tu
tuong: ho�c mang tinh than h9c trong cac nen ton giao
l6'n, ho�c mang tinh huyen h9c trong nhieu triet thuyet
(chang h�n ndi Platon va Plotius, v.v ... ). Phien ban cua
I(ant la m6'i me, boi n6 khong phai la than h9c Ian huyen
h9c ma la triet h9c, theo nghia the tl;lc, dt;ta hoan toan
vao ban tinh con nguoi nhu m9t sinh v�t c6 ly tinh va
t\i do. Khi I(ant viet: "Toi thay can thiet phai d�p bo tri
thuc de danh cho cho long tin", ong khong muon n6i gi
khac hdn la can phan dinh r�ch roi tham quyen va ph�m
vi cua "biet" va "tin", mo duong cho nhung dieu xac tin
ve d�o ly trong khong gian sinh ho�t nhan sinh VO cung
phong phu cua con nguoi. C6 the n6i, h9c t�p de biet
each lam nguoi "cong dan" xung dang cua hai the gioi la
mgc tieu cua triet thuyet giao dgc khai minh cua Kant.
KANT VA "cAc BAI GIANG VE GIAO ovc"

Tu tuong giao dl;!C cuaKant bang b�c trong nhungtac
pham chinh yeu cua ong (ba quyen Phe phan noi tieng)
du chung khong trt;ic tiep ban ve giao dl;!C. Nhung cong
trinh khac cung rat quan tr9ng gom m<)t s6 nhung bai
viet ngan ma tieu bieu la: "Y ni�m ve lich SU pho quat vo'i
m1;1c dich lam cong dan the gi6'i" ( 1784)j "Phong doan
ve khdi nguyen cua lich SU loai nguoi" ( 1786)j "Tra loi
cau hoi: Khai minh la gi?" ( 1784) va m9t so tac pham
dai hdn: "Hu6'ng den nen hoa binh vinh cuu" ( 179 S) j
"Nhan h9c du6'i giac d9 tht;ic tien" ( 1798) va "Ton giao
trong ranh gi6'i cua ly tinh ddn thuan" ( 1793).
La giao SU triet h9c, ong thinh thoang du'Q'c yeu
cau phai giang chuyen de ve triet h9c giao d1;1c. Kant
da giang vao hon l1;1c ca nguy�t tu 1776/1777, 1780,
den 1783/1784 va 1786/1787. Nhu ta da biet, cac bai
giang nay duQ'c man d� t�p hQ'p L�i, cong bo nam 1803
v6'i nhan de "Ve'giao d1:tc". Trong khuon kho gi6'i hq.n, ta
se tim hieu tu tu'dng giao d1;1c cua Kant dtja tren cac bai
giang nay, xung quanh ba cau hoi chu yeu: giao d1;1c la gi?
giao d1;1c cho ai? va giao d1;1c nhu the nao? Ta se khong
quen lien h� ba cau hoi nay vo'i cac tac pham khac, neu
xet thay can thiet de hieu ong hdn.
.
. GIAO DUC
Y NIEM
L�p tru'ong giao d1;1c cua Kant dtja tren nh�n dinh Cd
ban sau day: giao d1;1c la m¢nh 1¢nh d6i vo'i slj phat trien
cua nhan loq.i. Chinh vi con nguoi co "xu hu6'ng mq.nh
me hu6'ng den tlj do", nen con nguoi "can phai lam quen
ngay tu tuoi au thd de chap nh�n m¢nh 1¢nh cua ly tri".
Neu con nguoi ( ca nhan ciing nhu gi6ng loai) khong gi
khac hdn la san pham cua giao d1;1c, thi can nh�n r6 rang
"con nguoi luon du'Q'C nguoi khac dq.y do Va ban than
nhfing nguoi nay ciing tung duqc dq.y do tru6'c d6". V�y,
giao dl;lc co the du'.Q'cxem nhu la slj ki�n thu'.ong nghi�m,

<lien ra trong m<)t hoan canh lich SU nhat dinh, nhung
dong thoi, can du'.Q'c xet theo be sau nhan h9c trong sl,i
lien h� m�t thiet voi m<)t "Y ni�m" mang tinh quy phc.im.
"Y ni�m" la thu�t ngu then chot cua triet h9c Kant, va
khong c6 nghia gi khac hdn la khai ni�m ve m<)t sl,i hoan
hao ma ta khong bao gio c6 the trai nghi�m tr9n vt;n
duQ'c. Y ni�m la ngoi sao Bae dau dan duong, dong thoi
la duong chan troi chi c6 the ti�m c�n va cang den gan
cang luixa.
Do d6, Y ni�m ve giao dl;lC la thu'.oc do cho vi�c thl,ic
hanh giao dl;lC. Chinh n6 moi la cd Sci cho phep ta tien
hanh m9i slj phe binh, danh gia doi voi nen giao dt;1c noi
chung cung nhu'. doi voi nha tru'.ong cung nhu'. vi�c d�y
va h9c. Du kh6 thl,ic hi�n ho�c chi c6 the thl,ic hi�n tung
buoc, Y ni�m giao dt;1c, theo Kant, chinh la "vi�c phat
trien toi da m9i to chat va tiem nang thien phu cua con
nguoi, vi slj thi�n hao".
Nen giao dl;lC thi�n hao la gi va n6 nam giu chia khoa
bi m�t nao cho slj thang tien cua nhan loc.ii noi chung va
cho con ngu'.oi voi tu'. each"cong clan the gioi"?
' � ,,..
27. KANTVABON TRACHVU.
GIAODUC
N gay sau The chien 2, de g6p phan xay dt;ing h�i nen
. hoc
dai . Due da bi. che do. doc
. tai toan tri. cua chu
nghia quoc xa tan pha, l(arl]aspers neu nhung y ttiong
cua minh trong quyen sach noi tieng voi nhan de y ni�m
dq.i h9c (ban tieng Vi�t cua Ha Vii Tr9ng va Mai Sdn,
Ban Tu thti D <.1i H9c Hoa Sen, 2013 ). Ong da si'i d1..1ng
l<.1i thu�t ngu "Y ni�m" theo nghia cua l(ant nhti la "linh
hon", "ngoi sao Bae dau clan duong" nay can khoi ph1..1c
l <.1i sau khi da bi lam cho lu mo, bien d<.1ng ( slj d9c l�p tti
duy va khach quan khoa h9c). Ta da biet rang, voi Kant,
"y ni�m giao d1..1c", theo nghia trQn v�n nhat, la "phat
huy toi da mQi to chat va tiem nang cua con nguoi". Nay,
trong ph<.1m vi d<.1i h9c, theo ]aspers, y ni�m d<.1i h9c la
phat huy toi da "long hieu tri nguyen thuy". Long hieu tri
thong thtiong th6a man va dung l4i khi m1..1c dich nao do
da d4t dtiQ'C. NgtiQ'C l4i, "long hieu tri nguyen thuy" thi
VO h4n, VO vi lQ'i, khong bao gio thoa man hay ket thuc.
TRO (HUY(N TRlfT HOC • 155
N6 la chan troi vay g9i, la le song va sue song dao d�t

cua doi song d�i h9c. M9i lll\}C dich khac, du chinh dang
( dao t�o va cung ung nguon nhan h.jc cap cao cho kinh
te, xa h<)i... ) phai d�t duoi "y ni�m d�i h9c'\ neu khong,
d�i h9c se thoai hoa va sa d9a.
Nho tiep thu Kant,]aspers da gop phan cuu van va
tai t�o nen d�i h9c hi�n d�i. Ve phan minh, Kant hieu "y
ni�m giao d\lc" trong chan troi con r<)ng Ion hdn nua,
khi ket hQ'p voi hai "y ni�m" khac: y ni�m (ve) hj do va y
ni�m ( ve) nhan lo�i tren quy mo "toan hoan vu".
. THIEN
NEN GIAO DUC . HAO
� , A ?
"Nen giao d\IC thi�n hao la nguon suoi cho m9i dieu
thi�n hao tren doi nay" (Ve'giao dt:tc, 1803 ). Tu do clan
!(ant den d�i nguyen ly ve giao d\}c: "tre em khong phai
chi duQ'c d�y do de d�t toi duqc cap d<) hi�n t�i, ma con
huong den cap d9 cao hdn trong ttidng lai cua loai nguoi,
hay n6i each khac, phai luu tam den y ni�m ve nhan lo�i
va v�n m�nh chung cua con nguoi".
M<)t trong nhung phan bac cua !(ant doi voi nen
giao d\IC dudng thoi, chang h�n trong gia dinh, la chi lo
"trang bf' kien thuc cho con cai de "thich ung v6'i ngay
horn nay, cho du n6 t� h�i den dau". Trong khi d6, nen
giao d\IC thi�n hao dung ra phai gop phan thang tien Va
cai thi�n the gi6'i n6i chung. Tat nhien, d6 la nhi�m V\l
cua nhieu the h� noi tiep nhau, va moi the h� tien bu6'c
tren con duong hoan thi�n, "hu6'ng t6'i sl.j phat trien can
doi hdn'' mQi thien hu6'ng tl.j nhien. H�nh phuc va bat
h�nh tuy thu<)c vao chinh moi ca nhan tren chieu hu6'ng
chung ay. "Vi the, giao dt;1c la van de lon nhat va kh6
khan nhat ma con nguoi phai du'.ong dau, boi stj thong
sang tuy thu9c vao giao dt;1c, va giao dt;1c, den lu'.Q't n6,
tuy thu9c vao stj thong sang, thuc tinh". !(ant xem ho�t
d(>ng giao dt;1c la sinh ho�t van h6a nen tang, hieu nhu'.
stj phan tinh ve toan b9 than ph�n con ngu'.oi, qua d6,
xae l�p moi quan h� trtjc tiep gifla giao dt;1c va sinh ho�t
chinh tri: "Hai phat minh cua con nguoi phai du'.Q'c xem
la kh6 khan nhat: d6 la ngh� thu�t quan tri nha nu'.oc va
ngh� thu�t giao dt;1c".
BON THACH VU GIAO DUC

Kant phan bi�t b6n trach V\l va cung la b6n hinh
thuc cua giao dt;1c: ky lu�t h6a, van h6a h6a, van minh
h6a va d�o due h6a. Quan ni�m kha phong phu ngay nay
ve cac "lo�i hinh tu'. duy" trong giao dt;1c tu ky nang den
phe phan, sang t�o va y thue traeh nhi�m deu bat nguon
it hay nhieu tu each phan lo�i nay cua !(ant.
"I(y lu�t h6a" n6i den stj ren luy�n va cham soc than
the, nhat la cho lua tuoi nho, nhu'.ng luon gan lien voi
vien canh m9t sinh the tlj tri, vi the phai luon c6 m�t y
ni�m ve ttj do.
"Van h6a h6a" la cac ky nang van h6a ( n6i, d9c, viet,
cu'. xu... ), ndi d6 vi�c h9c khong mang tinh may m6c, trai
l�i tu slj thong sang, thuc nh�n. Nhung ky nang van h6a
co' ban ay ciing phai d�t trong vien canh eua "chan troi
van h6a, gia trt va quy ph�m mang tinh nhan each".
"Van minh h6a" la tiep thu nhung thai d(>, cung each,
gia tri, quy tac luan ly de co nang hjc ho�t d9ng xa h9i.
No cung giup ren t�p hanh vi chinh tri va xa h(>i voi y
thuc trach nhi�m ca nhan, do do, khong don thuan la
vi�c xa h9i hoa.
Va, sau cung la "d�o due hoa" ( d�t toi tung buoc
trong tuong lai) noi len slj dao luy�n nhan each cua moi
ca nhan, nhat la vun boi nang lljc "phan doan d�o due"
ve nguoi va vi�c. Day la m1:1c tieu va y ni�m ve nen "d�o
due h9c tlj trf', tuc cua hanh d(>ng du<;jc huong dan m9t
each tlj giac bang nguyen tac d�o due.
Kant du thljc te de cho rang thoi d�i cua ong chi moi
thljc hi�n du9c ha trach V1:1 dau tien, con trach V1:1 thu tu
thi "con rat xa voi" ! Hon hai tram nam sau !Zant, tuong
lai ay con mu mit hon nua ! Tuy nhien, trong "Nhan h9c
duoi giac dQ thljc tien", !(ant to ra rat trai doi va khong
bi quan: trong thoi ky "van minh hoa", "ngay ca vi�c con
nguoi dong tro voi ve ngoai due h�nh gia t�o, thi voi thoi
gian, due h�nh se dan dan thljc slj danh thuc con nguoi
va h9 se di den du9c slj xac tin n9i tam". Triet h9c giao
d1:1c cua l(ant chia se niem tin l�c quan vao slj tien b9
cua ca thoi I<hai minh tren ca ba binh di�n: binh di�n ca
nhan la Slj tlj hinh thanh nhan each trong SUOt CUQC doi;
binh di�n xa h9i trong slj tiep noi cua cac the h�; va binh
di�n nhan lo�i "trong dien trinh Itch sit".
.. ,.,?
CON NGlldl: SINH THE MO NGO

? ?
Hai d�c diem khac trong quan ni�m giao d1:1c cua
l(ant: con nguoi la sinh the mo ngo va tinh "bi�n chung"
cua giao d1:1c. "Tinh ban nhien cua con nguoi la thi�n
hay ic? !Zhong phai ca hai, vi, tu ban tinh, con ngu'oi von
khong phai la sinh the d�o due". "Vi the, con nguoi chi
tro' thanh tot nho due h�nh, tuc tu slj tlj cu'ong che trong
khuon kho nghia V\l v6'i chinh minh va v6'i nguoi khic".
V�y, chinh quan h� "bi�n chung" giua tinh m6' ngo cua
ban tinh con nguoi va slj b6 bu9c cua nang ltjc van hoa
la khong gian va co s6' cho ho�t d<)ng giio d\lc. Giio d\lc,
theo Kant, vua phai g6p phan phit trien va hoan thi�n ca
nhan, vua phai g6p phan duy tri va hoan thi�n van hoa
lanxa h<)i.
Tuy nhien, ca hai thong nhat trong "y ni�m nhan
lo�i''. "Nghia V\l v6'i ban than chinh la 6' cho con nguoi
bao ton pham gia cua nhan Jo�i 6' trong nhan each cua
minh". Dong thoi, "nghia V\l v6'i ngu'oi khac la ton tr9ng
va hanh d<)ng phu hqp v6'i nhan quyen". Cao diem cua
giao d\JC la Slj hqp nhat giua ngrua V\l, Slj tuan thu Va ly
tri tlj do: "ch9n ltja hanh d9ng theo nghia V\} la tuan theo
slj chi bao cua ly tinh".
T\i do va nghia V\l la hai m�t cua m9t dong tien. Ta
khong the di xa hdn vao triet thuyet giao d\IC cua Kant
neu khong dung l�i doi chut de tim hieu tti tu'o'ng d�o
due h9c cua ong.
TRO CHUY(N TRIIT HOC • 159
. TRONG11
28. GIAO DUC
.
VIEN TUONG . DUC H6A
"DAO
T a da biet hon trach V\l chu yeu CUa giao dl;lC theo
Kant: ky lu�t h6a, van h6a h6a, van minh h6a va d4o
due h6a. Ta c6 the nh�n ra cung each suy nghi Cd ban cua
I(ant thong qua trach V\l thu tu ( d4o due h6a) thue1ng bi
ngQ nh�n do khong hieu dung hay hieu qua h4n h�p ve
khai ni�m "d4o due". Ndi Kant, "d4o due" ham nghia rat
r9ng, nhti la m9t slj cam ket doi voi "the gioi d40 ly trong
tudng lai". D4o due h6a c6 nghia la lam cho con ngue1i
- thong qua giao dl;lC - CO thai dQ htiong thi�n va biet
Iva ch9n nhung ml;lC dich tot d�p. "Ml;lC dich tot d�p la
nhung gi nhat thiet duqc slj tan dong pho quat va dong
thdi la ml;lC dich cua m9i ngue1i". Nhu the, vi�c giao dl;lc,
vun boi pham chat d4o due, theo Kant, gan lien voi pham
gia cua mQi con ngue1i. Trong each hieu ay, "d40 due h6a"
nhat thiet mang tinh than cua vi�c lam "ngtidi cong dan
the gioi", chong l4i mQi hinh thuc cha d4p pham gia con
ngudi cua chu nghia vi chung, chu nghia thgc dan, chu
160 • B01 VAN NAM SON
nghia ba quyenJ chu nghia d�c tuyen v.v ... D6 la ly do

khien !Zant cho rang trach V\l thu tu' nay la kh6 khan nhat
va la nhi�m V\l tru'dng ky ma nhan lo�i phai phan dau
trong tu'dng lai lau dai.
Triet thuyet giao dl;lC cua Kant bat re sau trong toan
b9 triet h9c cua ongJ nhat la trong tu' tu'ong d�o due h9c.
"M�NH L�NH NHAT QUYET"

"M�nh l�nh nhat quyet" (cung thudng duQ'c dich la
"m�nh l�nh tuy�t doi'') la thu�t ngu trung tam cua d�o
due h9c !Zant. M�nh l�nh la ten g9i chung cho nhung
gi ta nen lam ho�c khong nen lam trong linh Vljc hanh
d<)ng, khi tra ldi cau hoi: Toi phai lan1 gi? The nhung t�i
sao lc;ti la "m�nh l�nh"? Ddn gian chi vi ta khong phai hie
nao cung san sang va ttj nguy�n lam dieu dung va dieu
tot m9t each ttj d9ng, vi the, can phai du'Q'c yeu cau lam
the nay chu khong phai the khac, ho�c khong du'qc phep
lam neu thay (ho�c c6 the thay) rang d6 la khong on,
khong dung ve m�t d�o due. Nhu ta da biet, theo Kant,
con ngu'di dong thdi la "cong dan" cua hai the gidi: the
gidi kha giac, thu'dng nghi�m va the gidi sieu cam giac
hay kha ni�m ( the gidi cua ly tinh, c6 the suy xet duqc).
Ngu'di ta thu'dng gQi d6 la "thuyet hai the gioi". La sinh
the xac thit, c6 nhu cau, ta hoan toan thu<)c ve the gioi
kha giac va ph1;1 thu9c vao vi�c thoa man nhung nhu cau.
Nhung, m�t khac, la sinh the c6 ly tri, ta lq.i c6 the - du
m9t phan nao d6 - vu'qt len khoi ranh gioi cua the gioi
kha giac, va it ra ciing c6 the hanh d<)ng nguQ'c lq.i voi
XU huong, dl;lC VQng tnjc tiep cua minh. Chinh nang ltjc
ma ai cung thua nh�n nay, theo l(ant, la bang chung cho

thay ta c6 the la nhfing tac nhan luan ly, dq.o due, nghia
la, ky cung, ta c6 the la tl;i do, tl;i tri, tuc co the quyet dinh
a
m<)t hanh d<)ng can thiet ve dq.o due ma khong chiu anh
hu'ong tu ben ngoai (ho�c ben trong). day, ta khong
nen VQi hieu lam. Kant khong he chu tru'o'ng rang cu phai
chong h�i XU hu'ong, ham muon moi la tot theo kieu"di�t
dgc", trai lq.i, ong chi nhan m�nh den nang ll;tc vu'Q't len
khoi XU hu'ong, ham muon tl;i nhien, nhat la Ve phu'o'ng
di�n d�o due.
M¢t vi dg: khi nguoi than yeu cua ta g�p n�n, vi dg
ro'i xuong nu'oc, ta lam m9i each de cuu song. Nhung,
neu do khong phai la nguoi than ma lake xa I�, th�m chi
ke thu cua ta thi sao? Cu de m�c cho nguoi ay chet duoi
la vi�c de dang, khong ai biet va cung khong ai trach
moc. Trong hai tru'ong hQ'p, tinh chat"dq.o due" co khac
nhau khong? Theo Kant, chi trong tru'ong hQ'p sau, ta
moi chung to rang minh c6 nang ll;ic lay thai d9 d�o due
va hanh d¢ng tu'ong ung voi nghia vg d�o due. Trong
tru'ong hQ'p tru6'c, dieu ay khong b9c 1¢ ro. Tat nhien,
trong ca hai tru'ong hQ'p, ta deu du'Q'c keu g9i phai lam
het sue minh de cuu nguoi bi nq.n. Loi keu g9i nay, hay
dung hdn, "m�nh l�nh" d90 due nay deu la"nhat quyet",
doi voi ai c6 the cuu giup va cho nhfing ai can du'Q'c cuu
giup. Th�m chi, Kant khong chi n6i ve "con nguoi", ma
cho ca m9i "sinh v�t hfiu hq.n va co ly tinh" n6i chung.
Nghia la, m�nh l�nh nay cfing"nhat quyet" co gia tri khi
gia dinh ta g�p m9t ... nguoi ngoai hanh tinh bi lam n9n!
Bay gio, them m9t tinh huong khac. Trong luc khan
162 + 801 VAN NAM 10N
cap, ta nem cho nguo'i bi n?n ( du la nguo'i than hay ke

thu) m¢tkhuc go deh9 barn vao. I<hong may, khuc go ay
roi dung vao dau n?n nhan! Ta c6 thecho rang vi�c nem
ay chiu trach nhi�m ve cai chet cua n?n nhan? D9c l�p
voi vi�c quy ket trach nhi�m nhli the nao thi ve phuong
di�n d?O due, khong the quy ket va len an duqc, b6'i ai
cung dongy rang, trong tinh huong ay, d¢ng co cua hanh
d9ng la nham cuu giup chu khong phai de giet nguo'i!
DQNG ca VA THACH NH If M
Tu khi Max Weber, trong lu�n van "Chinh tri nhu la
nghe nghi�p" ( 1919) J phan bi�t gifia d?O due h9c trach
nhi�m va d?o due h9c d¢ng co, !(ant duqc xem nhu nguo'i
chu soai cua d?O due h9c d9ng co, chu trliong phan xet
d?O due chu yeu dtja VaO d9ng CO hayy do chu quan hon
la vao nhung h�u qua cua hanh d¢ng. S\i phan bi�t nay
co anh hu6'ng khong nho den nhung tranh cai trong linh
v\fC lu�t hinh S\i ( chang h?n, chu nha may hoa chat lam 0
nhiem nguon nlioc va moi trlio'ng c6 thethoai thac trach
nhi�m vi�n co khong biet hay khong mong muon?).
M(>t khao sat thu vi: tre em thliong bat dau tu d?O
due hoc. trach nhiem
. roi dan dan se den dao . due hoc.
d¢ng co. M<)t em be hang hai giup m� lam bep va la tay
danh VO ca dong chen bat. M(>t be khac khong chiu giup
m� ma con gi�n doi nem VO ly nlioc. Hai nhung dua be
5 tuoi, chung cho trliong hqp tru6'c la xau, trong khi cac
be Ion hon thi danh gia ngu9'c l?i, ro rang tu vi�c xem
xet d¢ng co cua hanh d¢ng! Vi�c doi l�p tri�t de gifia
hai lo�i d�o due h9c chac han khong the giai quyet van
TRO CHUY(N TRln HOC • 163
de d�o due v6n rat phuc t�p va !(ant cfrng khong muon
ro'i vao m9t S\i l\ia ch9n C\IC doan. Tuy nhien, qua th�t
l(ant rat xem tr9ng d<)ng co' cua hanh d<)ng, ma 6ng g9i
la "nhung cham ngon", tuc nhung co' sd chu quan cua y
chi. Trang m<)t tinh huong quan tr9ng ve d�o due va ta
t\i hoi phai lam gi, thi theo !(ant, dieu h� tr9ng la phai xet
xem cham ng6n huong dan hanh d<)ng c6 the dtiQ'c pho
quat h6a ma khong g�p mau thuan hay khong. VtiQ't qua
dtiQ'C CUQC trac nghi�m nay Se la m�nh l�nh nhat quyet.
Tat nhien, khong phai la trac nghi�m nhung quy tac Ct;l
the (vd; muon cuu nguo'i, phai nem cho m9t khuc go!).
Va l�i, khong phai cai gi c6 the pho quat hoa cfrng co y
nghia d�o due, vi ben c�nh m�nh l�nh d�o due, con co
nhung lo�i m�nh l�nh khac ma 6ng g9i la m�nh l�nh gia
thiet, mang tinh ky thu�t hay th\ic dt;tng, khong xet deny
chi cua con nguo'i (vd: muon lam giau, phai kinh doanh,
nhung chua chac ai cung muon... lam giau ! ). Chung la c6
dieu ki�n, khong phai VO dieu ki�n, la ttio'ng doi, khong
phai tuy�t doi.
"M�nh l�nh nhat quyet" cua Kant khong kho khan,
khac nghi, trai l�i, la tien de cho (giao dt;tc) t\i do va t\i
tri, nhti ta se thay.
29. T\J''KH(JC G6CONG Q!JEO

CUA CON NGUOI"...
C l) Khong c6 le la nguoi dau tien dung hinh anh nay

khi che trach mon d� la chang Te Du c6 t�t xau la
ngu ngay: "Te Dti ngu ngay, cay go ffil)C khong the ch�m
tro gi duqc" (Te Du tru tam, hu m<)c bat kha dieu da) !
Kant khong phai la nguoi md m<)ng; ong nhin nh�n thtjc
te dang buon ay ndi m9i con nguoi chu kh6ng chi ndi
ca nhan nao. "Tu khuc go cong queo t�o nen con nguoi,
khong the deo g9t ra cai gi thang thorn ca!". Ong viet
tiep: "Ta chi co the ti�m c�n y ni�m ve m<)t xa h¢i cong
dan tlj do va cong bang ma th6i". Chi c6 the ti�m c�n, vi
sinhv�t c6 ly tri nhti ta bao gio' cfing mang theo minh "xu
htiongvi ky cua d<)ngv�t'', vi the, can c6 ke "cam dau" de
tioc thuc. The nhung, ke "cam dau" nay - du la m¢t t�p
the ho�c m<)t ca nhan - cJ dau ra? Cung phai tu nhung
con nguoi Cl) the (tu the gioi dtiQC phan doi) ma ra, Va,
giong nhti m9i sinh v�t tran tt;1c, c6 nhu cau khac, som
hay mu<)n, se 1�m dt;1ng slj tlj do cua hQ.
Vi the, can phai c6 "m�nh l�nh nhat quyet" hay quy

lu�t d�o due de dinh huong cho con nguo'i. May thay,
quy lu�t nay khong phai do quyen uy xa 1� nao ban b6
ma do chinh con nguo'i h;l d�t ra cho minh.
BA "CONG THUC" CUA M�NH L�NH NHAT QUYET

Nhu da thay, m�nh l�nh nhat quyet hay quy lu�t d�o
due do con nguo'i hj d�t ra cho chinh minh, duQ'c the
hi�n bang nhung "cham ngon" chu quan, n6i len "d9ng
Cd cua ta moi khi hanh d9ng d�o due. I(ant Ian luQ't phit
bieu thanh ha cong thuc noi tieng:
- Cong thuc Cd ban: "Hay chi hanh d9ng theo cham
ngon, qua d6 b�n dong tho'i c6 the muon rang n6 tro
thanh m9t quy lu�t pho quit!".
- Cong thuc quy lu�t ttj nhien: "Hay chi hanh d()ng
nhu thlcham ngon cho hanh d9ng cua b�n phai tro thanh
quy lu�t tlj nhien pho quit thong quay chi cua b�n!".
- Cong thuc cuu cinh tv than: "Hay hanh d9ng
sao cho luc nao b�n cung xem con nguo'i ndi ban than
b�n va ndi nguo'ikhic nhu mt;tc dich (tvthan) chukhong
ddn thuan nhti phtidng ti�n".
Hang ngay hang gio' ta van SU dt;tng ban than ta va
ngtio'i khic (vd: thue muon nhan cong...) nhu la phudng
ti�n (vd: de ginh, vie... ). !Zich thuoc d�o ly, theo I(ant,
chinh la (J cho khong chi"ddn thuan" nhti the! Quy lu�t
d�o due khong xa 1�; n6 chi cao ca. N6 la thuoc do de
trac nghi�m xem m9t cham ngon c6 gii tri pho quit,
xung danh la m�nh l�nh d�o due ho�c chi la m9t m�nh
166 • BUI VAN NAM iON
l�nh gia thiet, c6 dieu ki�n trong ph?m vi thl;ic d\lng. N6

khong gi khac hon la "trung d?O vang" ("dieu ta khong
muon thi dung lam cho ngu'o'i khac") du'Q'c nang len cap
d9 hoan chinh hon.
SI/ "Tl/ TRf' LA MVC TIEU HAY TIEN DE CUA GIAO DVC?
Van de kh6 khan nhat cua giao d\lC la gi? l(ant viet:
"M9t trong nhung van de kh6 khan nhat cua giao dl;1C la
lam sao hqp nhat vi�C con ngu'o'i VUa phai ph\lC tung Slj
cu'ong che cua quy lu�t, vua c6 nang ll;ic SU d\lngslj tlj do
cua minh? Cuong che la can thiet! V�y lam sao t6i vun
boisl;i t\i do khi bi cu'ong che? T6i phai lamsao cho h9c
sinh vua chap nh�n slj cu'ong che, dong tho'i hu'ong dan
h9csinh SU d\lng th�t totslj tlj do. !Zhong lam du'Q'c dieu
nay, tat case tro' nen "may m6c", va ngu'o'i h9c ra tnio'ng
khong biet each dungslj tlj do cua minh".
N6i g9n, giao d\lC nham tro' nen tlj do va tlj tri phai
chang tl;i n6 la m9t slj mau thuan? B6'i the c6 khac gi
dung nguo'i h9c nhu' m9t phu'ong ti�n (thong qua ky
}u�t, cu'ong che) de ph\lC V\1 cho m\}C dich du cao ca den
dau ( d?O due h6a), trong khi "m�nh l�nh d?O due" doi
phai xem con nguoi nhu' "cuu canh tlj than"?
C6 the ph6 m�c cho dua tre du'Q'c "t\i trf' trong m9i
linh vljc? Tat nhien la khong! Dua tre t\i n6 chua dusue
phan doan va ch9n h;ia hanh d9ng, trong khi khong m9t
xa h9i, c9ng dong hay t�p the nao khong c6 nhung lu�t
I�, quy tac ung xu
bu9c n6 phai ton tr9ng va tuan thu.
Chinh vi the, trong truyen thong giao d\lC xem tr9ngsl;i
tl;i tri cua ca nhan, ngu'o'i ta m�c nhien xemslj tlj tri (hay
TRO CHUY(N TRl[T HOC • 167
quyen ttj do quyet dinh theo ly tri cua minh) la ml:lC tieu
can hu'.ong den cua giao d1=1c chu khong phai la tien de
hay diem xuat phat. So voi m1=1c tieu ay, dua tre du'.Q'c xem
la con "bat c�p". N6 can vase tr6' nen "ttj tr( trong tu'.dng
lai, chu hi�n t�i chua phai la ttj trt.
Kant c6 each nhin khac vestj ttj trt. Ttj tri, theo nghia
cua Kant, la nang ltjc ttj ban bo quy lu�t va quy tac hanh
d9ng cho chinh minh, dtja vao nh�n thuc cua chinh
minh, d9c l�p voi m9i stj quy dtnh tu ben ngoai, du den
tu dau. Tue la, phai gia dinh nhu'. la dieu ki�n tien quyet
rang ta c6 nang ltjc tra hoi va d�t l�i m9i van de von da
du'.Q'C xa hQi chap nh�n.
Trong thtjc te, nang ltjc ay phai chang chi la ao tu'.6'ng?
Vang, co the la ao tu'.6'ng, nhung, nhu'. nhieu nguoi hieu
!Zant da nh�n dtnh, do la "ao tu'.6'ng tich ctjc va can thiet''.
Chinh tien de nay moi g6p phan lam cho CUQC doi dang
song Va lam cho CUQC song chung CUa con nguoi CO the
tien h6a va "d�o due h6a". Kant thua nh�n rang thoi
d<;1.i cua ong chu'.a d<;1.t toi du'.Q'c cap d9 d�o due hoa. The
nhu'.ng, hay "lam nhu tht' rang cap d9 ay la co th�t va
con nguoi hay song va hanh d9ng theo phu'.dng hu'.ong
ay. "Lam nhti the"' la khai ni�m ctjc ky h� tr9ng vasau sac
ndi Kant. N6 la vien tu'.Q'ng khai phong, m6' r9ng chan
troi cho kiep nhan sinh va cho stj xung dang lam nguoi,
khong phan bi�t tuoi tac va h9c van.
BA CHAM NGON CUA TAM HON LANH M�NH

"" "" 7 - � ,
Trong Phe phan nang htc phan doan1 Kant neu ha

cham ngon cho "tam hon lanh m�nh":
- "Suy nghz bang dau 6c cua minh", tuc cung each tu

duy khong bio thu, giao dieu, dinh kienj
- "Suy nghz trong vt tri cua nguai khac", tuc cung each
tu'. duy khoang d�t, r9ng mo', thong cam va san sang doi
tho�ij
- "Suy nghi nhat quan v6'i chinh minh", tuc cung each
tti duy ch�t che, trung thljcva thau dao.
Qua ba cham ngon, ta thay !(ant khong d�t n�ngvi�c
giao dt;tc d�o due suong cho bang lam cho con nguoi
mqnh me len1 voi "tam hon lanh m�nh". Vu tien hang dau
khong phai 6' cho gia ttio'ng rang ta c6 the tro' nen hoan
toan trong sang, chi hanh d9ng theo ly tri sang suot cho
bang vun boi nang ltjc de c6 the c6 y kien, quan diem
rieng va du dung cam the hi�n y kien, quan diem rieng
ay trong c¢ng dong xa h9i chu khong tach roi voi n6.
N6i each khac, tlj do, tlj tri, trong triet thuyet giao
dl;lC cu.a Kant, khong phai la m¢t pham chat von c6 cu.a
con nguoi, trai l�i, la m9t nghia VtJ phai phan dau thljc
hi�n. Vi the, th�t hftu ly lzhi nen dQC triet thuyet giao dl;lC
cu.a I(ant khong phai bang c�p mat cu.a nha d�o due ho�c
cu.a ke bi quan, trai l�i, cu.a nha hien triet biet rang slj
nghi�p giao dt;tc co the that b�i, rang mt;tc tieu toi h�u
c6 the khong bao gio d�t dtiQ'c tron v�n, dong thoi biet
phai lam gi de 1¢i nguQ'c dong, trong slj kien nhanva tinh
thuc.
TRO CHUYlN TRl£l HOC • 169
. ·--- l1"UN.-o-.-1s,uu.
30. GIAODUC:
GI0ATUD0
VA CUONG BACH
Vin on l�i nh�n dinh Cd ban cua l(ant: "M<)t trong

.An.hung van de kh6 khan nhat cua giao dl).c la lam sao
hQ'p nhat vi�c con nguoi vu'a phai phl).C tung Slj cu'ong
bach, vua c6 nang lljc SU dl).ng slj tlj do cua minh ( ... ) .
I(h6ng lam du'Q'C dieu nay, tat case tro nen "may m6c", va
nguoi h9c ra truong khong biet each dung slj tlj do. Can
phai s6'm cam nh�n slj de khang khong tranh khoi cua xa
h<)i de thay het slj kh6 khan cua vi�c giu minh du'Q'c d<)c
l�p". De an chi tiet trong h9c thuyet giao dl;IC khai minh
cua Kant chu yeu xoay quanh van de Cd ban ay.
Dang chu y la nhung y kien va giai phap cua 6ng doi
v6'i m9i lo�i nguoi va m9i lua tuoi.
VUN 801 Y THO'C Tl/ DO TU LUC AU THO

Dong y v6'i Rousseau, theo l(ant, nen hieu tre em
theo lua tuoi, chu kh6ng nen danh gia qua cao hay qua
thap ve tre em n6i chung. "Dua be chi can thong minh,

lanh lQ'i nhli m9t... dua be!". "Dung lan1 cho dua be SQ'
hai", nhling dong thoi "khong vi�c gi phai lam hai long
n6, neu n6 kh6ng lam hai long ta". M(>t each doi xu song
phang la buoc dau cua y thuc ve hj do va trach nhi�m:
"Het sue nguy hiem neu t�p cho tre em th6i quen xem
mQi chuy�n chi la tro chdi", m�c du vi�c chdi dua la can
thiet biet bao !
V�y, lam sao de giup cho tre em som tiep thu m9t
chuy�n tho�t nghe rat la d�i slj, d6 la: "ly tinh khai minh
pho quat vi nen... hoa binh nhan lo�i"?
Khong gi khac hdn la giai quyet van de: SU dl;lng tlj
do ca nhan va cam nh�n "Slj de khang khong tranh khoi
cua xa h9i" bu9c ta phai tuan thu bao nhieu thu lu�t 1�,
Khong y thuc dieu ay tu som, Se khong thay S\i kh6 khan
cua vi�c bao v� tlj do va d9c l�p. Kant neu ba quy tac Sli
ph�m giup tang tien y thuc tlj do:
1. Tre em dliQ'C tha ho hu6'ng m9i tlj do tu tam be,
mien khong gay nguy hiem cho ban than (vd. chdi voi
v�t hen nhQn... ) va khong can tro' nglioi khac cung duQ'c
t\i do;
2. Tre em can hieu rang n6 chi c6 the d�t duQ'c dieu
no mong muon neu Cung de cho nglio'i khac d�t dliQ'C Slj
mong muon cua hQ.
3. Tre em clan clan nh�n ra rang vi�c n6 phai tuan
thu m9t so ky lu�t la de giup n6 som dliQ'c huong tlj do,
ngrua la khong con phai ph\l thu9c vao S\f cham SOC Cua
nguoi khac. D�c bi�t, nen giao dl;lC cong c<)ng (ngoai
phc;1m vi gia dinh) tuy�t nhien khong du'.Q'c danh bat ky

slj bi�t dai hay d�c quyen nao cho tre em con nha giau
hay quyen the, neu khong muon tc:10 ra nhung nguoi
cong dan toi t� va th6i nat trong tu'.dng lai.
Lam vi�c va chdi dua la bieu hi�n khac cua cu'.ong
bach va tlj do. Con nguoi la sinh V?t duy nhat phai lam
vi�c, dong thoi khong bao gio ngung vui dua, nghia la
khong bao gio ngung la tre em. Thay vi cu'.oi con nglja
go, h9 cu'.oi con nglja th?t "rong chdi ngoai ng6 lieu" ma
thoi ! Nhung, Adam va Eva so di roi khoi vu'.on dia dang
co khi chi vi chdi mai cung chan ! Vi the, slj nghi ngdi, vui
dua chi"su'.ong" nhat la sau khi da lam vi�c. Nha tru'.ong,
theo I(ant, chinh la ndi t?p lam vi�c. Chi co dieu, luon
hoi va giup tre em tlj hoi va tra loi: lam vi�c nay de lam
gi? T�i sao lam? Giao dl;lC bao gio cung it nhieu mang
tinh cu'.ong bach, nhu'.ng khong the de bien thanh cong
vi�c kho sai, no l�, VO y thuc.
TRE NGIIOI NHllNG KHONG NON D�

Doi voi lua tuoi thanh thieu nien, dieu h� tr9ng b?C
nhat, theo I(ant, la xay dap va bao v� tinh than phe phan
va kha nang ttj de khang, d<)c l�p tu'. duy va ttj do h9c
thu�t, huong den nen giao dt;tc nhan ban va khoan dung
de "lam cong dan the gioi".
Tntoc het la ngan ngua loi men cua tu'. duy giao dieu,
bi�t phai. I(ant viet trong tac pham Phe phan ly tfnh
thuan tuy tru danh: "Th?t la phi ly khi muon nho ly tri
mang l�i slj khai minh, ma ngay tu dau, cac b�n lc;1i bat
bu<)c no phai nhat thiet dung ve mQt phia do cac b�n
quyet dinh". Do do, "hay de yen cho moi nha tu tuong

di rieng con duong cua hQ, hay de cho h9 the hi�n het
tai nang, de hQ minh chung cac tu tuong tham tram va
moi me ( ... ) , va nhu v�y, rut eve, chi c6 ly tr{ baa giif cung
la nguifi thang cu¢c". Ong d�t cau hoi: "phai chang ta can
khuyen cao cac b�n tre tranh xa cac tac pham ay, ngan
can khong cho h9 biet duQ'c l�p truong nguy hiem nay
bao lau ta cho rang phan doan cua hQ chua du vung vang
va h9c thuyet ta muon nhoi nhet cho h9 chua du ham re
sau trong tri nao?" Roi ong tlj tra loi: "Neu ban than ta
tiep tvc dung mai trong tu duy giao dieu, thi c6 le truoc
mat chi co h� sach ay thoi. Nhung ve lau dai, khong gi
VO ly va kem hi�u qua hdn bang vi�c muon gifi mai tinh
than cua thanh nien duoi slj giam h9 cang lau cang tot.
Vi, som mu9n hQ cung se tiep c�n cac tac pham tren va
li�u h9 c6 giu vung niem tin thoi trai tre? Nhung thanh
nien khong duQ'c trang bi gi khac ngoai nhung vu khi
giao dieu, khong the phat hi�n duQ'c slj sai lam tiem tang
ngay trong nhung quan diem cua chinh minh cung nhu
cua d6i phudng, at se nghi ngo va bat man rang truoc
day nhung nguoi Ion da lqi dvng long ngay thd, ca tin
cua h9". Va, do chi quen voi l6i tu duy giao dieu, h9 l�i
tiep tvc rdi vao vong Ian quan khong 16i thoat ay. Ong de
nghi: "Do d6, trong giao dvc, nguoi ta nen di con duong
hoan toan nguqc l�i. Dieu ki�n tien quyet la hay huan
luy�n thuan thvc cho thanh nien tinh than va phudng
phap phe phan ly tinh". Tinh than va phudng phap phe
phan ly tinh khong gi khac hdn la lam mat kha nang gay
ao tuo'ng cua m9i l�p lu�n giao dieu bat ke tu dau toi".
"DQN MiNH"
VtiQ't bo ao ttiong giao dieu la dieu ki�n can ban cho
slj tang tien ve nh�n thuc ly thuyet. Roi, bang kha nang
phan tich, so sanh nhung hanh vi m9t each tinh tao,
khong dinh kien, con nguoi tlj vun boi nang lljc hanh
d9ng d�o due. Them vao do, ren luy�n nang l1;tc phan
doan VO vi lQ'i trong linh vljc tham my, con nguoi "d9n
minh" de cam thl;l cai d�p va cai cao ca trong tt;i nhien va
ngh� thu�t. Tat ca nhung dieu ay mo r9ng chan troi cua
con nguoi, chuan bi cho h9 lam ngtioi "cong dan the gi6'i"
voi day du slj tlj tri va chu quyen. Theo !Zant, do la vien
ttiQ'ng cua "lich SU pho quat" cua nhan lo�i trong m9t
nen "hoa binh vinh cuu" ma ml;lC dich toi Cao la phat huy
bet "m9i tiem l1;tc cua con nguoi". Phai chang do la m9t
giac md? Tat nhien, nhting, theo Kant, do cung la m9t
van de d�t ra cho "nhan lo�i" nhti m9t nghia Vl;l.
T6m l�i, man h9c "tu duy phan bi�n" va "khoa h9c
lu�n" dang thtnh hanh ngay nay, do la chtia n6i den
Tuyen ngon Pho quat ve Nhan quyen cua Lien HQ'p
Quoc (xem vi�c hai hoa cac ml;lC dfch trong tlj do Va hoa
binh la SU m�nh trung tam cua giao dl;lc) chtu dn Kant
rat nhieu, va khong phai chi c6 the...
174 • BUI VAN NAM SON
31. KANT: NGOI BUT

' ..... �
VA DAN QUYEN
B an Ve phu'.dng phap giao dl;lC, l(ant nhan ID?nh:

"Moi ca nhan h9c h6i va ghi nho sau sac nhat nhfing
gi hau nhti chi h9c cho chinh minh". Vi the, vi�c h9c ndi
con ngtioi khac ve chat voi vi�c huan luy�n ndi thu v�t.
PHIIONG PHAP SOCRATES

Thu v�t dtiQ'C huan luy�n de bat chu'.oc. Con nguoi
can h9c de biet suy nghi. "Nen giao dl;lC tu'.dng lai
nhat thiet phai dva tren phtidng phap Socrates", nhu
ong khang djnh ID?nh me. Cot loi cua "phu'.dng phap
Socrates" la tin vao nang Ive t\i d�t cau hoi cua moi
nguoi. Va chi nhfing cau tra loi nao den tu "ben trong"
ta, moi th�t la cua ta va cho ta. Do do, nhi�m V\l cua
giao dl;lC khong phai la rao giang, thuyet ph\lC, ap d�t,
trai l?i, bang phu'.dng phap va ky thu�t d�t cau h6i, giup
m9i nguoi hj tim thay le phai, chan ly von bi che phu
bdi slj me mu<)i, dinh kien. Khong l? gi khi phu'.dng phap
ay du\J'c m�nh danh la phtidng phap "h9 sinh tinh than".

Bon buoc CQ xat thong qua doi tho<;1i: - gia VO khong biet
de nho nguoi doi tho�i giang cho. Roi bang nhung cau
hoi trung dich, chung minh nguoi doi tho�i th�t ra cung
chang biet gi chinh xac ca! - tiep theo, dung phtidng
phap quy n�p de xay dtjng tung buoc cai bietvung chac.
Do la phan tich chinh xac cac vi d\l, tu d6 rut ra nhung
ket lu�n va dinh nghia t�m thoi. - bang phtidng phap
tong hQ'p, lam cho nhung dinh nghia t�m thoi ay ngay
cang tinhviva chinh xac hdn. - sau cung, co duqc nhung
dinh nghia r6 rang, chinh xac ve van de dang ban "hau
nhu c6 san tu chinh minh". V�y, biet nghe va biet hoi la
yeu to Cd ban de thanh cong. Nhung, hoi khong phai de
bat bi ma de nguoi duqc hoi co dip suy nghiva ttj tra loi:
cau tra loi la do chinh h9 tim ra. Nen m6ng cua doi tho�i
la la s\i trung th\ic, minh b�ch va tin c�y Ian nhau, cung
nhu tranh mQi ctjc doanva luon kiem tra c6 phe phan stj
hieu biet cua chinh minh.
HOC LA HOC CACH HOC

Kant la tac gia cua cau n6i noi tieng: "Ta khong bao
gio CO the hQC triet hQC ma cung lam chi la hQC each triet
ly" (Phe phdn ly tfnh thuan tuy). Tat nhien, ta van co the
va can h9c triet hQc (va khoa h9c n6i chung) voi tu each
la kien thuc vung chac ve ljch SU tu ttiong. Nhung, kien
thuc c6 tinh "lich su" ay chtia chung to duQ'c nang ltjc
phan doan tu chinh dau 6c cua minh. Ta chi moi dttQ'c
"dao t�o theo ly tri cua nguoi khac" nhti m<)t "khuon dau
song" ma thoi. Do d6, ai muon hQC each triet ly thi phai
xem "m9i h� thong ( tu ttiong) chi nhu la Itch SU ve vi�c
SU dvng ly tri", va ta hay dung chung nhu la chat li�u cho

slj ren luy�n cua chinh minh. "Nguifi h9c tro khong h9c
nhang tu tuang ma h9c tu duy", va vi the, "th�t la m<)t slj
lq.m dvng chuc trach SU phq.m khi thay vi mo r<)ng nang
ltjc suy nghi cua h9c sinh va dao luy�n hQ de c6 duqc slj
thuc nh�n truong thanh trong tudng lai thi lq.i lam cho
hQ lam tuong rang da c6 san m9t kho kien thuc da hoan
tat, khien tu d6 nay sinh bao ngQ nh�n ve khoa h9c".
TiNH CONG KHAI

Doi voi giao dvc ciing nhu voi "hien chudng cua doi
song clan slj" n6i chung, tfnh cong khai la yeu to quyet
dinh, boi vi ban chat cua ly tinh la tinh co the thong bao
duqc m<)t each khong bi hq.n che doi voi chinh minh
va voi nguoi khac. Triet h9c, khoa h9c hieu tam quan
tr9ng ay nen luon tq.O ra "y chi thong bao". Ly tinh se chet
ngq.t neu khong CO bau duong khf cua Slj truyen thong.
Di vao chi tiet, Kant Vq.ch r6 rang m9i hinh thuc cua ly
tinh deu can den tinh thong bao cong khai. Nhung khai
ni�m (khoa h9c) la deu c6 the thong bao duqc, khac voi
nhung cam giac rieng tu cua ta. Phan doan ve hanh vi
de;10 due ciing can duqc thong bao m9t each pho bien
qua nhung khai ni�m cua ly tinh thljc hanh nhu tot, xau,
thi�n, ac. Phan doan tham my tuy khong can den "khai
ni�m cua ly tri", nhung van duqc tien hanh nho vao y
ni�m ve m<)t "cam quan chung" hau nhu la phan doan
nhan danh cam thuc chung cua con nguoi.
Chi nho slj thong bao cong khai thi moi mo r<)ng va
kiem tra ly tinh duqc. Vi the, Kant g9i tinh cong khai
la dieu ki�n cua tinh nguoi, cua tinh nhan van, hay noi
m�nh me hdn nhu Hegel sau nay, "neu khong the va
khong cho thong bao cho nhau thi chinh la cha d�p len
tinh nguoi". Ta nh6' h1i ba cham ngon cua ly tri tlj do da
gioi thi�u tru6'c day. Ben c�nh vi�c "tlj suy nghi bang cai
dau cua minh" va "suy nghi nhat quan v6'i chinh minh",
l(ant con nhan m�nh den cham ngon: "suy nghi tu vi tri
hay quan diem cua nguoi khac". Do la nguyen tac cua
"cung each tu duy mo n)ng", vucjt ra khoi "cac dieu ki�n
rieng tu, chu quan cua phan doan".
V�y, tlj do thong bao la dieu ki�n cua tlj do tu duy.
I<hong c6 tlj do thong bao thi tu duy bi don vao g6c h�p
cua ca nhan va trong slj nham Ian chu quan. Ong viet:
"Quyen ltjc ben ngoai nao tu6'c do�t slj tlj do thong bao
cong khai tu tuong cua con nguoi thi cung tu6'c do�t slj
tlj do suy nghi cua h9".
Tien trinh giao d1:1c khai minh thoat thai tu slj tlj do
cua ly tinh Va t�O nen Sl;l tl;i do ay trong toan bQ doi song
chfnh trj-xa h9i bang hai buoc: Sl;l khai minh cho quang
d�i nhan dan Va Sl;l khai minh doi voi nha cam quyen.
V6'i nhan clan, Sl;l khai minh yeu cau m9i nguoi "SU
d1:1ng ly tri cua minh m9t each cong khai trong m9i linh
vl;tc". Ong phan bi�t: m¢t vien chuc, m¢t binh sI phai
tuan l�nh trong khi thi hanh nhi�m V\J. Nhung, cung
chfnh con nguoi ay, de khong tro' thanh Cong C\J mu
quang, thi, voi tu each la "h9c gia", h9 l�i c6 quyen phat
bieu cong khai ve nhung sai lam cua b9 may hanh chinh
hay quan slj. Vi, khong quen rang, giong nhu trong cac
linh Vl;IC khac, hQ dong thoi la "cong dan" CUa "hai the
gioi": the gioi cua doi song thljc ton va the gioi cua tlj
do tinh than. Va, neu h9 thay chuc trach khong con phu
hQ'p voi h.tong tam va le phai nfia thi hay tu chuc ! Kant
viet: "Trang cong vi�c thi phai tuan l�nh, nhung trong
phat bieu cong khai cua ly tinh thi m9i slj gioi h�n la
phan ly tinh". S\i phan bi�t cua !Zant co anh hu6'ng Ion
den CUQC thao lu�n chung quanh van de d�o due cong
V\l va ngan ch�n vi�c tron ch�y trach nhi�m vi�n co tuan
l�nh cap tren.
Tinh cong khai trong doi song chinh trt la dieu ki�n
tien quyet cua lu�t phap va nha nuoc phap quyen. !Zhong
c6 tinh cong khai, khong the thljc hi�n duqc slj cong
chinh. Nguoi cong clan tien gia dinh rang nguoi cam
quyen khong muon vi ph�m nhfing quyen hQ'p phap
cua minh, va neu vi ph�m la do nham Ian hay khong am
tuong cac h�u qua nao d6 cua vi�c thljc thi phap lu�t.
Vi the, song hanh voi "suy doan VO t<)i" day thi�n chi ay,
hien nhien nguoi cong clan phai c6 quyen phat bieu cong
khai ve dieu ma h9 cho la vi ph�m phap lu�t. Nhu the,
11
tlj do cua ngoi but la vj than linh duy nhat cua dan quye'n''.
Cac gioi h�n cua quyen tlj do nay chi co the la do chinh
ly tri ttj d�t ra cho chinh minh ma thoi: do la stj ton tr9ng
hien chu'.ong dan stj, ton tr9ng le l6i tu'. duy ttj do va slj
lam chu pham each va tinh than phe phan cua ly tinh.
TRO CHUYlN TRlfT HOC • 179
32. TU. DO HOC

. THUAT:
.
SINH LO •
. NENVAN MINH
? ..... � -
CUAMOT
H inh tuQ'ng "h9c gia", nhu ta da biet, duQ'c l(ant SU

dgng nhieu Ian trong lu�n van noi tieng "IZhai minh
la gi ?" de n6i den vi¢c SU dgng ly tri m9t each cong khai
trong d6'i song xa h9i. Vien chuc phai tuan 1¢nh trong
cong vi¢c, xet tu vai tro xa h9i nhat dinh. Nhung dong
tho'i, "voi tu each hc;>c gia", he;> con co quyen cong khai SU
dgng ngoi but, xet tu quan diem cong dan the gioi. D6 la
each n6i khac ve "tu each nguo'i tri thuc" theo nghia r9ng,
chi nhfing ai duQ'c thg hu6'ng nen giao dgc d�i hc;>c va "co
nang h.jc dien d�t y kien duoi hinh thuc van ban". Vi the,
moi tnto'ng d�i h9c la ndi the hi¢n quyen tlj do nay m9t
each t�p trung va d�m d�c nhat. Voi quan ni¢m ay, Kant
mo m9t chudng moi cho tinh than d�i h9c hi�n d�i, se
duQ'c dinh che h6a chi hdn m9t th�p ky sau d6: slj ra d6'i
cua mo hinh d�i h9c Humbold (1810). Tuy nhien, "ttj
do h9c thu�t" o phudng Tay khong phai la chuy�n tinh
co, trai lc�i, c6 Iich SU rat lau dai. Tuy trai qua nhieu thang
tram, n6 la m9t dong chay bat t?n va bat di�t, nhu m9t
CUQC dua tiep sue. Nhung ca nhan ki�t xuat tiep noi nhau
mang ng9n lua thieng, soi duong sinh 1¢ cho ca m9t nen
van minh.
TU "JI! DO TRIIIJNG PHAI" ...

V6'i slj du nh?p !Zito giao nhu la ton giao chinh thong
vao cac the ky dau cong nguyen, phudng Tay dung tru6'c
thu thach chua tung c6 truo'c slj xung d<)t gifta hai truyen
thong l6'n: truyen thong nhan ban, the tvc cua Hy-La co
d�i va truyen thong tin nguang sieu nhien Do thai-Kito
giao. Nhieu tin dieu Cd ban c6 ve di nguqc, neu khong
muon n6i la vuqt khoi trljc quan va ly tri thong thuong
( sang the tu hu vo, Due M� dong trinh, tam vi nhat the
v.v ... ), doi phai duqc ly giai hqp tinh hqp ly, th6a man
tri 6c va con tim. S6'm nhin nh?n nhu cau dieu hoa ay, va
hdn the, chap nh?n giai quyet n6 m9t each song phang
la dau son dau tien. The la, ben c�nh cac tu vi�n, nhieu
dinh che h9c thu?t d<)c l?p ra doi. Ta khong khoi kinh
ng�c neu theo doi ky chat luqng va cung each tranh lu?n
cua thoi ky nay. Nhung, duqc nhu V?Y la nho d�c diem
chu yeu cua "tlj do tniong phai" (libertas scholastica)
suot thoi trung co tu the ky 12-1S: d6 la d�c quyen tlj
quan mang tinh hi�p h<)i nghe nghi�p, gom quyen thanh
l?p, ket n�p va khai tru thanh vien, ciing nhu tlj do bau
ch9n nguoi d�i di�n. Nhung quyen tlj do nay duQ'c
bao trq boi Giao hoang, va sau do la boi cac ong vua.
S\i thong nhat giua chinh tri va ton giao tat nhien chua
mang l�i nhung quyen tlj do h9c thu�t theo nghia ngay
nay. NhungJ cacd�i h9c khong cam thay minh mat tt_t do,
b6'i chinh chung gop phandinh hinh sl;i thong nhat ay.
... DEN "Tl/ DO KHOA Hgc"

Tu the ky 17, batdau cat len nhieu tieng n6idoi tl;i
do tu tu6'ng, tien than cua tl;i do khoa h9c ngay nay. Cac
tac gia nhli Spinoza, Putendorf, Collins hay Gundling
doi hoi "tlj do triet h9c" (libertas philosophandi), thoat
kh6i slj kh6ng che cua than h9c, vi�cdinh che h6adau
tien theo huong nay lad�i h9c cai each 6' Halle (Due)
nam 1694. Tiep theo, tt_t do nghien cuu va giang d�y
trong tinh than khai minh CUa the ky Anh sang CO Cd So'
phap ly vfing chac trongdieu 1� cua phan khoa triet,d�i
h9c Gottingen (Due) nam 1737.
Trang "van h6a sinh vien", nen tt_t do h9c thu�t
danh nhieud�c quyen hcjp phap chodoi song cua sinh
vien chinh thuc: an m�c tuy thich,de raudu kieu, ke ca
an chdi, d�p pha, vu'.cjt khoi cac quy tac luan ly thong
thuong! "Oi, thoi vang son cuadoi sinh vien: tt.t do, tt.t
do, tat ca la tlj do!", m9t tudien ghi nh�n v6'i nhieu tiec
nuoi vao nam 1749.
M9t caodiem moi cua khai ni�m t\i do trong sinh
vien la thoi ky D�i Ca.ch m�ng Phap (1789). Landau
tien c6 slj pha trQnJ roi hoa quy�n giua y thucd�c quyen
cua tang lop u'.u tu voi y thuc tlj do chinh tri cua quang
d�i quan chung each m�ng. M<)t ng9n lua khai ph6ng
bung len nam 1798 voi tac pham cuoid6'i cua Immanuel
Kant: StJ tranh chap giaa cac chuyen khoa.
NHII CAI THANG ClN HAI THANH CHONG

Vao thoi Kant, d�i h9c gom ba chuyen khoa trg c9t:
than h9c, lu�t h9c va y h9c. Than h9c lo chuy�n "h�nh
phuc vinh hang" cua kiep nguoi; lu�t h9c lo chuy�n h�nh
phuc dan S\l cua mQi thanh vien xa hQij Va y hQC lo h�nh
phuc the xac cua moi nguoi. Du'Q'c g9i la ba chuyen khoa
"cao cap", vi du'Q'c nha nu'o'c bao trQ' va quan ly, d\1'.a vao
ba van ban "thien kinh dta nghia": Kinh thanh, B<) lu�t
quoc gia va B<) Dieu l�nh y h9c. Chinh thong h6a ba b<)
mon nay, nha nu'o'c th\1'.c thi quyen 1\1'.c cua minh.
a phia nguQ'c l�i la cac chuyen khoa "cap thap" ( ! ) }
trong ngon ngfi cua Kant, la "chuyen khoa triet h9c".

Chuyen khoa nay khong thu h�p trong mon triet theo
nghia den, ma bao gom ca van chu'dng, khoa h9c va kinh
te. Chung d<)c l�p v6'i lQ'i ich cua nha nu6'c, ma chi d\1'.a
vao ly tinh cua con nguoi. Chung khong nhat thiet doi
l�p v6'i quyen l\1'.c nha nu'o'c, trai l�i, la phi quyen 1\1'.c, m9t
tien than sang gia Cua quan ni�m Ve to chuc xa h9i dan S\l
ngay nay. Chung c6 ban tinh khac v6'i quyen 1\1'.c, vi luon
thach thuc "nhung ranh gi6'i cua quyen 1\1'.c tuben trong"
(Derrida). La b9 ph�n cua d�i h9c, nhung chuyen khoa
nay bao trum mQi linh V\IC CUa doi song han lam nho vao
quyen SU dgng ly tinh phe phan m9t each cong khai va
VO dieu ki�n. Gift m9t cho, dong thoi khong giu cho nao
trong h� thong d�i h9c la nghtch ly day sue song cho ban
than d�i h9c.
S\1'. "tranh chap giua cac chuyen khoa" khong phai
la xung d<)t kieu chien tranh ma la hQ'p phap. Neu cac
chuyen khoa "cao cap" giu canh phai cua chiec thang tri
thuc de cung co h� thong} thi chuyen khoa "triet h9c"

giu canh trai cua chiec thang nhu la trach V\1 phan bi�n.
I<hi ly tinh dua ra phan doan c6ng khaiJ no giu cho chiec
thang vung chacJ an toan. Co chiec thang nao chi co don
d9c m9t thanh chan? Cho d9c dao cua Kant: chuyen
khoa triet h9c khong VO ng,.;tc se mang h�i chan ly. No chi
yeu chan ly vaJ quan tr9ng ho'nJ t<;10 nen "dieu ki�n kha
the" cho vi�c di tim chan ly. Xin nghe Kant noi: "Trong
d<;1i h9c phai co m9t chuyen khoa giang d<;1y d9c l�p voi
m�nh l�nh cua nha nu'.oc. No khong ra l�nh, nhung co
quyen ttj do phan doan ve tat ca nhung gi lien quan den
moi quan tam khoa h9c la di tim chan ly".
Qua la m9t con duong dai va gian kho tu cai chet
cua Socrates} tu tt;i do truong phai thoi trung co den tt;i
do h9c thu�t ngay nay} de no du'.Q'c trinh tr9ng ghi vao
hien phap cua cac nu'.oc van minh ( chang h<;1n, do la dieu
S trong Lu�t co' ban cua CHLB Due).
Chiec thang da du'.Q'c bac, va cac the h� sau Kant se
tiep tt;c leo len tung nae mQt. Khong it gian nan} nhung
du sao da co cho dat . hoc
. chan. Dai . Humboldt - chi hon
m9t th�p ky sau - nhu'. vita noi, la thanh ttju rtjc ro tu m9t
loi di chuc.
- � ,,,.
33. HAY CHAM OUT
SU KHONG TRUONG THANH !
,, T.Thai minh la vi�c con nguoi di ra khoi slj khong

l.�ni6'ng thanh do chinh minh tlj chuoc lay. Khong
tnio'ng thanh la slj bat ltjc, khong biet dung dau 6c cua
chinh minh ma khong c6 slj huong dan cua nguoi khac.
Con do t\i minh chuoc lay la khi nguyen nhan cua stj
khong trti6'ng thanh khong phai do thieu dau 6c ma do
thieu kien quyet va dung cam de SU d\lng dau 6c, khong
c6 slj huong dan cua nguoi khac. Sapere aude! (Hay dam
bier!). Hay c6 gan SU d\lng chinh dau 6c cua minh! Do la
khau hi�u cua slj khai minh".
Cau kh6'i dau bat hu ay cua Immanuel Kant trong
lu�n van ngan: "De tra loi cau hoi: Khai minh la gi ?"
(30.9.1784) h.tu mai trong ky UC van hoa cua phtidng
Tay nhu m<)t loi hi�u tri�u. Anh hu6'ng cua n6 len nen
giao d\lC hi�n d�i th�t VO bo ! Cong CUQC cai each giao
d\lC cua Humboldt hay cua Pestalozzi, nhfing nhat cat
lam thay doi di�n m�o cua nen h9c thu�t Tay phtidng
TRO CHUY(N TRIil HOC • 185
hi�n d�i, khdi di tu loi hi�u tri�u ay. Xin danh chut thoi
gian d9c l�i van ban quan tr<?ng nay.
NGUYEN NHAN CUA SI/ KHONG TRU'ONG THANH

n. A 7 .A 'J ,
Neu slj khong trucing thanh la "do tlj minh chuoc

lay", tuc, do loi ctia chinh minh gay ra, at n6 khong phai
la tr�ng thai co huu, v6n c6, trai l�i, c6 nguyen nhan Itch
SU va hinh thanh trong Itch SU. Con nguoi dtiQ'C phu barn
c6 ly tri, c6 dau 6c, do d6, c6 slj trtidng thanh "ttj nhien",
nhting da bi danh mat. Day chinh la h�t nhan ctia "thong
di�p khai minh": tin vao nang h.jc tlj giac ctia con ngtioi
c6 ly tri. "!<hong trtidng thanh" khong phai la dinh m�nh
ctia con nguoi !
The nhung, t�i sao xa h¢i ngay cang phat trien, cau
true sinh hQC ctia con ngtio'i ngay cang hoan bi, con
nguoi I�i thieu truang thanh? At phai do nguyen nhan
chti quan: slj luoi bieng va hen nhat ctia moi ca nhan.
Luoi bieng vi khong gi an nhan, thoai mai hon la dtja
dam vao slj chi dan, sap d�t, lo li�u "bao cap" ctia "nguoi
do dau": "C6 m¢t quyen sach mang l�i tri khan cho toi,
c6 m9t tu silo h¢ luong tam cho toi, c6 thay thuoc lo cho
sue khoe ctia toi, v.v ... ' toi vi�c gi phai no ltjc cho mat
cong. Toi chang phai b�n tam suy nghI, neu chi can dti
sue tra tien; ngudi khac se chu tat cho toi mQi slj phien
phuc!". Hen nhat vi lien t1.;1c bi de d9a bang du thu nguy
hiem c6 th�t hay ttiong ttiQ'ng do ngtidi do dau co tinh
t�o ra. "Sau khi da lam cho dan gia sue ctia hQ ngu dan
di ( ... ) , hQ chi cho thay nhung hiem nguy dang de d9a,
neu dam di mot . minh. Chi can mot. doi vi du. theo each
ay th6i cung c6 the gay n;it re, nhun long, lam nhat s(j, xa
lanh nhung buoc tham do khac". Neu con nguoi khong
tru'ong thanh la "bay gia sue cua ke thong tr(, thi kh6ng
1� gi khi ke thong trt rat muon giu mai tinh tr�ng khong
tru'ong thanh bang each khai thac st;i hen nhat !
'
CON DltdNG GIAI THOAT

? ,
Kant xet 6' hai binh di�n: ca nhan va xa h(>i. Voi tung
ca nhan, vi�c tru'ong thanh thu'ong la rat kh6 khan, boi
"quen mat net di roi": st;i kh6ng tru'ong thanh da tro
thanh ban tinh thu hai ! Moi ca nhan rieng le thuong de
that b�i, du co vung vay va khu'oc tu nhung n9i quy, cong
thuc c6 san: "ke nao vut bo n6 di, ke ay cung se chi lam
m9t bu'oc nhay khong chac chan qua cai ho nho h�p,
boi h9 khong quen lam d(>ng tac tt;i do theo kieu ay". Tat
nhien, cung c6 nguoi thanh cong, nhu'ng khong nhieu:
"Chi co m9t so it thanh cong trong vi�c tt;i giai thoat khoi
tinh tr�ng khong tru'ong thanh qua stj thao luy�n tinh
than va t�o ra du'(jc bu'oc di vung chai".
Nhung, tinh hinh se khac va c6 trien VQng hon nhieu
tren ph�m vi toan xa h9i, hay, theo thu�t ngu cua Kant,
trong "cong lu�n xa h9i". "Vang, chi can de cho cong
chung du'(jc tt;i do thoi, thi dieu ay hau nhti chac chan
c6 the thvc hi�n duqc". "Thvc hi�n khai minh khong doi
hoi gi hon ngoai tt;i do va la m9t tlj do nguyen v�n nhat
trong tat ca nhung gi c6 the gQi la tlj do, d6 la: hoan toan
c6 the SU dgng cong khai ly tri cua minh". St;i SU dvng
cong khai ly tri bao gom toi thieu ba quyen tlj do: tt;i do
tu'. tu'.ong, tt;i do ng6n lu�n va tt;i do hQC thu�t. Kant phan
TRO CHUYIN TRl(T HOC + 187
bi�t stj ttj do"c6ng khai" voi ttj do"rieng tu", theo nghia
C\}C bQ, n9i bQ CUa m9t gioi nhat dinh trong ph�m vi chuc
trach cua minh, chang h�n, cua vien chuc hay nguoi thay
giao. Kant viet: "Stj SU dt;1ng ly tri ma m<;>t thay giao nh�m
chuc thtjc hi�n truoc nh6m quan chung cua 6ng chi la
m9t stj SU d\lng"rieng tu", vi nh6m quan chung nay van
chi la CUQC t�p hQp n<;>i bQ, du cho colon den bao nhieu,
va, trong tu' each d6, 6ng kh6ng ttj do, cling khong du'Q'c
phep ttj do, vi 6ng dang thtjc hi�n m<;>t c6ng vi�c do ben
ngoai quy dinh. NguQ'c l�i, voi tu each h9c gia n6i voi
cong chung thtjc stj, c6ng chung ay la toan the gioi, va,
trong tu' each ay, ngu'oi thay giao phai du'Q'c hu&ng quyen
ttj do kh6ng h�n che va phat ng6n trong nhan each cua
ch,1nh min ' h".
Tuy nhien, li�u m<;>t t�p doan nhfing nguoi co tham
quyen nhu' the c6 quyen ttj thoa thu�n voi nhau de"vinh
vien h6a chinh sach ngoi tren dau nhan dan" hay khong?
Kant khang dinh m�nh me: "Toi n6i: dieu ay hoan toan
khong the duQ'c ! M<;>t thoa u6'c hau ch�n dung vinh vien
mQi stj khai minh lau dai cua loai nguoi, du'Q'c ky ket nhu'
the, la tuy�t doi kh6ng du'Q'c va khong the co du'Q'c, ngay
ca trong truong hQ'p no du'Q'c xac nh�n b&i quyen ltjc toi
cao nhu' h<;>i dong nha nu'o'c va nhfing hi�p u'o'c hoa binh
tr9ng the nhat. M9t thoi d�i kh6ng the ttj cau ket voi
nhau va the nguyen d�t thoi d�i ke tiep trong tinh tr�ng
khong truong thanh. Dieu do la m9t t9i ac, nghich l�i
ban chat con nguoi ma dinh nghia nguyen thuy cua no
nam ngay trong stj tien bQ ay, va vi the, nhfing ke h�u
sinh hoan toan c6 quyen bac b6 nhfing quyet dinh da
du'Q'c chap nh�n m9t each VO tham quyen va can b�y". a

vai dong sau, l(ant viet tiep: "Cho moi ca nhan, va ciing
chi t�m thoi trong luc con phai tim hieu, h9c hoi, m9t
nguoi nao d6 c6 the hoan l�i slj khai minh, nhu'ng tri�t
tieu stj khai minh, du cho m9t ca nhan, hay t� hdn nua,
cho ca the h� h�u sinh, c6 nghia la vi ph�m va cha d�p
quyen thieng lieng cua nhan lo�i".
DIEN TRINH KHAI MINH

Kant hieu rang khai minh la tat yeu, nhung la dien
trinh lau dai, gian kho, voi VO van trd ltjc. M9t CUQC each
m�ng c6 the l�t do ke d9c tai, nhu'ng khong de dang
mang l�i stj cai each dich thtjc ve "le loi tu' duy". Cac dinh
kien moi chi thay cho cho cac dinh kien cii, vi le loi tu'
duy kh6 ma du'Q'c thay doi m9t each d9t ng9t. "Khai
dan tri", vi the, c6 nhi�m V\1 tham gia tich cljc va thu'ong
xuyen vao tien trinh khai minh, dong thoi can dtiQ'c suy
tticing nhti con duong di den slj tlj nh�n thuc tlj do. Kant
viet: Chinh trong tu duy nhu the, ta thay sv cang thang
giua m9t hen la slj yeu duoi, bat ltjc nhat thoi, va hen kia
la long tin tuong m�nh me, Ion lao ve dien trinh tri tu�
cua nhan lo�i".
TRO CHUYlN TRIO HOC • 189
34. TU MOT PHIEN TOA

PHATXiT...
'' I) ieu toi da lam la lay d<)ng cac gioi sinh vien khong
phai bang to chuc nao ca ma chi bang sue mc}.nh
ddn thuan cua loi n6i, khong phai de kich d9ng bc}.o Ive
ma de nh�n r6 tac hc}.i nghiem tr9ng cua nhung gi da gay
ra cho doi song chinh tri cua dat ntioc. Vi�c quay tro
lc}.i voi nhung nguyen tac dc}.o due sang to, voi nha ntioc
phap quyen, voi long tin tuong Ian nhau trong nhan clan
kh6ng phai la cai gi bat hcjp phap, trai lc}.i, la khoi pht;ic
phap lu�t. Ap dt;ing m�nh l�nh nhat quyet cua Kant, toi
tl;t hoi dieu gi se dien ra neu cham ngon hanh d9ng chu
quan ay cua t6i tro thanh m¢t quy lu�t pho quat. V�y, chi
c6 m9t cau tra loi cho cau hoi ay thoi: tr�t tl;t, an ninh va
long tin at se tro' ve cho nha ntioc va doi song chinh tri
cua chung ta".
D6 la loi n6i sau cung cua giao sti Kurt Huber
(1893-1943) trtioc toa an phatxit Due ngay 19.4.1943.
6ng bi ket an tu hinh va bi hanh quyet ngay 13.7 cung
nam. N gay nay, quang tntong trtioc d;::ii h9c Ludwig

Maximilians co kinh a Munchen (Due) dtiQ'C mang ten
"Quang trtiong Giao sti Huber" de ttiong nho ong.
Dang chu y trong loi n6i sau cung nay la ong nhac
den "m�nh l�nh nhat quyet" hay quy lu�t d;::io due noi
tieng cua Kant nhti la nguyen tac htiong dan suy nghiva
hanh d<)ng. M<)t lu�n diem triet h9c ttiong nhti cao xa,
truu ttiQ'ng da di vao CUQC song day huyet 1� nhti ngoi
sao Bae dau dan dtiong! Day chinh la phien ban thu hai
cua "m�nh l�nh nhat quyet" nhti la nguyen tac nen tang
cho quan h� d;::io due gifia nhfing ca nhanvoi nhauvavoi
dong lo;::ii cua minh: "Hay hanh d9ng sao cho luc nao
cfing xem ngtioi khac la ffil;lC dich tlj than chu khong
ddn thuan la phtidng ti�n". M�nh l�nh nhat quyetvavi�c
thua nh�n pham gia cua con ngtioi trong m9i linh vljc
doi song la hai m�t cua m9t dong tien. Mang l;::ii gia triva
hi�u ltjc thljc te cho quy lu�t d;::io due nen tang ay cung
voi pham gia cua con nguoi ca nhan la dl;lng ch�m den
nhfing van de thiet cot nhat trong quan h� gifia nguoi
vo'i nguoi ciing nhti gifia nhfing quoc gia voi nhau tu
giac d(> nhfing yeu sach chinh dang khac nhau cua dong
lo;::ii. Trang tinh than ay, triet thuyet cua Kant, nhat la
triet thuyet giao d1;1c, d�t Cd SO chovi�c giai quyetvan de
n6ng bong hi�n nayve hoa binhva song chung hoa binh
gifia cac quoc gia va cac nenvan h6a. Theo each n6i cua
Kant, "b�c vtidng gia" hay "nhfing dan tQC vtidng gia" -
tuc nhfing dan tQC biet tlj cai trj minh theo cac quy tac
cua slj binh dang - can lang nghe cac nha triet h9c. Khi
phac h9a cac "dieu khoan" cho m9t "nen hoa binh vinh
cuu", Kant nua dua nua th�t de nghi ghi them mc)t "dieu
vu
khoan bi m�t", d6 la: "Cac quoc gia c6 trang can phai
tham van cham ngon cua cac nha triet h9c ve cac dieu
ki¢n de bao dam hoa binh". T�i sao phai "bi m�t"? Vl,
m9t m�t, do ban chat tlj do cua cong vi�c suy tliong, biet
rang "vi�c nam giu quyen hjc kh6 ma khong lam hu hong
phan doan tlj do cua ly tinh", nen, khac voi cac phe nh6m
hay tang lop c6 quyen hjc khac trong xa h9i, cac triet gia
"chung minh m9t each hoan toan khong kha nghi rang
hQ chi quan tam den chan ly ma thoi"! M�t khac, neu
khong the "mua chuc)c" du()'c, thi cfing th�t bat ti�n khi
yeu cau ke cam quyen kieu cang phai cong khai "h� co"
tham van cac triet gia! Cho nen, dieu ki�n duy nhat de
thtjc hi�n "dieu khoan bi m�t" ay chi la: hay khon ngoan
de cho cac triet gia du()'c an n6i ttj do va cong khai.
... DEN "JUYEN NGON PHO QUAY VE SI/ KHOAN DUNG" CUA
UNESCO (1995)
Neu Kant du()'c xem la "nguoi cha tinh than" cua
H9i Quoc Lien va Lien Hi�p Quoc ngay nay, thi, may
thay, "dieu khoan bi m�t" n6i tren ( trong danh tac gan
cuoi doi: Hu6'ng den ne'n hoa binh vinh citu, 1797) da
duQ'c lang nghe va "cong khai h6a" trong Tuyen ngon ve
nhung Nguyen tac cua stj Khoan dung (The Declaration
of Principles on Tolerance) duQ'c m9i thanh vien cua
ONECO thong qua t�i Paris nam 1995. M9t nam sau,
D�i h9i dong Lien Hi�p Quoc yeu cau m9i quoc gia
thanh vien ap dt;1ng Tuyen ngon nay trong ph�m vi tung
quoc gia. N9i dung chinh yeu cua Tuyen ngon th�t ra
khong gi khac hdn la... triet hQC Kant du()'c chinh thuc
hoa bang van ban cua Cd quan quoc te CO tham quyen !

Vi tam quan tr9ng cua n6, :xin trich do9n nhu' sau:
1. "Khoan dung la ton tr9ng, chap nh?n va tan
thu'6'ng s\j da d9ng phong phu cua nhung nen van h6a
trong the gi6'i chung ta, cfing nhu' nhung hinh thuc dien
d9t va nhung phu'dng each lam ngu'oi khac nhau. N6
du'Q'c hinh thanh tu tri thuc, sl.j co'i mo', truyen thong va
t\j do tu' tu'6'ng, t\j do lu'dng tam va due tin. Khoan dung
la hai hoa trong sl;i khac bi�t. N6 khong chi la nghia V\1
d90 due ma con la doi hoi chinh tri va phap ly. Khoan
dung la due tinh mang l9i hoa binh, g6p phan thay the
van h6a chien tranh bang van h6a hoa binh".
2. "I<hoan dung khong phai la nhan nhu'Q'ng, h9 minh
hay quY. ll)y. Khoan dung, tren het, la thai d¢ tich c\jc nho
nhin nh?n nhung nhan quyen ph6 quat va nhung quyen
tlj do Cd ban cua nguoi khac. N6 tuy�t nhien khong duqc
SU dl)ng de bi�n minh cho vi�c vi ph9m nhung gia tri nen
tang nay. S\i khoan dung phai duQ'c m9i ca nhan, mQi
nh6m va mQi quoc gia th\jc hi�n tren th\jc te.
3. "Khoan dung la trach nhi�m de cao nhan quyen,
slj da nguyen (ke ca da nguyen van h6a) 1 nen clan chu
va che d¢ phap quyen (Rechtstaat/rule of law). N6 bac
bo chu nghia giao dieu, chu nghia chuyen che va khang
djnh nhung tieu chuan do nhung Cd quan nhan quyen
quoc te de ra.
4. "Nhat quan v6'i vi�c ton tr9ng nhan quyen, vi�c
th\jc hi�n s\j khoan dung khong c6 nghia la dung thu s\j
bat cong xa h¢i, tu bo hay lam suy yeu nhung xac tin cua
1n6i nguo'i. N 6 c6 nghia la moi nguo'i duQ'c tlj do tuan

theo nhung xac tin cua minh va chap nh�n vi�c nhung
nguo'i khac tuan theo slj xac tin cua h9. N6 c6 nghia la
chap nh�n slj th�t rang con nguo'i, tuy khac nhau ve be
ngoai, hoan canh, tieng n6i, hanh vi va gia tri, deu c6
quyen du<_ic song trong hoa binh va du<_ic la chinh h9.
N 6 cung c6 nghia la khong ai du9c ap d�t quan diem cua
minh len nhung nguo'i khac".
Tuyen b6 Thien nien ky cua Lien Hi�p Quoc, thing
9.2000 cung viet ve slj khoan dung: "Con nguo'i phai
tori tr9ng lan nhau trong tat ca m9i slj da d�ng ve long
tin, van hoa Va ngon ngu. Khong nen SQ' hai Va de nen
nhung khac bi�t trong long cung nhu giua nhung xa h9i
v6'i nhau, trai l�i, can tran quy chung nhu la tai san quy
gia cua nhan lo�i. Can phai tich cljc xuc tien nen van h6a
hoa binh va doi tho�i giua m9i nen van minh".
Kh6 hinh dung lam sao nhung nh�n thuc cao d�p
ay c6 the thanh tlju ma khong c6 phan dong g6p quyet
dinh tu nhan each va slj nghi�p cua Immanuel !Zant. Va
th�t de hieu t�i sao nhung the h;tc cuo'ng quyen l�c h�u,
hac am s6'm mu¢n se tro thanh ke thu chung cua nhan
lo�i.
1 94 + BUI YAN NAM SON
� �
' �
35. "TIEN
' :z,
BO"
•
LA MOT DUONG THANG?
T.Thai minh la dieu ki�n tien quyet cho S\i tien b9

1.�rong nhieu linh Vljc: khoa h9c, giao dl;lc, d q.o due,
xa h9i. Tien b9 thuong duqc quan ni�m nhu la S\i phat
trien ngay cang cao hdn. Theo long tin nay, khong chi
ca nhan ma ca c9ng dong, roi ca nhan loq.i, ve nguyen
tac, deu co nang Ive phat trien khong ngung. Chinh
long tin manh li�t nay vao S\i tien b9, vao kha nang giao
dl)C con nguoi Va loai nguoi noi chung, la CQi nguon
cua nhieu triet thuyet giao dvc va SU phq.m th\ic hanh
tu "thoi dq.i khai minh" ( the ky 18) cho den ngay nay.
D6 la long tin Ion lao vao hi�u qua giao dl;lC ( con gQi
la "thuyet lq. c quan SU phq.m"), tuc long tin vao S\i bien
doi c6 mt;ic dich cua nao trq. ng, nhan sinh quan, thai d{>
song, v.v ... nham vliqt qua nhfing khung hoang xa h9i.
"Chu nghia l q.c quan" ay c6 Cd so khong va da trai qua
bien chuyen nao?
NGHICH LY CUA "TIEN BO"

"IZhai minh" - du bieu thi m<)t thoi d�i theo nghia
h�p hay m<)t tu the song, theo nghia r<)ng - d-lja vao an
d1=1 ve "anh sang". Khai minh la roi b6 bong toi cua me
lam va dinh kien, de tt;i kiem tra xem stj vi�c c6 dung hay
khong va dieu gi nen lam hay khong nen lam. IZhai minh,
trong quan ni�m cua Kant, bao ham ca hai khia c�nh:
kiem tra stj hieu biet cua ta ve the gioi, dong thoi kiem
tra ve chinh kha nang nh�n thuc cua ta. Nhu the, khai
minh la khong con ph1=1c tung mu quang nhung gi ta tin
va ta vang loi, ma khong tt;i hoi phai chang chung chi la
san pham cua "stj luoi bieng va hen nhat" cua chinh ban
than ta. Trong quan ni�m nhu the ve "khai minh" ro rang
da chua dt;ing san tiem nang ttj phe phan, ke ca phe phan
quan ni�m "l�c quan ve tien be)".
Va, trong thvc te, da khong thieu nhung lu�n cu v�ch
ra nhung cha mau thuan, nghich ly cua m9t quan ni�m
"de dai" ve stj tien b9:
1. N6i den tien b¢ la n6i den m9t an dv c6 tinh dinh
huong, theo d6, "cao hdn" bao gio ciing c6 nghia la "tot
hdn"; "o tren" bao gio ciing hdn "o duoi", n6i khac di,
m9t stj "tang cliong" nhli the gia dinh rang lich sl:i c6 m9t
mvc tieu, m9t cuu canh toi h�u. M9t thu "cuu canh lu�n
ve Iich su" nhli the la VO bang co, boi khong ai c6 the
nh�n di�n m9t "sieu tac nhan" ho�t d9ng nhli "ban tay
vo hinh" (Adam Smith) hay "ly tinh ranh manh" o h�u
trliong (Hegel), hieu nhli la y nghia hay quy lu�t lich SU.
2. M9t "cuu canh lu�n" nhu the khong kheo se pha
huy nen tang d�o due. Neu Iieh SU dang nao eung se
"tien b9 di len", vi�e gi t6i phai no I\te g6p phan? Tram
tr9ng hdn, quan ni�m d�o due ve slj tien b9 eua "nhan
lo�i" ro rang mau thuan voi quan ni�m eua ehinh Kant
ve con nguoi nhu "cuu canh tlj than" ehu kh6ng phai chi
la phudng ti�n, c6ng c1;1, du la cho "lich SU nhan lo�i"!
3. H� lu�n cua dieu tren la doi xu "bat c6ng" voi
nhung the h� di truoc. Th�t the, neu doi song cua tung
ca nhan qua ngan ngui, kh6ng kip "phat trien het m9i to
chat va kha the", thi can c6 slj ke t1;1c cua nhieu the h�.
The nhung, cac the h� tien nhan phai ehang chi la "chat
li�u" ddn thuan cho slj tien b9 v6 danh, hay, nhu Hannah
Arendt nh�n xet: "slj tien bQ cua giong loai chang mang
l�i ich lQ'i gi cho tung ca nhan het ca!". M9t cau hoi tram
tr9ng cho triet h9e giao d1;1c!
4. S\i tien b9 cua giong loai h6a ra la m9t s\f "vo t�n
gia m�o", tuc m<)t slj tang tien bat t�n voi slj "bat man"
A
ba;.'t t�n.'
S. S\i tien b<) phai ehang se clan den m<)t s\f "dong
d�ng hoa"? Vi�c lo�i bo dan nhung gia tri, nhung phong
each song co truyen khong lam cho the gioi ngheo nan di?
6. Va, sau cung, phai chang y ni�m ve s\f tien b<)
khong gi khac hdn la m9t thu ton giao duQ'c "the t1;1c
h,oa" ma'th""'
01.
TUONG LAI "MIJ"

Tien b9, theo each hieu co dien, la con duong di len
. theo "be doc"
. Xac dinh
theo "be doc". . la viec. rat kh6, boi
n6 co the clan len dinh cao ma cung co the keo xuong

vt;ic sau! Vi the, thay cho each noi ay, ngay nay nguo'i ta,
khiem ton hon, chu9ng noi theo "be ngang": chang h�n,
tiep tl;1c phat trien, tiep tl;lC h9c t�p. dao t�o v.v ... M9t
khi quan ni�m tien b9 theo be d9c mat clan sue thuyet
phl;lc, thi quan ni�m ve "tuong lai mo" ngay cang duQ'c
chap nh�n, boi khong ai dam doan chac rang CUQC hanh
trinh cua chung ta ( ve giao dl;lc, d�o due, chinh trj... ) se
clan den dau va"nen" clan den dau. Khi tliong lai "mo" ra
tnto'c chung ta, cau hoi se la: tliong lai"den v6'i" chung ta
hay ta"di t6'i" tliong lai? An dl;l ve"tien b9" hieu tliong lai
theo each sau: ta tin rang minh nam chac tliong lai, nen
c6 the dung y chi de thiet ke no, cai tien no theo hinh
dung cua minh. NguQ'c l�i, neu hieu tliong lai nhli la "S\j
bien" se xay ra cho ta, thi bu9c ta phai thlio'ng xuyen doi
mo'i chinh minh, phai lo "tlj trang bj" de duong dau vo'i
n6 du ta muon hay khong. Barn gift cai cfi se don nh�n
that b�i. T\i thay doi va khong ngung cai each, doi m6'i la
con du6'ng song. T\i thay doi de thich hQ'p v6'i hoan canh
va tinh the, chu khong phai doi bien doi tliong lai cho
phu hQ'p vo'i hinh dung va so nguy�n cua minh.
Sang kien, sang t�o, do d6, dang la tieu ngu cua th6'i
d�i bap benh va nhieu nguy Cd ngay nay, hdn la each noi
"duyy chi" quen thu9c nao la"quyet tam", "phan dau"...
cua m9t th6'i!
., ,
TRd LAI Vdl KANT
Kant thuong duqc xem la d�i bieu cua quan ni�m
ve slj tien b9. Nhung, d9c ky, ta thay Kant khong he la
111Qt nha l<;lC quan de dai. Ong khong che giau cai nhin
kha "bi quan" ve than ph�n moi ca nhan: "Hoan canh
hi�n thoi cua moi ca nhan bao gio cung toi t� so voi hoan
canh tuong lai ma hQ hang hai buoc vao. Hinh dung ve
mQt Slj tien bQ khong ngung huong den CUU canh toi h�u
khong khoi dong thoi la vien canh ve chuoi dai nhung
dieu toi t�, khong de cho con nguoi c6 slj hai long, thoa
man nao ca". Long tin "the tl;IC h6a" luon xung d9t voi slj
"bat tat, mong manh" cua kiep nguoi. Vi the, vi�c giao
dl;IC huong den tlj do can phai tu bo quan ni�m "CO dinh",
"chet cung" ve con nguoi va ca ve mau nguoi "ly tu6'ng"
nao do. Theo Kant, kh6ng c6 nhung chan ly vinh cuu
de chi don thuan duQ'c "v�n dl;lng" trong thljc hanh giao
dl;lc, giong nhu khong c6 nhung quy tac nao cua h9i h9a
giup t�o ra nhung nha h9a si dich thtjc ca. Moi nguoi tlj
quyet ve so ph�n cua minh, khong theo m9t cuo'ng linh
giao dl;lC toi h�u nao het. Cung nhu ngh� thu�t, giao dl;IC,
theo I{ant, la slj tim toi thuong trljc nhung sang kien de
phu hQ'p voi nhung yeu cau cua slj tlj dinh huong cho
chinh minh. "Giao dl;lC la m9t ngh� thu�t'' (I{ant) (tuc
nguoi d�y va nguoi h9c deu la nhung "ngh� si''), mQt
quan ni�m VU<;Jt }en chu tnio'ng duy }Q'i Va duy Cong C\11
mo' duong cho triet thuyet giao dl;lC Cua thuyet duy tam
Due sau Kant, m9t trong nhung thoi ky sau sac nhat cua
tu duy giao dgc, nhu ta se tim hieu tiep theo day.
TriBt tnuyBt uiao due duy tam nne
HEGEL
HUMBOLDT L--------
200 • BUI YAN HM �ON
. TOAN DIEN":
36. "GIAO DUC .
. KHAO KHAT KH6N NGU6I
MOT
'' guoiAnh yeu tl;i do nhu yeu VQj nguoi Phap yeu
N
t\i do nhu yeu nguoi tinh, con nguoi Due yeu t\i
do nhu yeu... ha ngo<;1i!". Nh�n xet hai huoc ay cua thi Sl
Due Heinrich Heine ( 1828) phan anh dung tam the cua
thoi d<;1i tnioc, trong va sau D<;1i Cach m<;1ng Phap. Nguoi
Anh tht.1 huong nen dan chu tl;i do nhu khi troi, nhu cdm
bua. Nguoi Phap cuong nhi�t doi t\i do duoi ach chuyen
ehe, san sang cam lay sung gtidm gianh quyen song eho
minh. Nuoe Due, que hudng eua "thi si va triet gia" vita
say me CUQC each m<;1ng hung trang eua nuoe Phap Ian
bang, vita kinh hoang va e ng<;1i tniOC S\i hon lo<;1n h�u
each m<;1ng va S\i chem giet b<;10 tan va VO nghia cua nhung
the ll;ic C\iC doan nhan danh each m<;1ng, day Napoleon
len cam quyen chuyen che tu 1799. Nuoe Due l9i som
tro thanh n<;1n nhan cua Napoleon va hau nhu mat het
tat ca sau khi that tr�n nam 1807 voi hoa uoe Tilsit va bi
ap d�t nhung dieu khoan boi thuong chien tranh nghi�t
TRO CHUY(N TRlfr HOC + 201
nga, tlio'ng duo'ng muoi sau lan thu nh�p thuong nien.
Dat nuoc tan nat, dan chung ngheo ki�t, dong ru<)ng b6
hoang.
Nguoi Due, trong hoan canh ay, tham thia hai dieu:
can thay doi the gioi ( nhu tam guong nuoc Phap) nhung
kh6ng phai thay doi m9t each "phi ly tinh" bang b�o l\ic
mong mu9i va kh6ng kiem soat dugc; - nhfing cai each,
doi moi mang tinh tien be) cua Napoleon ( anh huo'ng
den toan chau Au) can dugc tiep thu, nhung khong the
tra gia bang vi�c danh mat slj co ket dan t9c, tinh doan
ket va slj an ninh. Neu "tinh yeu ba ngo�i" ggi nen slj am
cung, an toan, nhung khong du d9 n6ng bong de day
con nguoi xuong duong, l�p chien luy, lam each m�ng
b�o ltjc thi giai phap con l�i la lam... each m�ng tinh
than, bang giao dt;tc, dao t�o. Vi�c cac triet gia Due thoi
ky nay duQ'c m�nh danh la "nhfing nha each m�ng Phap
trong linh Vljc tinh than" con do m9t yeu cau thljc te:
phai "cuu nuoc" trong hoan canh nghi�t nga. Wilhelm
von Humboldt ( 17 67-1835), nguoi gifi tr9ng trach cai
to giao dt;tc va la cha de cua d�i h9c hi�n d�i mang ten
6ng, keu g9i slj ung h9 cua thu tuong Hardenberg: "Khi
dat nuoc khong may ro'i vao tinh canh rat khac xtia, thi
cang can thiet phai thu hut slj chu y vao m9t vi�c va lam
noi b�t m9t phuong di�n. Nuoc Due tung khuyen khich
slj khai minh va khoa h9c ( tu thoi Leibniz the ky 17),
nay cang can tang cuong dieu ay de tranh thu thi�n cam
cua nuoc ngoai, va, bang m9t each VO h�i ve ehinh tri,
d�t cho duQ'e m9t sue m�nh tinh than o nuoe Due, vi
sue m�nh ay se het sue quan tr9ng ve nhieu m�t trong
tuong lai". N6i khac di, nuoc Due phai giuong cao ng9n
co giao dt;tc va khoa h9c, phai cuong trang ve tinh than
de duQ'c lan bang kinh ne sau khi chiu b�i tr�n. Mat bet
sue m�nh doi ngo�i, cang phai thang lung dung d�y de
xay dl;ing sue m�nh tu ben trong! Du chiu nhieu tr6' ng�i,
kh6 khan do cac the ll;ic bao thu gay ra, chien luQ'c "cuu
nuoc" cua Humboldt da thanh cong my man, va nuoc
Due da tr6' thanh quoc gia hung m�nh nhat va giau sue
sang t�o nhat ve giao dt;tc, khoa h9c, cong ngh� suot the
ky 19 va nua dau the ky 20, t�O Co' So' vfing Vang cho nuoc
Due thong nhat ngay nay.
_, ft? , , A?
NHAT THE VA TOAN THE

"Nhat the" va "toan the" la tieu ngfi hay y ni�m dan
dq.o cho tu duy giao dl)C thoi ky nay. Du dong tinh hay
phan doi, }' tuo'ng Ve m9t nen giao dl)C toan di�n, thong
nhat, bao quat van con anh hu6'ng sau d�m den ngay nay,
va khong the quen ke khai sinh ra no: thuyet duy tam
Due sau Kant. M9i loi "len an" no la d¢c doan, vien mo,
xa roi th\ic te phan Ion bat nguon tu nhung ng¢ nh�n
dang tiec. Tuy nhien, gap phan khong nh6 vao S\i ng¢
nh�n ay lq.i chinh la do slj phuc t�p, truu tuQ'ng va kho
hieu cao d¢ Ian khong it nhung cho cljc doan, mau thuan
cua nen triet h9c d�c thu nay. Trong khuon kho gioi hq.n
va pho thong cua Cau chuy?n giao d1:tc, chung ta chi co
the de c�p So' qua hai chu de gan bo voi nhau nhti hai
m�t cua m¢t dong tien. Tntoc het, ve tinh nhat the va
toan the nhu la d<)ng ll;ic va ml)C tieu cua giao dl)C. Va
thu hai la ve ban than khai ni�m "giao dl)c" het sue d¢c
dao va sau sac cua thuyet duy tam Due. Th�t the, hiem
c6 khai ni�m nao trong linh Vljc khoa h9c nhan van va
xa h9i l�i gay nhieu thac mac va am vang nhti khai ni�m
"Bildung" trong tieng Due, hau nhu khong the dich tr9n
nghia sang tieng ntioc ngoai. Tit" education" quen thu9c
trong tieng Anh khong phan anh duQ'c n9i dung cua n6j
tit "liberal education" khong tat c�n duQ'c n9i ham cua
n6. Tit"formation" c6 phan sat hQ'p hdn nhung van chi
n6i len duQ'c m9t phudng di�n. Nhu ta se thay, "Bildung"
(t�m dich la"dao luy�n") so di kh6 dich vi n6 gan lien voi
tu duy ve tinh nhat the va toan the cua tinh than, va ta
khong the hieu duQ'c neu khong chia se niem khao khat
khon nguoi cua ca trao luu duy tam Due the ky 18 va 19.
Houy TAM oli'c": MOT TII DUY DAY MANH LI/C

"Thuyet duy tam Due" la trao luu triet h9c chiem
dinh cao suot 60 nam tit 1770 ( hay c6 the tit 1781 v6'i
s\i ra doi tac pham bat hu Phe phan ly t£nh thuan tuy cua
Kant) den 1830 (khi Hegel qua doi) va c6 the n6i la thoi
ky c6 y nghia quan tr9ng nhat trong Iich SU triet h9c tay
phudng. Trong linh Vljc van h9c, toan b9 cac thoi ky noi
tieng nhu"Bao tap va Xung kich", "chu nghia co dien" va
"chu nghia lang m�n" ciing thliong dtiQ'C xep chung vao
"duy tam Due". N 6i th�t ngan g9n, "thuyet duy tam" hay
dung hdn "thuyet y ni�m", nhli ten g9i cua n6 tit thoi co
d�i, quan tam den nhung hinh thuc doi song"cao hdn",
trong d6, the gi6'i "dich thl.jc" duQ'c nam bat chu yeu ve
m�t "y ni�m", tiu tien cho thai d9 song" d�p" (tham my),
va, ben c�nh doi song thuong ngay, no Ive vudn len chat
luQ'ng song mang tinh tinh than cao hdn.
Trang s6 nhung khuon m�t chu yeu cua thuyet duy

tam Due phai ke den l(ant va cic triet gia sau Kant:
Johann Gottlieb Fichte (1762-1814), nguoi c9ng
tac voi W. Humboldt trong de an cai each giao dvc,
Friedrich Wilhelm Joseph Schelling (1775-1854),
Georg Wilhelm Friederich Hegel (1770-1831) va ca
thi si Friedrich Holderlin (1770-1843). Tat ca h9, moi
nguoi theo each rieng cua minh, deu ra sue "xu ly" di san
khong 16 do tien boi I. Kant de l�i: du nguong m9 hay
duQ'c kich thich, gQ'i hung, hQ tim each "hoan thi�n" ho�c
"vuQ't qua" l(ant, VOi Cao VQng khong may khiem ton Va
th�n tr9ng! Roi ban than moi nguoi ciing tim each "vuqt
qua" nguoi di truoc, voi VO so nhung giai phap khac
nhau, t�o nen quang canh sinh d9ng va nao nhi�t chua
tung c6 trong doi song tu tudng truoc nay, mang l�i cho
tu duy triet h9c n6i chung va tu duy triet h9c giao d9c
n6i rieng nhung y tudng va duong huong duQ'c xem la
sau sac nhat va ciing gay tranh cai nhieu nhat. Tinh than
hi�n d�i ve van h6a qua th�t da duQ'c khai sinh trong dien
ngon "khai minh" va "lang m�n" nay, khi n6 m�nh me
khang dtnh va bao v� slj "tlj do chu quan" cua con nguoi
"hi�n d�i".
37. GIAO DUC:

. CONG CUOC .
DAI. H0AGIAI?
C han-Thi�n-My la mc;,t the thong nhat. Nhieu

nguoi nghI nhti the chu khong chi o thoi co dq.i.
Cong lao lich SU cua Kant la phan bi�t rq.ch roi ba linh
Vljc nay. Chung c6 the hQ'p nhat v6'i nhau o... cu6i chan
troi, nhung khong phai dong nhat. Nho the m6'i dam
bao dtiQ'C slj dc;,c l�p cua cai Chan (khoa h9c) va cai My
( ngh� thu�t), khong cho cai Thi�n ( d<J.o due) va cai T6t
( chinh tri, kinh te...) tuy ti�n chen vao ! Triet thuyet duy
tam Due sau Kant tim each hQ'p nhat lq.i, tren Cd so tiep
thu thanh qua phe phan cua Kant, mc;,t no ll;ic day tham
v9ng va gay anh huong mq.nh len tti duy giao d1:1c.
HOA GIAI NHO'NG M4T DOI L4P

' ,, - - ,._' A
Triet h9c "duy tam" c6 y nghia rat khac nhau ndi cac
d<J. i triet gia: l(ant, Fichte, Schelling, Hegel. Helferich,
trong cong trinh khong 16 Ljch SU triet h9c tit khiti thuy
den dudng d,;ii nh�n dinh: "Lich SU thuyet duy tam Due
la no h.;cc vucjt qua nguoi di trtioc. Hang lo�t giai phap

d9c dao dticjc thu nghi�m Va qua th�t la m9t CUQC phieu
ltiu tinh than VO tien khoang h�u". The nhting, h9 deu
c6 chung m9t d9ng hjc: vucjt qua tti duy nhi nguyen va
di tim m<)t nguyen ly thong nhat. Nhu vua n6i, ly tinh
con nguoi duqc "chia thanh ha phan" ndi !Zant: Chan,
Thi�n, My ( qua ha quyen Phe phan noi tieng cua !Zant,
moi quyen ban rieng ve m<)t linh vtjc) can dticjc hQ'p
nhat l�i. Nhung lam sao vucjt qua nhung "phan dinh
ranh gioi" cua Kant giua chu the va khach the, t\i nhien
va tinh than, ly thuyet va thl.;ic hanh? HQ tra loi: phai tu
cai tuy�t doi cua m<)t nguyen ly thong nhat. Boi toan b9
sl.j hieu biet cua con nguoi ciing the: tri thuc khong phai
la vi�c c9ng don l�i, ma phai xuat phat tu "m9t" nguyen
ly chung, duy nhat, neu khong se hon lo�n va khong
nhat quan. Tuy nhien, nguyen ly nay la gi thi moi nha l�i
ciing c6 quan ni�m khac nhau! C6 dieu, h9 cung chia se
chung m9t khao khat rat manh li�t, do la S1j hoa giai giila
nhilng cijp doi ltJ.p cua tu duy nhti giua nhat the va da the,
huu h�n va VO cung, triet h9c va ton giao, ly tinh va khai
thi, v.v ... Ai ciing tha thiet v6'i cai "tuy�t doi", tu d6 moi
nguoi xay dvng m9t "h� thong" rieng nhting deu ch�t
che, nhat quan, phuc t�p va khong khoan nhticjng.
Vi�c say stia xay dvng nhung h� thong tti ttiong th�t
ra khong ddn thuan vi d9ng Cd triet h9c ddn thuan. Hinh
thuc do SQ cua tung h� thong COil la ndi de nuoi dtiong
va dieu tiet long nhi�t huyet, noi dau doi va sl.j phan n<)
tntoc thl.;ic tr�ng chinh tri, xa h<)i. Chinh boi canh soi
d<)ng cua thoi d�i (D�i Cach m�ng Phap voi nhung h�
qua va thach thuc cua n6 nhu da de c�p trlioc day) d�t ra

nhi�m V\l moi me va hue thiet cho cong CUQC "Bildung"
("giao d\lc"). Giao d\lc, theo nghia ay, khong con la stj
tich luy kien thuc, ma, tren het va truoc het, mang L�i
stj giao thoa giua cai chung va cai rieng trong vi�c nh�n
thuc the gioi va nh�n thuc chinh minh, luon ttj vliQ't qua
ban than de tim ra hinh thai moi, phu hQ'p voi stj ttj do va
ttj quyet, huong den nhung ly tu6'ng pho quat cua Chan,
Thi�n, My. Neu chua thtjc hi�n duQ'c thi it ra cung phai
ducjc suy tlio'ng va phan dau.
Buoc vao the gioi hi�n d�i do D�i Cach m�ng Phap
mo' ra, con nguoi ca nhan dung trlioc thu thach chua tung
co. Gan b6 voi "xa h9i cu", voi nhung le lu�t cua c9ng
dong truyen thong (nhat la 6' nuoc Due l�c h�u), con
nguoi ca nhan c6 stj an toan, am cung, gan giii, nhung l�i
ch�t h�p, tu tung, mat ttj do, khong hoa hQ'p ducjc voi stj
"ttj do chu quan" theo ly tuo'ng ve stj ttj tri cua Kant, va
ly tlio'ng ve CUQC song "dich thtjc" cua Rousseau de tro'
thanh m9t Stj "thong nhat C\l the".
Vi the, "Bildung" co nhi�m V\l khoi ph1:1c tro' l�i stj
thong nhat da mat giua ca nhan va the gioi (xa h9i) a
m9t cap d9 cao hdn, tuc thong nhat a cap d9 ttj do va ly
tinh. Con nguoi da duQ'c giai ph6ng khoi xa h¢i cu tu
nay khong chi biet SU d\lng ly tri cua chinh minh (Kant)
va lang nghe tieng g9i cua ludng tam minh (Rousseau)
ma con phai "hoa giai" voi the gioi o' cap dQ cao hdn.
Hoa giai "voi" the gioi va Iich SU hay n6i each khac, hoa
giai "giua" ttj nhien va van h6a, giua tat yeu va ttj do, giua
chinh tri va d�o due... de d�t duQ'c stj thong nhat la cao
VQng hay ao v9ng? Nguoi ung h9 thi cho rang "giao dt;tc"
(Bildung) ma khong co khat v9ng ay se tro nen VO nghia;
nguoi hoai nghi thi cho rang nhi�m V\1 ay la qua sue
nguoi, vi hoa giai voi nhau o "trong" the gioi con chlia
Xong, noi gi den hoa giai "voi" the gioi, m9t cong CUQC
le ra chi nen danh cho... Thuqng de! Xu huong hoai nghi
ngay cang chiem liu the, tuy nhien khong vi the ma - n6i
nhu ngq.n ngu Tay phlio'ng- hat ca dua be cung voi ch�u
nlioc tam!
"TiNH TOAN THE" NHII MOT AN DV

Tinh thong nhat (hay nhat the) di lien voi tinh toan
the nhli la dinh de thu hai trong triet thuyet duy tam
Due. Cung giong nhu truong hqp truoc, tinh toan the
duQ'c ca ngqi ("cai toan the la cai dung th�t"j "cai toan
the thi nhieu ho'n tong so cac b9 ph�n") va cfi.ng bi da
kich ("cai toan the la cai sai, cai khong dung th�t"; "tong
so nhung b9 ph�n thi nhieu ho'n cai toan the"... ). S\i hoai
nghi cung ngay cang Ion, nhung, trong giao dt;tc, may ai
lq.i phan doi slj thong nhat va tinh toan the cua the xac,
tinh than va tam hon, hay cua ban tay, khoi 6c va trai tim
n6i nhti nha giao dt;tc Pesl:alozzi?
Ben Cq.nh chuc nang nh�n thuc, tinh toan the con la
m9t yeu cau tham my va dong thoi dtiQ'c thuc day bcti
d(>ng co' dq.o due nua. Nen giao dt;tc "toan the lu�n" doi
h6i phai vun boi m9t quan ni�m "toan the" ve con nguoi.
Hanh d9ng sti phq.m phai quan tam den vi�c ket noi
dong thoi va dong dang giua nhieu linh v\jc khac nhau:
xu
tri thuc, tinh cam, dq.o due va ung xa h9i. Theo quan
TRO CHUY(N TRlfr HOC • 209
ni�m nay, m9i S\i phien di�n, m9t chieu, CO l�p trong
giao dl;lC phai nhu'.ong cho cho S\i can doi, da vien tu'.qng,
da chieu, n6i mg.ng. "Tich hQ'p thay cho phan ly va log.i
tru" van dang la khau hi�u thoi thu'.Q'ng, hau nhu'. c6 m�t
trong m9i Cu'.o'ng linh giao dl;lC chinh thuc Cua cac quoc
gia va trong... quang cao cua tru'.ong h9c m9i cap.
Trong boi canh h�u-hi�n dg.i Ion tieng phe phan
nhieu yeu to cljc quyen, d9c doan cua triet thuyet duy
tam Due, dieu kha bat ngova "mia mai" la nhung S\i phan
manh-von la c6ng hien cua l(ant- cfing dang nhoe clan.
Nen khoa h9c va giao dl;lC "co' gioi" tru'.oc day tro nen loi
thoi. Thayvao d6 la cai toan the hai hoa, khong bi cat Vl;ln
va gian lu'.Q'c. Nguoi ta n6i nhieu ve S\i khung hoang cua
mo hinh dg.i h9c Humboldt ( duQ'c to chuc theo nguyen
ly nhat the va toan the cua triet h9c duy tam Due), dong
thoi lg.i CO S\i khao khat am thamvu'.Q't qua S\i phan ly VOn
la d�c diem cua ky nguyen khoa h9c cong ngh� ngay nay.
Ai c6 the khang quyet chac ntch rang triet thuyet giao
dl;lC duy tam Due da lu mo va hoan toan lui vao di vang?
M(>t khia Cg.nh khac nua cua khai ni�m "Bildung" se g6p
phan tra loi "khong" cho cau hoi ay...
21 O • BUI YAN NAM �ON
.
38. GIAO DUC:
. LEN DUONG
MOI GOI
,, a thay nhung kien thuc ma trong nhung thoi dc).i

T
trtioc day, tinh than lao luy�n cua bao ngtioi da
phai day cong nghien cuu, nay dtiQ'c he). thap xuong thanh
nhung thong tin, bai t�p, th�m chi tro chdi cua tuoi au
nien. Trong stj tien b<} nay cua nen giao dl;lc, ta co the
nh�n ra lich SU cua vi�c dao tc).O van h6a (Bildung) cua
toan the gi6'i dtiQ'c tai hi�n lc).i (j nhung net phac thao".
Khong ban (j day ve stj ttidng dong giua stj sinh trien
cua ca the (ontogenesis) voi stj sinh trien cua cua ca giong
loai (polygenesis), nh�n dinh tren day cua Hegel trong
tac pham bat hu Hifn tuqng h9c Tinh than cho ta biet
them m9t kich thtioc cot loi khac trong quan ni�m ve
"giao dl;lc" (Bildung) trong truyen thong duy tam Due:
stj ttidng tac giua cai toi ca nhan va toan b¢ the gioi hay
giua cai chu quan va cai khach quan, trong di san tti
tticJng cua Humboldt va Hegel.
TRO CHUY(N TRln HOC + 211
DI SlN CUA HUMBOLDT VA HEGEL

W. v. Humboldt g9i "giao dl;lc" (Bildung) la "stj tudng
tac tong quat nhat, manh li�t nhat va ttj do nhat giua ca
nhan va the gioi". Tien trinh giao dl;lC thanh cong la hap
thu "the gioi" cang nhieu cang tot. V?y, "the gioi" la gi?
Theo ong, the gioi la cai "trung tam khong dinh nghia
duqc" ma m9i ngon ngu, m9i nen van h6a d�c thu deu
huong toi. Khong m9t ngon ngu, van h6a d�c thu nao co
the nam bat the gioi m¢t each toan v�n. Chi co nhung
vien tuQ'ng van hoa khac nhau va stj "phien dich" thtjc t�i
bang nhieu each moi tiep C?n dUQ'C the gioi muon mau.
Nhu the, den voi the gioi khong phai la den voi m¢t lo�i
doi tuQ'ng nao do o hen ngoai ta ma la nam bat y nghia
pho quat cua no, VUQ't ra kh6i chan troi va van canh h�n
h�p cua rieng ta. Theo nghia ay, Bildung khac voi "h9c
h6i" chi t?p trung vao stj tudng tac ca nhan voi moi
tniong khep kin cua chinh minh. Voi tu each ca nhan
la nha ngon ngu, Humboldt de xtiong mon ngu h9c so
sanh va dich thu?t lien-van hoa.
Thu hai, Bildung cung khac voi vi�c chi ton sung
no ltjc "ttj quy", "phat trien ban nga", neu vi�c lam nay
khong dan quy�n voi chan troi r9ng ma cua "the gioi y
nghia pho quat". The nhting, lam sao tiep C?n voi nhung
nQi dung mang tam voe "the gioi" co gia tri pho quat?
Hegel mang l�i nhieu cau tra loi cho de an phac thao con
kha sd sai nay cua Humboldt.
Hegel phan bi�t Bildungtheo nghia h�p va theo nghia
r9ng. Theo nghia h�p, Bildung la ch�ng dtiong d�c thu
trong stj phat trien cua tinh than ca nhan. Ca nhan clan
212 • BUI YAN HAM 10N
dan khong con b�n tam voi tung slj vi�c hay tung con
nguoi rieng le ma voi ca h� thong nhung niem tin va quy
ph�m cua c<)ng dong d�c thu ndi minh sinh song. Tien
trinh Bildung la tien trinh vuQ't qua vi�c xem h� thong
ay la dudng nhien, khong can tra hoi. M9t khi biet xem
nhung niem tin, quy ph�m ay la thu9c ( tinh than) khach
quan can phai xem xet, danh gia chinh la VliQ't khoi slj
ngay thd "chu quan", x6a bo tinh tnjc tiep va ngo�i t�i
cua chung. Ca nhan biet tu'.dng tac voi chung la d�t toi
slj "ton t�i-cho-minh", tuc nhu'. m9t chu the c6 nang l\tc
thau hieu, dien giai, bi�n minh ho�c phe phan chung.
Con theo nghia r<)ng, Bildung la ten g9i khac cua
toan b9 tien trinh dao luy�� va phat trien cua tinh than
noi chung. Do la tien trinh thuong xuyen tt;i phan hoa,
h;i phe phan, Vlidn len nhung cap d9 cao hdn qua nhieu
ch�ng duong trung gian ngay cang phuc t�p. Bildung la
tien trinh "khach quan h6a" cai toi trong nhung nguoi
khac, trong cac niem tin t�p the, de rut Cl;lC nh�n ra chinh
minh trong nhung thanh tlju khach quan ay m9t each
tinh tao va co phe phan.
Giao dl;lC la ho�t d9ng tinh than. N oi ddn gian, do la
vi�c t�p hQ'p va phan lo�i slj v�t, slj vi�c dlja tren nhung
cho giong nhau va khac nhau cua chung de xay dljng
nhung khai ni�m thich dang. T�p hQ'p va phan bi�t la tim
ra cho giao thoa giua nhung gi la dung dan, c6 gia tri
khach quan va the hi�n trong nhung phan doan. Phan
doan chi dung khi chung du'.qc bi�n minh bang nhung
lu�n cu du'.qc nhung nguoi co ly tri dong tinh chap nh�n.
Noi khac di, nhung phan doan, nh�n djnh dung dan nhat
thiet vu'Q't ra khoi b6i canh h�p hoi nho h�p cua moi
tniong van h6a xa h<)i d�c thu, t�o nen duQ'c cai "khong
gian logic pho quat". Khong gian pho quat ay dong nghia
v6'i thu�t ngu kinh dien: "the gi6'i".
DIEU Kl�N CAN VA DU CUA "BILDUNG"

Vi cong CUQC dao luy�n van h6a v6'i CUQC chdi Ion,
dieu ki�n tien quyet la de cho m9i nguoi duQ'c tham gia
CUQC chdi m9t each binh dang. Yeu cau c6 ve hien nhien
ay, trong thljc te, bi vi ph�m lien tt;ic, nhat la v6'i tre em va
nguoi tre tuoi khi hQ la n�n nhan cua l6i giao dt;tc nhoi
SQ. HQ thuong khong duQ'c khuyen khich, th�m chi,
ngan cam tham tra nhfing khang dinh, quy ph�m trong
sach giao khoa, trong niem tin t�p the. N6i theo ngon
ngu Hegel, hQ khong c6 Cd h<)i "khach quan h6a" tni6'c
khi th�t slj "n<)i tam h6a" nhfing khang dinh, niem tin bi
nhoi nhet ay.
Do d6, giao dt;tc luon c6 nghia la slj khoi hanh. Khoi
hanh de di ve dau? Khong phai de di den nhung h�
thong kien thuc va niem tin d�c thu, h�n h�p, trai l�i, la
len duong thljc hanh vi�c l�p lu�n, ly lu�n mang tinh suy
ly, can nhac gifia nhung chu thuyet khac nhau cung v6'i ly
le bi�n minh ho�c phan bac chung.
Cu9c "khoi hanh suy ly" ay la dieu ki�n can, nhung
chua phai dieu ki�n du neu thieu d<)ng Cd va tli the thich
hQ'p. D<)ng Cd nay khong gi khac hdn la slj "thau cam" ve
chinh nhfing niem tin hay tri thuc con o giai do9-n ngay
thd, me mu<)i, tien-khai ni�m cua chinh minh, voi bao
uoc md, scj hai, hoang mang gan lien voi chung. Nhung
21, • BUI YAN NAM �ON
nien1 tin nay can duQ'c giai bay trong lop h9c va vi�c giai
bay ay la khoi diem cua vi�c d�y va h9c.
Tu slj thau cam chinh minh se di den vi�c thua nh�n
va ton tr9ng nguoi khac. Day la "buoc nhay" tu slj "ke
le" chu quan sang dien d�t m9t each suy ly. "Ton tr9ng"
n6i o day la xem nguoi khac ciing la m9t "trung tam y
thuc biet suy ly", c6 quyen danh gia, llja ch9n va quyet
dinh giong nhu minh. Nhu the, ton tr9ng nguoi khac la
thua nh�n nang lljc suy tu va hanh d9ng ( it ra la o d�ng
tiem nang) cua nguoi khac, cua h9c sinh, sinh vien tren
con duong v�n d�m. Ta g�p l�i o day nguyen tac d�o due
cot l6i cua triet thuyet giao dl,lC tu Kant den Hegel: con
nguoi la "cuu canh tlj than". Ly tuong nay ciing se duQ'c
cac nha giao dl,l C Anh-Mytiep thu va tan dong. Noi b�t
la]ohn Dewey ( ta se tim hieu tiep theo day), luon nhan
m�nh rang gia tri cua giao dl,lc la phat huy tiem lljc cua
"con nguoi tlj than", chu khong phai la bien hQ thanh
Cong C\1 cho nhfing m\}C dich chinh tri, kinh te, xa h9i
nhat thoi va ngo�i t�i.
"Liberal Education" (Giao d1:tc khai ph6ng) trong the
gioi Anh-My di theo cam hung ay, tuy khong tat c�n het
duQ'c n9i ham cua tu "Bildung", trong d6 nhin nh�n ca slj
that VQng, bat h�nh Va dau kho cfing la thanh to tat yeu
cua "giao dl,lc" nhli se ban them o bai sau.
TriBt tnuyBt giBo dgc "dgng nan1t"
�-� Jf
6'
j'� A�
()
�_
tJ {)
39. GIAO DUC:

NHONG CHANG DUONG
THANH GIA
T a thuo'ng biet cau danh ngon: "vi�c h9c nhu di

thuyen tren dong nu6'c nguqc, khong tien at phai
lui". Hieu theo nghia "khuyen h9c" thong thuo'ng, vi�c
h9c va nguo'i h9c d day tuy gan b6 m�t thiet, nhung van
la hai, nhu trong hinh anh so sinh: dong nu6'c va chiec
thuyen. Trong tu duy giio dl;1C cua Hegel ( 1770-1831)
vaJohn Dewey (1859-1952), ca hai thljc ra chi la m¢t:
nguo'i h9c dong nhat v6'i vi�c h9c, nhu la ke tlj "vie
lay thinh gii" cua do'i minh, v6'i thu�n lqi va kh6 khan
("nuo'c xuoi" va "nlio'C nguqc"), hy VQng Va that VQng,
h�nh phuc va kho dau. Hegel: "giao d\lC (Bildung) gan
lien v6'i trai nghi�m ve slj bat h�nh". Dewey: "giio dt;tc la
hanh d¢ng va chiu dau kho, chu khong phai ddn thuan
mo' mang kien thuc". M¢t stj g�p go 1� thuong gifia hai
triet thuyet giao dt;tc m6'i tho�t nhin tuo'ng nhu gifia
nu6'c v6'i Itta!
H�NH PHOC VA BAT H�NH CUA "coN NGlllJI Hl�N o�I"

"H�nh phuc" cua con ngu'o'i hi�n d�i la du'Q'C giai
ph6ng khoi st;( "l� thuc)c ngc)t ng�t" de c6 the "xung toi"
nhu' mc)t chu the hanh dc)ng tt;( do voi tu' each ca nhan
"tt;( tr9ng" va "tt;( tin". Nhung, dong th6'i, h�nh phuc ay
la bap benh, boi phai dau tranh hang ngay, hang gio' de
bao v� n6. Con ngu'o'i hi�n d�i chi trai nghi�m du'Q'c sv tlj
do khi hoan canh buc)c h9 phai lam nhu the. Con nguoi
hi�n d�i chi hinh thanh trong CUQC dau tranh doi du'Q'C
"cong nh�n" (Hegel), cung the, "tinh chu the" ra doi tu
sv de khang, chu khong tu sv ban phat. Theo nghia do,
trong mc)t the gioi hai hoa va tt;( man, at tt;( do va giao
dl.JC lzhong chi lzhong can thiet ma con khong the CO
duQ'c ! Hay n6i ngu'Q'c L�i, dieu ki�n can va du cho giao
dl.JC chinh la Slj tang cu'ong khong ngung }' thuc Ve tlj do.
Mo rc)ng ra, khong phai ngau nhien khi Hegel la tac gia
cua lo'i khang djnh thoi danh: "Ljch SU the gioi la slj tien
be) trong y thuc ve tlj do".
Tuy nhien, day khong phai la mc)t d�i le) thenh thang,
bang phang! Nhu da nhac qua, giao dl.JC kh6ng dong
nghia voi h�nh phuc (ca nhan), trai l�i, di lien voi trai
nghi�m ve st;( bat h�nh. Hdn dau het, y tuong nay duQ'c
chat l9c va trinh bay c6 h� thong trong tac pham bat hu
"Hi¢n tuqng h9c Tinh thcin'' ( 1807, ban tieng Vi�t, NXB
Tri Thuc, 2006, 2013 ). Tac pham triet h9c vi d�i ay qua
th�t con la mc)t "tieu thuyet giao d1.Jc" (Bildungsroman),
ve nen hue tranh toan canh va bi trang cua dien trinh
giao dl.JC n6i chung. Mai bu'oc nh�n thuc cua con ngu'oi
(gQi la "moi hinh thai y thuc") hinh thanh day ttj tin va
218 • BUI YAN HAM 10N
ca tlj phl;l nfia, nhung roi deu tlj Sl;lp do khi vliong phai
1nau thuan n9i t�i, tham thia slj bat lljc cua minh khi d6i
chieu giua tham v9ng va thljc te. Con nguoi tlj minh
phai thay d6i thu6'c do, qua d6 nang minh len m9t bu6'c
nh�n thuc moi, roi l�i that v9ng Va CU the tiep tl;IC di SUOt
nhung "ch�ng duong thanh gia" cho den khi d�t duQ'c slj
tho a man. Nguoi d9c chung ta c6 quyen khong... tho a
man v6'i slj "th6a man" sau cung cua Hegel, nhung kh6
c6 the khong tan thuong nhung phan tich va nh�n dinh
sau sac cua ong: moi bu6'c nh�n thuc, h9c h6i - nhu m9t
tro dua cay nghi�t - luon day con nguoi den cho that
v9ng, th�m chi "tuy�t v9ng". Va chinh slj "tuy�t v9ng"
se don con nguoi vao duong cung de phai tlj tim thay
sinh 19 va sue song m6'i. Hegel g9i toan be) dien trlnh ay
la "lich SU kinh nghi�m cua y thuc", va slj hoai nghi lien
tl;IC thay O day khong xuat phat tu thai dQ hay Cai nhin
bi quan cua nguoi quan sat ma la m9t "thuyet hoai nghi
( duQ'c y thuc) tlj thljc hi�n lay".
Trang linh vljc thljc tien, slj ra doi cua t\i do cang
minh h9a dieu nay m�nh me hon nfia. M¢t trong nhung
chuong noi tieng nhat cua tac pham nay ("Ve lam chu
va lam no") cho thay slj tlj do ( trong y thuc cua nguoi
lam no va v6'i tu each la tlj-y thuc) phai trai qua nhieu
giai do�n. Tho�t dau, nguoi lam no a the yeu, chi co the
gifi thai dQ "khac ky", hai long v6'i slj tlj do nQi tam cua
minh, cam ph�n phl;IC V\l nglioi lam chu, nhling ngay
cang nh�n thay nguoi lam chu phl;l thu9c vao minh.
Giai do�n "hoai nghi" bat dau khi nguoi lam no nghi
ngo vai tro cua chinh minh va nhat la nghi ngo ca slj liu
vi�t ve quyen l\ic tinh than cu.a nguoi lam chu. Nhung
r6i nguoi lam no l�i ro'i vao "y thuc bat h�nh" khi nh�n
ra rang ban than minh vua la no ma cfi.ng vua la chu,
song chua tim ra loi thoat. Tu stj t\i do don thuan trong
n<)i tam, r6i stj ttj do bat an trong stj nghi ngo den y
thuc bat h�nh vi chua "hoa giai" duqc v6'i chinh minh,
con duong di t6'i stj ttj do "ly tinh" cu.a chu the hi�n dq.i
la con duong con xa ngai ! Sennett, khi ban ve chudng
nay, da cam than: "Vl ttj do, nhan loq.i con phai chiu
dtjng bao nhieu noi clan v�t, that v9ng va bat hq.nh nfia
day?". Nhung, o giac d<) triet h9c giao dl;lc, Lars Loevlie,
nha triet h9c giao dl;LC Na Uy, nh�n xet: o day, giao dl;LC
(Bildung) duqc quan ni�m nhu la kinh nghi�m chuyen
h6a cu.a y thuc trong stj tudng tac gifia ca nhan va "van
h6a" (moi truong xa h¢i). Chu the la tac nhan vua ttj
tri vua phl;l thu9c, bu9c phai ttj vu6'ng vao nhung mau
thuan. Cac kinh nghi�m nay doi hoi ta phai c6 cai nhin
phe phan ve chinh l�p truong co huu cu.a minh cfi.ng
nhu tiep thu cac l�p truong doi l�p. Th�t the, neu tra
hoi la nguyen tac cu.a ly tri, thi vi�c "an nghi" ndi cau
tra loi da tim thay chi la Stj an nghi t�m thoi Va la Cd h<)i
cho vi�c tiep tl;LC tra hoi. Ghio d1;1c la tien trinh pha b6
va dao l<)n gia tri doi v6'i kho tang kinh nghi�m, nhu
each noi mq.nh me CU.a m9t nha giao dl;LC h9c khac.
DEWEY: GIAO DVC LA DOI Mdl KINH NGHl�M

Tru6'c khi gi6'i thi�u ve John Dewey ("triet gia l6'n
nhat cu.a My, theo Bertrand Russell) va triet thuyet giao
dl;LC "thtjc dl;lng" (ma chung toi de nghi djch la "dl;lng
hanh") CU.a ong, xin nhac qua vai y tuong Cd ban CU.a
Dewey tu'ong dong voi tinh than cu.a triet thuyet duy
tam Due.
Giao d\lC - d9c l�p voi phuong phap tien hanh -,
theo Dewey , bao gi6' cung la "sv khong ngung doi moi
kinh nghi�m". Theo do, m9c tieu cu.a giao d9c khong
phai d ben ngoai ma nam ngay trong chinh tien trinh
giao d9c. Dewey minh h9a bang ngh� thu�t ban cung.
M\lC tieu cu.a ban cung khong phai la hong tam ( ta.ch ro'i
voi vi�c ban) J ma la ban lam sao de trung du'Q'c hong tam!
N 6i each khac, chinh "vi�c lam" giao d9c chu khong phai
ban than giao d9c la m9c tieu. Tien trinh giao d9c, do
do, bao ham nhung tien trinh tlj trai nghi�m, "biet b6
di nhung cai cu va them vao nhung cai moi coy nghia".
Giao d9c la hanh d<)ng va chju dau kh6 gi6ng nhu trong
·cu9c d6'i, vi the, cu'ong linh cot loi cu.a triet thuyet giao
d9c hanh d9ng cu.a Dewey se la: "nha tru'6'ng la xa h9i
thu nh6 d dt;1ng bao thai".
40. MOT
• GAM KINH NGHIEM
..... ::it. ,,. �:
HON MOT TAN LY THUYET?
T rong tac pham noi tieng Dan chu va giao dl:lc (ban
tieng Vi�t cua Ph�m Anh Tuan, NXB Tri Thuc,
2008, 2010, 2012), John Dewey co cau viet noi tieng
khong kem: "M<)t gam kinh nghi�m tot hdn m9t tan ly
thuyet, ddn gian chi vi ly thuyet chi c6 y nghia song d9ng
va kiem tra dtiQ'c o trong kinh nghi�m. Kinh nghi�m, du
khiem ton nhat, cfing c6 the san sinh va chong do cho ly
thuyet, con ly thuyet ma khong lien h� voi kinh nghi�m
thi khong the xac dinh va nam bat nhti la ly thuyet. N6
de tro thanh cong thuc, thanh khau hi�u dau moi, khien
tti duy va "ly thuyet" dich thtjc tro nen khong can thiet
va khong the co dtiQ'c".
Vi�c nhan m�nh den "kinh nghi�m", va cung voi
no, la "hanh d9ng" khong phai la dieu moi me. Dong
hay Tay deu thay moi quan h� gifia "tri" va "hanh". Tu
th6'i co d�i, triet h9c Tay phudng chang tung quan tam
den "hanh d9ng" (vita activa) do sao? V�y, quan ni�m

cua Dewey, nha triet h9c giao dl;lC hang dau cua nuoc
My, co gi th�t S\i moi me de ta khong hieu nham "triet
thuyet dtJng hanh" (pragmatism) cua ong la m9t thuyet
"thl;ic dtJng" tho thien, n6ng C<;ln? Trong khu6n kho gioi
h<;1n VOn co, ta Se thu tim hieu triet thuyet giao dl;lC CUa
Dewey qua m9t so cau hoi: Dewey la ai? Giao dtJC la gi?
Truong h9c la gi? N9i dung cua giao dtJC la gi? Dau la
ban chat cua phudng phap giao dl;lc? va sau cung, nha
tniong dong gop gi cho S\l tien hQ xa h9i?
DEWEY: MQT CUQC D(fl RAT DAI...

Voi tuoi th9 den 93, Dewey (1859-1952) qua th�t
c6 m<;>t CUQC doi day kinh }ich. Va con day sinh ll;ic nua:
vq mat som (tu nam 1927), 6ng lay ha vq thu hai khi
moi... 87 xuan xanh! Sue viet con khung khiep hdn nua:
toan t�p gom 37 t�p! Doi 6ng trai qua hau nhu toan b9
}ich SU day bien co cua Hoa l(y va the gioi hi�n d<;1i: CUQC
n<;>i chien Nam Bae (1861-64), CUQC d<;1i suy thoai nhung
nam 20 cua the ky 20, hai CUQC the chien, S\l bung no cua
kinh te sau 1945, dua nuoc My len hang cuong quoc the
gioi, chung kien nhung tien be) vuqt b�c ve khoa h9c,
cong ngh�: xe hdi, may bay, born h<;1t nhan, sanxuat hang
lo<;1t tren bang chuyen... Tat ca cung co long tin vao kho
kinh nghi�m phong phu va da d<;1ng cua the gioi, nhat la
ve kha nang kiem soat va thao tung the gioi va xa h9i.
Tu nam 1844, sau khi tot nghi�p d<;1i h9c ]ohns
Hopkins voi lu�n van ve triet h9c Kant, ong bat dau
giang d<;1y t<;1i D�i h9c Michigan, roi 10 nam sau, ve D�i
h9c Chicago. Chinh thoi ky cJ Chicago, ong thay d6i

nhieu ve nh�n thuc triet h9c, thien ve phai duy nghi�m,
tu d6 phat trien ly thuyet dvng hanh va c6ng cv lu�n ve
vi�c truy tim nh�n thuc va chan ly. Ong co Cd h9i bien ly
thuyet giao dvc thanh thl;ic hanh: lanh d�o "Vi�n Giao
dvc" va "Truong thl;ic nghi�m giao dvc'' noi tieng thu9c
D�i h9c Chicago trong thoi gian dai. Nam 1904, ong
chuyen ve D�i h9c Columbia d New York, tiep tvc giang
d�y triet h9c cho den khi ve huu vao nam 1931.
La m9t trong nhung nha triet h9c giao dvc c6 anh
hucJng Ion nhat trong the ky 20, ong con la nguoi d�i
di�n chinh danh nhat cho trao luu khai phong va dan
chu hoa nen giao dvc trliong oc. Co le chinh CUQC doi
giau trai nghi�m ve nhung slj d6i thay nhanh ch6ng, soi
d9ng, khong chut tri tr� cua the gioi chung quanh, nhat
la d nuoc My que huong ong, da giup ong hoai nghi va
phe phan nhung Cao VQng di tim "nhung chan ly vinh
cuu va bat bien" cua triet h9c truyen thong. Nhan de vai
tac pham cua ong: Di tim Sf! xac tin ( 1919) 1 Doi moi triet
h9c ( 1920) phan nao n6i len dieu ay. Theo ong, nhi�m
V\l cua triet h9c la phai mang l�i phuong phap de suy
nghi va giai quyet nhung "van de" ( thtjc slj) cua con
nguoi. Tue phai lam ro, phe phan va xac dinh l�i nhung
gia tri va niem tin cua xa h9i, nham giai quyet nhung van
de va xung d9t nay sinh trong nhung thoi ky c6 sv bien
d9ng van hoa. Ong tri�t de de cao "th\ic h9c", chong l�i
"hu h9c" ! Tu triet h9c giao dvc sang triet h9c chinh trj
m9t each nhat quan: di tim nhung "giai phap" cho nhung
van de n9i t�i cua nen dan chu-tlj do duong d�i, ciing
nhli tai t�o ly thuyet dan chu cho phu h9p voi nhung
bien chuyen cua thoi d�i.
GIAD D�C LA Gi ?
Giao dl;lC - d9c l�p voi m9i y dinh - la "m9t S\i khong
ngung m6' r<)ng kinh nghi�m". N di de thl;ic hanh va m6'
r<)ng kinh nghi�m, theo Dewey, la:
-Thl;ic tien hang ngay trong tung hoan canh,
-Thl;ic tien nghien cuu khoa h9c, va
-Thl;ic tien giao dl;lC (su ph�m-van h6a-chinh trt...).
Theo nghia do,"giao d\lc" khong khac voi "van hoa",
vi "van hoa la kha the thay doi y nghia, la mo' r9ng va cai
a
thi�n ph�m vi cua vi�c nam bat y nghia". day, khong
he CO diem ket thuc hay m\}C dich Sau cung, ma chi CO
S\i khong ngung mo' r9ng, di bi�t hoa, roi tiep t\}C mo'
r9ng Va di bi�t hoa, noi khac di, chi CO S\i "tang trlio'ng".
"Vi trong thl;ic te khong c6 cai gi de slj tang trli6'ng bau
VlU ca, ngoc}i tru vi�c tiep tljC tang tnio'ng, nen khai ni�m
giao dl;lC ciing khong ph\lC tung m9t khai ni�m nao khac,
ngo�i tru vi�c tiep tljC giao dl;lc". Tc}i sao the? Ong tra loi
gian di: vi do la "sl.j ki�n nhan h9c hien nhien cua vi�c
tiep noi va dan xen cac the h�: "nguoi nay mat di, nguoi
kia sinh ra, tc}O nen Sl.j doi moi lien tl;lC nhung te bao xa
h9i, voi S\i trao truyen t�p quan va )' tlio'ng".
Tu do, de dang nh�n thay tre em la m<)t sinh the
nang d<)ng, thu th�p kien thuc, ky nang, each ung xu de
SU dl;lng trong ttidng lai, nho S\i ttidng tac voi moi tniong
song chung quanh. V�y, tre em va moi truong song la hai
TRO CHUYfN TRIIT HOC • 225
C\iC ma giao dl;IC phai tim each n6i lien. Ong g9i do la
"ct;tc tam ly" va "cljc xa h9i". Cvc tam ly la "ban nang"
( nhu cau, lQ'i ich, nang h;tc do ban tinh tlj nhien mang
l�i), la nen tang cua giao d�Cj CljC kia la trinh d9 "van
hoa" du'ong thoi ( thanh tlju va di san van minh, cung
each ung Xu' tich luy tu' bao doi) nhu' la thanh tri ngan
ngua vi�c "roi tro l�i slj da man".
Hai cljc ay quan h� voi nhau nhu' the nao? Dong g6p
n6i b�t cua Dewey o day la tranh ca hai l�p tntong cl;ic
doan. Theo 6ng, giao d�c "truyen thong" d?t van h6a len
tren dua tre, xem dua tre lake th� nh�n, chu khong phai
nguoi cung tham dl;i. Cljckia cung "sai lam"khongkem.
Nhan danh giao d�c "moi", "tien b9", d?t dua tre len tren
van hoa, chu tam vao nhung kinh nghi�m gioi h�n cua
dua be, thay vi hu'ong vao h�u canh va chan troi rng rai
cua van hoa, v6n can thiet de hieu the gioi va ho�t d9ng
hi�u qua. Sau khi phe binh ca hai chu tntdng cl;ic doan,
Dewey de xuong giai phap tong hQ'p: hay tu b6 vi�c "d?t
tren" va "d?t duoi", thay vao bang hinh anh cua slj "lien
tl;lc", trong do dua be la khoi diem va van h6a la dich
den cua giao dl;IC. Vi�c "dien giai" cac nhu cau cua tre
em va hoan chuyen chung thanh nhung yeu cau xa h¢i la
nhi�m v� cao quy nhat, dong thoi cung lakh6khan nhat
ma thay c6 giao va ph\l huynh phai thljc hi�n.
Dewey khong bao gio tlj nh�n minh la "tien b9"
theo nghia "lay tre em lam trung tam", vi 6ng c6 quan
ni�m khac ve nha tntong! Ong muon vuQ't qua sv "nhi
nguyen" giua "cu" va "moi", giua "truyen thong" va "tien
b9", nhu' ta se thay.
SCHOOL
DEMOCRA� SfD
41. NHA TRUONG:
NOi REN LlJYEN
NEP SONG DAN CHU
� � .... ?
! ohn Dewey, trong Tam ni¢m giao d1;tc cua toi (1897),
da viet: "Toi cho rang nha tniong tnioc het la m<)t
.nh che xa h<)i, la hinh thuc doi song cc)ng dong hi�u
qua nhat de giup h9c sinh thua hu6'ng di san cua giong
noi". Trong xa h<)i hi�n d�i, nha truong, ben c�nh gia
dinh va cac lo�i h<)i doan, la ndi thljc hi�n chuc nang xa
h<)i h6a mau mljc nhat va quan tr9ng nhat. ( "Xa hc)i h6a"
la tien trinh xay dvng nhan each toan di�n, chu khong
phai theo each hieu quen thu<)c cua ta hi�n nay la "nha
nuoc va nhan dan cung lam"!).
Sau khi biet qua quan ni�m cua Dewey ve giao d\lC
n6i chung, bay gio ta tim hieu cau tra loi cua ong cho hai
cau h6i tiep theo: nha truong la gi? N<)i dung cua giao
dl;lC la gi?
TRO (HUY(H TRlrT HOC • 227
TRIIOC HET LA "NEP SONG DAN CHU"

De thtjchi�n du9ctr9ngtrach vua neu, nha truongphai
gan lien voi xa h<)i (each tiep c�n khac so voi Rousseau),
tuc d�t "CUQC song" CUa hQC sinh vao tam diem CUa lop
h9c. Ong giai thich: "Nha tru'.ong phai the hi�n chinh CUQC
song, do la CUQC song sinh d9ng va thiet than giong nhu'.
khi h9c sinh dang d trong gia dinh, xom gieng va ndi vui
chdi". N9i dung d�y va h9c can thoat thai va duqc co due
tu moi truong quen thu<)c, tu "doi song thtjc" ay. Nhung,
Dewey tat nhien biet rang "doi song thtjc" cung bao ham
VO van nhfing oai oam, ngang trai (Iua dao, cu'.op b6c, giet
h�i...) khong phai cai gi va luc nao ciing c6 gia tri giao
dvc. Vi the, trong quyen sach tren, ong chi de ra m9t tieu
chuan SU ph�m la "gian luqc hoa" nham phan bi�t dieu
huu ich va dieu co h�i. Hai mudi nam sau, trong Dan chu
Va giao dl;lC ( 1916), ong bo sung them hai tieu chuan nfia.
Ben c�nh vi�c "gian luQ'c hoa" (simplify), can "s\i tinh l9c"
(purify) de h9c sinh biet ltja ch9n thai d9 va each hanh
xu, va, sau cung, la "slj can doi" (balance) de h9c sinh biet
bo sung nhung khiem khuyet trong kinh nghi�m va md
r<)ng chan troi ra khoi khuon kho ch�t h�p cua gioi tinh,
giai cap, dan tQC va chung t9c cua minh. Trong tinh than
ay, nha tru'.ong tuy khong phai Va khong the la chinh "CUQC
doi", nhung la CUQC doi du'.QC tinh luy�n, du'.QC "ly tu'.dng
hoa" vita voi kich thuoc cua h9c sinh. Nha truong the hi�n
dieu ma Dewey g9i la "CUQC song c(>ng dong" (trong tac
pham tru'.oc) hay "xa h()i dan chu d d�ng bao thai" ( trong
tac pham sau).
Trong tac pham tntoc, Dewey chi nhac qua "nen dan
chu". Trang tac pham sau, ong ban c�n ke hdn. Dewey
khong hieu din chu ddn gian nhli m9t the che chinh tri,
xa h9i, ma nhu "nep song", rat ganvoi nh�n xet cua Alexis
de Tocqueville khi ong du hanh va tim hieu nep song va
t�p quan "tu con tim" cuavung dat 1n6'i Bae My (Ne'n dan
trf My, Ph�m Toan dich, NXB Tri Thuc, tai ban nhieu Ian).
D�c diem cua "nep song din chu" trong nha tnio'ng la
mo'i gQi stj thao lu�n cua cang nhieu nguo'i cang tot trlioc
nhung cau hoiva_van de g�p phai, cho toi khi tim duqc giai
phap ma ai nay deu thayc6 phan minh trong d6. Dan chu
trong nha tnio'ng khong nham den vi�c tim da so thong
qua la phieu ma nham den nen dan chu cua Stj tham dlj Va
dong thu�n. Nguo'i thay c6 "quyen uy" khong phai bang
chuc V\1 hay truyen thong ma bang tri thuc, kinh nghi�m
va due h�nh va chi tac d9ng gian tiep. "Toi tin rang - ong
viet trong Tam ni�m - nen d�o due trong nha truo'ng den
tu CUQC song CUa nha trlio'ng xet nhli m9t toan bQ, chu
khong tnjc tiep den tu thay giao".
NOi . THANH cAc THAI CIIC

. DUNG GIAO DUC: .
Tu"nha truong xet nhu toan b9" ( hayn6i cachkhac:
"CUQC song CQng dong nha trlio'ng"), ta de doan biet IlQi
dung ra sao cua giao dvc. "Giao dvc dung dan chi c6 khi
sue lljc cua h9c sinh duqc hoan canh xa h9i thach thuc".
"Hoan canh xa h9i" la ph�m tru giao dl;IC h9c nen tang
cua Dewey trong chieu hu6'ng (Cthtjc h9c", voi nghia c9
the nhat. Thay cho cho nhung m6n h9c "truu tuqng", xua
nayvon duqc d�t len hang dau - nhuvan chlidng, ljch su,
khoa h9c tlj nhien -, Dewey chu tnidng di duo'ng vong,
thong qua nhung "ho�t d9ng" thiet thtjc hang ngay: vd,
nau nuong, may m�c, thu cong, xay cat..., nhung gi bat
nguon tu moi tru'.ong song va tu thtjc te xa h9i cua tre
em. Trong t�p lu�n van Nha truifng va Xa h9i ( 1899),
ong bi�n minh cho h9c thuyet ve "nha truong-phong thi
nghi�m" cua 6ng nhu sau:
Nhung "ho�t d9ng" nhu vua neu, neu dap ung ha
dieu ki�n, se co tac d9ng tich ctjc len h9c sinh:
1. H9c sinh t�p thoi quen nh�n di�n va xac l�p
"hoan canh" va "van de can giai quyet", the hi�n hdi tho'
cua doi song thtjc.
2. I<heu g<Ji long ham thich va quan tam hen bi ndi
m9i h9c sinh, do la, tha thiet voi vi�c giao luu xa h9i, nghien
cuu khoa h9c, <lien d�t ngh� thu�t va sang t�o cai moi,
3. Va sau cung, biet noi ket "doi tuqng" va "phudng
phap" cua cac nganh khoa h9c l�i voi nhau, - chang h�n,
nau nuong di lien voi hoa h9c va khoa h9c thtjc pham,
may m�c di lien VOi ly thuyet ve mau sac, xay cat VOi Cd
h9c va tinh h9c, v.v..
Qua cac "ho�t d9ng" ay, n9i dung cua cac mon h9c
truu tliQ'ng va hinh thuc truoc nay se duqc dip quay tro'
l�i voi khung canh xa h9i van la c9i nguon cua chung,
nhu vi than khong 16 Antee trong than tho�i Hy L�p
luon tim each ham vao long dat m� de c6 them sinh ltjc.
Voi quan ni�m nhu the ve n9i dung giao dvc, Dewey
tin rang se tranh duqc hai t� tr�ng va ciing la hai ctjc
doan: m9t hen la "chu nghia hinh thuc" kho khan, xd
cung cua truong h9c truyen thong, khong xuat phat tu
CUQC song hi�n thtjc CUa tre em, ma chi xem tr9ng tinh
h� thong cua khoa h9c va cac yeu cau ve nghe nghi�p
cua "CUQC song nguoi lon" trong tttdng lai. Va hen kia la
"chu nghia duy tinh" cua vi�c lay tre em lam trung tam,
chieu theo cam xuc va ham thich cua tre' em de chung tlj
y llja ch9n nhfing gi chung muon.
V6'i ha dieu ki�n ay, r6 rang ngttoi thay dttqc giao ph6
vai tro moi: "Toi cho rang nguoi thay la thanh vien cua
Cua CQng dong giao dl;lC biet ch9n llja anh httong nao
se tac d(>ng len h9c sinh va giup h9c sinh biet phan ung
thich hqp tnioc anh httong ay". Thay giao khong con la
"ong thay chuyen che", m<)t minh quyet dinh m9i vi�c,
ma la nguoi "tniong nh6m" biet loi cuon h9c sinh cung
c<)ng tac. Thay giao van httong dan nhtt tnioc nay, nhttng
thay doi Cung each giao dl;lC "quyen uy" bang cung each
"tham dlj c6 tham quyen".
Khong it ng<) nh�n da xay ra trong qua trinh tiep
thu quan ni�m "tan giao dl;lc" nay cua Dewey. Sau nhieu
tranh cai va phan tich, nhieu nguoi nh�n ra rang Dewey
khong he chu tnidng m<)t nha tniong khong can c6 giao
vien, chttdng trinh va slj giang dq.y. Th�t ra, Dewey khong
tin rang h9c sinh c6 the tlj ddn d<)c to chuc vi�c h9c. Trai
l q.i, van can c6 slj trq giup cua thay giao de vi�c h9c dttqc
tien hanh m9t each c6 "quy cu", c6 "h� thong" va "hen
vfing". Ta c6 the g9i d6 la chttdng trinh giao dl;lC "mo":
m<)t m�t, du mem deo de h9c sinh c6 the neu y kien va
de nghi, m�t khac, du ch�t che de kien thuc va ky nang
"khong ngung" dttqc cling co va mo r<)ng.
Ta se con den voi Dewey o hai cau h6i cuoi: ban
chat cua phttdng phap giao dl;lC Va vai tro cua nha tniong
trong slj tien h<) cua xa h(>i.
TRO CHUY(N TRIET HOC • 231
.... ,,,,. Jl
42. NGUOI GAC CONG
THIENDANG
,, hung stjkhac bi�t makhong th�t stj t�o nen dtiqc

N
nhung stj khac bi�t thi khong phai la nhung stj
khac bi�t" ! Do co le la h�t nhan cua triet thuyet dvng
hanh My1 xem nguon goc cua m9i vi�c la o trong hanh
d¢ngJ htiong den ket qua cua hanh d<)ng va mo'i gQi hanh
d9ng. Vi theJ triet thuyet dvng hanh khong tra hoi ve
nhung "stj thi�n toi cao" hay nhung nguyenly pho quatJ
ma ve stj kha bien cua the gioiJ ve tinh chat dien trinh
cua no. The gioila "de an"1la "thunghi�m",nen chiakhoa
cua stj tien b¢ khong nam trong qua khu hay trong cac
gia tri cao xa nhti thoi quen cua triet h9c, ma trong vi�c
tham dinh thtjc tr�ng. Neu ttidnglai d�t nen mong trong
hi�n t�i va con nguo'i co the t�o nen cai moi bang tti duy
sang t�o, thi con nguo'i cfing ttj ganh chiu trach nhi�m,
boi phai ttj minh can nhac trtioc nhung h�u qua cua
hanh d¢ng. Chua ban den l6'i phe binh co the co doi voi
thuyet dvng hanh: hanh d¢ng cua con nguo'i, ky cung,
c6 huong theo nhung gia tri bat bien nao khong, ta t�p
trung vao hai cau hoi sau cung trong ttiet thuyet giao
d\lc-hanh d¢ng cua John Dewey: ban chat cua phuong
phap va vai tro cua nha trliong trong slj tien bQ cua xa
h9i.
BAN CHAT CUA PHIIUNG PHAP

? _, ., ,
Dewey theo thuyet d\lng hanh, ( th�m chi ong

con g9i la "thuyet Cong C\l"), VI the, VOi ong, the gioi
dlja tren kinh nghi�m va con nguoi chi c6 the h9c hoi
neu biet noi ket kinh nghi�m voi qua khu va tlio'ng
lai. Cong thuc noi tieng cua ong: "giao dl;lC la kinh
nghi�m lien tgc duQ'c tai t9"o". V�y, kinh nghi�m la gi?
Ong tra loi: d6 la tien trinh tuan hoan lien tl;lC giua
hanh d¢ng cua ta va the gioi chung quanh. M¢t khi
vong tuan hoan nay g�p rac roi, bi tac nghen va khong
the giai quyet bang th6i quen duQ'c nua, ta g�p phai
"van de". Bay gio tinh huong bu¢c ta phai suy nghi
va tien hanh "c6 phuong phap". Phan dong g6p cua
tu duy phuong phap cang lon, chat luQ'ng giao dgc
cua kinh nghi�m cang cao. De kinh nghi�m c6 the trd
thanh "kinh nghi�m giao dgc", ta can phan bi�t hai
lo9"i kinh nghi�m: kinh nghi�m cap m9t, bang "thu va
sai"j kinh nghi�m cap hai, nhu la h� thong va khoa
h9c. Chi c6 kinh nghi�m cap hai nay moi c6 gia tri
a
trong giao dgc. cap hai nay, ta phai trai qua "toan bQ
hanh trinh tu duy" gom nam buoc:
- Nh�n di�n tinh huong nhu la "co van de";
- Lam r6 tinh huong bang each xac dinh van de va

phac h9a m9t ke ho�ch.
- Nghien cuu van de, d�t va kiem tra cac gia thuyet;
- Suy ngm thau dao nhung h� qua cua giai phap; va
sau cung
- Quyet dinh ch9n m9t giai phap, roi l�i kiem tra Ian
nua tnt&c khi chap nh�n ho�c bac b6.
V�y, chi khi ta suy nghi va hanh d¢ng co phudng
phap, ta mdi thu th�p tri thuc va kinh nghi�m de tien t&i
kinh nghi�m cao hdn, xa hdn.
Dewey rut ra ket lu�n: vi�c h9c trong nha tntong
la m9t chuoi nhung tinh huong c6 van de, ma h9c sinh
phai xii ly dtja vao "phudng phap khoa h9c". Di vao C\1
the, thay giao ltja ch9n nhung tinh huong sao cho h9c
sinh khong the giai quyet chi bang nhung kien thuc va
kinh nghi�m san co cua ca nhan minh, trai l�i, bu9c h9c
sinh phai tra cuu kinh nghi�m cua nhung nguoi di tnt&c,
tuc phai cau vi�n den tri thuc han lam va chuyen nganh
de can nhac phlidng huong, de ra gia thuyet va hoan
thanh duqc nhi�m V\1. Chinh "phudng phap van de" se
giup phat trien nang ltjc tu duy trong hanh d¢ng thljc
tien va nang cao chat luqng kinh nghi�m d1:1a theo m9t
ke ho�ch c�n ke.
Theo Dewey, tat nhien can phai xem tr9ng nhung
thac mac, ham thich va thien hu&ng tlj nhien cua h9c
sinh, nhung chuc trach cua nha giao con cJ cho thach thuc
nguoi h9c ve m�t tri tu� bang nhung de nghi, cau hoi
234 • 801 VAN NAM �ON
va tti li�u hap clan tren nhieu linh Vljc: nhung bai toan,
nhung thi nghi�m khoa h9c, nhung nghien cuu dien
da, nhung c6ng trinh sang t�o, v.v.. Quan tr9ng o day la:
khong chi kich thich d9ng CO h9c t�p ma con giup nguoi
h9c so dac nhung kien thuc vung chac tu nhung "van de"
hi�n tht;ic va khach quan, qua d6 mo r9ng va nang cao
kinh nghi�m.
NHA TRlldNG VA TIEN BO Xi HOI

Dewey da tung xem nha truong la co so hi�u qua
nhat cua giao d1;1c va tien trinh xa h9i h6a. Bay gio, 6ng
con di m9t buoc xa hon nua: nha trtiong va giao dvc la
phuong ti�n hi¢u qua nhat de bien doi xa h9i. Trong Tfn
ni�m giao d�c cua toi, 6ng viet: "T6i tin rang giao dvc la
phtidng phap CO ban cho St;i cai each Va tien b9 xa h9i".
Nho nang lt;ic khoa h9c va uy tin xa h9i, nha truong c6
the giup xa h9i My tro thanh nen "clan chu xa h9i" dt;ta
tren St;i tt;i do Va binh dang Ve Cd hQi.
Muon the, can phai c6 m9t "d9i ngu" nha giao tht;ic
st;i truong thanh. H9 can dtiQ'c huan luy¢n ve tam ly, dao
t�o ve khoa h9c va san sang dan than. HQ khong the tiep
t1;1c nh�n dong ltidng chet d6i va la cho tru chan t9m thoi
cho nu giao vien trtioc khi l�p gia dinh nhti tinh hinh
o ntioc My dtidng thoi. Trai l9i, hQ phai dtiQ'C chuyen
nghi¢p h6a va ph1;1c Vl) xa h9i, d9c l�p voi bQ may quan
lieu. Dewey gui gam toan b9 niem tin vao sue m9nh,
quyen l\ic va st;i liem khiet cua nha giao qua nhung lo'i
hung hon hiem c6 khi ket thuc tac pham n6i tren: "Toi
vung tin rang nha giao lu6n la c6ng h<)c cua xa h<)i de
hao ton tr�t tl.j xa h9i dung dan lan sl.j tang tniong xa
h9i dung dan ( ... ) , vi the, nha giao hao gio cung la nha
tien tri cua ThtiQ'ng de dich tht;ic va la nguoi gac cong cua
Thien dang dich tht;ic".
Ong hieu "tr�t t\i xa h<)i dung dan" la nen dan chu t\i
do do cac "to pht;l'' khai sinh ra ntioc My te;10 ra va mvc
tieu ma"sl.j tang tniong xa h<)i dung dan" huong toi la xa
h9i da nguyen, kh6ng c6 ap hue, hoc l9t va co sl.j tham
dt;i va hQ'p tac cua m9i c6ng dan.
Dewey khong ddn d<)c trong uoc v9ng nay ve
nha truong va giao dvc neu ta nho le;1i hoi canh cua
nuoc My tu nua sau the ky 19. Ngay tu 1883, Francis
w. Parker, giam doc truong SU phe;1m Chicago ( duQ'c
Dewey rat ngtiong mQ) tung g9i nha truong la "CQng
dong hoan hao" va la "hao thai cu.a nen clan chu".
Parker tien doan: "M9t ngay nao do, nha giao se lanh
de;10 xa h9i va dinh hinh c6ng lu�n". Voi Parker cung
nhti Dewey, nha truong la hinh thuc ly tuong cua
xa h9i, mang tr9ng trach song doi: la "Cd SO dao te;10
chinh tri'' de mang le;1i y thuc trach nhi�m va nang h.jc
phe phan cho "tri tu� xa h9i", dong thoi la "trung tam
phvc V\l xa h9i" giup cong dan hiet tlj giup minh va tlj
khai phong chinh minh.
Nhung roi cung chinh kinh nghi�m khac nghi�t
trtioc tht;ic te xa h9i da khien Dewey co phan dieu chinh
le;1i st;( hung phan cua tuoi tre trong Kinh nghi?m va Giao
dt:tc ( 1938). Nha tniong va giao dvc tuy van la" dieu ki�n
can" nhung chtia the la "dieu ki�n du" cho slj cai bien xa
h¢i.
Tuy nhien, st;t xac tin kh6ng thay doi ndi 6ng: nha
tnidng khong phai la cho tai san xuat nhung "con ngudi
cong cv" cho xa h¢i ma la ndi nu6i dtiong va tai t�o nhan
to cai each xa h9i.
Ngtidi dan 6ng be nho voi hang rau mep dang yeu ay
mang dang dap cua m¢t Moses nhan n�i truoc nguong
cua cua "thien dang giao dvc"! (Lawrence A. Cremin,
1961).
Tri8t tnuy8t
giBo dgc li,n sinl
J.P. SARTRE
HEIDEGGER K. JASPERS
CJ) � .....
43. TRIET HIEN SINH:
� ..... .Jl �
''TIEN LEN DE SONG!"
T rong thoi gian ntioc Phap bi phat xit Due chiem

dong, m9t sinh vien dung trtioc slj h.ja chQn kho
khan: tron sang Anh de tham gia CUQC khang chien ho�c
d l<;1i de cham soc nguoi m� gia yeu, co d9c ma anh la
a
cho d1.ja duy nhat. Tham gia khang chien vi"d<;1i nghia",
nhting chtia chac dong g6p dticjc gi nhieu. l?i vi d<;10
hieu rieng tti, nhting vang anh, nguoi m� chac khong
the song sot. Anh co the xin loi khuyen tu cac vi linh
m\}C, neu anh la tin do. Nhung, co linh m\}C CQng tac voi
dich, CO linh m\}C khang chien Va CO ca linh m\}C bum
chan. Ch9n hoi nguoi nao cung tuc la m�c nhien da
ch9n trtioc cau tra loi! Neu ch9n hoiJean-Paul Sartre,
nguoi thay giao chu trtidng thuyet hi�n sinh, chac han
thay Sartre se tra loi: "Anh t\i do. Anh hay suy nghi, ch9n
ltja va tlj chiu trach nhi�m ve quyet dinh cua minh!". Noi
each khac, chang co m9t nguyen tac, mQt d<;10 ly co san
nao ( triet hQC gQi la "tien thien"I a priori) quyet dinh
h9 cho anh duqc ca.]. P. Sartre, trong lu�n van noi tieng
Ihuye't hi¢n sinh la mqt thuye't nhan ban ( 1946, ban tieng
Vi�t cua Dinh Hong Phuc, NXB Tri Thuc, 2016) neu
truong hqp eo le ay nhu m9t dien hinh cho VO van tinh
huong nan giai cua doi nguoi, chang h�n: c6 nen ban h�
m9t may bay cho khach khi bi bQn khung b6 chiem gifi
va sap lao vao cho dong nguoi? C6 nen ngan can sl;i tien
bQ CUa khoa hQC trong nghien CUU te bao goc Va nhan
'
1'' . ' v.v.. va
ban
� n001"4d1. v.v..
D�t con nguoi truoc nhfing "hoan canh ranh gioi"
cua Slj SQ hai, lo au, XaU ho, ghe tom, tQi loi, b�nh t�t,
co ddn, khung hoang de cam nh�n sg tg do vua nhu
ganh n�ng vua nhu ngrua V\1, la t�O Cd hQi cho con nguoi
doi di�n voi chinh minh, tra h6i ve kha the cua tlj do va
pham gia ngay ca trong nhfing canh huong ng�t ngheo
nhat. Triet thuyet hi�n sinh it ban trl;ic tiep ve giao d1:1c
("rao giang", "d�y do" la nhfing gi th�txa 1� voi tinh than
thuyet hi�n sinh!), nhung, dung nhu nha giao dl;lC hQC R.
Reichenbach nh�nxet: "Bat ky nha giao "gioi" nao ciing
deu la m9t nha theo thuyet hi�n sinh! Dieu nay nguoi ta
thuong quen hay khong he biet den. Nhung th�t dang
nhac l�i va khong bao gi6' la mu9n! Tat nhien, khong c6
nghia la mQt nen Su' ph�m "hi�n sinh chu nghia" la hoan
toan day du. Khong, khong ai bao the ca!"
"LOI L�I DE HIEU, TIEN LEN DE SONG!"

Cau n6i tren day cua S. Kierkegaard, m¢t trong
nhfing triet gia tien phong cua thuyet hi�n sinh, tom gQn
tinh than cua triet thuyet. "Loi lam" la d¢ng ll;ic thuong
tnjc de con nguoi biet ngoai nhin lq.i qua khu, thau hieu
va cam thong. Con "tien len de song" la dung cam de ra
nhung dtj ph6ng cho tu'o'ng lai,v6'i y thuc day duve hoan
canh gioi hq.n ve nhieu m�t cua chinh minh cung v6'i
trach nhi�m phai ganhvac tni6'c tha nhanva c<)ng dong,
tuc, th�t st;{ song "hi�n sinh", ho�c buong xuoi, me mu<)i,
VO y thuc. Trong tru'ong hQ'p tru'oc, ta quan tam den cau
hoi: lam sao tht;ic hi�n st;{ tt;i do hay, ta tt;i dinh hinh minh
nhu' the nao? Khac v6'i "chu nghia hu' vo", thai d9 "hi�n
sinh" khong bao gio la bi quan, yem the, du khong muon
tt;i g9i la "_lq.c quan". Tt;i do, trong triet hi�n sinh, la tt;i do
tich ct;{c, chu d9ng, la tt;i do "de lam gi", chu khong chi
la tt;i do thoat "khoi cai gi". IZhi khong hai long v6'i trt;ic
trq.ng, thi, theo nghia "hi�n sinh'\ ta phai hanh d9ng de
thay doi n6 di. Cho du kh6 c6 the hinh dung m9t dt;i
ph6ng cho toan b<) lich SU va xa h<)i, tin ni�m cua thuyet
hi�n sinh van la tt;{ minh hay "tq.O nen" }' nghia cho no. Y
nghia va gia tri chi hinh thanh qua hanh d9ng, du trong
nghich canh, neu khong muon keo le doi minh trong st;{
nham chan: rut Cl;IC, ta CO the ket lu�n rang hanh d<)ng
cua ta la VO nghia, phi ly, ho�c ta tim thay y nghia trong
hanh d9ng Cl;l the ( chu khong d dau khac du'Q'C ! ) .
Triet hi�n sinh chia tayvoi triet hQC "triiu tu'Q'ng". N6
quan tam den tinh chu the C\l the CUa con nguoi, chu
khong phai khai ni�m triiu tu'Q'ng ve "chu the". D6 la ly
do nhieu triet gia hi�n sinh ( nhu' Sartre, Camus... ) chQn
hinh thuc van ngh� ( tieu thuyet, lqch... ) de den gan hdn
v6'i doi song tht;ic, n6i len nhung ban khoan, thao thuc,
dau kho va lt;ia ch9n trong "than ph�n" lam nguoi.
TRO (HUY(N TRllT HOC • 241
Khau hi�u c6 le tru danh nhat cua thuyet hi�n sinh

Phap (Sartre) rang hi�n huu co truoc ban chat muon n6i
rang ta khong he hay biet m9t "ban tinh" hay "ban chat"
co san nao do cua con nguoi de, chang h�n, dung lam
dinh huong hay duong loi bat bien cho giao dvc, luan
ly va slj phat trien xa h9i, ho;Jc de tu d6, xac dinh cho
dung cua con nguoi trong vii tfl;l. Dung hdn, ta "bi nem
vao CUQC doi" va khong c6 ban tinh dinh san nao ca. M;Jt
tich cljc cua quan ni�m nay la: khi dt;t ph6ng, quyet dinh,
hanh d9ng, ta "tt;t t9'o ra chinh minh". Thuyet hi�n sinh,
theo each hieu ay, da anh huong r9ng rai ra khoi Tay Au
von la cai noi cua,no. M9t trong nhung nha triet h9c giao
dvc quan tr9ng nhat cua nuoc My la Maxine Greene
( 1917-2014) phat trien tu tuong hi�n sinh, xoay quanh
chu de: Tt;i do nhu la tht;tc tien. "Tt;t do", theo ba, khong
phii la nho song trong m9t "nuoc tlj do", ma vi ta song
theo m9t each the ttj do. Theo Greene, van de cot loi la
lam sao thtjc hanh ttj do ben ngoai vai tro va chuc nang
dinh san ( trong truong hqp cua ba la: nguoi My, phv nu,
da trang, tri thuc.. )? Ly tuong ( cao) cua giao dvc la o
cho lam cho con nguoi c6 nang ltjc "sieu vi�t" len khoi
vi tri hau nhu da duQ'c an bai va kho tranh khoi ay. V�y,
chinh "con nguoi Cl;l the", chu khong phai ban tinh nhat
dinh nao, vay gQi con nguoi hay ttj sang t�o chinh minh.
Trong <lien trinh ay, nhung van de chi duQ'c d;Jt ra cho
tung con nguoi ca nhan Cl;l the de giai dap Va tiep tl;!C tim
toi, vu'.dn toi.
Triet hi�n sinh, nhu the, khong phai la triet hQC
truong oc voi sach VO moc meo, ma la ho�t d9ng: triet
h9c la lam triet ly. y nghia cua ho�t d9ng nay, noi nhti
Karl Jaspers, la gop phan "soi sang" hi�n huu cua con
nguoi trong m9t hoan canh nhat dinh. Chuc nang cua
no la cho ta thay rang ca nhan minh la duy nhat, la tlj do,
la co thJ ch9n lga, du o trong bat ky tinh huong nao.
Theo m9t nghia r9ng nao do, hau nhti khong triet gia
hay nha giao dt;tc nao khong la "nha hi�n sinh" ! Socrates
cfing the, John Dewey cfing the. Tuy nhien, triet thuyet
(giao dt;tc) hi�n sinh, theo nghia ch�t che, la san pham
d9c dao va sau sac cua the ky 20, m9t "the ky ngan" day
nhung c\fc doan, noi nhti Eric Hobsbawm hay "thoi den
toi" du6'i con mat cua Hannah Arendt, se duqc tiep tt;tc
tim hieu qua vai net th�t d�c sac cua no.
TRO CHUY(N TRlfr HOC + 243
44. THUC TiNH TRUdc

sue MANH vo DANH
G iua long Paris bi chiern dong, J. P. Sartre cho cong

dien vd lqch Ruo'i narn 1943, khang dinh quyen
h;i do h;ia ch9n va hanh d<)ng cu.a con nguoi, rnliqn an
d1;1 tu rn<)t cau chuy�n co d�i ve chang Oresl:e. Egisl:e
va Clyternnsl:re h� sat vua Agamemnon ( chong cu.a
Clyternnsl:re) roi cung cai trt. Oresl:e trd thanh ke bi rn�t
bao thu cho cha. Vi than toi cao Jupiter muon canh bao
am rntiu nay cho Egisl:e. Hay nghe loi "tarn s1j'' cu.a than
Jupiter voi ong vua soan ngoi: "Bi rn�t dau don cu.a than
linh va vua chua la: con nguoi la t\i do. HQ t\i do, Egisl:e
� ! ( ...) M<)t khi s\i t\i do bung chay trong tarn hon con
ngtioi thi khong than linh nao con c6 the chong l�i hQ !".
Oresl:e lay quyet dinh, roi hanh d<)ng de the hi�n slj
tlj do cu.a minh, trtioc slj bat lljc cu.a tnQi the h;ic, du sieu
nhien hay tran the.
Nhung, de hf do khong chi la phan ung tuy hung
va tuy ti�n, n6 phai barn re sau vao m9t slj "thuc tinh"
hay dung hon, la ket qua cua qua trinh thuc tinh tu slj
me mu9i, buong xuoi theo th6i quen trong hoan canh
song thljc te cua con nguoi. Nguoi c6 cong dau trong
vi�c nay la Martin Heidegger (1889-1976), dq.i triet gia
Due, nguoi da c6 anh huong quyet dinh len Sartre trong
nhfing lu�n diem then chot. Neu chuc nang chu yeu cua
giao d\IC la "thuc tinh",'Ja danh thuc con nguoi khoi giac
ngu vui, thi c6 the n6i, tac pham lung danh cua Heidegger
To'n teJ,i va thcti gian (1927), ben c�nh nhung n9i dung
triet h9c tham sau khac, truoc het la m9t tac pham ve
triet h9c giao d\IC, "Cau hoi ve giao d\lc" (Bildungsfrage)
ciing xuyen suot cac tac pham ve sau cua Heidegger. Ta
se tim hieu so luqc tu tuong giao d\IC cua Heidegger
qua ca hai giai do�n: trong tac pham To'n teJ,i va thcti gian
(1927) ve sue mq.nh VO danh cua "dam dong", va trong
cac tac pham tu sau 1945 voi khau hi�u d9c dao: "hay de
yen cho nguoi h9c biet h9c!".
01101 SIJ'C M{lNH VO DANH

I<hong ai c6 the song m9t minh theo nghia tuy�t doi
ca. Toi di tren canh dong vang, khong thay m9t ai nhung
khong phai m9i nguoi khac deu vang m�t. Con duong
mon, ranh gioi cac thua ru9ng n6i len slj hi�n di�n cua
nguoi khac. Khi viet bai bao nay, toi m�c nhien nghi den
va can c6 nhfing nguoi se d9c toi, du toi khong muon c6
ai d6 dung sau lung de quay ray! Nhung nguoi khac (n6i
chfi la "tha nhan"! ) khong phai "v�t c6-d6" VO tri nhu
go da, ciing khong phai "v�t cho toi-su d\lng" nhu chiec
bua, doi giay. H9 ciing la toi va toi can h9. Th�t VO ly va
TRO (HUY(N TRlfT HOC • 245
ky qu�c khi de xliong m9t thuyet ca nhan c6 d¢c tuy�t

doi. Nhung, trong doi song hang ngayJ toi l�i c6 nguy Cd
.. Sa nga" vao m9t cai "nguoi ta" VO danh, tuan phl;lC le thoi
quen thu9c hang ngay. "Nguoi ta kh6ng ai lam nhu the
ca!", "Nguoi ta ai cling bao the!" la nhii'ng "m�nh l�nh"
ta nghe day tai hang ngay. Ta lam ho�c khong lam) ta
ch9n ho�c kh6ng ch9nJ phan Ion la theo stj chi bao cua
cai "nguoi ta" VO danh nhung day quyen ltjc nay: phai
t�ng hoa ngay phl;l nii', ngay nha giao, khong duQ'c hut
thuoc, kh6ng on ao o cho trang nghiem, phai vui tlidi
hay buon ha dung luc dung ndi. .. Trong cai "nguoi ta",
thi taJ cling nhu m9i ngudi khac, la san pham ctia cac tien
trinh xa h9i h6a, n6i theo ngon ngu xa h9i h9c. Ta hanh
xu phu hQ'p voi stj cho dQ'i ctia xa h¢i, va nguoi khac cung
hanh xu nhu ta cho dQ'i h9. Ta chao va duQ'c chao l�i,
va, n6i chungJ lam tron cac vai tro xa h9i tu khi con be,
khi tniong thanh, trong gia dinh, nha truong va ndi lam
vi�c. Cang ngay ta cang "nh�p tam", va ta duQ'c den dap,
ttiong thtiong nho dong "tron vai". !<hong chi nhu cau
chti quan ctia ta dtiQ'c thoa man, ma con th�t stj c6 duQ'c
Slj an toan trong CUQC song.
Roi nhat dinh se c6 nhii'ng tinh huong hay bien co
d¢t ng¢t keo ta ra khoi nhip di�u deu d�n thuong ngay,
chang h�n m¢t slj that b�i n�ng ne hay tin buon ve slj qua
doi ctia m¢t nguoi than. Nhung, ngay trong tinh huong
ay, cai "nguoi ta" l�i c6 san nhii'ng "giai phap": viet vai
dong chia buon, d�t m¢t vong hoa, den vieng tang... C6
le chi c6 y nghI ve cai chet ctia chinh minh moi th�t kh6
tron ch�y trtiOC noi SQ' hai va kh6 an nap vao trong Cai
.. ngu6'i ta". Nhung roivan c6 loi thoat. Tot nhat la dung

nghi den n6J danh l�c hu'ong n6 di bang each quayvevoi
slj b?n r<)n tui bvi thu'6'ng ngay! N6i nganJ ta t\i nguy�n
va VO tinh tuan phvc slj "chuyen chinh" cua cai "nguoi
ta", boi n6 VO danh, em ai, khong b�o ltjc: "Cai "nguoi ta"
am tham thi tho quyen ltjc chuyen che cua n6. Ta hu'ong
thv nhu' m9i nguoi hu'ong thv, ta d9c, ta phe binh van
chu'dng, ngh� thu?t nhu' "nguoi ta" d9c va phe binh( ...),
ta phan nQ nhung gi "nguoi ta" phan n9...".
Trong CUQC song "khong dich thtjc" ay ( thu?t ngu
d�c thu cua Heidegger)J slj ton t�i chan th?t cua ta bi
lang quenva slj ton t�i ay cung roi b<\ xa lia ta. Ta bi bao
bQC boi nhfing V?t the, nhfing nhfing Cai Co-do, nhfing
y kien, quan diem co huu ( nhung "tu kien" I doxa nhu
Platon tung g9i): "Cai "nguoi ta" thu(>c ve nhung nguoi
khacva cung co sue m�nh cua n6 ( ... ). Cai "ai d6" khong
phai la nguoi nay hay nguoi kia, khong phai la ban than
toi, khong phai la m9t nh6m nguoi hay tat ca m9i nguoi.
Cai "ai d6" la cai gi trung tinh, la cai "nguoi ta"".
Them nfia, cai "nguoi ta" VO danh ay giai ph6ng tung
ca nhan ta khoi m9i trach nhi�mva th\ic tien hanh d(>ng:
"Cai "nguoi ta" hi�n di�n khap ndi nhung Ian tranh rat
nhanh khi con nguoi bu(>c phai lay quyet dinh. Nhungvi
cai "nguoi ta" lam chu m9i phan doanva quyet dinh, nen
n6 ganh het trach nhi�m cho tung ca nhan!".
- ' ' ,
NHIJNG HOAN CANH RANH 6101
Nhu' the, ta da danh mat cai toi trong cai "nguoi ta".
Dau la loi thoat? Thu'a rang: chi c6 cac hoan canh ranh
gioi 1n6'i c6 the" danh thuc" slj "ton t<;1.i dich thtjc'\ khong
con song say chet m9ng. f)6 la hai noi s(j: noi s(j tntoc
toan b9 Slj song ( song sao cho dung la minh) va noi S(j
tntoc cai chet ( tuc khong con ton t<;1.i nua). Cac noi sq
nay thtidng dti(jc tranh ne, tang ldJ nhung neu khong doi
di�n voi chung1 con ngudi khong tht;ic slj "hi�n huu". Ta
van song, nhtin_g khong c6 y thuc ve slj hi�n huuJ va vi
the, cung khong c6 hay danh mat kha the thljc hanh slj
tt;i do. Thay vi tron ch<;1.y, "con ngudi hi�n huu" chap nh�n
noi s(j nay, va nhd d6 nam bat ttidng lai nhti la ttidng lai
dang mo' ngo va do ta kien t<;1.o lay.
Lo s(j tnioc CUQC song va trtioc cai chetJ du sao, van
la hai "hoan canh ranh gioi" qua cljc doan. Hinh thuc
ttio'ng nhti tieu cljc trong ddi thtidng nhung van c6 tac
d9ng thuc tinh m<;1.nh meJ do la nhip di�u deu deu khien
ta phat chan! Chinh st;i chan ngan khien ta hoi tti6'ng den
thdi gian va CUQC song: VU trv bien thanh m9t chieu chu
nh�t (buon, tren can gac diu hiu!)1 d6 la dinh nghia ve slj
buon chan, vi luc ayJ thdi gian go m<;1.nh tung nhip trong
long. L<;1.i nho den Maxine Greene, nha nu giao d\lC hi�n
sinh My: " St;i nham chan la each thuc ma st;i de d9a cua
hti VO dang thuc d�y trong y thuc". N6 lam minh thay
"co loi": "C6 loi la khi cam nh�n rang ta an khong ngoi
roiJ khong t�n dl.)ng cac kha the, khong ttj minh vun dap
ttidng lai!".
� � "
45. "BIET MAY DONG THOM
? - "
MO GIUA DUONG..."<1)
T rong m9t gio h9c, triet gia Martin Heidegger

(1889-1976) d�t cau hoi: neu gia thu m9t nguoi
thoi nguyen thuy buoc vao lop h9c cua chung ta ngay
nay, nguoi ay se "nhin" va "thay" nhung gi? Chae han
nguoi ay se "nhin" nhti chung ta thoi: ban ghe, bang den,
sach vo, giay but... Nhung se "thay" khac! Ban va bang
den c6 the la nhung tam khien che rat tot khi san thu,
ghe la vii khi, sach vo, giay but la nhung v�t lq. lung chtia
biet de lam gi, va neu c6 quq.t va den, chung c6 the la
nhung gi than linh, dang de th6' phuqng! Ve m9t phtidng
di�n, nguoi ay "sai", xet theo cai "thay" cua chung ta.
Nhung th�t ra, nguoi ay chi "thay" khac, boi mQi slj v�t
xuat hi�n ra dau phai la nhung tri giac roi fq.C, VO nghia,
trai lq.i, luon ket thanh m9t ffiq.ng luoi y nghia theo "nhan
quan", trong "the gioi CUQC song", cua moi nguoi. Nguoi
1
Xuan Di�u: Gui hirang cho gi6.
nao chua bao gio nhin xe hdiJ may bay} se thay chung
bang con mat khacJ co khi rat moi me} d9c daoJ khac voi
nhung nguoi da qua quen thu9cJ theo l6i mon. Ai khong
tin} xin cu den voi cac thi siJ nhu Cao Ba Quat "thay"
dong song Hudng: "Truong giang nhu kiem l?p thanh
thien" hay Luu Tr9ng Lu "thay" nguqc l�i: "Mat em la
m9t dong song"!
TU CACH HIEU KHAC VE "cHAN LY"

Quan ni�m thong thuong cua ta ve chan ly la slj tritng
hqp giua dau 6c cua ta va thl;ic t�i. Theo mo hinh nay} dau
oc m9t dang} thl;ic t�i m9t neo, van de la phai lam cho ca
hai d6i ung voi nhau. Nhung, theo Heidegger, trong Ban
chat cua Chan ly ( 1931-32), ta v6n song "trong the gioi",
khong he CO S\i phan ly, CO l?p gifia dau OC va thl;ic t�i, Va
khong bao gio "nhin thay" the gioi hoan toan dung ho�c
hoan toan sai ca. Dung hdn nen n6i: con nguoi "khai mcJ"
chan ly tu nhieu vien tuqng, gom nhieu muc d9 thau hieu
khac nhau, chen Ian anh sang va bong toi. S\i khai mo ay la
VO t?n va tht;{c t�i la phong phu den khon do.
Trang tht;ic te, ta khong nhin thay m9t mo hon
mang, ma nhin thay cay coi, nha cua, song nui, trang
sao, tuc luon "thay" cai gi d6 "nhu la" cai gi do. Chinh
cai cau true "nhu la" ay quy dinh nhan quan cua ta, vua
cho thay nang ll;ic <lien giai cua ta ve the gioi ( dieu ki�n
thiet yeu de song con), vua cho thay S\i huu h�n CUa ffiQi
tam nhin. Nhung du sao, de <lien giai, phai c6 m{>t khong
gian mo. Dat da VO tri khong biet minh la ai. Thu V?t
khong biet d�t cau hoi "t�i sao" vi khong vlidn len khoi
dude. cai tru'oc mat. Ta so di nhan

. thuc dude. Su'. vat
. theo
m9t each nao d6 la nho o trong khong gian mo cho slj
g�p go cua doi ben. Dung hay sai, phong phu hay ngheo
nan, sau sac hay hoi hQ't tuy thu9c vao slj mo ngo nay.
Vl the, slj mo ng6 xung dang du'Q'c gQi la ban chat cua
chan ly theo nghia ch�t che nhat. Vl slj mo ngo doi hoi
slj tlj do, nen ciing c6 the n6i ban chat cua chan ly la tlj
do. Tv do c6 nghia la mo long ra don nh�n sv khai mo
cua thvc t4i. Hay n6i each khac, ban chat cua chan ly la
hay de cho thvc t4i, cho slj v�t c6 the xuat hi�n ra cho ta
dung voi thvc chat cua chung, ma khong quy gian chung
m<)t each tho b40 thanh slj meo m6, di d4ng, du vi�c nay
khong de dang tranh kh6i.
Voi each n6i c6 ve nguQ'c doi, Heidegger cho rang
ban chat cua chan ly th�t ra khong phai la chuy�n cua
con nguoi, ma cua chinh ban chat. Ban chat cua thvc t4i
tlj xuat hi�n ra, vita khai mo, vita giau minh, khien ta phai
t�p lam quen voi slj tlidng tac giua anh sang va bong toi,
giua vung du'Q'c khai quang va vung bi che phu. Tu duy
nhli the se khong chi thuong xuyen mang l4i cho ta nhung
khai ni�m, hinh anh moi me, ma con thay doi quan h�
cua ta voi thvc t4i. Thvc t4i, moi lan xuat hi�n hay "khai
mo" cho ta, la m<)t "slj bien" khien ta bo ngo, kinh ng4c
nhu moi g�p lan dau (trong vi dg ve nguoi nguyen thuy
buoc vao lop h9c). Cung la m<)t sv "tudng ung", nhung
khong tinh t4i nhti each nhin truyen thong, ma nhti m<)t
slj d9n minh tu ca hai phia de san sang trao va nh�n thvc
t4i nhu m<)t qua t�ng an can (nhu song Hudng chi "ban
t�ng" thanh truong kiem cho nguoi c6 du khi d<) la Cao
TRO CHUYIN TRl(T HOC + 251
Ba Quat). Landau tien, bangl6i chdi chu te nhi dlja vaa

s\i gan gui ngu am giua hai d9ng tu trang ngon ngu Au
chau, Heidegger dong nhat "suy tu" (denken/thinking)
voi slj "biet dn" (danken/than�ing) !
M¢t quan ni�m nhu the khong the khong anh huong
saud�mden tu duy giaa dgcd9cdaa cu.a Heidegger.
"04y KHO HON HOC"

Trang Ngan nga truye'n thong va ng6n nga ky thuqt
(19?0), Heidegger viet cau kha bi hiem: "Nglidi thay
dich thljc chi hdn tro 6' m9t cho, d6 la phai h9c nhieu
hdn tro, d6 la h9c each de (yen) cho tro h9c. (HQC c6
nghialadua nhung gi talam vao slj tudng ung voi nhung
gi mangl�i cho ta nhula ban chat c6t yeu)". Truocd6, tu
1934, trang Trach Vlj m6'i cua D�i h9c, ong n6i r6 hdn:
"D�y khong phailaddn thuan truyend�t kien thuc. D�y
la: de cho vi�c h9c xay ra (...) D�y la mang nguai h9c
den cha h9 khong con mai mai la h9c tro nua". Trang
Suy tu la gi? (1951-52), ongl�i giai thich: "D�y kh6 hdn
h9c rat nhieu. Ta biet the nhung hiem khi suy nghi ve
dieu ay. The t�i saa d�y l�i kh6 hdn h9c? Khong phai vi
nguoi thay phai c6 nhieu thong tin hdn va luon c6 san
m9t b\lng chu. D�y kh6 hdn h9c rat nhieu vidieudoi hoi
ndi vi�c d�yla: hayde cho h9c. Nguai thay th�t slj khong
de chodieu gi khac duc;>'c h9c ngoai vi�c h9c".
"De cho ngudi h9c (biet) h9c", theo Heidegger, la
giup ngudi h9c hoi dap m9t each tlj do - chan thanh,
dich th\ic -doi voi nhung gi h9 thay can h9c. 6ng g9i tien
trinh nayla"slj (dong thanh) tudng ung" (Entsprechung/
correspondence) giua thay va tro, giua nguoi h9c va doi

tliQ'ng suy tu, n6 con tuong duong voi "de cha slj v�t la
chinh-n6" (Gelassenheit/"letting-be/releasement") nhu
la thai d9 thich dang dai voi Vc,lll v�t quanh ta. Tien trinh
nay cha phep vi�c h9c "xay ra" nhu m9t slj bien day ky
di�u, bat ngo.
D9n san long minh de vi�c dc,1y va h9c c6 the "xay ra"
la dieu ki�n can thiet nhat, trlioc khi c6 buoc thu hai: bien
"chan ly" hen ngaai thanh cua chinh minh. H9c la "tiep
nh�n", la "lay" m9t each rat d�c bi�t: nguoi lay chi lay
nhung gi minh van c6 san! Vi�c dc,1y, do d6, ciing tuong
ung voi vi�c h9c nay. Dc,1y la cha, la hien t�ng, nhung neu
nguoi h9c chi don thuan tiep nh�n, h9 khong h9c duQ'c
gi ca. HQ chi h9c khi trai nghi�m rang nhung gi h9 lay
th�t ra h9 da c6 san. Vi�c h9c dich thtjc chi dien ra khi
vi�c lay nhung gi van c6 san noi minh tro thanh vi�c "ttj
ban t�ng" cho minh va thtjc slj trai nghi�m dung nhu the.
"BIET MAY DONG THaM"...

Khi Heidegger dao nguQ'c quan h� giua nghien cuu
va giang dc,1y va cho "vi�c giang dc,1y la can nguyen hon",
y ong muon n6i rang vi�c nghien cuu khong c6 co so
se lam cho vi�c giang dc,1y tro thanh VO ffi\lC dich. Boi,
nghien cuu va giang dc,1y, hay dung hon, nghien cuu trang
giang d<J.y, can nham den ffi\lC dich chung, neu khong
muon n6i la duy nhat: mo r<)ng long nguoi, d6n nh�n
nhung t�ng v�t cua tran gian va biet tri an chung. Dung
de "m�c hon huong nhc,1t voi chieu", dung de "haa d�p
roi tren da", oan uong "m9t doi thorn".
TRO CHUYIN TRIU HOC + 253
46. KARL JASPERS:

J ,,.. ......
THAP SANG HIEN SINH!
'' ien huu" khac voi "hien sinh" ! Co le do la diem

H
cot loi trong triet h9c cua Karl Jaspers ( 1883-
1969) va ciing la dinh huong cho triet thuyet giao d\lC
cua ong. Giao d\lC, du trong nghia tr9nv�n nhat, van chi
moi la dieu ki�n can de thoa ung cac nhu cau cua CUQC
"hi�n huu", nhung chua phai la dieu ki�n du de song dich
thljc theo nghia "hi�n sinh". Song "hi�n sinh" doi h6i m¢t
kich thuoc khac, m9t no lljc ca nhan co tinh d¢t pha,
duQ'c ong g9i la "thap sang hi�n sinh" (Existenzerhellung).
Tu tu6'ng cot loi nay di theo ong ca khi nh�n tr9ng trach
khoi ph\lC l�i nen d�i h9c Due sau thdi Quoc xa trong
tac pham thdi danh Y ni�m DC:Zi hpc (Ha Vii Tr9ngva Mai
Sdn djch, Ban tu thu D�i h9c Hoa Sen, 2013 ).
"Hl�N Hfru" VA "Hl�N SINH"

Con ngudi "ham thich" nhfing hi�n tuqng s�c so
muon mau, s\j an toanva nhung gi tuong nhu hien nhien.
Jaspers g9i d6 la sl;i "thich khoai hi�n huu". Nhung neu

slj thich khoai ay tr6' thanh d9ng hjc tuy�t doi, n6 se huy
ho�i con nguoi. May thay, hen c�nh sl;i thich khoai tl;i
nhien ay, "toi luon lang nghe tieng g9i tu st;{ hi�n sinh".
B6'i, theo ong, cho du toi dam minh bao nhieu trong the
gioi cua S\1 hi�n huu di nua ( nhin ngam, suy nghI, yeu
ghet, hanh d9ng, san xuat, tac t�o... ), toi van dong thoi
nh�n ra rang c6 m<)t dieu gi khac voi hi�n tliqng - t�m
g9i la cai sieu vi�t - luon nhac nh6' va to 1¢ voi toi. Vang,
chinh "hi�n sinh" la yeu to vua gay bat an, vua tran an toi,
nang toi len khoi the gioi Va CUQC song thliong ngay, the
nhung toi kh6 biet n6 th�t sl;i la gi ! Du sao, chinh sv "bat
an" va "bat man" voi hi�n huu ay l�i la bieu hi�n cho kha
the cua "hi�n sinh". Sl;i bat man va bat an la mui gai cham
vao S\1 hi�n huu, giup toi cam nh�n St;{ "Slj CO ddn CUa
kha the". Hi�n sinh xuyen pha hi�n huu tung phut tung
gio, va, vi�c nh�n ra st;{ xuyen pha nay duqc Jaspers gQi la
"thap sang hi�n sinh".
Xuyen pha, xuyen thung, d9t pha la an d\l ve khong
gian, thiet yeu gan lien voi m9t ranh gioi. Trang nhung
hoan canh nhat djnh nao d6, nhung ranh gioi cua hi�n
huu bi tinh than ta "xuyen pha". The nhung, xuyen pha
khong phai de dan ta sang m9t the gioi khac, ma O ngay
trong the gioi nay, trong CUQC doi nay. Day khong phai
la m9t S\1 mo' r9ng hay chiem linh kien thuc, ma de cam
nh�n ve nhung kha the di toi chan ly, ve vi�c "toi co
the thay doi, toi "tro thanh". Noi khac di, "hi�n sinh": -
khong phai la m9t doi tuqng de nam bat, - khong phai
la m9t ly tliong tinh than de vudn toi. Trai l�i, thap sang
TRO CHUY(N TRlrr HOC + 255
hi�n sinh chi ra slj"c6 th�t" cua hi¢n sinh, slj vu(jt len de
tro' ve voi chinh minh, trong hoan canh ljch SU C\l the.
Jaspers biet rang each n6i ay kha md ho, kha nghi, c6
ve"chu quan" va trai tai voi nhung ai quen suy nghi m9t
each "khoa h9c"! Nhung ong tin rang, bat ky ai th�t slj
suy tu thau dao ve chinh minh va ve"than ph�n" minh,
khong bj dong khung trong loi suy tti cong thuc va dong
ph\lc, at se nh�n ngay ra rang day qua nhien la cau hoi
ve kha the cua slj thqc hanh tlj do cua chinh ta. Hi¢n
sinh la hanh d9ng; thap sang hi¢n sinh la kinh nghi¢m
va suy tti ve kha the quyet djnh va hanh d9ng m9t each
tlj do. Thap sang hi¢n sinh giup ta cam nh�n duqc slj tlj
do, nhung cung chinh vi the ma chtia phai la slj t\i do! Tq
do se khong c6 m�t neu khong SU dQng n6. Neu triet ly
"suong" khong mang l�i gi, thi triet ly thap sang hi¢n sinh
l�i c6 tac d9ng. Sq thap sang ay - trong tu duy sieu vi¢t
len khoi thljc t�i - cho ta biet nhung gi c6 the c6 tu slj tlj
do, trong chung mljc ay, cung da bieu 19"y chi tlj do". Du
hi¢n sinh la m9t phtidng di¢n kh6 mo ta chfnh xac, kh6
gioi tio'C m9t each khu bi¢t, nhung CO the"trai nghi¢m"
dtiQ'c, th�m chi c6 the song thljc voi n6 ducjc, va, nhat
la, neu dticjc thap sang bang triet h9c, n6 c6 the"truyen
thong" hay"giao tiep" voi bao nguo'i khac nua.
Hi¢n sinh, theo each hieu ay, la: - kinh nghi¢m ve tlj
do, khang djnh pham gia va ban sac con ngu6'i; - la kinh
nghi¢m ve VO van nhung kha the de tlj kien t�o CUQC d6'i
minh theo phong each rieng; - la kinh nghi¢m tham thia
ve slj co ddn va co d9c!
Trong khi d6, "hi¢n huu" phan anh kich thuoc th6'i
gian Va V?t ly Cua doi ngu'oi, it nhieu mang tinh "khach

quan", c6 the mo ta du'Q'c va c6 the tro thanh doi tu'Q'ng
cua nghien cuu ly thuyet. Hi�n huu va hi�n sinh gan b6
voi nhau, nhu'ng khong hoa lam m9t, cfing khong hoan
tach roi nhau. Phu nh?n hi�n sinh sieu vi�t, ta rdi vao
thuyet duy V?t chat tam thu'ong; xem nh� hay ho qua
hi�n huu, ta rdi vao thuyet hu' VO. N6i nhu' Jaspers, chung
la"doi canh" cua doi nguoi. Va van de la phai biet giu cho
doi canh ay du'Q'c can bang, tranh ca hai C\lC doan. Mu'Q'n
ngon ngu triet h9c truyen thong, ong bao chinh"ly tinh"
c6 chuc nang thap sang hi�n sinh, biet thoat ly va phan
tinh ve S\l hi�n huu, con "giac tinh" giup ta giai quyet
phu'dng di�n th\tc tien cua CUQC song. Giac tinh thoa
man khi c6 the giai quyet nhung bai toan doi thu'ong;
con ly tinh thuc gi\lC ta tiep t\lC tra hoi.
"NHO'NG HOAN ClNH HANH Gldl"

Cai gi thuc day ta "thap sang hi�n sinh"? D6 chinh
la nhung "hoan canh ranh gioi" day ta ra khoi giac ngu
em dem cua "giu'ong chieu h�p", d�t ta vao chan tu'ong
de phai tinh thuc, l\ta ch9n va quyet dinh. Trai nghi�m
hoan canh ranh gioi va thap sang hi�n sinh la dong nghia
voi nhau. Jaspers danh nhieu trang tuy�t d�p de mo ta,
phan tich nhung hoan canh ranh gioi ay, tu cam nh?n ve
Cai chet - nhu' la"vi�c toi thu ph\lC doi minh trong noi CO
ddn tuy�t doi" - cho toi cam nh?n ve t9i loi, h<}.nh phuc,
kho dau, b�nh t�t, xung d9t...
T\t do la cot loi cua doi nguoi, la vi�c ch9n l\ta va
nang l\tc ch9n l\ta (khong chi doi voi triet h9c hi�n sinh
TRO CHUY(N TRlfr HOC • 257
ma con voi toan b(> d�o due h9c). Hi�n sinh la y thuc
rang minh tt;i do. Mai khi hanh d(>ng, toi nh�n ra rang:
- toi lt;ia ch9n, toi quyet dinh, tuc toi tt;i do; - toi chap
nh�n rui ro, vi khong h.iong het h�u qua; - toi gan minh
voi m(>t gia tri; - toi chiu trach nhi�m va c6 the ph�m
vao "t(>i loi".
Toi c6 the "tron ch�y tnt6'c tt;i do" bang nhieu each:
lam da dieu vui dau vao cat, tim slj an ui ndi cac the lt;ic
sieu nhien, hay bi quan, yem the, v.v.. Triet thuyet hi�n
sinh, nhat la phien ban cua]aspers, chu tnidng nguQ'c l�i:
"Ta tro thanh chinh ta, khi mo trung mat trti6'c nhung
hoan canh ranh gi6'i!".
"cuOc CHIEN DAU YEU THtraNG"

"Trong CUQC dau tranh sinh ton cua S\i hi�n huu, m9i
vu khi deu du'Q'c huy d(>ng, m9i am mtiu, thu do�n deu
dtiQ'C t�n dl;lng de chong l�i ke thu, thi CUQC dau tranh
vi le hi�n sinh la cai gi hoan toan khac: do la Slj coi mo
t�n cung, la lo�i b6 het mQi thu quyen lt;ic va tiu the, la
xem CUQC hi�n sinh cua nguoi khac nhti cua chfnh ta".
(K.Jaspers, "Triet h9c", II, 1948 ).
C6 phan khac voi tu tu'ong "hi�n sinh" cua Sartre va
Heidegger, triet hi�n sinh cua Jaspers chu yeu c6 tinh
"giao tiep lien chu the". Thap sang hi¢n sinh la truyen
thong, la khai minh va khai ph6ng, m(>t triet thuyet
mang d�m gia tri Va tinh than giao dl;lC.
47. "Y NIEM DAI HOC":

• •� • ?
--
LINH HON CUA �
GIAO DUC CAP CAO
S au thang S.1945, slj S\lp do cua che de) ___toan tri quoc
xa de l�i m9t nuoc Due n6i rieng, Tay Au n6i chung,
trong canh "tan hoang bo coi". Cd sd v�t chat tan nat
duoi born d�n chien tranh. Tham h9a nhan d�o cung
v6 tien khoang h�u. Cap bach, dang lo hdn nua la s\i
suy S\lP cua doi song khoa h9c va d�i h9c, von la "vu
khi bi m�t" va niem tlj hao da dua nuoc Due len ng6i
quan quan ve khoa h9c suot the ky 19, nho thua hudng
di san cua m6 hinh d�i h9c Humboldt, duqc thanh l�p
tu 1810. Chinh sach chinh tri h6a va c6ng C\l hoa khoa
h9c va d�i h9c cua che d{> quoc xa da danh dung vao trai
tim va dau nao cua quoc gia. Hdn the, da huy di�t gia
tri cot loi nhat cua nen van minh Tay phudng hi�n d�i:
tinh than khach quan va dan chu trong khoa h9c. Hang
lo�t giao SU va nha khoa h9c dau dan, vi ly do chung tQC
TRO CHUYfN TRl(T HOC • 259
hay chinh tri, bi cho nghi huu som, cam giang d<;1y va
cong b6 khoa h9c, bi giet h<;1i ho�c luu vong. Nuoc Due
mat hdn mc;,t phan ba Ive luQ'ng khoa h9c khi chien
tranh ket thuc. KarlJaspers, bi cam giang d<;1y (vi c6 VQ'
goc Do Thai), dc;,t nhien dung truoc tr9ng trach Iich sii:
khoi ph\IC l<;1i d<;1i h9c co kinh va lung danh Heidelberg,
qua do g6p phan hoi sinh d<;1i h9c Tay Au n6i chung.
Lan hiem hoi ta duQ'c chung kien: nhung tu tu6'ng triet
h9c cua mc;,t triet gia "hi�n sinh" noi tieng c6 dtp di vao
CUQC song, duQ'c thu thach (Va thanh Cong!) trong thljc
te! Trai bao nuoc chay qua cau, nen d<;1i h9c ngay nay
khong the quen cong lao va dong g6p c6 y nghia Itch SU
ay cua I(arlJaspers!
"y Nl�M D{U HOC"

]aspers da sd thao nhung y tu6'ng cot loi ve d<;1i h9c
tu 1923, viet l<;1i va bo sung nhung y tu6'ng moi truoc tinh
hinh nghiem tr9ng va cap ha.ch, lay nhan de cu: Y ni?m
D(li h9c (Ha Vu Tr9ng va Mai Sdn dtch, Ban tu thu D<;1i
h9c Hoa Sen, 2013 ). Vi�c Jaspers dung l<;1i nhan de cu
tu hdn hai mudi nam truoc cho thay ong da om ap va
khong thay doi n9i dung Cd ban. £)6 la: d<;1i h9c, muon
xung danh la d<;1i h9c, phai duQ'c m(>t "Y ni�m" dan d<;10
nhu ngoi sao Bae dau. Khong ai co ao tu6'ng, m(>t ngay
nao do, se "den duqc" ngoi sao ay, nhung khong c6 n6, ta
se lam lui va lam l<;1c trong dem toi mtt mung. "Y ni�m",
nhu chan troi vudn toi, nhu ly tuong vay g9i, v6n la m9t
trong nhung thu�t ngfi dac y nhat va quy bau nhat cua
nha d�i khai minh: triet gia Immanuel Kant!
.. LONG HIEU TRI NGUYEN THUY"

Con ngu'oi ai cung ham hieu biet. Trong doi song
hang ngay, ta can va muon biet nhieu thu de c6 the d�t
du'Q'c nhung ml;IC dich nhat dinh. Chi di h9c tieng Anh,
anh di h9c vi tinh... de de timvi�c. Nhu'ng, d�t du'Q'Cml;IC
dich roi thi thoi, chuyen sang nhu cau hieu biet moi.
"Long hieu tri nguyen thuy" thi khac ! N6 the hi�n trong
vi�c di tim chan ly trong d�i h9c. Ndi day, thayva tro gan
b6 voi nhau vi cung chia se m¢t dam me bat t�n, m¢t
khatv9ng khong bao gio tho a man la luon vu'dn toi trong
nh�n thuc, du biet rang khong c6 cha dung l�i va khong
the dung l�i. "Y ni�m d�i h9c" chinh la slj nuoi duang
long hieu tri nguyen thuy khon nguoi ay. !Zhong c6 n6
soi du'ong, d�i h9c se sa d9a thanh... tru'ong pho thong
cap 4 hay Cd SO khong lo chi biet Cung cap nhan ltjc cho
nen kinh teva b¢ may cai tri. Tinh than d�i h9c, nhu' the,
ngay tu ban tinh va tu dau, khong the tu'dng thich voi
mQi chinh Sa.ch Cong C\l hoa du Ve chinh trj hay kinh te.
BA NHAN TO CUA "t Nlf M D(ll HOC"

Xet nhu la dinh che, "Y ni�m" hay "long hieu tri
nguyen thuy" trong d�i h9c the hi�n qua ba nhan to:
- Stj thong nhat luon moi me cua cac nganh khoa
h9c. Vi "d�i h9c la ndi thtjc hi�n nang ltjc hieu tri nguyen
thuy" trong ph�m vi n)ng Ion nhat, do d6, du phan nganh
va chuyen mon h6a den dau, cac phan khoa phai c6 m6i
day lien h� nQi t�i, dam bao tinh nhat quanva hfiu Cd CUa
ffiQt toan bQ, truyen SUC song cho nhau nhu' tu mQt Cd
the.Neu khong the, d.µ h9c se thoai h6a thanh ''cua hang
TRO CHUY(N TRl(T HOC + 261
bach h6a" ph\lC V\l theo }' thich CUa "khach hang" nhli
m9t lo?i "dich V\l kien thuc" ddn thuan, "mua" roi, "xai"
roi thi thoi ! Vi the, nghien cuu khoa h9c la ly do ton t?i
cua d?i h9c, song hanh voi cong vi�c giang d?y. I<hong
c6 nghien cuu "bat t�n", long hieu tri chi la nhat thoi.
- Dinh che d?i h9c, xet cho cung, chi la dieu ki�n v�t
chat cho vi�c phat huy nhan each cua nhung con nguoi
song va lam vi�c trong d6. Dinh che "duQ'c danh gia tuy
vao vi�c no CO dao t?O nen nhfing nhan each tot d�p
nhat hay khong va li�u n6 c6 kha nang dam bao nhung
dieu ki�n tinh than cho vi�c nghien cuu, truyen thong
va giang d?y".
- Ve moi quan h� giua d?i h9c va nha nlioc,Jaspers
nh�n ra slj tlidng ho luon cang buc: d?i h9c vua thu9c
nha nuoc, vua t\i tri, khong mang tinh nha nlioc. Thanh
hay b?i la O cha xay dl;ing dliQ'C Cd che hQ'p tac ben vfing,
on dinh va ton tr9ng Ian nhau.
NHl�M VV TOI CAO CUA D�I HQC: DAO LUY�N DOI SONG TINH
A. � ? ' A ' ,._,
THAN
Nghien cuu va giang d?y can ket hQ'p voi tien trinh
dao luy�n con ngu6'i. Cai sau moi la thanh tlju quy bau
. vu. toi cao cua dai. hoc.
nhat va la nhiem . "Giao due . d?i
h9c la tien trinh dao luy�n slj tlj do day thljc chat, ma
C\l the la tham gia vao doi song tinh than dang dien ra
o d6". S\i dao luy�n ay chu yeu dien ra trong tinh than
Socrates. Ho?t d9ng khoa h9c mang nhung con nguoi
CO long hieu tri nguyen thuy l?i voi nhau, t?O nen mQt
c9ng dong, m9t nen "c9ng hoa nhung h9c gia", trong d6
chi c6 lu�n cu la du\>'c xem tr9ng chu khong phai quyen

hjc hay quyen uy.
Trong loi gi6'i thi�u in a dau tac pham nay ( "Y ni�m
d?i h9c, nhli m9t gia tri cot loi") J chung toi di den ket
lu�n: "Den v6'i cong trlnh tam huyet nay cu.a]aspers, ta
chi c6 the tran tr9ng "long tin triet h9c" cu.a ong rang:
d?i h9c hieu nhli slj thong nhat cu.a cac nganh khoa h9c
khong chi la m9t y ni�m phat trien tu triet h9c, dlja tren
m9t tien trlnh Iich SU da qua, ma con la m9t Y ni�m se
dieu hu6'ng dien trlnh trong tuong lai. ( ...) Y ni�m, theo
dung nghia, khong phai la m9t "sang kien" chu quan, ma
la ket qua cu.a lao d9ng tri tu�, vi the, khong the tim thay
no m9t each de dang trong thljc te. Nhung, khong m9t
co' quan, to chuc hay xa h9i nao c6 the truong ton ma
khong tim ra va bao v� nhung gia tri cot loi. Hieu theo
ngrua ay, biet dau Y ni�m CO khi ID?nh hon thljc t?i, vi no
dinh hinh thljc t?i".
TriBt tnuyBt gi8o dlJC
clla triBt noc pnan tfcn
.... - ? ,_
48.NGON NGUCUAGIAODUC
''D �y" la gi? "H9c" la gi? "D�y" co nhat thiet bao

g6m ca "h9c" khong? Hay noi chung, "giao d\lc"
la gi? Lam sao phan bi�t "giao dl;lc" voi "dao t�o", "huan
luy�n",nhatlavoi "nh6is9", "daud¢c"?Nhunghamynao
an dang sau nhung tu ngu tlio'ng nhli rat r6 rang: "giao
dl;lC gan VOi doi song", "giao dl;lC tich hqp", "giao dl;lC lay
h Q C sinh lam trung tam", "giao dl;lC tlj do", "giao dl;lC tien
b(>","giao dl;lC quoc te","giao dl;lC da Van hoa",hay nhfing
khau hi�u kha hap dan gan day: "education for change",
"No child left behind", "teach students not subjects", v.v.
Them nua, ngay cang nhieu nhung thu�t ngu, khai ni�m
co ngu6n goc tu linh V\ic kinh te va quan tri xi nghi�p Ian
tran vao linh V\iC giao dl;lC: "tang trlio'ng", "khach hang"
( nglioi h9c), "cung cap dich V\1" ( nguoi d�y), "thi trliong
giao dl;lc", "chi so nang suat", "kiem tra chat lu'qng", "bao
dam chat luqng", "lanh d�o su ph�m",v.v. Chung ta van
hon nhien Sll dl;lng Va du nh�p nhfing tu ngu ay, ma it khi
t\i hoi chung th�t s\i coy nghia va ham nghia gi. Va han
TRO (HUY(N TRlfr HO( • 265
la ngay thd neu tuong rang vi�c chap nh�n va SU dvng

chung se khong c6 anh huong gi den tu duy va hanh
d9ng giao dvc cung nhu khong bi lua mi truoc nhung loi
"tu tu" tuong nhu ham chua m9t each hieu moi me, d<)c
dao nao d6 ve trach V\l SU ph�m va dinh che giao dvc.
Vi�c "phan tich tu ngu", do do, luon can thiet nhu la yeu
cau thuong tn;ic cua tu duy phe phan va tinh tao. Dang
sau nhung tuyen ngon to tat, nhung lo'i keu g<;>i thong
thiet la nhung gi? C6 thljc slj moi me, d<)c dao nhung gi
tuong nhu d<)c dao, moi me? Da thljc slj suy nghi chin
chan nhung gi tuong nhu kha thi? C6 tuy�t doi can thiet
nhung gi th�t ra chi la tudng doi? v.v.
G6p phan tich cljc vao vi�c "giai ao" - khong chi doi
voi cac tu ngfi quen thu9c ho�c tan ky trong linh vljc
giao dvc, ma trong nhieu linh vljc khac, nhat la trong
linh vljc nen tang la tu duy triet h9c n6i chung - la thanh
qua khong the phu nh�n cua trao luu "phan tich ngon
ngu", m9t trao luu bat dau soi noi tu dau the ky 20 va
da tro thanh m9t truyen thong Ion, d�c bi�t trong khu
vljc Anh-My, g9i la truyen thong "triet h9c phan tich",
song hanh va tudng tranh voi truyen thong thuo'ng bi g9i
la "han lam", "tu bi�n", "sieu hinh h9c" cua chau Au Ive
dia. Khuon kho bai bao chi cho phep ta nhac qua thanh
tlju va h�n che cua truyen thong lon nay, gioi h�n trong
ph�m vi triet h9c giao dvc.
Til PHAN TiCH DEN PHAN TiCH NGON NGO'

Cac triet thuyet giao dvc du<;ic ban cho toi nay deu
it nhieu mang tinh h� thong, tuc, sau khi mo ta hi�n
tliqng giao dt;c, nglioi ta di tim ban chat cua n6, dtja
tren m9t so niem tin hay xac quyet nao d6 de tu d6 de
ra cac yeu cau CO tinh quy ph�m rang giao dl;lC phai nen
nhu the nay ho�c khong nen lam nhu the kia. Cac triet
11
thuyet, do do, thu'.ong la CaC isms" ("chu thuyet", "chu
nghia") nhu'. duy tam (Platon), duy tht;(c (Ariftoteles),
duy nhien (Rousseau) hay duy nghi�m Qohn Locke),
dl;lng hanh Qohn Dewey), v.v... Triet thuyet giao dl;lC
phan tich, nguqc l�i, mang tinh dinh hu'.ong ve phu'.dng
phap nhu la m9t each tiep c�n hdn la h� thong. N6 gan
giii voi tinh than hoai nghi cua truyen thong Socrates
hay truyen thong phe phan cua I(ant. Chang h�n, khac
voi nha khoa h9c ttj nhien, Kant khong nghien cuu ve
thtjc t�i, ma ve nhung dieu ki�n va tien de cua mQi nh�n
thuc ve thtjc t�i. Trang khi nha v�t ly vii tr\l quan tam
den d9 Ion va khoang each cua ngoi sao vua moi phat
hi�n, thi Kant hoi xem nha v�t ly phai dung nhung khai
ni�m Cd ban nao (vd: lu'.qng, khong gian...) de CO du'.QC
nh�n thuc khach quan, thu'.ong nghi�m ve ngoi sao ay.
Voi quan ni�m nhu the ve nh�n thuc lu�n, !(ant la nguoi
dau tien phan bi�t gifia nh�n thuc ve the gioi voi nhfing
dieu ki�n cua nh�n thuc. Tren Cd so d6, Kant cung dong
thoi d�t ffiQt rao can cho nhfing tham VQng sieu hinh hQC
kieu Platon vi cho rang chung vu'.qt khoi nhung dieu ki�n
kha the cua nh�n thuc con ngu'.oi. Triet hQC phan tich
the ky 20 (voi Wittgenftein va cac d�i di�n cua Nh6m
Vienna) cung xuat phat tu cam hung Cd ban ay cua l(ant.
Ta biet rang tu thoi co d�i cho den Kant, vi�c phan tich
(hay thao roi cac thanh to hinh thanh nen khai ni�m hay
phan doan) la ho�t d<)ng cd ban cua triet h9c (va toan
TRO (HUY(N TRlrT HOC + 267
h9c) vdi rat nhieu phien ban khac nhau. Vl the, khong
ng�c nhien khi vi�c phan tich gifivai tro trung tam trong
triet h9c phan tich the ky 20. Diem m&i me la y tu'ong
ngay cang chin muoi ndi cac triet gia hang dau thu<)c
d�i h9c Cambridge (Anh) v&i nhung ten tuoi nhu' G.E.
Moore (1873-1958), B. Russell (1872-1970) va nhat
la L. Wittgens1:ein (1889-1951) cho rang phudng phap
Cd ban trong nghien CUU triet h9c phai la phudng phap
phan tich ng6n ngu. Nghia la, vi�c dau tien ma triet h9c
phai lam la nghien cuu cau true logic cua ng6n ngu va
y nghia cua tu ngu. De nghi nay gan vdi niem hy VQ ng
mang tinh "each m�ng" rang phan l&n nhung van de
triet h9c hoc bua xua nay (vd: Thuqng De, linh hon...)
se duqc giai quyet, hay, tot hdn nfia, se duqc b6c tran la
nhungvan de"gia", boi ta da bi ng6n ngu danh luava rdi
vao"bay" cua n6.
HAI HINH THO'C PHAN TiCH

Nham chong l�i tu' duy truyen thong, triet h9c phan
tich tien hanhvdi hai hinh thuc bo sung cho nhau: phan
tich dien giai va phan tich thao roi. Phan tich dien giai
muon giai quyet van de bang each phien dich van de
sang nhung h�n tu hay nhung quan h� da biet. Vi d9
tieu bieu nhat trong lich SU la phien dich nhung van de
hinh hQ C (CO the tnjc quan) sang ngon ngfi cua d�i SO Va
so h9c khong the tnjc quan (vd. dien d�t quan h� gifia
g6c vu6ng vdi hai c�nh cua tam giac thanh a2=b2+c2).
Tien trinh nay cfing dong thoi gan lien v&i vi�c thao roi
tam giac ra thanh ba c�nh. Cung the, tuxaxua, neu dinh
nghia con nguoi la "con v�t c6 ly tri", ta c6 dang thuc:
"con ngu'cii" = "con v�t" + "lytri". Socrates (theo Platon)

da dung phu'ong phap thao rdi ay de cho thay cac h�n tu
deu khong r6 rang , va vi the, dinh nghia tren day cfing
khong ro rang. Ca hai each phan tich n6i tren duQ'c tinh
vi h6a bang nhieu phu'ong ti�n hi�n d�i (logic-toan ho�c
phan tich ngon ngu thu'cing ngay) va du'Q'c triet hQc phan
tich xem nhu' phu'ong ti�n hi�u nghi�m de "giai quyet"
van de, va neu du'Q'c, se di den cho "thu tieu" ban than
van de.''
K A
Li�u cac phuong phap to ra m�nh me va tan ky (vao

luc bay gid) c6 the mang ra ap dvng cho cac van de trong
linh vtjc lythuyet giao dvc du'Q'c khong? Dau la cho m�nh
va cho h�n che cua phu'ong phap phan tich ngon ngu?
Yeu to nao da clan den vi�c vu'Q't b6 tu' duy phan tich de
chuyen sang tu' duy h�u-phan tich trong truyen thong
nay noi chung, Va trong linh Vljc giao dl;lC noi rieng?
� A � �
49. TRIET HOC PHAN TICH VE

GIAO DUC: .
. THINH VA SUY
P han tich khai ni�m, xem xet can tr9ng cac lu�n cu,
x6a bo S\[ ham ho, V�ch r6 cac ranh gioi phan bi�t,
nhu ta da thay, von la nhfing ho�t d<)ng Cd ban va CO huu
tu xua den nay cua triet h9c. Tu buoi binh minh cua triet
h9c, thao tac "phan tich" luon song hanh voi cac thao tac
khac trong linh V\IC nay. Chang h�n, trong danh tac Cqng
hoa cua Platon, khi thi ong tien hanh phan tich khai
ni�m rat tinh vi, hie thi ong khang dinh nhung lu�n diem
theo kieu qui ph�m, luc khac l�i bay bong voi nhfing tu
bi�n sieu hinh h9c cao xa. Chi tu khi cac ky thu�t phan
tich chiem uu the va co thoi gian giu vai tro thong linh
trong tu duy triet h9c Tay phudng voi danh xung day
kieu hanh la "triet h9c phan tich" tu nhfing th�p ky dau
tien cua the ky 20, thi chung cfing thong tri luon ca triet
h9c ve giao d\lC. T�m gac boi canh va cac chi tiet qua
chuyen sau ve triet h9c vu'.(jt khoi khuon kho bai bao, ta
thu xem vai vi dl;l trong no Ive phan tich ngon ngu.
TlldNG TII, NHIING BEN BAU?

Cong trinh
tien phong trong
thoi ky dau thu9c
tniong phai phan
tich Cambridge ( v&i
Moore, Broad va
Wittgenstein sd ky)
tien hanh phan tich
cac phat bieu dien
hinh trong ly thuyet
giao dl;lC de xem S\j
bat dong giua cac triet gia thvc slj la bat dong ve n9i
dung van de hay chi lien quan den vi�c SU dl;lng tu ngu
m9t each thieu chinh xac va thieu phe phan, tu d6 nay
sinh slj bat dong thuan tuy cam tinh. Doi tuqng dau tien
dliQC phan tfch C�n ke la Ve quan ni�m: "can giao dl;lC
tre em thu�n theo t\i nhien" ( trong Chan ly va sai lam
trong Ly thuyetgiao d�c, 1941/62 cua C. D. Hardie). Day
thvc chat la no Ive phe phan cac quan ni�m noi tieng
cuaJohn Dewey. Quan ni�m dc}y do tre em thu�n theo
tlj nhien c6 the duqc minh h9a bang hinh anh nguoi lam
vtion trong trQt va cham b6n cay coi the nao de chung
l&n mc}nh m9t each tlj nhien va tranh khong lam dieu
gi "trai tlj nhien". Hardie l�p tuc d�t cau hoi: giao dl;lC va
trong trQt giong nhau den muc dQ nao? Khong the phu
nh�n c6 slj tudng tlj nao d6 gifta cac dinh lu�t tlj nhien
chi phoi slj phat trien the chat cu.a dua tre va cac dinh
lu�t chi phoi slj phat trien cu.a cay coi, trong churig mljc
d6, c6 the bi�n minh phan nao cho vi�c ap dl;lng quan
ni�m nay vao cho slj giao dl;lC the chat. Nhung, giao dl;lC
tinh than va tinh cam thi nhu the nao? M9t so nhung
quy lu�t chi phoi slj thay doi tinh than va tam ly dien ra
ndi dua be la cac quy lu�t cu.a vi�c h9c. Nhung quy lu�t
nay kh6 ma c6 slj tlidng tlj nao voi cac quy lu�t chi phoi
sl.j tlidng tac gifta h9-t giong va moi trlio'ng xung quanh,
tru khi muon dung m9t each n6i an d\l rat xa xoi. M9t
sl.j phan tich-phe phan nhu the ve ngon ngu qua c6 tac
dl;lng thuc tinh Va gcJi mo' nhftng CUQC tranh lu�n bo fch.
M9t hai th�p ky sau khi ket thuc The chien 2, trao luu
phan tich ngon ngu ngay cang m9-nh va soi noi voi hang
109-t cong trinh trong
khu vl.jc Anh - My
( tieu bieu o' Anh la
R. S. Peters va 6' My
la Israel Scheffler).
Ngay tu "ly thuyet"
cfing duQ'c mang ra
phan tich de cho
thay rang vi�c dung
tu "ly thuyet" trong
linh vl.jC giao dl;lC
chi la m9t each tu
tu, b6'i cac ly thuyet
giao dt;1c khong c6 gi chung v6'i tu "ly thuyet" trong cac

khoa h9c ttj nhien ca! Triet h9c phan tich ngon ngu tiep
tt;1c tung hoanh tren hang lo�t chu de von la manh dat
mau mo cho each tiep c�n nay: giao dt;1c nhu m9t <lien
trinh khai tam, giao dt;1c khai ph6ng, ban tinh cua nh�n
thuc, cac lo�i hinh giang d�y, giao dt;1c trai vo'i nhoi SQ va
tuyen truyen, v.v..
Ban than khai ni�m "giao dt;1c" cung ducjc mang ra
phan tich. Giao dt;1c thong thut1ng ducjc hieu nhu la: (i)
ngay cang tot hdn; (ii) vi�c tot hdn nay la nhd sd dac
kien thuc va ky nang, cung v6'i stj phat trien dau 6c; va
(iii) ngudi ducjc giao dt;1c cam ket va gan b6 v6'i linh vtjc
chuyen m6n ducjc dao t�o. V�y, thu h6i quan ni�m nhu
the co tudng ttj v6'i khai ni�m "cai t�o" hay khong? M9t
t9i ph�m hinh stj ducjc cai t�o cung "ngay cang tot hdn",
cung cam ket, gan ho v6'i loi song m6'i. Neu thieu cac
dieu ki�n ay, ta thlidng bao ngudi ph�m t9i chua duQ'c
"cai t�o". Nhung, stj tudng ttj gifia giao dt;1c va cai t�o (va
ca vo'i Sl.j nhoi SQ, tuyen truyen) khong con nfia d dieu
ki�n thu hai: m6' mang kien thuc va dau 6c. Tu stj phan
tich c6 tinh lo�i trii ay, Peters moi tung bu6'c di den khai
ni�m ch�t che hdn va sau sac hdn Ve giao dt;1c: "giao dQC
la stj khai tam, khai ph6ng (initiation)".
CAI GIA CUA SI/ CI/C DOAN

Bertrand Russell ( 1872-1969) de ra phien ban qua
ng�t ngheo ve triet h9c phan tich. Ong mang l�i dinh
TRO CHUY(N TRltl HOC + 273
nghia moi cho tu nay. Ong cho rang v�t chat va tinh than
la hai stj v�t khac nhau, nhting ca thtjc the v�t chat lan
san pham tinh than (ngon ngu va toan h9c) deu co the
dtiQ'c phan tich, tuc dtiQ'c thao roi thanh nhung thanh to
va nhung quan h� Cd ban. Nhi�m V\1 ctia nha triet h9c
phan tich la phan tich ngon ngu va toan h9c, cho thay
nhung thanh to ay
quy chieu den cai
gi do trong the
gioi v�t chat ho�c
trong ngon ngu va
toan h9c. Nhung
gi khong the phan
tich dtiQ'c (chang
h�n nhung gia tri)
thi khong phai la
congvi�c ctia triet h9c! l)�c diem khac nfia cua triet h9c
phan tich la de xtiong tinh than trung l�p, khach quan.
Ludwig Wittgenstein sd ky - b�n dong hanh va cung la
doi thti som nhat ctia Russell - tuyen bo rang triet h9c
"de yen m9i vi�c y nhu cu". Nghia la, triet h9c khong
bien d6i the gioi , ma chi lam cho the gioi "ro rang hdn"!
Ngay nay, nhieu triet gia van t\i nh�n minh la thu¢c
truyen thong phan tich hay bay to thi�n cam voi cong
vi�c phan tich khai ni�m. Tuy nhien, phan lon khong con
tin vao each tiep c�n "trung l�p" (hQ co ly khi nghi ngo
rang ban than cac nha triet h9c phan tich van thien vi,
khong chiu mang nhung ly thuyet duQ'c minh tia chu¢ng
ra phan tich, phe phan ! ) . Quan tr9ng hdn, hiem co ai con

di theo each hieu cljc doan cua Russell ve phan tich, de
sa vao nhfing "phan tich" Vl;ln v�t, nhat la ho qua nhfing
van de lien quan den CUQC song thljc hanh Va nhfing gia
trj kho von co the phan tich va do h.tong. Chang h<;ln, khi
phan tich khai ni�m "giang d�y", phai chang ta chi quan
tam den "cac thao tac thuan tuy tri tuf' nhti la nhfing
thanh to "c6 the phan tich dtiqc", con ho qua cac yeu to
gia trj, d<;lO due, XUC cam?
Cach tiep c�n h�u-phan tich- thoat khoi khuon kho
ch�t h�p cua vi�c lam triet h9c voi m9t phtidng phap duy
nhat va voi h9c thuyet tlj cho la trung l�p, khach quan
c.ua triet h9c phan tich "truyen thong" - la huoc phat
trien tat yeu.
TriBt tnuyBt gi8o dl}C 'loBi ngni"
...... ...
. -
·· .. � ·
. .. ..
' A �
50. TUVO TRI DEN...

A � '
KHONG BIET GI!
V o tri khong chi la khong biet ma con khong biet

rang minh khong biet. NguQ'c l�i, "khong biet gi" l�i
la ket qua ctia qua trinh thuc tinh, thua nh�n slj huu h�n
ve tri thuc ctia chinh minh va ctia con nguoi n6i chung.
"Toi chi biet m¢t dieu, do la khong biet gi ca!", cau n6i
noi tieng cua "triet gia duong pho" Socrates tu 2500 nam
trlio'C van CO SUC n�ng trong triet thuyet giao dl)C hi�n
d�i: chung ta thuong bat dau nhu la nha giao dieu, va -
neu mQi vi�c troi chay - thuong se ket thuc nhu la nha
hoai nghi, theo nh�n xet cua Hannah Arendt, nu triet gia
sac hen cua the ky 20.
"Hf HINH SOCRATES"

Bu6'c d¢t pha ctia "h� hinh Socrates" trong triet h9c
n6i chung va triet thuyet giao dl)c n6i rieng la: d�t vi�c
tra van va tim toi len hang dau, di nguQ'c l�i voi vi�c ton
vinh y ni�m ve slj truyen d�y nhfing lau dai ly thuyet va
h� thong khep kin. Day la vi�c thgc hanh giao d1:1c ma ve

nguyen tac, bat ky ai cung c6 the tien hanh va th1:1 huong
khi biet SU d1:1ng "ly tri", mien la c6 nang lgc suy nghi
binh thuong kem voi thi�n chi muon hieu biet. Nghien
cuu triet h9c va thgc hanh giao d1:1c theo h� hinh nay
xuat phat tu nhfing kinh nghi�m Va hanh d9ng Cl;l the
cua tung ca nhan, nhung vi�c hieu va tai hi�n chung doi
hoi slj kiem tra c6 phe phan nhti la dieu ki�n tien quyet.
Trong each triet ly (kieu Socrates), nhung quy uoc,
truyen thong, quyen uy deu trlioc het can phai dtiQ'c
tham tra xem c6 dang tin va c6 the dung vung dtiQ'c hay
khong. Triet thuyet giao d1:1c "hoai nghi", do d6, gan lien
voi vi�c hieu nhti the nao ve hinh ttiQ'ng tieu bieu cua
nhan v�t Socrates.
SOCRATES: KE "HO SINH" TINH THAN?

Hinh anh hay an d1:1 dtiQ'c yeu thich nhat va cung noi
tieng nhat ve Socrates la ke h9 sinh tinh than, duqc so
sanh v6'i nghe ba do cua m� ong trong thgc te. Cau hoi
d�t ra: ngh� thu�t "h9 sinh" - trong linh vvc sti ph<J.m,
giao d1:1c - tht;ic ra la gi? N6 lam "ba do" cho sl;i ra doi cua
cai chan, cai thi�n ho�c chu yeu la d�p bo cai sai, cai xau,
cai tu6'ng la dung, la tot? Nhung nha binh lu�n thuong
khong de nhat tri voi nhau ve dieu nay!
Hannah Arendt, trong Ve' dai song tinh tha'n ( 1971),
cho rang nha "h9 sinh" Socrates, nhu m9i ha do thoi bay
gio von ngoai tuoi sinh no va ban than khong sinh no,
"biet each giai ph6ng dau 6c cho nguoi khac, va do ban
than khong sinh nd, l<J.i c6 kien thuc chuyen mon cua
nha h9 sinh de c6 the quyet dinh xem nguoi m� c6 mang

thai th�t hay khong".
C6 nhieu st;i th�t trong each hieu ay cu.a Arendt doi
v6'i nhan v�t Iich su Socrates. Socrates, trong phan 16'n
tniong hQ'p, chi lam cong vi�c cu.a "nguoi d9n d�p'\ de
l�i no'i nhung ai c6 dip doi tho�i v6'i ong nhung "khoang
trang" tni6'c day von day ap nhung thien kien va nh�n
thuc chu quan, sai lam. Duong nhti hinh anh dich tht;ic ve
Socrates khong phai la nguoi h¢ sinh "tich ct;ic", chuyen
danh thuc va lam san sinh nh�n thuc dung dan tung tiem
an hay ngu quen trong nguoi doi tho�i. Neu dt;ia vao cac
Doi tho�i so' ky cu.a Plato, hti6'ng theo nhan v�t Socrates
lich SU va cac du ki�n c6 th�t khac, ta c6 the kiem chung
nh�n dinh ay, khac rat nhieu so v6'i cac doi tho�i h�u ky
chi mtiQ'n danh nghia Socrates de bay to tu ttiong cu.a
ban than Plato nhti ghi nh�n cu.a Sextus Empericus, nha
hoai nghi song o the ky thu 2: Plato la nha hoai nghi khi
mang khuon m�t cu.a Socrates lich su, va la nha giao dieu
khi chi vay mtiQ'n ten tuoi cu.a Socrates.
Nhti the, ve triet ly giao dl.)c, khong the VQi va ly giai
ngh� thu�t h9 sinh cu.a Socrates m9t each don gian nhti
la chi biet kien t�o, khang dinh tri thuc, giup mang l�i cai
dung, cai tot, ma xem nh� hinh ttiQ'ng chu yeu cu.a ong,
noi danh trong lich su, nhti la con "ruoi trau", con "ca
duoi di�n". Vang, con ruoi trau khong de cho ai ngu yen;
con con ca duoi di�n thi ph6ng di�n de tlj v� va lam cho
doi thu te li�t ! Chuc nang "d9n d�p" nhung ta kien, dinh
kien, theo Hannah Arendt, co y nghia "chinh tr( to ldn
("chinh tr( theo nghia n)ng nhu khong gian hanh d(>ng
TRO CHUYlN TRl(T HOC • 279
cua con nguai). Ngh� thu�t h9 sinh "phat hi�n nhung

h� qua tram tr9ng cua nhung y kien chtia dtiQ'c tham tra
nghiem chinh, qua d6 d�p bo, pha huy nhung gia tri, h9c
thuyet, ly thuyet, th�m chi nhung dieu xac tin, qua th�t
c6 y nghia "chinh tri" sau sac ( ... ). Boi vi slj pha huy ay
c6 tac dl;lng giai ph6ng cho m9t nang ltjc khac, d6 la cho
nang ltjc phan doan, ma ta c6 the g9i la quan nang c6
tinh "chinh tr( nhat trong m9i quan nang tinh than cua
con nguai" ( Sdd). S\i nghi lu�n - hieu nhti doi tho�i kieu
Socrates va cac tinh huong l�p lu�n - quay roi, pha VO slj
VO tti ttiong va slj xac tin, de cho "cdn gi6 cua tti duy" c6
the l<)ng thoi. Arendt mtiQ'n lai cua Socrates th�t kheo
leo:
"Neu cdn gi6 tu duy duQ'c toi thoi den lam b�n tinh
giac thi bq.n se nh�n ra rang minh chang con gi trong tay
ngoai slj bd vd, bat ltjc, va dieu tot nhat van luon la lam
cho dieu ay tro thanh Cong CUQC chung CUa tat ca chung
ta "
0 day, giong nhti Kant, Arendt cho rang chi c6 "slj
phu dinh, "tieu cljc", nhung nan de bat kha giai ( apories)
moi t�o nen s\i khai minh dich thtjc". I<hai minh khong gi
khac hdn la "giai thoat ta ra khoi nhung tien kien, nhung
quyen uy, n6i khac di, la m9t tien trinh tay rua, tinh l9c,
la btioc di ra khoi dja ngl;IC CUa nhfing ta kien, tti kien",
"Dia ngl;IC cua ta kien, tti kien" de d9a va lam tan VO
slj an tam, an ui, mat di slj bao b9c, an toan va ca slj t6i
tam, am cung von c6. Cach hieu quen thu9c trtioc nay ve
Socrates la ngudi mang lq.i nhung xac tin luan ly. Nhung
dung quen vi�c lam hang dau cua con ruoi trau la"chich"
thang vao tu duy de bu9c no phai suy nghi, tham dinh;

cua con ca du6i di�n lam te li�t l�p lu�n ngoan c6 cua
d6i thu. "Khong phai ban than toi da biet duQ'c nhung
cau tra loi, roi moi lam cho ke khac b6i r6i. Trai L�i, toi
cftng bi lay nhiem S\l bo' Vo', bat l\ic giong nhli b�n v�y".
Con ca du6i di�n "Socrates" khong chi biet phong di�n
ra ben ngoai!
THONG Dl�P CUA SOCRATES

A A 7
La triet gia, Socrates... khong c6 gi de "d�y" ca.

Khong phai la nha ngt:1y bi�n, ong khong t\i VO ngtjc c6
the d�y khon nguoi khac. Tntoc toa, ong bac b6 vi�c
bu9c t9i ong da "lam hu hong" thanh nien, nhung ong
cung khong t\i bi�n h9 rang minh da giao dvc cho thanh
nien"tot" len! Ong chi bao: "CUQC doi khong biet suyxet
la CUQC doi khong dang Song", the thoi!
Trong cong vi�c nho nh�t, thuong ngay, ta c6 the
"biet" nhieu vi�c. Nhung, voi nhung van de h� tr9ng
hon nhu nen song va chet nhu the nao, cung nhu phai
hieu the nao Ve S\l Cong bang, tinh yeu Va long dung cam,
vu
v.v.., ong mo' ra "m9t tf\1 cua S\l khong biet gi". D6 la
van de cua "thai d9", cua "tam the". C6 ho�c khong co,
c6 nhat thoi hay c6 lau dai thai d9 va tam the ay, chinh la
thong di�p cua Socrates.
Ta thu xet xem con nhung h� qua gi tu triet thuyet
giao dvc "hoai nghi kieu Socrates" trong tu duy giao dvc
duong d�i.
TRO CHUYIN TRIIT HOC • 281
51. ''CHi CON CON DUONG

PHE PHAN LA RONG M0"< 1 >
,.. ,,,,. ' ,.. ?
T riet thuyet giao dvc du'dng d<;1i de cao tinh than hoai
nghi (khoa h9c) thua hu'6'ng nhieu di san tinh than
quy bau tu qua khu.
Cong vi�c chu yeu cua nha hoai nghi la khao nghi�m,
tra hoi. Tu "hoai nghi" 6' phu'dng Tay xuat phat tu goc Hy
Lq.p la sceptikos: nguoi tra hoi den cung. Triet h9c hoai
nghi la tra hoi xem nh�n thuc Va IDQi khang dinh CO dang
tin c�y khong. Con thuyet hoai nghi thi tri�t de hdn IDQi
slj hoai nghi thong thu'ong; no thuong phu nh�n kha
nang nh�n thuc noi chung. Nhung, m<)t slj hoai nghi
tri�t de nhu' the l<;1i ciing mang tinh giao dieu, vap phai
slj ttj mau thuan (hoa ra stj hoai nghi tri�t de l<;1i la khong
the hoai nghi ! ) , vi the thai dQ giao dieu ay ciing can du'qc
nh�n di�n, phe phan.
1
Kant: Phe phan ly tinh thwin tuy, B 884.
Voi VO so phien ban cua S\i hoai nghi trong Iich SUJ
tu Sextus Empiricus cho den Montaigne} BayleJ Hume
va Santayana} van de ngay nay khong phai la xet xem l�p
tniong hoai nghi n6i chung c6 dung vung hay khong ve
m�t triet h9cJ ma
chu y nhieu hdn
den chat htqng
cua nhung lu�n cu
va nhung phan bac
cua no chong L�i
cac yeu sach cua
cac nen triet h9c
va h9c thuyet giao
dieu. Du sao cfing phai thua nh�n: thai d9 hoai nghi va
thuyet hoai nghi bao gio cfing la nguon SUOi cho S\l doi
moi tu' duy va khoa h9c.
V�y S\l hoai nghi va S\i phe phan khac nhau cJ cho
nao? Kant la nguoi dau tien neu ra S\i phan bi�t co anh
hucJng sau r9ng den ngay nay. Kant phan bi�t giao dieuJ
hoai nghi va phe phan (Phe phan ly tinh thuan tuyJ A 388
va tiep). Nguoi giao dieu neu ra m9t khang dinh hay l�p
tniong chac nhu' dinh dong CQt. Chong l�i khang quyet
giao dieu ayJ ta co the de ra m9t khang quyet nguqc l�iJ
nhung cfing khong kem giao dieu. Noi m9t each hinh
anhJ trong CUQC ac chien ayJ ta ch9n dung ve mQt phe
va hang hai mua gudm xong vao trq chien! Thai d9 hoai
nghi thi dem hai l�p tniong tu'dng phan ay doi chieu voi
nhauJ ket lu�n rang ca hai tuy tu'dng phan nhu'ng deu la
giao dieu ca, nen tot hdn het la khong tin theo cai nao
va "hoan toan bac bo m9i y kien ve slj vi�c". Trong khi
d6, thai d<) phe phan thi khac! N6 khong cho rang minh
"gioi hdn" de co the d�y bao nguoi khac, nghia la, thay
vi cho rang phe nay, phe kia ho�c ca hai phe la "sai", slj
phe phan t�p trung vao vi�c xem xet slj chung minh cua
moi hen"co Cd so" hay khong (Tu dau va nho cai gi b�n
di den khang dinh ay? B�n da kiem tra nang lljc nh�n
thuc cua b�n chua? v.v.) va ket lu�n rang ca hai hen deu
"khong CO Cd so", khong thich dang ve m�t khoa hQC.
Trong each hieu nay, ta thay thai d9 phe phan "khiem
ton" hdn thai d<) hoai nghi, nhung, ve m�t nh�n thuc va
l�p lu�n, l�i"kho" hdn nhieu, doi hoi nhieu tri thuc, nhat
la ve cung each tu duy duQ'c !(ant gQi bang m9t thu�t
ngu kha d�c bi�t:"tu duy sieu nghi�m" (transzendental).
"Sieu nghi�m" la biet gift khoan each, nhung thay vi de
Vlidn len cai sieu nhien (gQi la"sieu vi�t"/transzendent),
. de dat. cau hoi Cd ban hdn Ve dieu kien
thi di lui lai . kha
the cua nhfing m�nh de, phat bieu, kinh nghi�m, quan
ni�m, y tuong, v.v., tuc ve nhfing dieu ki�n co tntoc kinh
nghi�m.
Tiep thu va v�n dt;1ng di san hoai nghi va phe phan
vao tu duy giao dt;1c dudng d�i gan lien voi ten tuoi cua
nhieu nha triet hQC giao dvc. Wolfgang Fischer khong
phai ngau nhien dinh danh cho triet thuyet giao dt;1c
cua minh m9t each kha niom ra la: "hoai nghi-phe
phan sieu nghi�m" ! Cung trong chieu huong ay, Lothar
Wigger xem mvc tieu cua phan tich giao dvc trong tinh
than hoai nghi-phe phan la slj "giai ao", xoay quanh hon
kha the:
1. Nhin ra thuyet giao dieu kh6 tranh khoi, an giau
trong nhung de an giao dl;lCj
2. Nhin ra rang nhung de an hay ly Iuin giao dl;IC
dang c�nh tranh nhau ciing chi co gia trt ttidng doi;
3. Nh�n ra stj can thiet Ian kha nang cua m<)t nen
tan giao dl;lCj va sau Cung,
4. Nh�n ra vi�c can phai ban thao va can nhac th�t
c6'i mo' va cau tht ve cac ltja ch9n khac nhau.
DAN CHU VA D�O DUC THONG HOAI NGHI VA PHE PHAN

Dau la gia trt giao dl;IC cua slj hoai nghi-phe phan?
Trong nhieu cau tra 16'i, tac d<)ng cua n6 den nep song
clan chu trong c<)ng dong la d�c bi�t quan tr9ng. Theo
each n6i cua W. Fischer, stj hoai nghi-tl,t phe phan giup
ngan ngua chu trudng "bao can" (fundamentalist) ctjc
doan va nen giao dl;IC dtja vao quyen uy. Nhu nh�n xet
tinh te cua Hannah Arendt, giao dl;IC bao can va quyen
uy, phan phe phan dan den vi�c luo'i tti duy va VO tti
tu6'ng. Dieu nay thu6'ng xay ra trong thtjc te va nguy h�i
hdn la vi�c tu'. duy sai lam!
Ben c�nh d6 la kich thuoc d�o due. Hoai nghi-phe
phan c6 the dan den vi�c cam thay bd vd, bat ltjc nhti da
n6i trong bai truoc. Nhung, nhu khi cha m� thay "bat
ltjc" trong vi�c d�y do con cai, it ra cam giac ay ciing c6
In�t tfch CtjC: khong the do het loi cho nguoi khac Va
dam thua nh�n trach nhi�m cua minh.
"tu THAN" Hl�N D41 HOA!

Michel Foucault la nguoi c6 c6ng "dao boi" trong di
san d�o due h9c Socrates va Hy L�p co d�i y ni�m ve
"vun boi ban than", d�c bi�t dtiqc dinh hinh (j cac the ky
dau tien sau Cong nguyen. Foucault, trong Tinh d�c va
Chan ly (t�p 3, 1989) khong lam cong vi�c cua nha SU
h9c cho bang cua nha triet h9c giao dl;lC. "Vun boi ban
than", trong truyen thong hoai nghi-phe phan va khac
ky khong chu tr9ng den "n¢i tam" kieu chang Narciss tt;l
nhin ngam chinh minh, ma mang d�m tinh c9ng dong
va truyen thong, gom nhieu the each: - dtiqc ren luy�n
nhieu "ky nang" hay bai t�p Cl;l the trong the dl;lC Va tri
dl;lC (dQC Va viet) j - Stj phan tinh triet hQC la "phtidng
thuoc" dieu tri tam hon. Truong h9c kh6ng d�t tr9ng
tam vao truyen d�t kien thuc va chuan bi nghe nghi�p
ma phai la... "b�nh vi�n" (iatreion): nguoi h9c nh�n r6
tinh tr�ng "b�nh ly" cua minh; khi ra trtiong, cang thay
minh khong hoan thi�n, kh6ng biet gi, can dtiqc tu sua
Va tiep tl;lC dao t�o. - nguyen tac cua giao dl;lC "dieu tr( la
"quay trci ve voi chinh minh", kh6ng theo nghia vi ky ma
la tt;l kiem va tt;l t�i.
Toan b¢ "d¢ng lttc" cua tu tricing "tu than" nay la
nham den st;{ chuyen hoa chu khong phai st;l hoan hao
hay hoan tat. Theo ket lu�n cua Foucault - va theo ong,
286 + 801 VAN NAM �ON
hoan toan c6 the ap dt;1ng cho ngay nay -, "dieu quan

tr9ng nhat trong CUQC song Va lao d9ng la tro thanh Cai
gi van chua c6 ngay tu luc dau". Tue la, bien CUQC doi
minh thanh "st;i nghi�p", voi gia tri tham my va phong
each rieng bi�t, d�c sac.
Thoi d<;1i chung ta khac xa thoi co d<;1i, nhung, theo
Foucault, c6 m9t diem chung: khong muon chi d�t Cd sd
cha luan ly, d<;10 due bang nhung nguyen tac sieu nhien
va khong muon doi song rieng tu Ian nhan each cua ta
hoan toan bi chi phoi boi h� thong phap ly va chinh tri
ngo<;1i t<;1i. Nhung, li�u "con ruoi trau" giao d1;1c va "con
ca duoi di�n" triet ly ngay nay c6 con du sue m<;1nh nhu
trlioc day?
. ... HAU
52. GIAO DUC . HIEN
. DAI?
.
T rong khoang vai mu'di nam tro l�i day, tu' duy giao
dt;tc bi chao dao boi cu¢c tranh lu�n chung quanh
khai ni�m "h�u-hi�n d�i" ! Mu'Q'n each noi noi tieng cua
Marx, "h�u-hi�n d�i" qua la bong ma am anh ca chau
Au, roi ca the gioi! H�u-hi�n d�i dong nghia voi cai gi ...
l9n XQn, vo-chinh phu, vi the, dang S(j Va dang ghet?
Thai gian dai, cac nha giao dt;tc tuong rang chi can ch9n
ll;ia gifia d�o due va dung dung, gifia slj khach quan va
slj tuy ti�n, gifia cai pho quat va cai tu'dng doi, gifia khoa
h9c va ... nham nhi. Nhung khong, khong chi trong linh
vljc giao dt;tc - van la dua con ngoan ngoan nhat cua thoi
I<hai minh - nguoi ta moi bat dau nh�n ra rang: phai
h9c each tu bo l6i nhin gian ddn "den-trang" ay di!
"Bong ma h�u-hi�n d�i" ngay cang hi�n hlnh r6 r�t va
VO cung ... da di�n. Xin thu ban m<)t phu'dng di�n cua
no thoi: ve ly tu'ong giao dt;tc hi�n d�i va h�u-hi�n d�i
chung quanh vi�c xay dl;ing "con nguoi chu the tt;t tr(.
Chung ta se lam quen voi hai tac gia "h�u hi�n d�i" tieu
bieu: Jean-Fran<;ois Lyotard (1924-1998) va Michel

Foucault (1926-1984).
'
TU BON CAP DO GIAO DVC CUA KANT
r
,., A." A , ?
De d<;1t toi S\i "tn.iong thanh' cua ca nhan - ml;lC tieu

cua giao dl;lC hi�n d<;1i -, theo Kant, can bon buoc tuan
t\i va khong the nhay c6c, bo qua buoc nao. Ky lu�t h6a,
van h6a h6a, van minh h6a la ba buoc dau tien cua giao
d\lc, deu do ben ngoai mang l<;1i va ap d�t. Chung la can
thiet de d<;1t den cap dQ thu tu, cao nhat: d<;10 due h6a.
D<;10 due h6a la biet suy nghi va hanh d9ng theo nhung
ml;lC dich tot d�p pho quat. Ba buoc dau la "du()'c giao
d\lc", buoc sau cung hau nhu la "t\i giao d\lc". Con nguoi
tho l�u ban dau rut Cl;lC nh�n ra Va biet ton trQng quy lu�t
d<;10 due tuy�t doi de c6 the tro thanh mQt chu the t\i trt.
Chi trong cap d9 thu tu nay, khi con nguoi t\i ban bo quy
lu�t cho chinh minh, moi vlidn den du()'c S\i t\( do. D6 la
h<;1t nhan cua loi keu g9i noi tieng cua Kant khi tra loi cau
hoi "Khai minh la gi?": hay truong thanh, t\i biet SU dl;lng
dau 6c cua chinh minh ! Chu the ttj tri, do do, la chu the
tuan thu quy lu�t nhu tuan thu chinh minh. Cau hoi d�t
ra: lam the nao? Chinh o day, g�p phai cai ma Kant gQi la
"nghich ly SU ph�m": "M9t trong nhung van de Ion nhat
cua giao dl;lC la lam Sao CO the hQ'p nhat vi�C phl;lC tung
S\i cuong bach voi kha nang SU dl;lng S\l t\( do cua chinh
minh ?". T\i do, tuc t\( quyet, luon di lien voi S\l ap d�t tu
ben ngoai. Vi�c giao d\lc thanh chu the bao gio cung o
trong S\l cang buc giua t\( do Va ap d�t ay.
Trinh bay cua Kant cho thay tu tuong ve giao dl;lC
phat trien the nao trong ( thoi) Hi�n d�i theo huong
nhan van chu nghia: xay dljng chu the tlj do ngay trong
S\i ph\1 thu9c Va giang CO VOi the gidi ben ngoai.
Trang ly tu'ong nhan van chu nghia, tu !(ant den
Humboldt, nguoi ta phan bi�t gifia h9c chuyen mon va
giao d\lC ph6 quat. HQC chuyen mon chi mang l�i con
ngu'oi Cong C\lj giao d1.;tc pho quat moi hinh thanh nhan
each. Ml;lC tieu cua giao d1.;tc, do d6, la dao luy�n va phat
huy ca the xac, tinh than va tam hon. Giao d1.;tc bien chu
the thanh m9t thanh vien t\i giac cua xa h9i, nghia la, di
tu S\i khong tru'ong thanh den S\i t\i tri. Phu'dng ti�n de
d�t toi tlj do la lam vi�c voi nhung n9i dung pho quat,
dl;ia tren chan ly, khong bi "h� gia" thanh hang h6a hay
lqi ich Cl;LC b9. Vi the, tri thuc, lao d9ng tinh than Va khoa
h9c c6 vi the d�c bi�t. IZham pha khoa h9c khong phai
la phu'dng ti�n ddn thuan de thong tri va b6c l9t gioi t\i
nhien, ma de con nguoi t\i do hdn trong hanh d9ng. Bai
h9c cay dang dau tien: y tu'ong khai ph6ng nay, den nay,
da khong hoan toan bien thanh S\i th�t. Khoa hQc, ky
thu�t, Cong ngh�, ngu'QC l�i, d�t toi CaO diem trong S\i
huy di�t cua chien tranh va tan pha moi sinh !
Tu duy "h�u-hi�n d�i" bat dau nghi ngo va phe phan
quan ni�m ve st;i tt;i tri cua chu the. Voi l�p lu�n cd ban:
chu the khong chi a trong slj cang hue co huu gifia tlj do
va ap d�t tu hen ngoai ( theo ngon ngu triet h9c Kant,
gifia "tt;i tr( va "di tri"), ma, trong "hoan canh h�u-hi¢n
d�i" ngay nay, con bi vu'ong vao VO van nhfing quan h�
quyen ll;tc, khong chi khuat ph\lC ma con CO the cha d�p
chu the ay! M9t cai nhin tinh tao den l�nh lung dang l�t
ngu'Q'c nhung ao tu'ong cua qua khu. Trong chung mt;ic

d6, "h�u-hi�n d�i" khong phai la "phan-khai minh" ma
la "tan-khai minh", tuc tiep tl)C con Uu'o'ng phe phan, giai
ao, hay n6i nhu' Lyotard, h�u-hi�n d�i la mc)t each quan
h� khac voi ( nhung gia tri cua) hi�n d�i, hdn la phu nh�n
hay thu tieu nhung gia tri ay.
CAI NHIN KHAC VE CHU THE

, ' , _... ? ,.,..,
"H�u-hi�n d�i" khong phai la mc)t "tho'i d�i" khac,

cung khong bieu thi m<)t thljc t�i van h6a du'Q'c xac dinh
r6 rang, chinh xac. H�u-hi�n d�i, dung hdn, la thai de)
tinh than va la slj thljc hanh ve tinh da d�ng, tinh di lo�i,
tinh phan thu tri�t de Cua nhfing dlj phong CUQC Uo'i.
H�u-hi�n d�i nghi ngo' quan ni�m cua Hi�n d�i trong
tham v9ng cua n6 ve mc)t thu ly tinh nhat the h6a, pho
quat h6a day uy lljc. N6 nghi ngo' gia dinh cua Hi�n d�i
rang nhung h� thong chinh tri, xa hc)i la "trong suot", c6
the nh�n thuc du'Q'c mc)t each tu'o'ng minh, va, do d6, c6
the lam chu du'Q'c chung hoan toan. Tu d6, nhin chung,
hinh dung cua Hi�n d�i ve m¢t chu the tlj quyet, tlj chu,
tt;i tri tro nen dang ngo'. Lyotard, Michel Foucault, va,
neu ke them, nha nu hi�n tu'Q'ng h9c Kate Mayer-Drawe
se dao sau vao nhung quan h� quyen h.jc dang chi phoi
chu the va th�m chi cho rang chinh chung moi san sinh
ra "tinh chu the"! "H�u-hi�n d�i", do d6, c6 tam quan
tr9ng d�c bi�t doi VOi tu' duy giao dl)C ngay nay, khi DO
nhin "the gioi CUQC song" hi�n t�i bang nhieu giac dQ
khac nhau, boi ban than "the gioi" ay khong he gian di,
ddn tuyen, nhat phien nhu tnioc day nua.
292 + BUI YAN NAM SON
. ... HAU
53. KHOA HOC . HIEN
. DAI
.
T ac pham Hoan canh h�u hiin d(Ji cua Frans:ois

Lyotard( 1) nam 1979 duQ'c xem la van ban nen tang
va chinh thuc thiet l�p tu tu6'ng h�u-hi�n d�i. Nhung,
nQi dung cua n6 r6 rang cha thay day la cong trinh
nghien cuu lien quan tajc tiep den giao dl;lc, nhat la giao
dl;l C d�i h9c. Ong cho biet day la Bao cao tham dinh theo
"ddn d�t hang" cua H()i dong d�i h9c 6' bang Quebec
(Canada) ve vi�c ho�ch dinh chinh sach lau dai cho d�i
hQ C va k.hoa hQ C o' cac nlioc phat trien trong dieu ki¢n
chiu tac d¢ng m�nh me cua cong ngh¢ thong tin va kinh
te tri thuc hi�n nay. "Bao cao tham dinh" mang tinh chat
cua m9t clidng linh, khi doi di�n voi van de sau day. H�t
nhan cua giao dl;l C la ho�t d<)ng k.hoa h Q C va tri thuc noi
chung. I<hoa h9c va tri thuc can phai duQ'c "hQ'p thuc
h6a" moi c6 cho dung chinh danh. Nay, khoa hQ C bi d�t
I "Lyotard vai tdm thuc va hoan cdnh hq.u hi¢n t!t;zi ", BVNS gi&i
thieu ban dich cua Ngan Xuyen, NXB Tri Thuc, 2007.
vao "hoan canh h�u-hi�n d�i" day thach thuc, dang tien
thoai lu'ong nan trong vi�c xac dinh l�i cho dung cua
minh.
KHOA HOC DO'NG d DAU?

, ? -
Trong hoan canh "tien hi�n d�i", tri thucva slj truyen
d�t tri thuc chu yeu c6 tinh tlj slj, nghia la ke m9t cau
chuy�n bang mi�ng va cu the Ian truyen clan. NguQ'c h�i,
tu CUQC each m�ng Cong nghi�p Sd ky, tri thuc hi�n d�i
doi hoi phai khach quan h6a tri thuc bang cac nganh khoa
h9c. Thay cho cho Thu'Q'ng De nhu' la tham quyen bi�n
minhva cho quy chieu t6i h�u cho m9i chuy�n ke thi bay
gio la chu the. De di den nhfing phat ngon khoa h9c vu'qt
ra khoi nhfing tru'ong hQ'p ca bi�t cua chuy�n ke, vi�c
nghien cuu khoa h9c phai "cau t�o" doi tu'qng cua minh
nhu' the nao de cho phep co du'qc nhfing phat ngon pho
quat. Muon the, phai lam cho nhfing hi�n tu'Q'ng co the
so sanh voi nhau duQ'c. Hanh vi mang l�i tr�t tlj, lay chu
the lam trung tam nhu' the phai di tu hai phia. Ve phia
chu the, thi phai vu'Q't qua tinh da t�p cua con nguoi de
chi t�p trung vao m9t d�c tinh dam bao mang l�i chan
ly cho m9i nguoi, do la tu' duy. Ve phia doi ttiQ'ng, phai
luqc quy chung thanh nhung thu9c tinh giong nhau, co
the so sanh voi nhau duqc. V�y, vi�c lo�i tru tinh di dong
hay Slj khac bi�t la dieu ki�n Cd ban trong tien trinh "CaU
t�o" khoa h9c thoi hi�n d�i va hinh thanh ly tinh khoa
h9c pho quat hoa.
Voi khai ni�m "h�u-hi�n d�i, Lyotard muon pha VO
dong phat trien ay, khong phai de chong l�i no, ma de
suy nghI l?i truoc nhung thay doi vii bao trong tho'i d?i
ngay nay. Theo ong, nguQ'c l?i voi "thi�n chi" ban dau,
chinh hai hinh thuc cua vi�c lay chu the lam trung tam
(pho quat hoa chu the lan doi tuQ'ng) dan den vi�c lo?i
tru tinh da d?ng va khac bi�t, la mam mong cua stj phat
trien l�ch l?c, gay ra "hoan canh h�u-hi�n d?i" nan giai
ngay nay. H�u-hi�n d?i trong tu duy khoa h9c phan doi
thu ly tinh d<)c quyen dtja tren vi�c lo?i tru stj khac bi�t
va xem thu ly tinh ay chi la m<)t hinh thai nhat dinh mang
tinh lich SU ma thoi.
HqP THIJ'C HOA KIEU "Hl�N D�I''

Tu duy khoa h9c hi�n d?i vuQ't qua tu duy hj stj tien
hi�n d?i, nhung, th�t nghich ly, no van phai dtja vao
nhung "dc}.i ttj stj" lam chuc nang hQ'p thuc hoa cho tri
thuc khoa h9c. Truoc het, "d?i ttj stj" ve slj phat trien cua
tinh than mang lc}.i cho lich SU tinh than m<)t mvc tieu
khach quan. Trong khuon kho do, cac nganh khoa h9c
duQ'c bi�n minh ve ly do ton tc}.i cua chung: co m9t cho
dung nhat dinh nao do trong toan b9. Nhung, khi nh�n
ra rang v�n d<)ng cua Iich SU tinh than cung chi la mQt
"cau chuy�n" trong nhieu cau chuy�n khac, thi tr�t ttj cap
b�c cua nh�n thuc ciing tieu bien theo. Tr�t ttj thu b�c
nhuo'ng cho cho m9t mc}.ng luoi "phang" ma bien gioi
cua no khong ngung dich chuyen. Nhung "phan khoa"
cu phan hoa thanh nhung "vi�n", nhung "quy" du loc}.i:
cac d?i h9c mat di chuc nang hQ'p thuc hoa cua chung
truo'c slj bung no cua "tinh lien nganh" trong khoa h9c.
Thu hai, la "d?i tlj slj" ve vi�c khoa h9c c6 the tat C?n m9i
y nghia cua slj v�t. Vi�c tim hieu, <lien giai phai di den
cho hoan tat, voi m9t each hieu duy nhat dung. Niem
tin nay cfing S\lp do, khi nh?n ra rang vi�C tim hieu Va
<lien giai khong bao gio c6 the ket thuc duQ'c, tru khi
dung den sue m<;tnh b<;to hjc. Thu ba, la"d<;ti tlj slj" ve kha
nang giai ph6ng con nguoi n6i chung, ve m9i m�t. Kinh
nghi�m thljc te cung khong con ung h9 niem tin ay nfia!
T6m l<;ti, slj khung hoang niem tin vao"ba d<;ti tlj slj" bi�n
minh cho tri thuc va khoa h9c hi�n d<;ti bao hi�u slj can
thiet CUa m9t each tiep C?n khac!
TRI THIJ'C - KHOA HOC - QUYEN LI/C

Sau slj "cao chung" cua cac d<;ti tlj slj, phai chang tri
thuc Va khoa h9c chi con chuc nang duy nhat la phl;IC V\l
dac lqc cho vi�c tang cuong quyen lqc ma thoi? Dang
tiec rang c6 nhieu dau hi�u dang buon nhu the! Neu cac
"d<;ti tlj slj" kieu hi�n d<;ti con gan b6 voi vi�c di tim chan
ly va voi m9t dlj ph6ng "nhan d<;to" nao d6, thi nay thljc
te th?t phu phang: "nguoi ta khong con b6 tien ra mua
cac nha bac h9c, nhung ky thu?t vien va may m6c thiet
bi ton kem de di tim chan ly dau, ma de mo r9ng quyen
ltjc" ! Th?t the, trong nen kinh te thudng mai h6a tri�t de,
"chan ly khoa h9c" ph\l thu<)c hdn bao gio het vao dong
tien. !<hong tai trQ', het nghien cuu! Tro chdi khoa h9c
tro thanh tro chdi cua ke nam hau bao! Ke giau nhat c6
Cd may Ion nhat de ... c6 ly! Chan ly ma gay bat lQ'i se bi
em nh�m, g<;tt bo khong thudng tiec. Giau c6, hi�u qua va
chan ly dang duQ'c danh dong thanh m9t!
HqP THIJ'C HOA KIEU H4U - HllN 041

Nhung, hinh thuc hQ'p thuc hoa bang quyen lljc, lQ'i
ich va hi�u qua thljc te ay cfing roi vao khung hoang!
Vi, trong thljc te, tri thuc co quy lu�t rieng cua no, nhat
la trong "hoan canh h�u-hi�n dq.i", no cang di theo con
du'dng khac. "Tinh hi�u qua" ph\lC V\1 cho quyen lljc
khong phai la m\}C dich tlj than cua khoa hQCj do chi la
h� qua chu khong the la nguyen nhan! D�c diem cua tri
thuc ngay nay la khong on dinh, la bat lien t\}c, nghich ly,
tai bien, khong luc1ng truoc duQ'c. "Dau vao" khong nhat
thiet dieu chinh du'Q'c "dau ra"! Vl the, theo Lyotard, mo
hinh hQ'p thuc hoa phu hQ'p cho no ngay nay khong phai
la mo hinh CUa Slj tuan ph\lC Va '�hljc hi�n toi u'u" ma
phai la mo hinh ton tr9ng tri�t de slj di bi�t va slj sang
tq.O. B6'i le don gian: Chi co slj sang tq.O moi mang l<;1i tri
thuc moi. Nhung, di bi�t va sang tq.O lq.i doi hoi dieu ki�n
tien quyet la clan chu va cong bang hon la slj dong thu�n
va d�c quyen!
TRO CHUY(N TRIH HOC • 297
54. QUYEN L{JC ... lf!U HitN DAI
n uan ni�m ve con nguoi nhu' la chu the - trong giao

�\lC, khoa h9c, doi song xa h9i - th�t ra chi mdi
hinh thanh tu thoi c�n d�i ma thoi. Khong c6 nghia
rang tru&c d6 con nguoi khong biet suy nghI ve chinh
minh, chi c6 dieu, chu de"con ngu'oi" bi phan tan thanh
nhieu linh vtjc nghien cuu khac nhau. 0 phudng Tay,
d6 la trong cac mon h9c: triet h9c, than h9c, y h9c, moi
mon nghien cuu m(>t phtidng di�n cua con nguoi: ly
tri, linh hon, the xac. Mai den giua the ky 17 va 18, voi
Descartes va Kant, con ngu'oi moi du'Q'c hieu nhu m9t
chu the thong nhat va tl;i tri. Con nguoi tu nay thoat
khoi tr�t tlj thieng lieng, trd thanh ke tlj minh thiet l�p
nen tr�t tl;t. Nhung d�c tinh pho quat cua con nguoi la
d9c l�p v&i thoi gian va van h6a, va, vi the, c6 the duQ'c
phat huy nho vao giao dvc. Vun boi "h�t nhan" ly tinh
pho quat ay thanh chu the tlj tri la SU m�nh cua giao
dvc, va chi qua giao dvc, nhu each n6i cua Kant, con
nguoi moi tro thanh nguoi. Ly tliong giao dt;tc tan nhan
ban khang djnh S\l t\i quyet, t\i chu cua con nglioi m9t
each VO gioi h�n va VO dieu ki�n.
The roi, trong tu duy h�u-hi�n d�i, hinh dung d�p
de theo kieu "hi�n d�i" ay ve chu the t\i tri bi nghi ngo
va phe phan gat gao, th�m chi ta con nghe noi den ...
"cai chet cua chu the"!
"CAI CHET CUA CHU THE"?

Th�t ra, khong co cai "chet'' nao cua chu the theo
nghia den ca, ma chi co cai "chet'' cua quan ni�m ve chu
the "t\i tr( phi thoi gian.
Michel Foucault, qua
nhung nghien cuu Itch SU
kha thuyet pht;tc cua minh,
cho thay tinh chu the khong
phai la cai gi d9c l�p, t\i chu,
co san do m9t each ddn gian,
ma duqc cau t�o nen dan dan
tu nhung moi quan h� xa h9i
va van hoa VO cung phuc t�p.
·-.
Con nguoi luon bi vuong
vao nhung quan h� "quyen
l\ic" chang chit, chinh chung
hun due nen con nguoi hi�n
t�i cua chung ta. Quyen l\ic la cai gi da d�ng, da tang,
khong de nh�n di�n, va con nguoi khong the lam chu
du(Jc, trai l�i, bi no dieu khien, dan dat ngay cang tinh
TRO CHUYfN TRIR HOC • 299
vi. Quyen l\tc khac v6'i thong tri, boi thong tri bao gio
cung gan lien v6'i stj ap hue, de nen nhung chu the tlj
do. Trong khi d6, kha nghich ly, quan h� quyen Ive
muon ton t�i, phai can den nhung chu the ttj do! Dieu
nay dung doi voi m9i dinh che, ke ca tru'.ong h9c. Co
che "cau t�o" nen chu the, theo Foucault, cfing la co'
che cua vi�c thiet l�p ky lu�t. l(y lu�t du'.Q'c hieu nhu'. "ky
thu�t'' de ca nhan h6a, thu xep con ngu'.oi vao m<;>t tr�t
ttj hanh d<)ng nao d6. Chang h�n, trong nha tru'.ong,
h� thong cham diem la each kheo leo de khep ca nhan
vao ky lu�t, khi thu'.ong xuyen bi bu<)c phai so sanh v6'i
ngu'.oi khac, va, qua stj khac bi�t ve diem so, lam 19 r6
tinh d�c thu cua moi ca
nhan. Bang stj quan sat
va thi cu, ngu'.oi ta phat
trien nhung bi�n phap
ky lu�t ngay cang hi�u
qua hon. Stj hieu biet
(hay tri thuc) J m<)t m�t,
la dieu ki�n cua ky lu�t,
m�t khac, ky lu�t mang
l�i hieu biet m6'i ve con
nguoi. Cang c6 nhieu tri
thuc hay thong tin ve con
ngu'.oi, thi stj kiem soat,
ky lu�t h6a va dieu tiet
toan b<) xa h<)i cang de dang hon. Trong xa h<)i ngay
nay, tru nhung tru'.ong hQ'p ca bi�t, cac hinh thuc dan
ap va cliong buc c6ng khai giam clan, va quan ni�m ve

ky lu�t cung dtiqc dieu chinh: bo clan m�t tieu C\JC Cl.la
de d9a, trung ph<;1t, nhtiong cho cho S\J tinh vi hoa, d<;1t
hi�U qua Va ph\IC V\1 nhung lqi ich kinh te, chinh tri
cao hdn nhieu. "Cai quan" theo kieu "t\i dieu tiet" la
khuyen khich vi�c tim ra "nhung cong ngh� t\i than",
"bang phtidng ti�n rieng, cho phep ca nhan th\ic hi�n
nhung thao tac nhat dinh voi chinh than xac, tam hon
va loi song cua minh, nghia la t\i bien doi, t\i dieu chinh
ban than de d<;1t toi m9t tr<;1ng thai hoan hao, h<;1nh phuc
nao do". N6i khac di, chu the duqc trang bi nang hjc
va dtiqc khuyen khich hanh d9ng theo m9t each nhat
dinh, nhung l<;1i kh6ng thay mlnh bi thong trt. Nhung
m\}C tieU chinh tri, kinh te dtiQC th\ic hi�n hau nhti "t\i
d9ng'', "t\i giac" ma khong can den S\J Ctiong che Cong
khai. Vi�c ca nhan h6a kh6ng chi nham den nhung chu
the rieng le, ma con den nhung chu the t�p the, den cac
djnh che va to chuc nhti Cd quan Cong quyen, trtiong
h9c, xi nghi�p ... Chung t\i chiu trach nhi�m, mem cleo,
nang d<)ng va xuat hi�n ra nhti nhung chu the tt;t tri.
- ., ,
NHl�M VU CUA GIAO DUC
Duoi giac d<) ay, khai ni�m ve s\i "tt;t tr(, "t\i quyet"
tro nen nghich ly. Ca nhan SU d\lng stj tt;i do duqc "ban"
cho minh va cam nh�n nhti la Stj tt;i quyet. Nhung th�t
ra, no la m9t "sach ltiqc cua quyen lljc", nham den m9t
thai d9 hanh XU duqc quyen 11:tc mong muon. Chu the
bi dieu khien, trong khi hanh d<)ng m9t each tlj quyet !
Trang boi canh ay, nhi�m V\1 cua giao dl.)c la gi? La
khong con ao hieing ve sl.j tl.j tri hieing tliQ'ng cua m<)t
"chu the nh�n thuc" trong suot, thuan tuy nhli trlioc
day nfia, la khong the tl.j bit mat trlioc tinh ham ho, da
nghia ( vua la "chu", vua la "no") cua chu the, va, tu do,
md ra kha nang tl.j hoi: phai chang moi quan h� nh�p
nhang giua "tl.j tr( va "di tr( nhu the la djnh m�nh da
an bai hay c6 the thay doi duQ'c?
Xi HOI TRI THO'C

Tu sl.j phe phan cua cac ly thuyet h�u-hi�n d&;1i doi
voi tu tlidng chu d&;10 cua "hi�n d&;1i" ve chu the tl.j tri,
tat yeu clan den
nhi�m V\1 muon
thud cua giao dl.)C
la tra hoi ve nhung
quan h� xa h<)i va
d�t chinh nhung
quan h� nay thanh
van de.
"Xa h<)i tri
thuc" - ten gQi clan thay the cho cac ten gQi trlioc day
la "xa h<)i thong tin" hay "xa h<)i dich V\1" - chinh la ndi
xem vi�c tra hoi nay la yeu cau trung tam. Khong the
tham gia vao doi song xa h<)i ngay nay, neu khong c6 tri
thuc va thong tin. Chi co chung moi giup ta hieu duQ'c
nhung moi quan h� phuc t&;1p. Va ciing chi c6 sl.j xu ly
thong tin va tri thuc moi soi sang va xem xet chung m<)t
302 + 801 YAN NAM �ON
each tinh tao. Con nguoi trong xa h9i tri thuc nhat thiet
se tro thanh chu the phe phan. Trong chieu huong do,
bin than khai ni�m "xa h9i tri thuc" c6 y nghia giao dt;tc
rat sau sac. Neu slj tlj tri va tlj do khong con la mt;tc tieu
hay sin pham cua tien trinh giao dt;tc, du'oi anh mat phe
phan h?u-hi�n d�i, thi chu the, trong xa h9i tri thuc,
tro thanh tac nhan chu yeu, va slj tlj tri dich thljc cua h9
l�i la dieu ki�n tien quyet.
Chung ta se tiep tvc tim hieu tien trinh ra doi cua
"xa h9i tri thuc", cac d�c diem va quan h� cua n6 voi
giao dt;tc.
xa nvi tri tnuc
va triBt tnuyBt giBo «,c tan t1J do
N hu ta da thay, vi�c con nguoi suy nghi ve chinh

minh da thay doi theo dong thoi gian. Cac ly
thuyet h�u-hi�n d�i phe phan quan ni�m cua thoi hi�n
d�i ve m9t chu the trong suot, tlj tri nhu la san pham
ddn thuan cua giao dl;IC. I<h6ng, theo h9, chu the la san
pham cua nhung quan h¢ het sue phuc t�p, va nhi¢m V\1
cua giao dl;IC la giup cho con nguoi ngay nay CO nang lljc
nh�n di¢n va tra hoi chinh nhung dieu ki¢n van h6a-xa
h9i phuc t�p ay. Dao t�o va xay d\ing "chu the phe phan"
tnio'c sau van la SU m�nh cua giao dl;lc, nhat la trong boi
canh mo'i me ngay nay: xa h9i tri thuc.
TRI THUC THONG "xi HQI TRI THUC"

T�i sao khai ni�m "xa h9i tri thuc" da vu'.Q't qua khai
ni¢m "xa h9i thong tin", "xa hc)i dich V\1" thjnh hanh mc)t
thoi de tro' thanh danh rung tieu bieu cho the gioi chung
ta hi¢n nay? Tat nhien, la m9t danh rung, "xa hc)i tri
thuc" cung chi la mc)t each dien giai ve xa hc)i, nhan m�nh
m<)t so net cot loi va bo qua m9t so net khac. Nhung, r6

rang "tri thuc" da c6 vi tri quan tr9ng d�c bi�t, gift vai
tro trung tam cua xa h9i, boi n6 da thay doi y nghia va
mang n9i ham moi, rat r9ng. Xa h<)i tri thuc khong chi
bao ham xa h9i thong tin, xa h9i dtch Vl) ma ca xa h<)i
truyen thong, xa h<)i nguy Cd va xa h<)i trai nghi�m. Ban
than khai ni�m "tri thuc", theo d6, ciing bao ham ca ba
phuong di�n: tai nguyen tri thuc, quan tri tri thuc va Xli
ly tri thuc, nhovao cac "cong ngh� tri thuc" bao dam cho
chat luQ'ngva stj dung dan cua n6. Tri thuc, du muon hay
khong, ngay cang mang tinh each hang h6a, tro thanh tai
san kinh te. Lu�t so huu tri tu�, lu�t ban quyen sang che
la m<)t trong VO so vi dv.
Tnioc khi di sau tim hieu CUQC nghi lu�n chung
quanh "xa h<)i tri thuc", xin hay luQ'c qua n<)i dung cua
khai ni�m "tri thuc" va y nghia cua n6 trong xa h<)i ngay
nay.
. Y NGHIA
SIi. CHUYEN DICH
Suot hang nghin nam, the gioi Tay phuong (ketuthdi
co d�i voi Platon va Arisl:oteles) chi nh�n di�n hai lo�i
tri thuc. Tri thuc "dich thtjc" (episteme) la tri thuc khoa
hQc, c6 can cu va chan th�t. NguQ'c l�i la "thudng kien",
"tu kien" (doxa) trong doi song thuong ngay. Ve hinh
thuc phan doan, cai truoc tuong dudng voi slj thuc nh�n
khach quan, cai sauvoi long tin chu quan. Xet chung voi
con dudng dan den tri thuc (methodos: phuong phap),
tri thuc la ly tri hgp ly, c6 trinh tlj, biet each "lam vi�c"
voi n<)i dung tri thuc. N6i ngan, theo quan ni�m co dien,
tri thuc la Slj Xcl.C tin CO CO sd, khac VOi phong doan Va
long tin, thong qua quan sat, tim hieu co h� thong (thi
nghi�m) ho�c <lien dich, va sau do moi toi vi�c truyen
d�y va linh h9i n9i dung tri thuc.
Quan ni�m "thien kinh dia nghia" nhu' the ve tri thuc
du'ong nhu' chang con an nh�p gi may voi quan ni�m
ngay nay!
Ranh gioi giua tri thuc khoa h9c va cac lo�i hinh tri
thuc khac ngay cang long leo. Trong xa h<)i tri thuc, tri
thuc khong chi la tri thuc khoa h9c ma bao ham ca cac
kich thu'oc khac: kinh nghi�m, trai nghi�m, thljc hanh xa
h(>i va con nguoi nghi�p du. "Chuyen gia" co m�t trong
m9i linh vljc: truyen thong, chinh tri, quan ly, doanh
nghi�p va to chuc dan slj. Trong b6i canh do, nghien cuu
khoa h9c Cung khong chi theo duoi m\}C tieu duy nhat
la tim kiem tri thuc moi, trai l�i, ngay cang chiu slj chi
phoi cua cac mvc dich ngoai khoa h9c. Vo so ho�t d(>ng
khoa h9c du'Q'c tien hanh (ho�c phai dung l�i!) tu nhieu
nguon tai trQ' khac nhau, xuat phat tu nhung lqi ich kinh
te, truyen thong da d�ng. Khai ni�m "tri thuc" khong
con thuan khiet, d<)c l�p, tlj chu, chi du'cjc kiem nghi�m
bang cac tieu chuan thuan ly de xung danh la "chan ly"
m(>t each ranh m�ch nhu' tnioc day duqc nfia. Va cho
du tri thuc khoa h9c ngay cang quan tr9ng, thi ban than
nha khoa h9c va h� thong khoa h9c cfing khong con d(>c
quyen trong vi�c to chuc va phan phoi tri thuc khoa h9c.
Quan ni�m "moi'' ve quan tri tri thuc ra doi. N6 t�p hQ'p,
sap xep, sang l9c va danh gia kh6ng chi tri thuc "khach
quan", ma phai "chieu co" den nhung lQ'i ich tiem an. "Ky
TRO CHUY(N TRl(T HOC + 307
SU tri thuc", "nha quan tri tri thuc" la nhftng nghe nghi�p
1noi, t�n d1;1ng tri thuc khoa h9c cho lQ'i ich cua nh6m,
t�p doan, hi�p h9i, v.v.
Tri thuc trong xa h9i tri thuc khong con la m9t the
thong nhat, ma phan tan ra nhieu ndi va cho nhieu gioi.
Th�m chi c6 the n6i, trai voi quan ni�m cua nh�n thuc
lu�n co dien, tri thuc khong phan anh thljc t�i, ma sang
t�o ra thljc t�i, mo ra nhftng khong gian hanh d9ng, dinh
ra chuan mljc cho thljc tien va loi song, tuc cung t�o ra
"tinh chu the", n6i nhu Michel Foucault. Ngu 6n lt;ic tri
thuc ngay nay mang ca net tieu cljc: mo r9ng trliong
ho�t d9ng, dong thoi gioi h�n va lo�i tru. Tuy v�y, ngay
nay cung kh6 ma ch�y tron trach nhi�m vi�n co thieu
hieu biet, boi t.ri thuc khong con la 6c to mo hay tinh
hieu tri cua ca nhan, ma la slj cho dQ'i va doi hoi cua xa
h9i da duQ'c dinh che h6a, nghia la, ve ly thuyet, khong
c6 cho choke dot nat va lieu linh.
DO' Ll�U, THONG TIN VA TRI THIJ'C

Du li�u duQ'c xu ly moi thanh thong tin. Thong tin
duQ'c xu ly moi thanh tri thlic. Thong tin, theo dinh
nghia, la kha nang xuat hi�n cua ky hi�u trong m9t chuoi
ky hi�u thu9c ve m<)t ma nao d6, qua d6 xac dinh du'.Q'c
gia tri thong tin, tuc tinh moi me cua n6. Thong tin, cung
tinh moi me, la c6 the do luong du'.Q'c. Ngu'.Q'C l�i, tri thuc
la cai gi mang tinh chu quan va theo van canh, danh gia
tam quan tr9ng cua thong tin, do d6, khong the do luong
duqc. Thong tin chi tro thanh tri thuc qua thao tac ch9n
l9c, danh gia va quyet dinh cua chu the. Tri thuc gan lien
voi ban than chu the, khac voi thong tin duQ'c chu the
thu th�p va xu ly. Tri thuc la cai gi nhieu hdn thong tin, vi
no la hinh thuc tham nh�p vao the gioi nho' vao S\l nh�n
thuc va thau hieu. Khac voi thong tin, tri thuc khong co
tinh m\lC dich ngay tu dau: vao tho'i diem tiep thu thong
tin, ta khong biet thong tin ay huu ich ra sao va se dan
ta den dau. Noi khac di, tri thuc can den oc phe phan va
trinh d9 phan tu cao.
Ngay nay, cong ngh� thong tin va truyen thong hi�n
d�i cho phep ta thu th�p thong tin kha de dang hau nhu
ve mQi hi�n tuQ'ng, de tai va linh V\iC. Nhung, neu thieu
S\i XU ly cJn ke va nang l\ic phan tu, thong tin van chi la
thong tin ma thoi, chu chua phai la tri thuc. Trong tinh
hinh do, xa h9i tri thuc, ben c�nh kha nang thao tung va
kiem che chu the, l�i bu9c phai lay chinh chu the phe
phan ( each noi khac cua "chu the t\i tr( truoc day) lam
tien de!
Ta se con tim hieu nhung van de h� tr9ng dJt ra cho
giao dl;lC tu moi quan h� giua thong tin va tri thuc, trong
long CUQC nghi lu�n rc)ng Ion hdn giua giao d1=1c va xa h9i
tri thuc.
'"f o�.,..,,� ;o.,,

0
O O 0
0
0
0 00 0
0 0
0
0
0 0 tJ 0 0 �E
0 0
@
L-��------�'--��--J
56.GIAODUC
TRONG xA ROI TRI THUC
X a hQi tri thuc gan lien Vo'i S\i phat trien va thay doi
cuaxa h¢i. Ta phan bi�t giua quan ni�m vexa h¢i tri
thuc va nghi lu�n ve xa h¢i tri thuc. Q!.ian ni�m ve n6 la
m<)t m�ng lu6'i nhung khai ni�m, ph�m tru va nhung gia
dinh Cd ban de mo ta nhftng thay doi Ve cau true trong
cac linh vljc xa h9i, chinh tri, kinh te, ky thu�t truyen
thong, hieu nhu la m¢t no ll;ic nghien cuu khoa h9c. Con
nghi lu�n ve xa h<)i tri thuc la tiep thu va thao lu�n c6
chQ n l9c ve xa h<)i tri thuc du6'i nhieu giac d9 khac nhau
de hinh thanh cac chinh sach tudng ung, chang h�n, ve
kinh te, xa h¢i, y te, giao dl;lc, v.v. Trong tinh than ay, giao
dt;1c la bQ ph�n Cua CUQC nghi lu�n Ve xa h9i tri thuc,
dong thoi, nhung chu de trung tam cua giao dt;1c nhu d�y
va h9c - hay n6i chung, xay dl;ing nang ltjc cua chu the -
g6p phan kien t�o nen CUQC nghi lu�n ay. Trong bai nay,
ta se h.iQ'c qua qua trinh hinh thanh nghi lu�n vexa h9i tri
thuc, tru6'c khi mo ta nhung quan ni�m m6'i me ve giao
31 o + BUI YAN NAM SON
dl)c di lien voi nhung thay doi ve cau true xa h9i, nhti "sd
dac nang h.tc", "h9c suot doi" va "tlj to chuc vi�c h9c".
"xA HOI TRI THO'c": HAI CH�NG DIIONG

Khai ni�m xa h9i tri thuc hinh thanh nhu the nao va
duqc hieu ra sao? Thiet nghi can m9t cai nhin "pha h�
h9c" ngan g9n ve n6, d ca hai m�t: Itch SU va h� thong.
Tat nhien, xa h9i tri thuc khong phai la m<)t quan ni�m
nhat quan, ma la m9t slj thong nhat trong da d4ng nhung
nghi lu�n, d day, chu yeu xoay quanh phuong di�n "tri
thuc".
Nam 1966, khai ni�m tieng Anh {(knowledgeable
society" cu.a nha xa h9i h9c Robert E. Lane ghi d�m dau
an }en CUQC nghi lu�n ve "xa h9i h�u hi�n d4i" (hieu
nhu slj do4n tuy�t voi nhung y ni�m Ion cu.a Hi�n d4i
"co dien", nhan m4nh den tinh da nguyen, tinh da vien
tuqng va giai trung tam). Khai ni�m cu.a Lane n6i len
slj dao l9n mang tinh thoi d4i ve khoa h9c va ky thu�t,
di tu nen kinh te dlja vao san xuat sang nen kinh te dich
V\l dga vao tri thuc. Tri thuc chiem uu the so voi cac khu
vgc truyen thong nhu nong nghi�p va cong nghi�p. Tri
thuc, nhu la lgc luQ'ng san xuat, dan den nhung thay doi
Cd ban ve cau true xa h9i, cac quan h� quyen lgc va cac
hinh thuc chu the h6a.
Ve m�t }ich su, nguoi ta thuong chia khai ni�m "xa
h¢i tri thuc" thanh hai giai do4n. Giai do4n thu nhat vao
nhfing nam 1960 the ky truoc. Nha xa h¢i h9c Alain
Touraine (Xa h9i hq,u congnghi�p, 1969) vua nhan m4nh
tam quan tr9ng cu.a tri thuc nhu la h;tc htqng san xuat
TRO CHUY(N TRlfi HOC + 311
trung tam cua xa h9i h�u c6ng nghi�p, vua canh bao
nguy co cua m9t "xa h9i bi chtiong trinh hoa" do ly tinh
c6ng ngh� thong tri. I<hi tri thuc trci thanh the l\]'.c chu
d�o, no se gan lien voi quyen l\]'.c va thong tri. Tri thuc
Se phai phl;lC tung S\J'. danh gia ve m�t hi�u qua xa h9i.
Nhung hinh thuc tri thuc moi kh6ng kh6i t�o ra nhung
hinh thuc bat cong moi: cho tham gia ho�c bi lo�i tn'i.
Ben c�nh sl)'. phan tich co tinh phe phan cua Touraine la
phac thao d�m tinh duy ly-cong ngh� cua Daniel Bell.
Theo do, xa h9i kh6ng con dl)'.a vao tai nguyen hay nang
ltiQ'ng nhti trtioc day nua, ma dl)'.a vao vi�c khai thac tai
nguyen tri tu�.NguQ'c l�i voi xa h9i c6ng nghi�p san xuat
hang hoa, tu nay, tri thuc ly thuyet moi la co sci de to
chuc xa h9i. Chuyen gia, h9c gia, nha tu van se la khuon
m�t hang dau cua xa h<)i moi. Trong xa h9i cong nghi�p
trtiOC day, chat ltiQ'ng CUQC Song dtiQ'C do ltiong bang SO
lu'Q'ng hang hoa dtiQ'C san xuat ra. Do vai tro tang len cua
"nguoi lao d9ng tri oc", theo Nico Stehr, chat lu'Q'ng CUQC
song tu nay du'Q'c danh gia dlja theo chat ltiQ'ng dich V\l
va ti�n nghi trong cac linh Vljc y te, giao dl;lc, ngh� thu�t,
nghi ngdi giai tri ...
Cu9c nghi lu�n buoc vao giai do�n thu hai hi�n nay
tu nhung nam 1990 voi anh hticing ngay cang m�nh cua
S\J'. cai each theo XU htiong "tan-t\]'. do": nha ntio'C m�nh,
nhting chi de phl;lC V\l cho nen kinh te thi trtiong t\]'. do
"tuy�t doi", tang cu'ong tu' nhan hoa vo'i slj tiet giam
khong tranh khoi cua "nha nu'oc phuc lQ'i". "Xa h9i tri
thuc", trong boi canh ay, mang hon d�c diem: I) S\ibung
no vtigt b�c cua cac cong ngh� thong tin va truyen thongj
2) Ben c�nh cac nhan to co dien la von va lao d9ng, tri

thuc tro' thanh nguyen nhan quan tr9ng nhat cua S\f tang
tru'.ong kinh te; 3) Xa h9i tri thuc ngay cang duQ'c dong
h6a voi nen kinh te dich V\l dtja vao tri thuc; va 4) Xa h9i
phai d\fa vao "nhfing to chuc c6 nang l\fc ( t\i) h9c hoi"
voi ho�t d9ng tri 6c va truyen thong gia toe va nhfing
con nguoi c6 kha nang chuyen mon cao. N6i ngan, xa
h9i tri thuc d�t v�n m�nh cua minh vao tay nhfing thay
doi ve cau true kinh te, cac chinh sach tao b�o va kip thoi
ve chinh sach to chuc va chinh sach nhan stj.
GIAD DVC THONG XA HQI TRI THIJ'C

Du muon hay khong, de dip ung voi thoi CUQC, phai
khan cap thay doi h� thong va chinh sach giao dl;lC. H�
thong giao dl;lC r6 rang khong kip chuan bi tru'oc nhfing
thach thuc moi, ngay ca o cac nu'oc tien tien, the hi�n qua
rat nhieu de an cai each giao dl;lC o chau Au va Bae My.
M1;1c tieu chung cua nhung no l\fc cai each ay la xay dtjng
tinh tlj chu cua ca nhan, nang cao chat lu'Q'ng cua nguon
nhan l\fc, khuyen khich S\f tham gia cua m9i thanh phan
xa h9i Va t�O S\f binh dang Ve Cd h9i.
"CONG NGHl�P HOA TRI THIJ'C?"

Khong the phu nh�n nhfing tien b9 vu'Q't b�c cua xa
h9i tri thuc, nhu'ng van c6 tieng n6i phe phan va phan
tinh: xa h9i tri thuc c6 th\fc stj thay the cho xa h9i cong
nghi�p khong hay tri thuc ngay cang bi cong nghi�p h6a?
Co the chi hieu tri thuc la chuyen trao nhung ket qua
nghien cuu cho nhfing cong ngh� moi? Giao dl;lC c6 con
la "ml;lC dich tlj than" hay chi la vi�c dao t?O nhung "b9
may thong tin" duqc ca nhan h6a nham nhan len nhung
tri thuc duqc cong nghi�p hoa, huong theo ml;lC tieu tang
tntong kinh te ddn thuan? Vi�c dong d?ng h6a chu'.dng
trinh h9c t�p, thi cu, cap bang giua chau Au va Bae My
("cai each Bologna"), vi�c "mo dun h6a" n9i dung giang
d?y Va rut ngan thoi gian dao t?O nham tang ap lljc len
vi�c ket thuc vi�c h9c nhanh ch6ng va hi�u qua khong gi
khac hdn la nhung bieu hi�n cua nguyen ly "cong nghi�p
h,oa"I.
Khac voi "thu cong" nham den vi�c san xuat c6
tinh ca nhan nhung san pham khong dong nhat trong
nhung dieu ki�n khong dong nhat, cong nghi�p h6a la
dong d?ng h6a va dong nhat h6a ve m9i phudng di�n.
"Y ni�m giao dl;lc" theo truyen thong nhan van co dien
("con nguoi ca nhan t\i hi�n thl;ic h6a chinh minh trong
S\i tlj do va tlj quyet") se ra sao trong dieu ki�n moi? Ta
se tiep tl;lC xet ba nhan to moi CUa chu the giao d1;1c trong
xa h¢i tri thuc: so dac nang lvc, h9c t�p su6t doi va tlj ( to
chuc vi�c) h9c.
311' • BUI YAN NAM �ON
57. xA H6I TRI THUC:

"KY NANG"
THAY CHO "GI.AO DUC"?
Y ni�m giao dvc theo chu nghia nhan van co dien

hu6'ng den vi�c"hi�n thljc hoa" ban than con nguoi
theo nghia toan di�n. Ly tuong ay c6 con gift nguyen gia
tri trong "xa h9i tri thuc" ngay nay? Ba d�c diem cua xa
hQi tri thuc trong phc}m vi giao d1;1c: so dac nang lljc hay
ky nang (competence), h9c t�p suot doi va to chuc tlj h9c
duong nhu da the cha cho quan ni�m giao dt;tc co dien
hieu nhu la"dao luy�n van hoa" ( ((Bildung"/((formation")?
Tu giac d9 phe phan-phan tinh von la d�c trung cua tu
duy triet h9c giao d1;1c, ta thu ban qua ve ba d�c diem nay.
"KY NANG"?
"Ky nang" la tu thoi thuQ'ng de mo ta nang ltjc lam
chu va xu ly tri thuc trong xa h<)i tri thuc. De kip thoi
ung ph6 trlioc nhung mi ro va d(> phuc t�p ngay cang
TRO (HUY(N TRlfT HOC + 315
gia tang cua xa h<)i tri thuc, chtia bao gio tti the va tam
the cua moi ca nhan dtiqc doi hoi nhieu den nhti the.
M6i nguoi phai tro thanh m9t "trung tam ky nang" cua
chinh minh.Vi�c thu dac nhfing ky nang dtiqc giao pho
cho ban than m6i nguoi va, trong thtjc te, bao trum len
toan b<) con ngtioi. Diem chung cua m9i ky nang la phat
trien tiem ltjc chu quan de co the hanh d9ng d9c l�p
trong nhieu linh vtjc xa h<)i khac nhau. Nang ltjc hanh
d9ng chu quan nay kh6ng chi gan lien voi vi�c thu dac
tri thuc ma con tiep thu nhfing thtioc do trong vi�c dinh
htiong va khong ngung phat trien nhan each. N6i each
khac, dinh htiong cua chu the la h�t nhan hen trong cua
khai ni�m "ky nang" theo nghia r9ng.
Khong ng�c nhien khi khai ni�m ky nang trong xa
hQi tri thuc CO tham VQng thay the cho khai ni�m "giao
dvc" co dien. Nhieu tieng noi day l�c quan va hung phan
CUa khong it nha khoa hQC giao dvc nhin thay khai ni�m
ky nang co ve "khoa h9c" hon khai ni�m giao dvc. Theo
do, khai ni�m giao dvc co dien qua mo' ho va hon d9n,
th�m chi rang tuech va qua bi 1�m dvng. IZhai ni�m ky
nang dtiQ'C chao don nhti la btiOC phat trien tat yeu Va
dang mong dqi, boi no vua "C\l the", vua du r9ng de bao
quat het m9i kien thuc, tai kheo va so trtiong. No dtiong
nhti bao ham tat ca, tu nhfing nang ltjc cam giac-v�n
d9ng, hieu biet ve ky thu�t, cho den vi�c ttj quan tri,
xii ly cam xuc, nang ltjc lam vi�c nhom va pham chat ca
nhan. Nh�n dinh cua nha giao dvc h9c Ludwig Pongratz
( trong Nhang ngo ct:tt cua "giao dt:tc"/"Bildung". Suy nghi
khac di ve'supht:;lm hqc,2010) ve stj hao hung ay: "Ky nang
hau nhti co the la tat ca, bao lau no bao dam ttidng thich
voi nhung nhu cau cua xa h9i va thi tn.iong". Nh�n dinh
nay thljc chat l�p l�i hau nhti nguyen van chtidng trinh
hanh d9ng ve giao dl;lC cua to chuc OECD bao gom 34
quoc gia phat trien nhat htiong den tang trtiong kinh te,
giam that nghi�p, tang ctiong nang lljc c�nh tranh, thuc
day thtidng m�i the gioi, on djnh tai chinh va nang cao
muc song.
Gan lien voi nhung lQ'i ich kinh te, du chinh dang,
khai ni�m ky nang li�u co the thay the cho khai ni�m
giao dl;lC bj xem la "loi thoi"?
Tien trinh giao dl;lC co dien d�t van de lam the nao
de chu the co the xay dljng moi quan h� ho ttidng m9t
each tlj do voi the gioi. Van de d�t ra ngay nay la lam the
nao de khai ni�m ky nang - hieu nhti la tti the va tam the
con kha tn'iu ttiQ'ng cua chu the - co the dtiQ'c thu thach
va chung thljc trong nhung hoan canh ho�t d9ng Cl;l the.
Khac voi tinh chat va nhi�m V\l "moi gioi" cua khai ni�m
giao dl;lC CO dien, cac mo hinh khac nhau ve xay dljng ky
nang dua nhau ra doi, xoay quanh "tinh chuc nang" cua
no.
MO HiNH KY NANG
Mo hinh ky nang co nhi�m V\l mo ta cau true, thu
b�c Va Slj phat trien cua nhung ky nang C\l the. f)�c diem
chu yeu cua ky nang la dtiQ'C mo ta chinh xac, Va qua do,
CO the dtiQ'C chuyen thanh nhung nhi�m V\l C\l the bat
bu¢c phai thljc hi�n. Co nghia rang mo hinh ky nang can
t<,10 ra va dieu khien cac quan h� chuc nang, htiong den
TRO (HUY(N TRl(T HO( • 317
nhung each hanh xu va nhung thanh tich c6 the kiem

tra duQ'c de dang. Nhieu mo hinh ky nang khac nhau
g6p phan lam cho chu the tiep thu va the hi�n chinh xac
xu
nhung each hanh da duQ'c dtj li�u. De lam duQ'c dieu
nay} khong c6 each nao khac ngoai vi�c trac nghi�m va
kiem tra ky nang m<)t each thuong nghi�m. I<iem tra va
do luong se cang lam cho khai ni�m ky nang du'.Q'c u'.a
thichJ vi n6 dam trach vi�c xac nh�n "kho" ky nang cho
moi ca nhan da tham gia "thi tru'.ong giao dvc". Nhung
nguoi ung h<) cho khai ni�m ky nang tim thay trong vi�c
kiem tra va do luong chiec chia kh6a v�n nang cho vi�c
toi u'.u h6a tien trinh dao t�o va cho vi�c phat trien nganh
giao dvc n6i chung. HQ cho dQ'i nganh nghien cuu giao
dl)C va SU ph�m chuan bi th�t tot cac phu'.dng phap kiem
tra ngay cang tinh vi va hi�u qua. H9 xem d6 la Cd so de
ch9n lQCJ cham diem, xep h�ng Va di den nhfing quyet
dinh Ve tu'.dng lai thang tien cua moi ca nhan. Hdn the}
cac bi�n phap kiem tra va do luong ay con du'.Q'c lay lam
tieu chuan de danh gia cac bi�n phap SU ph�mJ cac dinh
che dao t�o ciing nhu'. de thuong xuyen theo d6i chat
lu'Q'ng cua h� thong giao dvc va hi�u qua xa h<)i cua n6.
Khai ni�m ky nang dang chiem u'u the tuy�t doi trong
tu'. duy giao dvc cua xa h<)i tri thuc voi nhung u'u diem
khong the phu nh�n cua n6J it nhat ve m�t lQ'i ich kinh
te. Nhung m�t khacJ cai gia phai tra cho vi�c tang cu'ong
va tinh vi h6a cac bi�n phap "ky lu�t h6a" de thong tri va
dieu khien ca nhan cung khong he nho. Cac ly thuyet va
mo hinh ve ky nang khong tranh khoi se xung d<)t ngay
cang gay gat voi ly tliong va khat v9ng khai ph6ng co huu
cua giao dt;tc. I<hai ni�m ky nang kh6ng du sue nam bat
tr9n v�n m6i quan h� tinh te giua giao dvc ( theo nghia
dao luy�n van hoa) va tinh chu the. Pongratz di den nh�n
dinh co tinh phe phan nhu sau: "Nhung gi da duqc ly
thuyet giao dt;tc co dien hieu ve tinh chu the - slj phong
phu n9i tam cua chu the, be sau cua m6i tu'.dng quan voi
chinh minh, be r¢ng cua chan troi ca nhan, nang lvc trai
nghi�m va tl;i phan tinh cua tri thuc - tat ca bi co L�i duoi
vien tu'.qng chuc nang lu�n, trd thanh m9t thu "dau ra" bi
tieu chuan h6a va ddn di�u".
M9i sl;i phat trien deu chua dvng it hay nhieu nhung
nghich ly can phai nh�n di�n va suy ngam. Neu giao dvc
dung nghia la m6i quan h� phan tinh voi chinh minh, voi
nguoi khac va voi the gioi chung quanh, thi at n6 khong
chi ddn thuan la sd dac nhung ky nang long leo va phan
tan. Ta cfing se g�p nhung nghich ly trong hai d�c diem,
hay dung hdn, hai h� qua con l<;1i cua giao dgc trong xa
h{>i tri thuc: h9c t�p su6t doi va tlj h9c, cung voi vi�c
kiem tra va danh gia tri thuc.
58. �xA HOI

'.
TRI
'
THUC:
. SUOT DOI VA TU. HOC
HOC .
G iao d\IC la tien trinh phat trien trQn doi CUa con
nguoi de phat huy het nang h;ic cua minh. Nguoi
lam chinh sach) nguoi tuyen dl.lng va nha giao khong
ngung nhan m�nh va khuyen khich vi�c h9c t�p suot doi
de dam bao ttidng lai cho moi nguoi. "E>�o ly" ay thi ai
ciing de dang dong y va tan thu'cing. Nhung khong it van
de nay sinh khi suy nghi sau hdn ve "lqch ban" nay. Bcii
xa hc)i tri thuc) nhti dang du'Q'c thl)'.c hanh t�i cac nu'oc
phat trien) c6 each hieu moi ve vi�c h9c suot doi va tl)'.
h9c, nhti la hai cc)t tf\l hen c�nh vi�c sci dac ky nang nhti
da ban tru'oc day.
HOC SUOT DOI NHII LA CONG

A' ' '- A
cu DE sa DAC KY NANG
A? ., � - -
H9c suot doi duqc dinh nghia chinh thuc nhu sau: la
vi�c h9c do moi ca nhan tl.j chiu trach nhi�m, tuc nguoi
h9c t\i l\ia ch9n trong m�ng lu'oi da d�ng CUa nhfing Cd
hc)i va nc)i dung h9c t�p. Dieu nay cfing dung ngay tu
320 • BUI YAN NAM iON
tuoi au tho' khi ph\l huynh dinh hu6'ng vi�c h9c cua con
cai minh. Tt;t dinh hu6'ng vi�c h9c bao ham t�n d\lng
Co' h9i h9c t�p do ben ngoai mang L�i cung nhu tlj to
chuc lay vi�c h9c cua minh. Tien de cua no la phai c6 slj
binh dang ve Co' h<)i hQC t�p Va Slj tli van CO tham quyen
(" Chien luqc h9c t�p suot doi cua H9i dong giao dl)C
lien bang Due").
"Tt;t dinh hu6'ng" va "tt;t chiu trach nhi�m" la tinh
chat co' ban cua vi�c h9c trong xa h<)i tri thuc, m�c du
chua ai biet r6 phai h9c nhfing gi. Nghia la, ben c�nh vi�c
so dac nhieu ky nang, ta can co "ky nang h9c" tru6'c da !
Cac ffi\JC tieu giao dl)c khong con duqc d�t ra ranh m�ch
nhu trli6'c day, vi cha tinh te cua khai ni�m h9c suot doi
ngay nay la O cha khong XaC dinh cung nhac m\}C tieu
h9c t�p. Ban than vi�c hQc chinh la mvc tieu. St;t can thiet
phai hQc suot doi xuat phat tu thljc te: thi truong, cong
ngh� va truyen thong phat trien qua nhanh va con nguoi
khong c6 each nao khac la phai ch�y theo de thich ung.
HQ luon phai "fit for the job" neu khong muon bi g�t
sang hen le! Vi the, kho co the noi ngay tu dau rang hQc
nhu the da du chua va co "dung" khong. Ton nhieu thoi
gian va tien b�c van co the la"sai" hay" qua it". Rui ro cua
vi�c h9c suot do'i hoan toan d�t tren vai nguo'i h9c, boi
hQ tt;t dinh huong va tt;t chiu trach nhi�m. Tu"thanh tai"
ngay cang tro nen mo ho, bat dinh ! Tinh tr�ng luon dang
do, chua hoan tat, chua the hai long tac d<)ng tich cljc len
cac yeu cau cua xa h<)i tri thuc, boi no luon d�t con nglioi
trong tinh the bap benh, ca ve ky nang Ian trong CUQC
song, de bu<)c phai ... h9c suot doi. St;t tt;t nguy�n ay la
TRO (HUY(N TRlfT HOC + 321
dieu ki�n sinh tu cua khai ni�m "h9c suot doi" cung nhu
cua khai ni�m xa h9i tri thuc.
"nf'HQC
Tl,i h9c khong chi c6 nghia hien lanh, VO h�i nhu
trlioc nay la tlj dao t�o ben ngoai truong lop chinh quy.
"Ttj" bay gio la ... m�nh l�nh cua CUQC song: tlj ltja ch9n,
tlj quyet, tlj to chuc, tlj chiu trach nhi�m, hay n6i gQnJ
tl,i lo lay than! "Tl,i" la khai ni�m md ho, nhung khong
thieu phan hap dan. Helmut Bremer, trong bai "Tl,i h9c"
( 2005), viet khong phai khong c6 y mia mai: "Con muon
gi hdn: trong y nghia khai ph6ng, tlj h9c la giai ph6ng ca
nhan khoi nhung slj 1� thu9c va cuong bu'.Cj n6 mang du
am cua sl,i trli6'ng thanhJ tl,i tri va tl,i phat huy". Duong
nhu chua bao gio khat VQng tlj do CO Cd tro' thanh Slj th�t.
B6'i ve ly thuyetJ tri thuc - phudng ti�n san xuat quan
tr9ng nhat cua xa h9i tri thuc - san sang danh cho tat ca
m9i nguoi. N guoi l�c quan nhin thay 6' day slj tieu bien
cua m9i rao can va phan bi�t doi xu. Ai cung bietJ tren
thljc te, m9i vi�c khong "thd m9ng" nhu the! !<hong
phai ai cung c6 "lQ'i the c�nh tranh" trong vi�c tlj h9c voi
nhfing kh6a hQC dat tien, nhfing Cd h9i du hQC Ve ngo�i
ngfi hay chuyen m6n, ke ca doi voi nguoi dan cac nuoc
phat trien. Vi the, khong it nha giao d\lC hQC ban khoan
ve slj "khong tu6'ng" cua vi�c m9i nguoi deu c6 the tlj
do tham gia vao cac ngu6n ltjc quyet dinh cua xa h9i tri
thuc hi�n d�i.
Tl,i h9c hien nhien tr6' thanh doi hoi buc thiet de
thich ung voi S\[ thay doi nhanh ch6ng cua kinh te Va
322 + BUI YAN NAM iON
ky thu�t-cong ngh�, va hau nhtt dong nghia voi h9c t�p

su6t doi. Tuy nhien, trong dong chay kh6 cttong l�i ay, tu
tttdng giao dl;lC CO dien ve Slj khai phong ca nhan thttong
dttQ'c tai dien giai nhtt la slj nang d9ng va san sang ch�y
theo nang suat. Vi�c tlj h9c - thoat ly khoi hoan canh xa
h9i - trd thanh ganh n�ng trach nhi�m co don cua moi
ca nhan ve thanh b�i cua chinh minh.
Dong thoi, dang sau slj tlj do, tlj quyet dttQ'c tai dien
giai nhtt la "ttj lo lay than" an giau nhung ap lljc ghe gom
cua vi�c kiem soat va ky lu�t h6a ngay cang tinh vi, thong
qua slj so sanh, danh gia va trac nghi�m, nham t�o nen
Slj nhat the hoa Va dong phl;lC hoa trong h� thong giao
dl;lC. Stj binh dang khong han dong nghia voi giai ph6ng
ma la bu QC phai ph\lC tung nhflng tieu chuan chung Va ca
slj lo�i tru. Khi m9i ngttoi deu nhtt nhau, nhting khong
ai muon minh ngang hang voi ngttoi khac thi phai t�o ra
slj khac bi�t bang slj phan lo�i va sap h�ng. Nhung ngttoi
tham gia h� thong giao dl;lC SOffi mu9n Se phai lam quen
VOi vi�c tlj nguy�n ph\lC tung nhfing bi�n phap Va the
thuc ky lu�t h6a de duy tri h� thong.
V�y, xa h9i tri thuc tiep thu, dong thoi cai bien nhung
y ni�m clan d�o cua truyen thong nhan van co dien ( tieu
bieu la slj ttj do va tlj tri cua chu the) nhtt the nao? Ta se
tro' l�i voi khai ni�m "quan tri" ( ((gouvernementalitt') cua
Michel Foucault de tim hieu xem vi�c thtjc hanh "quan
tr( dttQ'c thiet l�p nhtt the nao trong linh vtjc giao dl;lc,
d�c bi�t dttoi anh htto'ng thong trj cua "chu nghia tan ttj
do" trong xa h9i tri thuc ngay nay.
Stj ket hQ'p giua so dac ky nang, ttj h9c suot doi voi
nhung chien h.icjc ky lu�t h6a cua slj "quan tr( se hinh
thanh nen slj "tlj kiem soat tlj nguy�n" cua nhung ca
a
nhan. Ta co the nh�n di�n slj tlj kiem soat tlj nguy�n
nay trong m9i cap d9 cua h� thong giao dt.1c hi�n d�i.
cap dQ djnh che, do la vi�c tai Cd cau cac thiet che giao
dt.1c thanh nhung "trung tam dich Vl.l", ma chuc nang chu
yeu cua no la thudng mai h6a tri thuc. Giao dt.1c, qua d6,
ngay cang huong den thi trliong va hi�u qua kinh te nhu
la dieu tlj nhien va binh thuong. Nhung, nhung h� qua
nao se xay ra cho chu the khi giao dt.1c duqc v�n hanh
theo hinh mau cua doanh nghi�p va theo each xuc tien
m9t de an kinh te?
\ 59. xA H6I TRI THUC:

GI.AO DUC LA HANG H6A?
C ac "chien lu'.cjc quan tr( hi�n dc,1i ( thu�t ngu cua

Michel Foucault) an sau barn re vao trong h� thong
giao dl)C Cua xa h9i tri thuc O cac nu'.o'C phat trien - dang
va se anh hu'.ong khong tranh khoi doi vo'i nu'.o'c ta. Xin
thu tiep tl)C tim hieu nhung quan ni�m nhat dinh ve chu
the von an chua trong CUQC nghi lu�n ve giao dl)C du'.o'i
sl.j tac d¢ng ngay cang mc,1nh me cua tu'. tu'.ong "tan tl.j do".
"111. oo" VA "TAN Tll. oo"

Tru6'c het la sl.j khac bi�t giua tu tu'.ong hay h9c
thuyet tl.j do co dien va tan tl.j do, anh hu'.ong den sl.j
chuyen doi cua cac chien lu'.cjc giao dl)C. Vo'i hinh thuc
nha nu'.o'c, chu nghia tl.j do co dien tc,10 dieu ki�n cho
nhfing ca nhan ducjc "tl.j do", theo nghia "tc,10 ra" sl.j tl.j
do. Tat nhien, sl.j tl.j do theo nghia nay khong phai va
khong the la VO gi6'i hc,1n, do d6 can du'.cjc dieu tiet bang
bai toan an toan. Va day chinh la cho khac bi�t voi chu
tn.io'ng tan ttj do: khac voi ''ly tinh" ttj do co dien, nha
nu'oc tan ttj do khong kiem soat va dieu tiet stj ttj do
cua thi tru'.ong, trai le;li, ban than thi tru'.ong se tro thanh
nguyen tac to chuc va dieu tiet nha nu'.oc. N 6i each khac,
nguyen tac duy ly dieu khien hanh d9ng cua nha nu'.oc
khong con la quyen ttj do ttj nhien can phai ton tr9ng,
ma O trong Stj ttj do du'.Q'C sap d�t m9t each nhan te;lO.
N 6i C\1 the, nha nu'.oc co dien gioi he;ln stj ttj do nham
bao v� nha nu'oc phuc lQ'i, ngu'.Q'c le;li, nha nu'.oc tan-ttj
do trong xa h9i tri thuc SU d\lng stj gioi he;ln nay de ph\lC
V\1 cho stj ttj do cua thi tru'.ong va thu h�p clan nha nu'oc
phuc lQ'i. Ttj do thi tru'.ong, trong each hieu moi, se bao
dam tot nhat cho stj song con cua xa h<)i tri thuc. Tien
trinh chuyen doi ay can den nhung "chien lu'.Q'c quan
trj" kieu moi, nham te;lO ra nhfing "cong ngh� ttj quan",
gan lien voi cac ffi\lC tieu cua nha nu'.oc. "Trong khuon
kho stj quan tri tan-ttj do, stj ttj quyet, trach nhi�m va
stj ttj do ltja ch9n khong n6i len nhung ranh gioi cua
ho�t d<)ng nha nu'.oc nua, ma ban than chung tro thanh
cong C\1 de thay doi moi quan h� CUa chu the VOi chinh
minh va voi ngu'oi khac" (L.Pongratz, Giao dt:tc nguai
lan. Phan tfch, phe phan va g<!i f, 2010).
"NHO'NG CONG NGH� GIAO ouc"

Tien trinh chuyen h6a ay anh hu'.ong trtjc tiep den
h� thong giao d\lC va quan ni�m Su'. ph�m. Nhung nguoi
tham gia "thi tru'.ong giao d\lc" du'.Q'C tai dinh nghia thanh
nhfing nha ttj-quan ly tri thuc, se hua h�n de;lt dt.iQ'C
thanh cong neu th6a ung nhung pham chat quan tri hi�n
d�i. Nhung pham chat ay la: "h9c each h9c" ( chiem linh
phlidng ti�n san xuat cua nen san xuat tri thuc)J "quan ly
d¢ng cd" ( tl.j bu9c minh thuong xuyenkiem tra va toi liu
h6a chat luQ'ng); "ttj quan ly" (vua nhli la khach hang,
vua nhli lake chao hang) va "ttj toi liu h6a" ( san sang de
duQ'c kiem dinh va "nga gia"). Nhu da thay trlioc day, la
"trung tam dich V\l", "trung tamky nang", con nguoi phai
khong ngung sd dac ky nang moi, ttj h9c va h9c suot doi
moi c6 the tim duQ'c cho dung trong khu rung r�m cua
nen thi truong toan cau h6a. St;tket noi gifia nhfing "cong
ngh� ttj quan" va nhfing "chien luQ'c quan tri ky lu�t h6a"
se hinh thanh stj "ttj kiem soat tl.j nguy�n" cua tung ca
nhan trong xa hQi tri thuc. !<hong 1� gi khi giao dl;lC at Se
duqc to chuc theo hinh mau cua vi�c thtjc thi de ankinh
xu
te-thlidng mai, con tri thuc thi hanh va duqc doi xu
nhti la hang h6a. La m<)t m6n hang, nguoi tot nghi�p c6
m<)t "thtidng hi�u", va luon phai doi di�n voi "toa an chat
ltiQ'ng", duqc nhin nh�n nhli la dieu tl.j nhien va khong
the tranh dtiQ'c. Ta thay d day s\i phoi hqp tinh vi chua
tung co giua sl.j tl.j tri va ngo�i tri, gifia quyen ttj quyet va
Stj tuan ph\lC khong CO khe hd Va loi thoat!
"CHU THE HOA" THONG xA HOI. TRI THUC "JAN Tit. oo"
Foucault g9i vi�c hinh thanh dinh che moi ay cho
chu the hi�n d�i la nhung "cong ngh� cua cai Toi", thong
qua nhung nghi thuc va th6i quen thtjc hanh ngay cang
thuan thl;lC. Vita la "khach hang", vua lake "chao hang",
ca nhan xuat hi�n dtioi hai danh nghia: "nhakinh doanh
sue lao d¢ng" va "nha kinh doanh m9t thanh vien". M¢t
tac gia khac dinh nghia khong kem... an tliQ'ng: d6 la
TRO CHUYIN TRlfl HOC + 327
"kinh te h6a chu the" va "chu the h6a kinh te". N6i de
hieu, ca nhan, trong xa h9i tri thuc, voi tu each "nha kinh
doanh sue lao d9ng", khong chi lam vai tro cua ke tht_ic
thi hqp dong, ma con tt_i chiu trach nhi�m ve quy trinh
lao d9ng, de nghi nhung cai tien, trao doi trong nh6m,
phat huy nang lt.tc den ct_ic d9, truyen thong da d�ng,
x6a nhoa tr�t tt;i thu b�c. Nguoi lao d9ng truyen thong
(lam cong an luong, c6 cho lam lau dai, on dinh) duqc
thay the bang nguoi lam vi�c luon phai nang d9ng va san
sang ... CO d9ng.
Trong tht;ic te, ai ciing biet so"nhan cong tri thuc"
tht;ic st_i th6a ung duqc nhung yeu cau rat cao ve chuyen
mon va dieu ki�n sinh ho�t (di chuyen va thay doi thuong
xuyen cho d, v6'i moi de d9a that nghi�p thuong trt;ic ... )
bao gio ciing chiem ti 1� nh6 trong xa h9i, nhat la d cac
nu6'c dang phat trien. Va ngay ca h� thong nghe nghi�p
kieu cu voi du lo�i bang cap tot nghi�p ciing khong con
la cho dt;ia vung chac nua.
Roi v6'i tu each la "nha kinh doanh m9t thanh vien",
lay chinh minh lam von lieng, nguoi san xuat lan nguon
thu nh�p (Foucault), ca nhan trd thanh phap nhan nhu
m9t "gia tudng co th�t", luon lo sq trong cu9c c�nh tranh
khoc li�t tru6'c kha nang bi lo�i tru va lo�i b6 trong co
che thi truong.
Neu lao d9ng chuyen sau den muc vtJn v�t trong
truong hqp tru6'c kh6 dong nghia v6'i vi�c phat huy m9t
each tt;i do tinh chu the ca nhan, thi, trong truong hQ'p
Sau, S\J tt_i chu, tt;i tri CO khi chi la mQt Ve ngoai ao tuong.
Ao tudng con o cha: lam lQ'i cho d�i cong ty, d�i t�p doan
328 + BUI YAN NAM SON
va cac co dong, trong khi van tu'6'ng rang vi lQ'i ich va so'
thich cua chinh minh!
NHIEU CHU DE CON NGAM AN

A' ? A' ' � ,.,?
Nang l\tc ttj to chuc la yeu t6 co ban cho stj ton t�i cua
xa h¢i tri thuc. Neu tru6'c day vi�c thanh b�i d�t tren vai
doanh nghi�p, thi ngay nay trach nhi�m ay chuyen dan
sang cho vi�c dao t�o cua ca nhan. Nhung, slj tlj dinh
hu6'ng ngay nay chi nham den m9t phan manh cua dieu
tru'o'c day du'Q'c hieu la stj ttj quyet: d6 chi con la each
xu
hanh hi�u qua dung theo chuc nang trong h� thong.
Trong b6i canh ay, li�u khai ni�m giao dt;c c6 danh mat
yeu cau va ly tu'6'ng khai minh cua minh? Neu m1;1c tieu
cua giao d1;1c tru'o'c day la no ltjc dua con nguoi thoat ra
kh6i stj "khong tru6'ng thanh" (Kant), thi stj chuyen h6a
tinh vi cua nhung "cong ngh� quan tr( hi�n d�i c6 nguy
co du'a con nguoi ve l�i tinh tr�ng ay?
Sau khi da lu'Q'C qua van de "tinh chu the" trong vien
tu'Q'ng hi�n d�i, h�u hi�n d�i va xa h9i tri thuc, bai cuoi -
tc:tm khep l�i chuyen m1;1c "Cau chuy�n giao d1;1c" lau nay
- se di vao cau h6i: li�u con nguoi trong xa h¢i tri thuc
( dang 16 dc:tng o nu'oc ta) c6 the tro thanh chu the tlj do
duQ'c khong? Cau h6i cot loi va la cuu canh (m1;1c dich
t6i h�u) cua triet h9c giao d1;1c!
� .,.. ..... .....

60. TRIET HOC GIAO DUC
.� . � LA/VA
.,..
TIEM LUC PHE PHAN
r-) ua 59 bai d tren, chung tada c6 dip lam quen-theo

�hia "sd giao" va tl.j gioi h�n - voi m9t so triet
thuyet giao d1:1c tieu bieu nhat cua phudng Tay: thuyet
duy tam cua Platon, thuyet duy thvc cua Arisl:oteles,
thuyet duy nhien cua Rousseau, tu tudng khai minh
cua Kant, thuyet duy tam Due, thuyet d1:1ng hanh cua
Dewey, thuyet hi�n sinh, triet h9c phan tich cua truyen
thong Anh-My, tu tudng h�u-hi�n d�i va tu tu6'ng tan
t\l'. do. May nh�n xet co the rut ra:
Triet thuyet nao ciing co m�t hay, d�p, tham thuy, co
anh huo'ng lon trong tung thoi ky, nhung t� sao khong
triet thuyet nao chiem duqc "thuqng phong" vinh vien
nhu la triet thuyet "duy nhat dung"? C6 le chi c6 the tra
loi tu ban tinh cua tu duy triet h9c la tu duy t\t do, phe
phan, luon doi moi theo dong phat trien cua Uch sit, van
h6a, xa hc)i, khong the "nhat thanh bat bien", m9t Ian cho
tat ca! M9i tham v9ng muon t6m thau het tinh hoa nhan
log.i hong xay dt;ing mc)t "triet ly giao dt;tc" cho rieng mlnh,
dat nu'.oc minh, thoi dg.i minh - nhu'. thu'.ong du'.Q'c tranh
Cai hang say - deu CO nguy Cd tro thanh ao v9ng Va phan
tac dt;tng, boi n6 di nguQ'c lg.i chinh ban tinh ttj do, phe
phan va pho quit cua triet h9c. Triet h9c giao dt;tc, nhu c6
de c�p tit dau, trong thtjc te, la nhung triet h9c giao dt;tc,
xu
va each ung hQ'p ly o day c6 chang la: ton tr9ng, coi mo,
san sang lang nghe, don nh�n va doi thog.i voi nhung triet
thuyet, nhung truyen thong khac.
Triet h9c giao dt;tc de lam gi? Trong tht;ic te, n6 khong
he "giai quyet" bat kyvan de Ct;l the nao ca, ngog.i truvi�C
g6p phan lam r6 m9t so khai ni�m. N6 chi co gang r9i
mc)t anh sang nhat dinh nao d6 vao nhung van de nen
tang cua giao dt;tc. R9i anh sang la mo ra m9t vien tu'.Q'ng,
m9t djnh huong. Nhung, an dv mang tinh khong gian
nay - vien tu'.Q'ng, dinh huong - ciing khong c6 nghia
rang ta biet CUQC du hanh Se clan den dau Va nen theo
con duong nao. C6 nguoi giai thich rang do la vi giao dt;tc
la cong vi�c lien-chu the chu khong phai quan h� chu
the - doi tu'.Q'ng, Va vi tien trinh giao dt;tc kho CO the du'.Q'C
dieu khien, kiem soat theo y muon. Nhu con chim cu
chi cat canh luc hoang hon - theo each n6i noi tieng cua
Hegel -, triet h9c qua tht;ic c6 khi den qua "muc)n", chi
de nh�n di�n va phe phan nhung sai lam, khuyet diem da
xay ra, thu d9n nhung dong rac cua qua khu, nhung chu'.a
chac biet cat chung vao dau ! Nelson Goodman ( trong
The Structure of Appearance, 1951) c6 nh�n xet kha vui

rang no l\ic khai minh cua triet h9c thliong dan den hai
ket qua khong may vui: neu that b�i, cang lam r6i them
van de, neu thanh cong, thi tro nen tam thuong. Nhfing
giai phap som to ra nham chan, va, t� hdn nfia, tr6i bu9c
tu duy! Tuy nhien, cong bang ma noi, no ltjc ay khong
hoan toan VO ich! ft ra 6' cho giup ta nh�n ra hai dieu:
thu nhat, tli duy m\1.C dich-phlidng ti�n trong giao d\1.C
va sli ph�m ( muon d�t ducjc x, thi hay lam y) chi la tli
duy "cong ngh�" rat gioi h�n va co dieu ki�n; n6 van can
ducjc bo sung bang stj phan tli triet h9c, thong qua vi�c
de nghi m9t ngon ngfi hay m9t h� khai ni�m de co the
suy tliong Ve cac hi�n tliQ'ng Va van de giao d\1.C m9t each
da d�ng, da sac, da thanh. Thu hai, trong khi bu9c phai
ch9n hja va t�m thoi chap nh�n m9t vien tliQ'ng, m9t
anh sang, m9t "triet ly giao d\lc" nao d6 de dtnh huong
cho ho�t d<)ng giao d\1.C, luon ghi nho rang ta khong tai
nao r9i anh sang vao bong t6i tu du m9i huong, m9i vien
tliQ'ng. Chi c6 slj kieu ng�o giao dieu moi barn ch�t vao
m9t vien ttiQ'ng, va tliong rang anh nen le 16i cua minh
xuyen thung dliQ'c man dem.
. V(JI xA HOI. TRI THUC

THO LAI
Ta da thay rang tinh chu the - cot loi cua giao d\1.C
hi�n d�i - khong ttj nhien ma- co. Chi tu Descartes, va
nhat la Kant, chu the, khi tuan theo nhfing tinh quy lu�t
hQ'p ly, chi con biet dtja vao chinh minh va phg thu9c
vao su. nhan . tren
. thuc cua minh. Su. tu. tri. cua chu the dua
Cd Sciay, Va chu the, duoi anh sang khai minh, trd thanh
chu the tlj tri trong nh�n thuc va hanh d¢ng.
Trao luu h�u-hi¢n dq.i nghi ngo va phe phan hinh
anh ay ve tinh chu the. Chu the khong phai la m¢t nhat
the thuan khiet, ma la cai gi duQ'c "cau tq.o" nen, duQ'c
hinh thanh trong nhung thtjc hanh hi¢n thtjc va c6 the
phan tich duQ'c ve m�t Iich SU. Chinh nhung thtjc hanh
Va ky thu�t tq.O ra nhfing hinh thuc nhat djnh CUa chu
the. Nguoi ta khong n6i ve m¢t "ban chat chung, pho
quit" nua. V6'i khai ni¢m "tinh quan tr( va nhung thtjc
hanh quan tri (M. Foucault), con nguoi dang duQ'c (hay
bi) dao tq.o, uon nan theo cung each ung xu phvc V\l dac
ltjc cho nen kinh te tan-tlj do dang hinh thanh hen trong
cac nha nuoc clan chu.
Trong boi canh tan-t\i do hi¢n nay, cac nghi ngo,
phe phan kieu h�u-hi¢n
. doi voi SU. tu. tri. cua chu
dai
the mo nhq.t clan, trong khi
d6, tu tudng tan-tlj do con
to ra muon tiep noi <lien
ngon giao dvc co dien,
chang hq.n ve slj tlj tri va tlj
quyet cua chu the. Nhung,
c6 SU. khac biet . rat Ion, vi
slj tlj ttj va tlj quyet nay da
duQ'c dien giai lq.i. Trong xa
h¢i tri thuc hi�n dq.i h�u ky,
TRO CHUYtH TRIIT HOC • 333
S\i tl;i tri khong con du'Q'C xem la m\JC tieu Cua tien trinh
giao d\IC nfia, trai t�i, du'Q'C xem la tien de, la dieu ki�n
tien quyet o ngay tu" dau vao". St;i tl;i quyet tro thanh "tl;i
kiem soat" tl;i nguy�n. St;i tl;i trt tro thanh "tl;i thong trt"
tlj nguy�n. Nhu' the, ly tu'ong giao d\IC nhan van co dien
du'Q'c "qua m�t" m9t each tinh vi boi nhung dieu ki�n
san xuat va tai san xuat moi me cua xa h9i tri thuc. Nhu
ta da thay, thanh b�i ngay nay d�t tr9n len vai nhfing "ca
nhan tl;i do", hieu nhu' "nha quan tr( va "nha kinh doanh"
chinh sue lao d9ng (phan lon la lao d9ng tri tu�) cua
minh, voi m9i nguy Cd mat On dtnh, mat an toan Va luon
phai m�o hiem. Nhung, nhung the lt;ic nao tac d9ng va
ngl;i tri len chu the, va t�i sao trong nhung dieu ki�n "chu
d9ng va tl;i do lt;ia ch9n" nhu' the, ca nhan moi ngudi van
kho tro thanh chu the tl;i tri thl;ic sl;i? T�i sao "tinh quan
tri" trong xa h9i tri thuc t�o ra nghich ly: chu the bi ngo�i
tri ( do hen ngoai quyet dtnh) ) trong khi van hanh d(>ng
nhu' the tl;i tri? Va sl;i tl;i quyet phai chang tht;ic chat la ung
xu dung theo chuc nang da du'Q'c clan dt;ing? Dien ngon
giao d\IC trong xa h9i tri thuc thu'dng tranh ne nhfing cau
hoi thu(>c lo�i ay!
Chinh d day, triet h9c va triet h9c giao d\IC noi rieng,
khong the nhan nhu'Q'ng va phai to ro SU m�nh co huu
cua minh: nh�n thuc co phe phan ve nhung cau true xa
h9i hi�n ton, tra hoi ve nhung dieu ki�n dan den tinh
tr�ng "ao tu'ong ve tl;i tr(. St;i t1.;1 do, theo y nghia ay, la sl;i
phan tinh can thiet ve hoan canh thl;ic t�i, giai ao, phe
phan va thuc day slj tinh thuc, bien doi.
TIEU NGO' NAO CHO "JRIET LY GIAO ovc"?

Neu bu9c phai tra loi cau hoi hoc bua (va chua
chac can thiet ! ) ay, toi at se h;ta ch9n cho minh ba tieu
ngu truoc khi :xin phep khep l�i lo�t bai nay: Tl} DO
- NHAN AI - HQI NH!P. "Tl;l do" la tiem lt;ic phe
phan va khai phong cua chu the giao d1;1c. "Nhan ai"
la "m�nh l�nh" cua thoi d�i tan b�o. Va "H9i nh?p"
la "tat yeu Itch su" gifia long m9t xa h9i tri thuc toan
cau hoa, trong do moi nguoi phai gianh quyen cat len
tieng noi cua minh.
NHAXU.AT BAN TRI THUC
53 Nguyen Du, Qu�n Hoan IZiem, Ha N¢i
BT; (844)39454661 - Fax: (844)39454660
E-mail: lienhe@nxbtrithuc.com.vn
BUI VAN NAM SON

. TRIET HOC
TR0 CHUYEN .
Chiu trach nhi?m xuit ban:

CHU HAO
Bien t�p:
TRUONG DUC HUNG
Bia:
HOANG HOA
Trinh bay:
THUY DUONG
Sua ban in:
HANHAN
Lien ke't & gifi ban quy�n:

fmllCTSTHO'IDAI
�THOJDAHhH,h.'.,,· £::
In 1.500 cuon, kh6 13,5 x 20,5 cm, t�i Cong Ty C6 Ph�n In Khuyifo H9c Phia Nam
Tn� sd: 128/7/7 Tnln Quo'c Thao, Phuong 7, Qu�n 3, Tp,HCM
Nha may in: Lo B5-8 duong D4 (KCN Tan Phu Trung), Huy(m Cu Chi. Tp,HCM
S6 xac nhi[m DKXB: 365-2017/CXBIPH/4-04/TrT. Ma ISBN: 978-604-943-504-1
QDXB: 20/QDLK-NXBTrT ngay 14/04/2017. In xong va n(>p htu chi�u Quy II/2017

Tro Chuyen Triet Hoc Tap 7 - Bui Van Nam Son

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tro Chuyen Triet Hoc Tap 7 - Bui Van Nam Son

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BUI VAN NAM SO'N

YOT HUONG num DAT

cAc BAI VE G1Ao ouc

Sau mudi " CAU CH�N GIAO

D1JC" da dang thu6'ng ky tren NGVOI

BUI VAN NAM SON

• 1. GIAO DUC: MOT NHAN QUYEN CO BAN ............................... 11

• 3. HAT NHAN "KHAI MINH" TRONG cAc TRIET THUYET GIAO

QUA TRUNG? ...................................................................... 41

• 26. KANT: GIAO Dl,JC LA Gl? ................................................... 149

• 30. GIAO DUC: GIOA TlJ DO VA CUONG BACH ....................... 169

• 31. KANT: NGOI BUT VA DAN QUYEN .................................... 174

• 34. TU MOT PHIEN TOA PHAT XIT.......................................... 189

TRIET THUYET GIAO Ol)C DUY TAM OUC

• 36. "GIAO DUC TOAN DltN": MOT KHAO KHAT

TRIET THUYET GIAO Dl)C Hl�N SINH 237

• 44. THU( TiNH TRUOC sue MANH VO DANH........................243

TRIET THUYET GIAO Dl)C CUA TRIET HQC PHAN TICH

. TRI THUC VA TRIET THUYET GIAO DUC

,, T.7hong nen de h9c van mai lam nguoi khach tr9.

KHA THE CUA MOT "QUYEN Tl/ NHIEN"

phu'.ong di�n h� thong ( cac khai ni�m "nen tang" cua

cho", nho the, c6 cudng vtcua m<)t"quyen tl;tnhien".Lien

duQ'c g9i la "quyen", thay vi "nhan quyen" khi duQ'c dua

M9i ngu6'i deu co quyen duQ'c huong giao d1:1c de

'' ieu ly thuyet" (metatheory) nghe ghe g&m th�t ra

dt;i doan va thao tac theo huong "c6ng ngh� h9c":

TRIET HOC GIAO DVC

SIi PH�M THI/C HANH

SONG THONG NHIEU VIEN TllqNG!

cAc... "ISM" (''CHU THUYET")

- Chung co th?t, vi the, can duQ'c ton tr9ng va tim

MUOI TRIET THUYET GIAO D�C TIEU BIEU

Khai 11iinh Duy tan1, Duy thµe, Duy nhien,

Khuon kh6 cau chuy�n se di vao cac tr9ng tam sau:

- Duy th\ic: lam sao co dtiQ'c doi song thi�n hao va

B at dau CUQC hanh trinh, chung ta danh ba ky de lam

GIAO DUC: CON BlldNG BAU KHO

tr9ng nhat trong lich SU tu tuong giao d"LJC Tay phuong.

nguoi do se vungvang, ch6ng d6i quyet li�t !

SAU KiCH THIIIJC GIAO DVC THONG DV NGON HANG B0NG

Con nguoi c6 the bi "than dau, mat loa" theo hai

5. CON DUONG GIAO DUC:

ve Athens m6' tniong d�y h9c ( thanhl�p Vi�n Han lam

"tlNH HOA" CHO NEN DAN CHU

chu khong phai tu long them muon quyen hie, m9t y

CltdNG LiNH GIAO DVC

S. Chi thieu so vuQ't duQ'c bon ch�ng duong moi

DU NGON ANH SANG

... VA NGHICH LY CUA NO

Ta c6 khai ni�m khai minh theo chieu ngang trong

C an va duQ'c phep d�p va bao nhieu qua trung de c6

BA NIEM TIN CHAC NICH

hi�n nhung "chan ly" ayj

m9i no l\tc SU ph�m.

tu'ong co the thay doi

. QUA GIAO DUC

3. Mo hinh "duy thljc" ma ta se lam quen tiep theo

-.�, .,,,,, 'f'11•·,,, f' ,nl� 'W,if·"f' !�W'U't�U\tflU:Hl!U

Nam 342 tr CN, nh�n loi moi cua vua Philipp II xu

CON BIJONG DUY THI/C

C on ngu'o'i CO XU htiong hj nhien muon vtidn toi tri

VUN B0l "H4T MAM"

de hi�n thl;ic hoa nhung gi von co ndi minh, at chung co