Kabanata 17

Mga Kasawian sa Madrid (1890-91)

Dumating si Rizal sa Madrid noong unang bahagi ng Agosto, 1890. Sinikap niyang
gamitin ang lahat ng legal na pamamaraan para makamtan ang katarungan para sa kanyang
pamilya at mga magsasaka ng Calamba, ngunit siya’y nabigo. Sunud-sunod ang kanyang
kabiguan at kasawian hanggang sa naramdaman niyang kay bigat na ng krus na kanyang
pinapasan. Hinamon niya sina Antonio Luna at Wenceslao E. Retana sa duelo ngunit hindi
natuloy ang mga ito. Ikinasal si Leonor Rivera sa isang inhinyerong Ingles. Ang pagtataksil ng
dalagang minahal niya ng labing-isang taon ay nagwasak sa kanyang puso. Ngunit dahil
marunong makibagay sa mga sitwasyon, nalampasan ni Rizal ang mapapait na karanasang dulot
ng pag-ibig, at ipinagpatuloy niya ang misyong matubos ang mga inaaping kababayan.

Di Pagkakamit ng Hustisya para sa Pamilya. Pagdating sa Madrid, kaagad na

humingi ng tulong si Rizal sa mga grupo ng Pilipino roon, ang Asociacion Hispano-Filipina, at
mga pahayagang liberal sa Espanya (La Justicia, El Globo, La Republica, El Resumen, atbp.)
para makamtan ang katarungan ng mga inaaping taga-Calamba, pati na ang kanyang pamilya.
Kasama si M.H. del Pilar (na siyang abogado niya) at Dr. Dominador Gomez (kalihim ng
Asociacion Hispano-Filipina), pinuntahan nila ang Ministro ng mga Kolonya (si Señor Fabie)
para ipahayag ang kanyang protesta tungkol sa mga kawalang katarungang ginawa ni
Gobernador Heneral Valerio Weyler at ng mga Dominiko sa mga taga-Calamba.

Walang nangyari sa panayam ni Rizal kay Ministro Fabie. Gaya ng pahayag ng El

Resumen, pahayagang nakikisimpatiya sa mga Pilipino: “Para magbingi-bingihan, buksan ang
portamoneda at maghalukipkip – iyan ang patakarang kolonyal ng Espanya.”

Marami pang masasamang balita ang nakarating kay Rizal sa Madrid habang
ipinaglalaban niya ang hustisiya. Balita ng kanyang bayaw na si Silvestre Ubaldo, nakatanggap
siya ng kopya ng kasulatang pagpatalsik na ipinag-utos ng mga Dominiko para kay Francisco
Rizal at iba pang kasama. Balita naman ng kanyang kapatid na si Saturnina na ipinapatapon sina
Paciano (Rizal), Antonio (Lopez), Silvestre (Ubaldo), Teong (Mateo Elejorde), at Dandoy
(kamag-anak ng mga Rizal) sa Mindoro; sila’y dinakip sa Calamba at pinaalis ng Maynila noong
Setyembre 6, 1890. Nalaman pa niya mula sa liham ni Saturnina na ang kanilang mga magulang
ay sapilitang pinaalis sa kanilang tahanan at naninirahan na sa bahay ni Narcisa (asawa ni
Antonino).

Sa kanyang kawalan ng pag-asa, humingi ng tulong si Rizal sa mga liberal na Espanyol

na dating miyembro ng Ministeryo, kasama na sina Becerra at Maura. Muli, nabigo siya dahil
ang tanging maibibigay lamang sa kanya ng mga ito ay kanilang simpatiya.

Nang malaman ni Blumentritt, na nasa Leitmeritz, ang suliranin ng kaibigan, pinayuhan

niya ito na makipagkita sa Reyna Rehente Maria Cristina (noo’y namumuno sa Espanya habang
menor de edad pa si Alfonso XIII). Ngunit paano siya makikipagkita sa Reyna? Wala siyang
makapangyarihang kaibigan ni salaping maipanggagrasa sa mga maiimpluwensiyang tao sa korte.
 Parangal ni Rizal kay Panganiban. Isa pang kalungkutan ang naranasan ni Rizal nang
dumating siya sa Madrid. Ang kanyang kaibigang si Jose Ma. Panganiban, na kasama niya sa
Kilusang Propaganda, ay namatay sa Barcelona noong Agosto 19, 1890, dahil sa matagal nang
sakit. Dinamdam niya nang malalim ang pagpanaw ng bayaning Bikolano.

Malungkot na malungkot, sumulat si Rizal ng napakagandang parangal para kay

Panganiban:

Si Panganiban, mahusay na kasama sa paggawa at hirap, mabuting kaibigan at

minamahal na kababayan, ay sumakabilang-buhay sa batang edad na 27. Naroon kami
nang hugutin niya ang huling hininga, nakita namin siyang namatay sa aming mga bisig,
at tila pinakikinggan namin ang kanyang mga katagang puspos ng pagmamahal sa
bayan…

Sa kanya’y pagnanais na mamatay nang pagkalayo-layo sa lupang tinubuan,

malayo sa kanyang pamilya, sa kanilang pagmamahal, at sa pamumukadkad ng
kanyang kabataan, sa kanyang malarosang ilusyon at pag-asa, noong natatanaw ang
magandang hinaharap…

Kaya nga ang kanyang mga huling salita, na pawang pagmamahal sa Inang
Bayan, ay madamdaming pamamaalam sa Pilipinas. At kung isasaalang-alang natin ang
mga pangyayari sa kanyang buhay na inilaan sa pagmamahal sa kanyang bayang
tinubuan, mauunawaan natin ang lungkot sa kanyang puso at kasama niyang ililibing
ang kanyang mga lehitimong pag-asa, marubdob na pangarap, at makatarungang
aspirasyon.

Agosto 19 (1890) ay araw ng pagluluksa ng maraming Pilipino sa Europa. At

anong pagkakataon na sa araw at buwan ding ito ay ipinagluluksa rin natin ang
pagkamatay ng isa pang kaibigan at kababayan, si Feliciano GonzalesTimbang.

Malungkot na kapalaran! Si Panganiban, na biniyayaan ng di-pangkaraniwang

talino at di-masusukat na kasipagan, ay isa sa mga sagrado at lehitimong pag-asa ng
kanyang kawawang bayan. Ang ulong iyon ay inilibing na sa alabok, ang mabisang
talino ay maagang nagwakas. Pilipinas, anong kamalasan ang sinapit mo!

Naudlot na Duelo kay Antonio Luna. Sa pagtatapos ng Agosto 1890, dumalo si Rizal
ng isang salu-salo ng mga Pilipino sa Madrid. Gaya ng nakagawian, nagkainuman ang mga
paisano. Pagkaraan ng maraming nainom, naging matabil ang mga panauhin at kung anu-ano na
ang pinagkukuwentuhan. Isa sa mga nalasing ay si Antonio Luna.

Nang panahong iyon, masama ang loob ni Luna dahil bigo siya sa kanyang pag-ibig
kay Nellie Boustead. Sa loob-loob niya, sinisisi niya si Rizal sa kanyang kabiguan, kahit na
naipaliwanag sa kanya ni Rizal na wala siyang kinalaman dito. Dala ng selos at kalasingan, kung
anu-anong masasamang bagay ang nasabi niya tungkol kay Nellie.
 Narinig siya ni Rizal. Maginoo, hindi mapapayagan ni Rizal ang ganoong pambabastos
sa sinumang babae. Galit na galit sa kaibigan, hinamon niya si Luna sa isang duelo.

Mas mahusay sa pamamaril si Rizal kaysa kay Luna. Ngunit ang huli’y magaling sa
eskrimahan. Dahil si Luna ang hinamon, siya ang may karapatang pumili ng armas. Makatwirang
piliin ni Luna ang espada kaya nanganganib ang buhay ni Rizal.

Natakot ang mga Pilipino sa insidenteng ito. Sinikap nilang gawing mahinahon sina
Rizal at Luna, sinasabing ang kanilang duelo’y magiging kasiraan lamang sa ipinaglalaban nila.

Sa kabutihang palad, si Luna, nang mahimasmasan, ay nabatid ang kalokohang ginawa

niya. Nagpaumanhin siya sa masasamang nasabi niya sa dalaga. Tinanggap ni Rizal ang kanyang
paumanhin, at muli’y naging mabuting magkaibigan sila.

Hinamon ni Rizal si Retana sa Duelo. Si Rizal ay hindi likas na mainitin ang ulo at
palaaway. Ngunit kapag nasaling ang karangalan ng kanyang kababayan, pamilya, kababaihan, o
kaibigan, hindi siya nangingiming makipag-away kahit na buhay niya ang itaya. Sa isang
okasyon, hinamon ni Rizal ang isa pang lalaki sa isang duelo – si Wenceslao E. Retana, ang
karibal niya sa panulat.

Si Retana, isang matalinong iskolar na Espanyol, ay isang ahente sa pahayagan ng mga

prayle sa Espanya. Noo’y tinutuligsa niya ang mga Pilipino, kasama na si Rizal, sa iba’t ibang
pahayagan sa Madrid at iba pang lungsod sa Espanya. Isang araw, sumulat siya sa artikulo sa La
Epoca, pahayagang laban sa mga Pilipino. Isinulat niyang hindi nakababayad ng upa ang
pamilya at mga kaibigan ni Rizal kaya sila pinatalsik sa mga lupa ng mga Dominiko sa Calamba.

Nainsulto rito si Rizal kaya kaagad siyang kumilos. Nagpadala siya ng mensahe kay
Retana na hinahamon niya ito sa isang duelo. Tanging dugo ni Retana o kanyang paumanhin ang
maghuhugas sa dinungisang ngalan ng pamilyang Rizal at mga kaibigan nito.

Dahil naniniwalang ang mabuting pagpapasya ay mas mabuting bahagi ng kagitingan at

sa kagustuhan na ring mailigtas ang sarili, kaagad na ipinalathala ni Retana ang kanyang
pagbawi sa kanyang isinulat at pagpapaumanhin sa mga pahayagan. Binalaan kasi siya na wala
siyang kalaban-laban kay Rizal dahil mahusay ang huli sa baril at espada.

Ang insidente ay nagpatahimik sa panulat ni Retana laban kay Rizal. Nabuo ang
malaking paghanga niya kay Rizal, at pagkaraa’y sinulat niya ang unang aklat ng talambuhay ng
pinakadakilang bayaning Pilipino, na ang mga talino ay hinangaan niya at ang pagmamartir ay
kanyang dinakila.

Pagtataksil ni Leonor Rivera. Noong taglagas ng 1890, malungkot na malungkot si

Rizal sa kabiguan niya sa Madrid. Isang gabi, nanood silang magkakaibigan ng isang dula sa
Teatro Apolo, at nawala roon ang kanyang gintong relos na may laket na kinalalagyan ng
larawan ni Leonor Rivera, kayang minamahal na kasintahan.
 Ang pagkawala ng laket ay tila masamang palantandaan. Pagsapit ng Disyembre 1890,
habang ang malamig na hangin ay umiihip sa lungsod, natanggap ni Rizal ang liham ni Leonor,
na nagsasabing ikakasal na siya sa isang Ingles (na siyang pinili ng kanyang ina) kaya humihingi
siya ng tawad kay Rizal. Malaking dagok kay Rizal ang liham na ito. Nangilid ang luha sa
kanyang mga mata dahil sa pagdurugo ng puso.

Ilang linggo ang lumipas bago nagawa ni Rizal na ikuwento ang kanyang kasawian sa
matalik niyang kaibigang si Blumentritt. Sinagot ng huli ang liham ni Rizal noong Pebrero 15,
1891. Nakikiramay, sinabi ni Blumentritt: “Ang huli mong liham ay ikinalungkot naming lahat;
pagkatapos ng mga kasawian mo’y ito namang iyong pinakamamahal ay iniwan ka. Hindi
maunawaan ng aking maybahay kung paano nagawa ng isang babaing minahal ng isang Rizal
ang iwanan siya; nagagalit siya rito. Ako ma’y nalulungkot para sa iyo dahil alam ko ang sakit sa
kaloobang dinaranas mo; ngunit isa ka sa mga bayaning makasusupil sa sakit na dulot ng isang
babae dahil mas marangal ang iyong nilalayon sa buhay. Matapang ka, at ikaw ay nagmamahal
sa mas marangal na babae, ang iyong Inang Bayan. Ang Pilipinas ay tulad ng isang mahiwagang
prinsesa sa mga alamat na Aleman, na bihag ng isang kasindak-sindak na dragon, hanggang sa
siya’y iligtas ng isang matapang na kabalyero.”

Pagkaraan ng tatlong buwan, sumulat muli si Blumentritt at sinabi: “Tunay na

nakikiramay ako sa iyo sa pagkawala ng babaing nais mong pakasalan,ngunit kung kaya niyang
pakawalan ang isang Rizal, hindi siya karapat-dapat sa iyong marangal na diwa. Para siyang
isang bata na nagtapon ng diyamante para makuha ang isang bato…Sa madaling salita, hindi siya
ang babaeng para kay Rizal.”

Hidwaan nina Rizal at Del Pilar. Noong pagtatapos ng 1890, nagkaroon ng hidwaan
para sa pamumuno sina Rizal at M.H. del Pilar. Walang kaduda-duda ang pagiging pinuno ni
Rizal ng mga Pilipino sa Europa dahil siya ang pinakatalentong Pilipino ng kanyang panahon. Sa
kabilang banda, si Del Pilar ay matapang na abogado at mamamahayag, at nakikilala sa Madrid
dahil sa kanyang matatapang na editorial sa La Solidaridad, na naging pag-aari na niya. Binili
niya ang pahayagang ito mula kay Pablo Rianzares, ang unang may-ari, at pinalitan si Graciano
Lopez Jaena bilang patnugot.

Bilang pinuno, sinikap ni Rizal na mapuspos sa mga kababayan ang kanyang sariling
idealismo dahil naniniwala siyang para magkaroon ng prestihiyo ang Kilusang Propaganda at
para makuha ang paggalang ng mga Espanyol, kailangang maging mataas ang kanilang
panuntunan sa moralidad, dignidad, at diwa ng pagdurusa. Sa kasamaang palad, hindi sang-ayon
ang ilang kababayan sa kanyang idealismo dahil ang mahalaga sa kanila’y alak, babae, at sugal.
Kaya tinanggihan nila ang pamumuno ni Rizal. Ilan sa mga dating tagapagtaguyod niya’y
tinalikuran din siya dahil hindi rin sila sang-ayon sa panghihimasok ni Rizal sa kanilang
pribadong buhay. Sinuportahan nila si Del Pilar.

Ang patakarang editoryal ng La Solidaridad sa ilalim ng pangangasiwa ni Del Pilar ay

lalong nagpalawak ng hidwaan nina Rizal at Del Pilar. Hindi sinang-ayunan ni Rizal at ilang
malapit niyang kaibigan ang patakarang editoryal ng pahayagan dahil sa taliwas ito sa mga
pananaw na politikal ni Rizal.
 Para maiwasan ang pagkakasira nina Rizal at M.H. del Pilar, ang mga Pilipino sa
Madrid, na mga siyampu ang bilang, ay nagtipon noong Enero 1, 1891, Araw ng Bagong Taon,
para mapagkasundo sila nang sa gayo’y mapaigting ang kanilang kampanya para sa reporma.
Napagkasunduan nila sa pulong na ito na ang pinuno ay tatawaging Reponsable, na pipiliin para
siyang mangasiwa ng mga kalakaran sa komunidad na Pilipino at siya ring magsasaayos ng
patakarang editoryal ng La Solidaridad. Tinutulan ni Del Pilar ang proposisyon na ang
pangangasiwa’y mapunta sa Responsable dahil ang pahayagan ay isang pribadong gawain;
gayunpaman, pumapayag siyang maglathala ng mga artikulong nagpapahayag ng mga
aspirasyon at kahilingan ng mga Pilipino.

Dahil sa pagtutol ni Del Pilar, ang proposiyon na ibigay sa Responsable ang

pangangasiwa ng La Solidaridad ay inabandona. Ang pulong ay nagpatuloy sa paghalal ng
Responsible. Napagkasunduan na ang Responsable ay ihahalal ng dalawa-katlong boto ng
komunidad ng mga Pilipino.

Binitawan ni Rizal ang Pamumuno. Ang eleksiyon ay itinakda noong unang linggo
ng Pebrero 1891. Ang mga Pilipino ay nahati sa dalawang magkasalungat na pangkat – ang mga
Rizalista at ang mga Pilarista. Naging mainit ang eleksiyon at hindi nagkasundo ang
magkababayan. Mula sa simula, noong unang araw ng botohan, si Rizal ang nananalo, ngunit
hindi niya makamit ang dalawa-katlong boto para maiproklama siyang Responsable. Sa
ikalawang araw ng botohan, ang resulta ay di na naman makapagbigay ng pasya – nanalo si
Rizal ngunit hindi pa rin niya makamit ang dalawa-katlong boto.

Ang sitwasyon ay naging mainit at kritikal. Noong ikatlong araw, buong pusong
nakiusap si Mariano Ponce sa mga kababayan na ihalal si Rizal. Ang ilang Pilarista ay
pinakinggan ang kanyang panawagan. Kaya nanalo si Rizal sa araw na iyon ng botohan. Dahil
nakamit ang dalawa-katlong boto, siya ang naging Responsable.

Ngunit maginoong tinanggihan ni Rizal ang inaasam-asam na posisyon. Siya ay may

karangalan at dignidad at mataas ang kanyang delikadesa, isang bagay na wala ang maraming
politiko ng mga bayan sa lahat ng panahon. Kaya minabuti niyang hindi maging pinuno ng isang
hating kababayan. Batid niya na ilan sa mga kababayang suporta kay Del Pilar ay kinaiinisan
siya. Kaya minabuti niyang tanggihan ang pamumuno kaysa maging dahilan ng pagkakahiwa-
hiwalay at kapaitan sa mga kababayan.

Adios, Madrid. Sumulat si Rizal ng maikling liham ng pasasalamat sa mga

kababayang bumoto sa kanya bilang Responsable. Malungkot siyang nag-empake, binayaran ang
mga pagkakautang, at lumulan sa tren patungong Biarritz.

Habang papaalis ang tren, pinagmasdan niya mula sa kanyang bintana ang lungsod ng
Madrid, kung saan naging masaya siya noong una niyang pagbisita (1882-1885) ngunit naging
malungkot sa ikalawang pagpunta (1890-1891). Ito ang huling pagkakataong makikita niya ang
Madrid. Nagdurugo ang kanyang puso habang namamaalam sa metropolis, na patungkol dito’y
isinulat niya ilang taon nang nakararaan:
 Ang Madrid ay isa sa pinakamasayang lungsod sa buong mundo, lungsod na
nagtataglay ng diwa ng Europa at Silangan, na bumagay sa kaayusan, kaginhawaan, ng
sibilisadong Europa nang walang pagkamuhi, walang pagtanggi, sa makikinang na
kulay, maiinit na pasyon, sinaunang kaugalian ng mga tribung Aprikano, pagiging
maginoo ng mga Arabe na ang mga batas ay nakikita pa rin sa lahat ng lugar dito, sa
kaanyuhan, damdamin, at di-matuwid na palagay ng mga tao, at kahit na sa kanilang
mga batas.
 Kabanata 18 Bakasyon sa Biarritz at Pakikipag-ibigan
kay Nelly Boustead (1891)

Para maibsan ang sama ng loob na dulot ng kanyang mga kabiguan sa Madrid, nagpasyang magpunta si
Rizal sa Biarritz, isang bakasyunang lungsod sa napakagandang French Riviera. Siya ay naging panauhin
ng mayamang mag-anak na Boustead sa kanilang tahanan—ang Villa Eliada. Naging kaibigan niya si
Eduardo Boustead at maybahay nito at dalawang kaakit-akit na anak na babae (Adelina at Nellie) sa Paris
noong 1889-90. Noo'y nakikipag-eskrimahan siya sa magkapatid na Boustead sa estudyo ni Juan Luna, at
nakadalo na rin siya ng mga salusalo sa bahay ng mga Boustead sa Paris. Dito sa Biarritz sila nagkaroon
ng pagkakaunawaan ni Nellie. Sa lugar ding ito niya natapos ang huling kabanata ng pangalawa niyang
nobela, ang El Filibusterismo.

Sa Piling ng mga Boustead sa Biarritz. Nang dumating si Rizal sa Biarritz noong pagpasok ng Pebrero,
1891, mainit siyang sinalubong ng mga Boustead, lalung-lalo na ni G. Boustead na tunay na malaki ang
paghanga sa kanya dahil sa mga angkin niyang talino. Bilang panauhin ng mag-anak, maayos siyang
tinanggap nina Gng. Boustead, Adelina, Nellie, at Tiya Isabel (kapatid ni Gng. Boustead).

Maganda ang naidulot kay Rizal ng isang buwan niyang bakasyon sa Biarritz. Nalimutan niya ang
mapapait na karanasan, sa Madrid dahil sa naggagandahang dalampasigan na dinadayo ng mga turista
mula sa iba't ibang panig ng daigdig. Naaliw siya ng masasayang tanawin ng lungsod, at nahalina siya sa
preskong hanging dala ng Karagatang Atlantiko. Unti-unti, nanumbalik ang sigla sa kanyang puso, at
bumuti ang kanyang kalusugan. Aniya sa kanyang liham noong Pebrero 11, 1891 kay Mariano Ponce, na
noo'y nasa Madrid, "Naragdagan ang aking timbang mula nang dumating ako rito sa Biarritz; hindi na
humpak ang aking mga pisngi, gaya ng dati dahil maaga na akong nakatutulog at wala na akong mga
alalahanin.

Pakikipag-ibigan kay Nellie Boustead. Romantikong lugar ang Biarritz—mga kaibig-ibig na hardin, kaaya-
ayang villa at kahali-halinang kagandahan. Naghahanap ng lugod para sa pusong nasugatan—nabigo si
Rizal sa pag-ibig niya kay Leonor—isinaalang-alang niya ang pagsinta para kay Nellie, ang mas maganda
at nakababatang anak na dalaga ng kanyang maybisita. Natuklasan niyang tunay na dalagang Pilipina si
Nellie, matalino, masayahin, at matwid. Sinulat niya sa matatalik niyang kaibigan, liban kay Propesor
Blumentritt, ang kanyang pag-ibig para kay Nellie, tinatawag ding Nelly, at ang intensiyon niyang
pakasalan ito.

Noon pang Pebrero 4, 1891, biniro na siya ni M.H. del Pilar tungkol sa pagpapalit ng "o" sa Noli, at gawin
itong "e" na nangangahulugang naging Nelly ang Noli. Pagkaraan ng limang araw, sinabihan ni Tomas
Arejola si Rizal:
 Sa iyong liham, paulit-ulit mong ikinuwento si Boustead na maaaring isang ginang o binibini. llang ulit na
rin dito noong nakaraang taon na nasabihan ako tungkol sa babaing ito, na ayon sa liham mo ay isa ring Pilipino.
Nabanggit nila sa akin na talaga namang karapat-dapat siya dahil sa kanyang mataas na pinag-aralan, magaganda
ang katangiang panlabas at panloob, at karagdagan pa nga ang kaniyang pagiging Pilipino. Sa pagkakataong ito at
sa buong panahong inilagi mo sa pamilyang iyan ay naging saksi ka sa mainit nilang pagtanggap sa iyo. Nais ko
sanang bigyan ang aking sarili ng kalayaan para sabihin sa iyo ang mga pagmumuni ko. Dahil na rin sa iyo mismo,
napagtanto kong malaya ka na sa pananagutan mo sa Pilipinas. Sa kabilang banda, bagaman hindi pa rin
nagbabago ang mga kondisyon doon, ang pananatili mo sa ating bansa ay hindi nararapat; at kahit magkaganoon
man, hindi ka tatantanan ng gulo sa sarili mong tahanan. Kung kaya sa pag-aasawa mo doon, nangangamba akong
hindi kaligayahan kundi kapaitan at gulo lamang ang matatagpuan mo.

At ano ang mainam na solusyon? Tingnan mo kung nararapat sa iyo si Binibining Boustead, ligawan mo
siya, at pakasalan mo siya, at kami rito ay tunay na magbubunyi sa mabuti mong ginawa.

Noo'y nagmahal ngunit nabigo si Antonio Luna sa kanyang pag-ibig kay Nelly. Gayunman, sinulatan niya
si Rizal para hikayating ligawan, pagkaraa'y pakasalan ang dalaga. Ito ang bahagi ng liham ni Luna kay
Rizal mula Madrid:

Tungkol kay Nelly, tapatan kong sasabihin sa iyo na walang namagitan sa amin liban sa
pakikipagkaibigang pinasigla ng pagiging magkakababayan. Sa palagay ko, wala nang iba pa, paniwalaan mo ako.
Naging mangingibig niya ako, nagsulatan kami. Gusto ko siya dahil alam kong karapat-dapat siya, ngunit ang mga
pangyayaring labas sa aming kontrol ang naging hadlang sa kaligayahang itinatangi. Mabait siya, nasa kanya na ang
mga kahanga-hangang katangiang dapat ay mayroon ang isang dalaga, at naniniwala akong magdudulot siya ng
kaligayahan di lamang sa iyo kundi sinumang lalaking karapat-dapat sa kanya...Binabati kita, gaya ng pagbati ng
isang kaibigan sa kanyang kaibigan. Maligayang bati!

Bunga ng pampalakas-loob mula sa malalapit na kaibigan, niligawan ni Rizal si Nelly na nagpakita rin ng
pagkagiliw sa kanya. Sa kasamaang-palad, hindi naging masaya ang wakas ng kanilang pag-iibigan. Hindi
tinanggap ang alok na kasal ni Rizal dahil sa dalawang bagay: (1) hindi pumayag si Rizal na tumiwalag sa
Katolisismo para yumakap sa pananampalatayang Protestantismo, gaya ng hiniling ni Nelly, at (2) ayaw
ng ina ni Nelly na maging manugang si Rizal.

Dahil mabuting Protestante, nais talaga ni Nelly Boustead na maging Protestante si Rizal bago sila
magpakasal. Si Rizal na may matatag na paninindigan ay hindi naman sang-ayon dito. Oo nga't naging
Mason siya ngunit nanatili pa rin siyang tapat sa Katolisismo, ang relihiyon ng kanyang angkan.
Pagkaraan ng ilang taon, habang naninirahan sa Dapitan, bilang desterado, pinatunayan niyang mali ang
paratang ni Padre Pablo Pastell hinggil sa pagiging Protestante niya: "Tungkol sa pagiging Protestante...
Kung alam, lamang ng inyong Reverencia ang pinawalan ko dahil sa di ko pagyakap sa Protestantismo,
hindi ninyo sasabihin ang ganyang bagay. Kung wala akong paggalang sa ideyang relihiyoso, kung ang
pagtanaw ko sa relihiyon ay isang bagay na magpapadali ng buhay o isang sining na bahagi lamang ng
buhay na ito, sa halip na maging mahirap na desterado, ako ngayo'y mayaman, malaya, at
pinagpipitaganan".

Hindi hangad ng ina ni Nelly, tulad din ng ina ni Leonor Rivera, na itaya ang kaligayahan ng anak sa isang
lalaking salat sa mga materyal na bagay, isang manggagamot na walang pasyenteng nagbabayad, isang
manunulat na di naman kumikita sa kanyang panulat, at isang repormistang tinutugis ng mga prayle at
opisyal ng pamahalaan ng sariling bayan.

Bagaman hindi sila ikinasal, nanatiling mabuting magkaibigan sina Rizal at Nellie. Nang malaman niyang
lilisanin na ni Rizal ang Europa, nagpadala siya ng liham ng pamamaalam na nagsasabing: "Ngayong
lilisan ka na, hinahangad ko ang masaya mong paglalakbay, at nawa'y magtagumpay ka sa iyong mga
ginagawa, at higit sa lahat,nawa'y patnubayan ka ng Diyos at gabayan Niya ang iyong daraanan ng mga
biyaya, at nawa'y matuto kang magsaya sa buhay. Ang tanging pabaon ko sa iyo ay aking mga dalangin."

Natapos ang El Filibusterismo sa Biarritz. Bigo sa Pag-ibig, pinagtuunan ni Rizal ang pagsusulat.
Bagaman nililigawan si Nellie at nagpapakaligaya "sa mga gabing sinilayan ng buwan," patuloy ang
kanyang pagsulat ng ikalawang nobela na sinimulan niya sa Calamba noong 1887.

Noong Marso 29, 1891, sa bisperas ng paglisan niya sa Biarritz papuntang Paris, natapos niya ang
manuskrito ng El Filibusterismo. Sa sulat niya kay Blumentritt nang araw ding iyon, sinabi niya ito.

Natapos ko rin ang aking aklat! Naku, hindi ko isinulat dito ang mga idea ko ng paghihiganti sa aking mga
kaaway kundi iyon lamang makabubuti sa mga nagdurusa, para sa mga karapatan ng lahing Tagalog, bagaman
kayumanggi ang kulay at maaaring di-kagandahan.

Bukas na bukas ay pupunta ng Paris, at mula roo'y di ko na alam kung saan ako patutungo.

Sa Paris at Pabalik sa Brussels. Gaya ng isinulat niya kay Blumentritt, nagpaalam si Rizal sa mabubuting
Boustead (magulang at mga anak na dalaga) noong Marso 30, 1891, at nagtuloy siya sa Paris sakay ng
tren. Tumuloy siya sa tahanan ng kaibigang si Valentin Ventura sa 4 Rue de Chateaudum.

Mula Paris, sinulatan niya ang kaibigang si Jose Ma. Basa sa Hong Kong noong Abril 4, at ipinahayag ang
kanyang pagnanais na magpunta sa kolonyang ito ng Britanya para doon na magpatuloy ng
panggagamot sa mata (ophthalmology) na siyang ikabubuhay niya. Sa sulat ding ito, hiniling niya kay
Basa na padalhan siya ng pambili ng tiket sa barkong magmumulang Europa hanggang Hong Kong.

Sa kalagitnaan ng Abril, 1891, nagbalik si Rizal sa Brussels, at malugod siyang tinanggap nina Marie at
Suzanne Jacoby (Na may-ari ng tinutuluyan niya) at higit sa lahat, ni Petite Suzanne (ang dalagang Belga
na umibig sa kanya.)

Pagbitiw sa Kilusang Propaganda. Mula nang magbitiw sa pamumuno sa Madrid noong Enero 1891,
dahil na rin sa mga pang-iintriga ng mga naiinggit na kababayan, nagbitiw sa Kilusang Propaganda, o
krusada para sa mga reporma. Ninais na niyang ipalathala ang pangalawa niyang nobela, maging
manggagamot, at kalaunan, kapag kumikita na siya, umaasa siyang maging masigasig sa
pangangampanya para sa katubusan ng sariling bayan.

Mula Brussels, noong Mayo 1, 1891, ipinaalam niya sa mga awtoridad ng Propaganda sa Maynila na
ikansela ang buwanan niyang panustos at ilaan ang salapi sa mas mainam na gawain, gaya ng
pagpapaaral ng estudyanteng Pilipino sa Europa. Ang notipikasyon ay kalakip ng kanyang sulat kay G. A.L.
Lorena (sagisag-panulat ni DeodatoArellano):

Sa kagandahang-loob ni J. A.; natanggap ko ang iyong liham ng Pebrero 13 na may kalakip na sandaang
pisong papel (P100) na ipinadala sa akin ng Propaganda para sa mga buwan ng Enero at Pebrero, at
nagpapasalamat ako sa inyo.

Nang sa gayon ay maiwasan ang pagpuna sa ganitong bagay, minabuti ko nang magbitiw. Itataguyod ko
ang aking sarili at maghahanapbuhay. Ang napili kong lugar ay maaaring Pilipinas, Hong Kong, o Japan, dahil ang
Europa, para sa akin, ay tila lugar ng mga desterado, at ipinaaalam ko sa Propaganda ang aking intensiyon
nang ,makagawa sila ng kaukulang aksiyon.

Ang halagang P50 na ipinadadala sa akin buwan-buwan ay makatutulong nang malaki sa pagtustos sa
pagpapaaral ng isang lalaking wala sa sitwasyong tulad ko. Bagaman ang gayong halaga ay sapat na para mabuhay
sa isang Iugar, gaya ng Europa, hindi ito sapat para sa isang nagnanais na makagampan ng isang gawain at
maisagawa ang mga plano niya sa buhay.

Kaya nga hiniling ko sa, aking kaibigan na si Basa na padalhan ako ng pondo para sa aking pagbabalik,
nang sa gayon ay kumita naman ako nung kaunti. At kung sa wakas, pagkaraan ng ilang taon ay maging matatag na
ang aking katayuang pinansiyal magiging mas masigasig ako sa pangangampanya, higit pa sa aking ginagawa
ngayon.

Huminto si Rizal sa Pagsusulat para sa La Solidaridad. Kasabay ng pagbibitiw sa Kilusang Propaganda,

itinigil na rin ni Rizal ang pagsusulat ng mga artikulo para sa La Solidaridad. Hinihikayat siya ng
karamihan ng kanyang mga kaibigan sa Espanya na ipagpatuloy ang pagsusulat para sa makabayang
pahayagan dahil napupukaw nito ang atensyon ng maraming bansang Europeo.

Batid ni M.H. del Pilar ang pangangailangan para sa pakikipagkolaborasyon ni Rizal sa Kilusang
Propaganda at pahayagang La Solidaridad dahil sa pananamlay ng krusada para sa mga reporma. Noong
Agosto 7, 1891, sinulatan niya si Rizal, humingi ng kapatawaran sa anumang ipinanghihinanakit sa kanya
ni Rizal, at hinihiling na muli siyang sumulat para sa La Solidaridad. "Sa madaling salita," sabi niya sa sulat,
"kung anumang hinanakit ang mayroon ka, hinihingi kong ipag-isantabi na natin iyon; kung inaakala
mong ako ang may kasalanan, at ang kasalanang ito ay di mapapatawad, humihingi pa rin ako ng
kapatawaran....Nais naming muli kang sumulat para rito; di lamang natin patatatagin ang La Solidoridad,
bagkus ay tatalunin natin ang mga pang-iintriga ng mga prayle sa Pilipinas.

Sa kanya namang sagot sa liham ni Del Pilar, pinabulaanan ni Rizal ang anumang hinanakit niya, at
ipinaliwanag niya kung bakit tumigil siya sa pagsusulat para sa La Solidaridad:

Ako'y sadyang nagulat sa iyong liham, sa sinasabi mong mga hinanakit, di pagkakaunawaan,
pagkakasundo, atbp. Naniniwala akong walang saysay na pag-usapan natin ang isang bagay na hindi naman
nangyayari, at kung nagaganap man, dapat sana'y naglaho na ito sa nakaraan. Magkatulad tayo kung mag-isip, na
kung wala namang kabagay-bagay ay di na dapat nating, pag-aksayahan ng panahon. Sakali mang tumigil na ako
ng pagsusulat para sa La Solidaridad, dahil ito sa maraming dahilan. Una, kailangan ko ng panahon para gawin ang
aking aklat; pangalawa, gusto ko rin namang makapagtrabaho ang ibang Pilipino; pangatlo, naniniwala akong
mahalaga para sa mga partido ang pagkakaisa sa gawain; at ikaw ang siya nang namumuno at may iba rin naman
akong ideya, kaya mabuti pang iwan ko na sa iyo ang pangangasiwa sa patakaran kung paanong nauunawaan mo
ito, at ayoko namang makialam. May dalawang kabutihang maidudulot ito; magiging kapwa malaya tayo, at
mapaiigting ang iyong prestihiyo, ang kailangang-kailangan, yaman din lamang na prestihiyo ang kailangan ng ating
bansa. Hindi naman ito nangangahulugang di na ako gagawa at susunod sa kalakaran ng iyong gawain. Tulad ko'y
isang sundalo, na sa panahon ng pangangailangan, makikita mong una pang lumusob sa hanay ng mga kaaway.
Ngunit hinihingi ko sa Diyos na bigyan ako ng pamamaraan na gawin ito..... nakikipaglaban ako para sa bansa, ang
Pilipinas.

Mga Rebisyon sa Fili para Mailathala. Sa Brussels, araw-araw na inayos at binago ni Rizal ang mga
natapos na manuskrito ng El Filibusterismo ng maihanda na ito para sa pagpapalathala. Karamihan sa
mga rebisyon ay natapos noong Mayo 30,1891. Sa araw na ito, sinulatan niya si Jose Ma. Basa: "Malapit
nang mailimbag ang aking aklat; ang unang dalawampung kabanata ay naiwasto at maililimbag na, at
ginagawan ko na lamang ng bagong kopya ang iba. Sakaling makatanggap ako mula sa iyo ng kahit
magkanong halaga, matatanggap mo ito sa Hulyo. Mas masigasig ang pagsusulat ko rito kaysa Noli at
bagaman hindi kaaya-aya, mas malalim ang kaisipan nito at mas tumpak...Sakali namang wala akong
matanggap na salapi, maaari bang ikaw na ang humingi sa kanila ng pera para mailathala ang aking aklat?
Kungdi ay lilisanin ko na ang pook na ito at diyan na sa inyo tutuloy."

Pagkaraan ng dalawang linggo, noong Hunyo 13, ipinaalam ni Rizal kay Basa: "Nakikipag-usap na ako sa
isang imprenta at dahil hindi ko alam kung dito (Belhika) o sa Espanya maililimbag ang aklat hindi ko
muna ito maipadadala sa iyo.

Sakaling hindi ito dito maililimbag, ipadadala ko ito sa iyo sa susunod kong pagsulat. Tatlo na lamang
kabanata ang aayusin. Mas mahaba ito kaysa Noli, ang unang bahagi. Matatapos ito bago maglabing-
anim ng buwang ito. Sakaling may mangyari sa akin, ihahabilin ko ang paglalathala nito kay Antonio Luna,
kasama na rito ang mga koreksiyon... Kung ang aking Noli ay hindi mailathala, sasakay ako ng tren sa
susunod na araw na matanggap, ko ang iyong liham na may kalakip na salapi; ngunit kung mailathala ang
aking aklat, maghihintay muna akong matapos itong malimbag."
 Kabanata 19
El Filibusterismo Nailathala sa Ghent (1891)

Tulad ng lumilipad na palaso, mabilis na lumipas ang mga araw sa Brussels para kay
Rizal. Araw-araw ay abala siya sa pagrerebisa at pagpapaganda sa manuskrito ng El
Filibusterismo para maihanda na ito sa pagpapalimbag. Sinimulan niya ang pagsusulat
nito noong Oktubre 1887 habang nagsasanay ng medisina sa Calamba! Nang sumunod
na taon (1888), sa London, gumawa siya ng ilang pagbabago sa banghay (plot) at
iniwasto ang ilang kabanatang naisulat na. Sumulat pa siya ng karagdagang kabanata
sa Paris at Madrid, at tinapos ang manuskrito sa Biarritz noong Marso 29, 1891. Sa
kabuuan, inabot siya ng tatlong taon sa pagsulat ng kanyang ikalawang nobela.

Kasalatan sa Ghent. Noong Hulyo 5, 1891, nilisan ni Rizal ang Brussels para
magtungo sa Ghent, isang kilalang siyudad unibersidad sa Belhika. Ang mga dahilan
niya sa paglipat sa Ghent ay (1) ang halaga ng pagpapalimbag sa Ghent ay mas
mababa kaysa Brussels, at (2) makaiwas sa panghahalina ni Petite Suzanne. Sa
Ghent, nakatagpo siya ng dalawang kababayan, sina Jose Alejandro (mula Pampanga)
at Edilberto Evangelista (mula Maynila), na kapwa nag-aaral ng inhenyeria sa kilala sa
buong mundona Unibersidad ng Ghent.

Dahil na rin sa limitadong pondo, nanirahan si Rizal sa bahay na may mababang

paupa, at si Jose Alejandro ang kasama niya sa kuwarto. Naging matipid at masinop
sila sa pamumuhay, yaon lamang mga pangunahing pangangailangan ang natutugunan
nila. Para lalo pang makatipid, sila na mismo ang naghahanda ng kanilang agahan sa
loob ng kanilang kuwarto.

Pagkaraan ng ilang taon, isinama ni Alejandro, na naging heneral noong Digmaang

Amerikano-Pilipino noong 1899-1902 at isang inhinyero, sa kanyang talambuhay ang
kanilang buhay sa. Ghent.

Sa Ghent, nanirahan kami sa isang kuwarto na sapat lamang ang pambayad para sa
panunuluyan at agahan. Tinanong ako ni Rizal: "Magkano ang magiging upa sa kuwarto
kung walangagahan?"

Kinausap ko ang babaing nagpapaupa at sinabi niya sa akin na babawasan niya ang
upa kung hindi siya maghahanda ng agahan. Nagkuwenta si Rizal at naisip niyang
mainam kung kami na ang maghahanda ng agahan nang sa gayon ay makatipid kami.
Bumili siya ng tsaa, asukal, alkohol , at isang lata ng biskuwit. Pagdating sa bahay,
binuksan niya ang lata, binilang ang mga biskuwit, at sa pamamagitan ng paghati rito
para sa tatlumpung araw ay mayroon na kaming biskuwit para sa bawat agahan. Sa
unang araw, dahil na rin sa pagpapahalaga ko sa sarili, nakontento ako sa aking
rasyon. Ganoon dinnoong ikalawang araw. Ngunit noong ikatlong araw, sinabi ko sa
kanya na hindi sapat ang aking rasyon. Sinagot niya ako: "Maaari kang humiram sa
rasyon mo para bukas." Kaya sa kahihiram ko, naubos ko ang aking rasyon sa loob
lamang ng labinlimang araw habang siya ay talagang nagkasya sa kanyang arawang
rasyon.

Ang Pagpapalimbag ng El Filibusterismo. Pagdating niya sa Ghent, naghanap

kaagad si Rizal ng isang imprentang makapagbibigay sa kaniya ng mababang halaga
para sa pagpapalimbag ng kaniyang nobela. Sa wakas, nakakita rin siya ng isang
tagapaglathala. - F MEYER-VAN LOO PRESS, Blg. 66 Kalye Vianderen-na payag na
ilimbag ang kaniyang aklat ng patingi tingi ang bayad. Isinanla niya ang kaniyang mga
alahas nang sa gayon ay maibigay niya ang mga pa unang bayad habang inililimbag
ang kanyang nobela.

Samantala, habang nasa imprenta ang aklat,nagingdesperado si Rizal dahil papaubos

na ang kanyang pondo at ang hinihintay niyang pera mula sa mga kaibigan
ayhindipadumarating. Nakatanggap na siya ng salapi mula kay Basa at P200 mula kay
Rodriguez Arias mula sa mga sipi ng Sucesos ni Morga na ibinenta sa Maynila. Ngunit
naubos na rin ang pondong ito, at kailangan pa niya ng malaki-laking halaga para may
maipambayad sa limbagan.

Sumulat siya kay Basa mula Ghent noong Hulyo 1891. Sabi ni Rizal: “Naisanla ko na
ang lahat ng aking alahas,naninirahan ako sa mumurahing kuwarto, kumakain lamang
ako sa mumurahing restawran, para lamang makapagtipid nang mailathala ko ang
aking aklat; malapit nang mahinto ang paglalathala nito kapag walang perang dumating
... “

Noong Agosto 6, itinigil ang paglilimbag, gaya ng pangamba ni Rizal, dahil wala na
siyang maibayad sa imprenta. Sa araw na ito, sumulat siya kay Basa sa Hong Kong:
“Gaya ng makikita mo sa kalakip na sipi, ang paglilimbag ng ikalawang bahagi
(karugtong ng Noli -Z.) ay mabilis naman, at ako ngayon ay nasa pahina 112. Dahil
walang perang dumarating at inutangan ko na ang lahat at baon na ako sa utang,
ipinatigil ko na ang pagpapalimbag at hinayaang kalahati lamang ng aklat ang natapos.”
Ventura, Tagapagligtas ng Fili. Ang kalbaryo ni Rizal sa pagpapalimbag ng Noli ay
naulit sa pagpapalimbag ng Fili. Naubos ang kanyang pondo sa Ghent, at ganitong-
ganito ang naranasan niya sa Berlin noong taglamig ng 1886. Sa panahon ng mapait na
karanasang ito, muntik niyang ipalamon sa apoy ang manuskrito ng Fili, gaya ng muntik
na niyang gawin sa Noli noong nasa Berlin siya.

“Hindi ko na alam,” sabi ni Rizal kay Basa na may himig ng panghihinayang, “kung hindi
darating ang inaasahan kong pera sa susunod na koreo, wala na akong magagawa
para sa aklat, at magtatrabaho na lamang ako para mabuhay ang sarili ... May mga
panahong gusto kong sunugin ang manuskrito. Ngunit naiisip kita, at alam kong
maraming mabubuting taong tulad mo, mabubuting taong tunay na nagmamahal sa
kanilang bayan.”

Nang mukhang wala nang pag-asa ang lahat, dumating ang tulongmula saisang di-
inaasahan. Nalaman ni Valentin Ventura ang suliranin ni Rizal at kaagad siyang
nagpadalang kinakailangan nitong pondo. Dahil sa tulong na pinansiyal na ito,
naipagpatuloy ang pagpapalimbag ng Fili.

Nailabas na rin sa Imprenta ang Fili. Sa wakas, noong Setyembre18,1891, nailabas

na sa imprenta ang El Filibusterismo. Si Rizal, na ngayo’y masayang-masaya, ay
kaagad na nagpadala sa araw na ito ng dalawang kopya sa Hong Kong – isa para kay
Basa at ang isa ay para kay Sixto Lopez.

Sa kanyang kaibigan sa Paris, kay Valentin Ventura, na nagbigay sa kanya ng

kakailanganing pondo para matapos ang pagpapalimbag sa nobela, ang ibinigay niya
ay ang orihinal na manuskrito at isang kopyang nilagdaan niya. Ipinadala niya ang ilang
komplimentaryong kopya kina Blumentritt, Mariano Ponce, G. Lopez Jaena, T. H. Pardo
de Tavera, Antonio at Juan Luna, at ibang kaibigan.

Abot-langit ang papuring tinanggap ng nobela mula sa mga Pilipinong nasa ibang
bansa at gayundin sa mga nasa Pilipinas. Ang mga kasapi ng kolonyang Pilipino sa
Barcelona ay naglathala pa ng isang papuri sa La Publicidad, isang pahayagan sa
Barcelona, na nagsasabingang estilongorihinalngnobela ay “maitutulad lamang kay
Alexander Dumas” at maaaring maging “modelo at mahalagang yaman sa mga
kasalukuyang dekadenteng literatura ng Espanya.”
Isinerye naman ng El Nuevo Regimen, isang pahayagan sa Madrid, ang nobela sa mga
isyu nito noong Oktubre, 1891.

Halos lahat ng sipi ng unang edisyon (edisyongGhent)ng El Filibusterismo ay inilulan sa

malalaking kahong dadalhin sa Hong Kong, ngunit halos lahat ng mga kahon ay
nakompiska at nawala na ang mga aklat. Kaya iilan na lamangangnatira,at naging
napakataas ng presyo ng mga siping Ghent, at umabot ito ng 400 pesetas bawat kopya.

Inihandog sa Gom-Bur-Za. Malinaw na sa mahabang panahon ng pag-aaral,

paglalakbay, at pagtatrabaho ni Rizal sa mga dayuhang lupain ay hindi niya nalimutan
ang kabayanihan nina Padre Gomez, Burgos, at Zamora, na naikuwento sa kanya ni
Paciano noong musmos pa lamang siya. Inihandog niyasa. Kanila ang El
Filibusterismo. Ito ang nasa kanyang dedikasyon:

Sa alaala ng mga paring sina Don Mariano Gomez (85 taong gulang), Don Jose
Burgos (30 taong gulang), at Don Jacinto Zamora (35 taong gulang). Binitay sa
Bagumbayan noong ika-28 ng Pebrero, 1872.

Ang Simbahan, sa pagtangging pawalan kayo ng dangal, ay nagpasubali ng krimeng

ipinaratang sa inyo;ang Pamahalaan, sa paglalambong ng hiwaga at karimlan sa inyong
paglilitis, ay nagbigay dahilan sa paniniwalang may pagkakamali sila sa maselang
pagkakataong ito; at ang buong Pilipinas, sa pagdakila sa inyong alaala at pagkilala sa
inyo bilang mga martir, ay hindi kumilala sa inyong pagkakasala. Kung kaya
samakatuwid, ang inyong pagkakasangkot sa Pag-aalsa sa Cavite ay hindi malinaw na
napatunayan, at dahil maaaring makabayan kayo o hindi, at maaaring minimithi rin
ninyo o hindi ang katarungan at kalayaan, nasa akin ang karapatang ihandog ang aking
gawa sa inyo na naging biktima ng kasamaang aking binabaka. At habang hinihintay
natin na maibalik ng Espanya ang mabuti ninyong pangalan, at di na maging
pananagutan ang inyong kamatayan, hayaang ang mga pahinang ito ay magsilbing
naantalang korona ng mga tuyong dahon sa inyong dikilalang puntod, at unawain na
ang bawat isa na walang malinaw na patunay ngunit nakukuhang dungisan ang inyong
alaala ay naghuhugas ng kamay mula sa inyong dugo!

Sa mga kasulatan ng sangkatauhan, liban kay Rizal, wala pang bayani ang
nakapagsulat ng ganitong kadakilang pagkilala sa kapwa bayani.
Gayunman, para maituwid ang mga pangkasaysayang ulat, kailangang maiwasto ang
mga pagkakamali ni Rizal sa kanyang dedikasyon. Unang-una, ang pagkamartir nina
Gomez, Burgos, at Zamora ay naganap noong Pebrero 17, 1872-hindi noong ika-28.
Pangalawa, si Padre Gomez ay 73 taong gulang-hindi 85, si Padre Burgos ay 35 taong
gulang-hindi 30, at si Padre Zamora ay 37 taong gulang-hindi 35.

Ang Manuskrito at ang Aklat. Ang orihinal na manuskrito ng El Filibusterismo na nasa

sulat-kamay ni Rizal ay iniingatan sa Filipiniana Division ng Bureau of Public Libraries
sa Maynila. Binili ito ng Pamahalaang Pilipino kay Valentin Ventura sa halagang
P10,000.00. Binubuo ito ng 279 pahina ng mahabang pirasong papel.

Ang mga pagwawasto ng awtor ay makikita sa kabuuan ng manuskrito. Iilang pahina

lamang ang hindi binago ni Rizal.

May dalawang bahagi sa manuskrito na hindi makikita sa inilimbag na aklat. Ito ang
PAUNANG SALITA at ang BABALA. Hindi ito isinama marahil ay para makabawas sa
halaga ng pagpapalimbag.

Ang PAUNANG SALITA ay matatagpuan bago ang pahina ng dedikasyon. Ito ang
nakasulat dito:

Lagi na lamang tayong natatakot sa multo ng pilibusterismo na dahil lamang sa

pagsasalaysay ng isang tagapag-alaga ay naging positibo at totoong nilalang, na sa
ngalan pa lamang (sa pagkakait nito ng ating katahimikan) ay gumagawa na tayo ng
napakalaking kathang kuwento nang sa gayon ay hindi makatagpo ang kinakatakutan.
Sa halip na lumisan, harapin natin ito, at nang may kamay na may determinasyon, kahit
walang kasanayan, ay tatanggalin natin ang belo nito sa harap ng sangkatauhan nang
mailantad ang kabuuan ng kalansay nito.

Sakaling makita ito at pagmuni-munihin ng ating bansa at pamahalaan, maaari nating

ituring natayo’y maligaya, pigilin man nila ang ating kapangahasan, kahit pa pagbayarin
natin ito tulad ng isang mag-aaral ng Sais na nagnanais na tuklasin ang lihim ng isang
pari. (Sa kabilang banda, kung sa harap ng katotohanan, sa halip na maging
mahinahon ay maragdagan pa ang takot at ang pangamba ng isa ay lalo lamang
umigting, kung gayon kailangan na silang ipaubaya sa panahong nagtuturong
mabuhay, sa kamay ng kamatayan na humahabi ng kapalaran ng mga tao at kanilang
pamahalaan sa pamamagitan ng mga pagkakamaling nagagawa nila araw-araw.)
 Europa, 1891
Ang May-akda

Ang BABALA ay matatagpuan sa kabila ng dedikasyon. Ito ang sinasabi nito:

Sasayangin nila ang kanilang panahon sa pagtuligsa sa aklat na ito sa pamamagitan ng

paghawak sa mga walang kuwentang bagay, o silang may ibang kadahilanan, ay
magsisikap na tuklasin dito ang mga humigit-kumulang na hayag na katauhan. Totoo sa
kanyang tunguhing ilantad ang sakit, ng pasyente, at sa gayon ay di niya mailihis ang
sarili o mailihis ang mambabasa, habang isinasalays ay niya ay pawang katotohanan
lamang na kamakailan lamang nangyari at totoong may katuturan, kailangan niyang
ibahin ang mga tauhan niya nang hindi naman maging karaniwang larawang
matatagpuan ng ilang mambabasa sa unang aklat. Nagdaraan lamang ang tao sa
mundo ngunit ang kanyang mga bisyo ay nananatili, para mapatingkad o maipakita ang
mga epekto nito, nagsusumikapang panulat ng may akda.

Inskripsiyon sa Pahina ng Pamagat. Ang pahina ng pamagat ng El Filibusterismo ay

nagtataglay ng inskripsiyong isinulat ni Ferdinand Blumentritt. Ang inskripsiyongthe ito,
na hindi matatagpuan sa maraming edisyong salin sa Ingles, ay nagsasaad ng mga
sumusunod:

Madaling ipagpalagay na ang isang rebelde (pilibustero) ay lihim na umaakit sa liga ng

mga panatiko ng mga prayle at mga paurong nang sa gayon, wala man sa loob na
sumunod sa mga panunulsol, ay dapat nilang panigan at paigtingin ang patakarang
sumusunod lamang sa iisang layunin; ang maipalaganap ang mga kaisipan ngrebelyon
sa kabuuang haba at lawak ng lupain, at mahikayat ang bawat Pilipino sa paniniwalang
walang katubusan liban sa separasyon mula sa Inang Bayan.

Ferdinand Blumentritt

Buod ng El Filibusterismo. Ang nobela ay karugtong ng Noli. Mas kakaunti ang

katatawanan dito, di gaanong idealismo, at di masyadong romantiko, gaya ng Noli Me
Tangere. Mas rebolusyonaryo, at kalunos-lunos ito kaysa unang nobela.
Ang pangunahing tauhan ng El Filibusterismo ay isang mayamang alaherong
nagngangalang Simoun. Siya si Crisostomo Ibarra ng Noli, na sa tulong ni Elias ay
nakatakas sa mga tumutugis na sundalo sa Laguna de Bay, na nahukay ang ibinaon
niyang yaman, at nagtungo sa Cuba kung saan siya yumaman, at nakipagkaibigan sa
maraming opisyal na Espanyol. Pagkaraan ng maraming taon, bumalik siya sa
Pilipinas, at ngayo’y malayang nakakikilos. Siya ay isang makapangyarihang tao, di
dahil sa siya ay mayamang alahero, kundi dahil sa mabuti siyang kaibigan at
tagapagpayo ng gobernador-heneral.

Sa kanyang panlabas na katauhan, si Simoun ay masasabing kaibigan ng Espanya.

Ngunit sa kaibuturan ng kanyang puso, may lihim siyang pagnanais na maghiganti sa
mga awtoridad na Espanyol. Ang dalawa niyang dakilang mithiin ay (1) maitakas si
Maria Clara sa kumbento ng Santa Clara, at (2) mapasimulan ang isang rebolusyon
laban sa kinamumuhiang among Espanyol.

Ang kuwento ng El Filibusterismo ay nagsimula sa luma mabilogna barkong Tabo. Ang

barkong itoaynaglalayagnang pasalungat sa agos ng Pasig mula Maynila patungong
Lagunade Bay.Kabilang sa mga pasahero ay sina Simoun, ang mayamang alahero;
Do?a Victorina, angkatawa-tawangkatutubongbabaing maka-Espanyol na papunta ng
Laguna para hanapin ang sunud. Sunurang asawang si Tiburciode de Espadanana
nilayasan siya; Paulita Gomez, ang maganda niyang pamangkin;Ben-Zayb(ngalan ni
Ibanez), isang mamamahayag na Espanyol na sumusulat ne katawa-tawang artikulo
tungkol sa mga Pilipino;PadreSibyla, pangalawang rektor ng Unibersidad ng Santo
Tomas; Padre Camorra, kura parokong bayan ng Tiani; Dor Custodio, Pilipinong maka-
Espanyol na may mataas na posisyon sa pamahalaan;Padre Salvi, payat na
Pransiskanong prayle at dating kura paroko ng San Diego; Padre Irene, mabuting
prayleng kaibigan ng mga estudyanteng Pilipino; Padre Florentino, retiradongiskolarat
makabayang paring Pilipino; Isagani, makaitang pamangkin ni Padre Florentino at
kasintahan ni Paulita; at s’ Basilio, anak ni Sisa na isang estudyante ng medisina, na
ang pag- saral ng medisina ay tinutustusanngkanyang patrong si Kapitan Tiyago.

Si Simoun, na mayaman at misteryoso, ay malapit nakaibigan atkatapatang-

loobngEspanyol na gobernador-heneral. Dahil sa kanyang malaking impluwensiyasa
Malacanang,tinatawagsiyang “Kayumangging Kardinal” o “Maitim na Kadakilaan.” Sa
paggamit niya ng kanyang yaman at impluwensiyang politikal, nahikayat niya ang
katiwalian sa pamahalaan, naisulong ang panunupil sa taumbayan, atnapabilisang
pagkakalugmok ng bansa kungkayat ang taumbayan ay naging desperado at natutong
lumaban. Nagpupuslit siya ng mga armas sa bansa sa tulong ng mayamang Tsinong
mangangalakal, si Quiroga, na nag-aambisyong maging konsul ng Tsina sa Maynila.
Ang una niyang pagtatangkang pasimulan ang pag-aalsa ay di natuloy dahil sa huling
sandali ay nabalitaan niya ang pagkamatay ni Maria Clara sa kumbento. Sa kanyang
pagdadalamhati,hindiniya naibigayang kaukulanghudysf sa pagsisimula ngrebelyon.

Pagkaraan ng mahabang panahon ng pagkakasakit na dulot ne masaklap na

pagkawala ni Maria Clara, naitumpak din ni Simoun ang kanyang balak na pabagsakin
ang pamahalaan. Sa araw ng kasal nina Paulita Gomez at Juanito Pelaez, nag-alay
siya ng magandang lampara bilang aginaldo. Siya lamang at ang katapatang-loob na si
Basilio (anak ni Sisa na sumapi na rin sa powersang rebolusyonaryo) ang nakakaalam
na kapag umiksi ang mitsa ng lampara ay sasabog ang nitrogliserina, na nakatago sa
isang lihim na lalagyan, wawasakin ang buong kabahayang pinagdarausan ng kasal at
papatayin ang lahat ng panauhin, kasama naanggobernador-heneral, mga prayle, at
opisyal ng pamahalaan. Habang nangyayari ito, pasasabugin din ng mga kapanalig ni
Simoun ang mga gusali ng pamahalaan sa Maynila.

Nang nagsisimula ang kasalan, ang makatang si Isagani, na nabigo kay Paulita dahil sa
kanyang mga liberal na kaisipan, ay nakatayo sa labas ng bahay, malungkot na
pinanonood ang kasiyahan sa loob. Sinabihan siya ni Basilio, kanyang kaibigan, na
lumayo dahil sassbog na ang inilawang lampara.

Nang marinig ang kahila-hilakbot na lihim ng lampara, kaagad na naisip ni Isagani na

nasa panganib ang pinakamamahal niyang si Paulita. Para mailigtas ang buhay nito,
pumasok siya sa loob ng bahay, kinuha ang lampara, at mabilis na inihagis sa ilog, at
doon ito sumabog.

Natuklasan ang planong pag-aalsa. Si Simoun ay nahuli ng mga sundalo ngunit

nakatakas ito. Malubhang sugatan, at dala-dala ang kanyang kayamanan, nagtungo
siya sa bahay ni Padre Florentino na nasa may dalampasigan.

Nalaman ng mga mga awtoridad pamamagitan kanyang pagtatago sa bahay ni padre

Florentino. Sa pamamagitan ng isang lihim, ipinaalam ni Tenyente Perez bg mga
Guardia Civiles na darating sila ng alast otso ng gabi para dakpin si Simoun.

Hindi nadakip si Simoun dahil uminom siyang lason. Nang naghihingalo, nangumpisal
siya kay Padre Florentino, sinabi niya ang kanyang totoong katauhan, ang paggamit
niya sa kanyang yaman para maipaghiganti ang sarili, at ang masama niyang balak na
wasakin ang buhay ng kanyang mga kaibigan at kaaway.
Mahaba at masakit ang kumpisal ng naghihingalong si Simoun. Gabi na nang si Padre
Florentino, na nagpupunas ng pawis sa kanyang napakunot na kilay, ay tumayo at
nagsimulang magmuni-muni. Kinausap niyang mahinahon ang naghihingalong lalaki:
“Papatawarin ka ng Diyos, Se?or Simoun. Batid Niya na tayong lahat ay nagkakasala.
Nakita Niyang ikaw ay nagdurusa, at sa pagtatalaga Niya ng parusa-kamatayan ng mga
minamahal mo sa buhay na gawa mo rin ang dahilan-para sa iyong mga kasalanan,
makikita mo ang walang hanggan Niyang awa. Isa-isa Niyang binigo ang iyong mga
plano, ang pinakamagandang plano, una sa pamamagitan ng pagkamatay ni Maria
Clara, sumunod ang kakulangan ng paghahanda, pagkaraan sa mga mahiwagang
paraan. Tanggapin natin ang Kanyang kaloob at pasalamatan natin Siya!”

Habang pinagmamasdan niya si Simoun na payapang namatay dahil sa malinis na

konsiyensiya at pagkikipag-ayos sa Diyos, ibinulong ito ni Padre Florentino:

“Nasaan ang kabataan na maghahandog ng kanilang ginintuang panahon, kanilang

pangarap, kanilang siglaparasakapakananngkanilangkatutubong lupain? Nasaan ang
kabataan na buong pusong mag-aalay ng dugo para mahugasan ang labis-labis na
kahihiyan, labis-labis na pagkakasala, labis-labis na kasuklam-suklam na gawain?
Kailangang walang kapintasan ang biktima nang ang sakripisyo ay tanggapin! Nasaan
kayo, kabataan, na kakatawan sa sigla ng buhay na natitira pa saaming ugat, ang
kadalisayan ng kaisipan na dumumi na ng aming isipan, ang apoy ng sigla na naapula
sa aming mga puso! Hinihintay namin namin kayo!”kayo, o kabataan ! Halina, dahil
hinihintay namin kayo!”

Lumuhod si padre Florentino at ipinagdasal ang namatay na alahero. Kinuha niya ang
kaban yaman at itinapon ito sa dagat. Habang nilalamon ng mga alon angvpaaplubog
na kaban yaman, muling nagsalita ang pari:

“Nawaly bantayan ka ng kalikasan na kailaliman, kasama ang mga perlas at korales ng

kanyang walang kamatayang dagat. Nang kapag may banal at dakilang layunin ay
kailanganin ka ng tao, ang Diyos na ubod ng talino ang Siya nang kukuha sa iyo sa
pusod ng mga alon. Samantala, diyan ay di mo magagawa ang pighati, di mo
mababaluktot ang katarungan, di mo mapapaigting ang kaimbutan!”
May iba pang tauhan sa El Filibusterismo. Nariyan si Kabesang Tales, na inalisan ng
mga prayle ng kanyang lupa sa Tiani gaya ng nangyari sa ama ni Rizal. Dahil sa
kawalan ng pag-asa, siya’y naging pinuno ng mga bandido at tinawag na Matanglawin.
Huwag lang masaling ni Padre Camorra, nagpakamatay ang anak n.1 babae ni
Kabesang Tales, si Huli na kasintahan ni Basilio (anak ni Sisa). Nariyan din si Macaraig,
mayamang estudyante at lider ng mga estudyantengPilipinosa kanilang pagkilos tungo
sa pagkakaroon ng isang akademyang makapagtuturo sa kanila ng Espanyol. Nariyan
din ang panatikong prayle at propesor na Dominiko, si Padre Millon, na nagtuturo ng
pisika sa Unibersidad ng Santo Tomas kahit na walang mga siyentipikong
eksperimento. Isa sa kanyang mga estudyante, si Placido Penitente ng Batangas, ay
hindi nasiyahan sa di-mainam na paraan ng pagtuturo sa unibersidad. At nariyan si
Se?or Pasta, ang matandang abogadong Pilipino, na tumangging tulungan ang mga
estudyanteng Pilipino sa kanilang petisyon sa pamahalaan para sa mga reporma sa
edukasyon.

Ang iba pang tauhan sa El Filibusterismo ay sina Tandang Selo, lolo ni Huli at ama ni
Kabesang Tales; G. Amerikanong impresaryo na may-ari ng palabas sa perya sa
Quiapo na nagpapalabas ng isang Ehiptong mummy; Sandoval, isang Espanyol na
estudyante na sumusuporta sa tunguhin ng mga Pecson, estudyanteng isa Pilipino sa
mga na estudyanteng mapalaganap Pilipinong ang mga araling masigasig Espanyol;na
kumikilos para sa pagtuturo ng Espanyol; Kabesanang Andang, ang ina ni Placido ni
Don Penitunte; Pepay, magandang mabuting mananayaw at kalaguyo ni Don Custodio :
padre Fernandez

Gaya ng sa Noli, ang mga tauhan sa El Filibusterismo ay hinango ni Rizal mula sa

totoong buhay. Halimbawa,siPadre Florentino ay si Padre Leoncio Lopez, kaibigan ni
Rizal at kura ng Calamba; Isagani, ang makatang si Vicente Ilustre, Batanguenone
kaibigan ni Rizal sa Madrid, at Paulita Gomez na nagmamahal kay Isagani ngunit
nagpakasal kay Juanito Pelaez ay si Leonor Rivera.

“Noli” at “Fili” Ipinaghambing. Ang dalawang nobela ni Rizal ay nagkakaiba sa

maraming aspeto, bagaman isinulat ng iisang awtor at ipinapalagay na tumutukoy sa
iisang kuwento, at mayroong magkakaparehong tauhan. Ang Noli ay isang romantikong
nobela; ito ay. “gawa mula sa puso”,isang “aklatnamaydamdamin”;may kasariwaan,
kulay, katatawanan, kagaanan, at kislap ng talino.
Sa kabilang banda, ang Fili ay isang nobelang politikal; isang “gawa mula sa isip” isang
“aklat ng kaisipan”;nagtataglay ng kapaitan, pagkakasuklam, sakit, karahasan, at
kalungkutan.

Ang orihinal na intensiyon ni Rizal ay gawing mas mahaba ang Fili kaysa Noli. Ngunit
nang maimprenta, naging mas maiksi ito kaysa Noli. Mayroon lamang itong 38
kabanata, kumpara sa 64 ng Noli. Kinakailangang iksian ni Rizal ang Fili dahil sa
kakulangan ng pondo.

Ang mga kaibigan ni Rizal at mga Rizalista ngayon ay nagkakaiba ng opinyon tungkol
sa alin ang mas mahusay na nobela-ang Noli o ang Fili. Ipinapalagay mismo ni Rizal na
mas magandang nobela ang Noli kaysa Fili, na umaayon kay M. H. Del Pilar na ganito
rin atng opinyon. 12 Si Retana, unang Espanyol na sumulet ng talambuhay ni Rizal, ay
naniniwala ring mas mahusay ang Noli sa Fili.

Lopez Jaena ,at Dr.Rafael Palma 14 ay may opinyon na superyor neFili kaysa Noli.
Saisang sulat niya kay Rizal noong Oktubre ,1891,sinabing Lopez Jaena na ”AngEl
Filibusterismo ay isang superior na nobela kaysa sa iyong Noli Me Tangere, lalo na sa
marikitnitong istilong pampanitikan, ang magaan at tumpak nitong dialogo,angklaro
nitong gamit ng mga parirala, masigla at elegante,mga malalim na ideya at dakilang
kaisipan.15Gayunman,hindisiya sang-ayon na ang Fili ay isang nobelang politikal ishil
ang “wakas nito ay hindi karapat-dapat na kasukdulan (cli- max) sa isang
napakagandang akda.” Kaya pinayuhan niya si Rizal na sumulat ng isa pang nobela ng
magbibigay ng tumpak na solusyon sa suliranin ng bansa nang sa gayon ang
“pagdating ng magandang araw ng ating katubusan” ay mapadali.

Ang isyu kung alin ang mas superyor na nobela-ang Noli o ang Fill- ay pang akademiko
lamang. Pareho itong mainam na nobela mula sa punto-de-vista ng kasaysayan.
Parcho nitong mahusay na inilalarawan ang totoong kondisyon ng Pilipinas at mga
Pilipino noong mapanupil na Panahon ng Espanyol; parehong instrumento ito sa
pagmulat ng diwa ng nasyonalismo ng mga Pilipino; at parehong responsable ito sa
paghawan ng daan tungo sa Rebolusyong Pilipino na nagpabagsak sa Espanya.
Alinman sa Fili o ang Noli ay di masasabing mas superyor sa bawat isa. Gaya ng sinabi
ni Mariano Ponce kay Rizal, pagkaraang mabasa ang Fili: “Totoong napakahusay, wala
na akong masasabi pa sa iyong aklat liban dito: Totoong maganda ito gaya ng iba mong
gawang henyo. Totoong kakambal ito ng Noli.” 16
Ang Di-Natapos na Ikatlong Nebela ni Rizal. Bago pa imungkahi ni Lopez Jaena ang
pagsulat ng isa pang nobela, mayroon nang naisip si Rizal na magiging ikatlong nobela.
Noong Setyembre 22, 1891, apat na araw pagkaraang lumabas sa imprenta ang Fili,
sumulat ito kay Blumentritt: “Iniisip ko ang pagsulat ng ikatlong nobela ko, isang
nobelang makabago, ngunit sa pagkakataong ito, hindi ito magiging politikal kundi etika
ang magiging pangunahing diwa. Mas pagtutuunan ko nig pansin ang mga kaugalian ng
mga Pilipino, at dalawa lamang Espanyol, ang kuraparokoatang teny’entengGuardias
Civiles ang makikita roon. Inansahan kong ito’y at magiging tumawa sa katawa-tawa,
mapanudyoluha, at matalino, ang lumuha at tumawa kung gayo’y umiyak ng mapait.

Noong Oktubre 18,1891, sumakaysiRizalngbarkong Melbourne sa Marseilles

patungongHongKong.Habang naglalayag ay sinimulan
naniyaangikatlongnobelangisusulat niya sa Tagalog dahil inilalaan niya ito
parasamgamambabasanp Tagalog. Ipinagpatuloy niya ang pagsulat nitohanggangHong
Kong, ngunit sa ilang kadahilanan ayhindiniya itonatapos.

Ang di-natapos na ikatlong nobela ay wala pang pamagat. Mayroon itong 44 pahina (33
sentimetro x 21 sentimetro) na nasa sulat-kamay ni Rizal. Nasa manuskritopa lamang
ito,atngayo’y pinag-iingatan ng Aklatang Pambansa sa Maynila.

Ang kuwento ng di-natapos na nobela ay nagsimula sa libing ni Prinsipe Tagulima, anak

ni Sultan ZaidengTernate, sa Malapad-na-Bato, isang malaking bato sa pampang ng
Ilog Pasig. Noong digmaan sa Moluccas, dinakip ng mga Espanyol at dinala sa Maynila
si Sultan Zaide, kasama na ang kanyang mag-anak at kaibigan. Ang matandang sultan,
kasama na ang mga anak niya’t kapanalig, ay pinangakuan ng mabuting trato, ngunit di
naman tinupad ng mga Espanyol na hinayaan pa silang isa-isang mamatay.

Ang pangunahing tauhan ng nobela ay si Kamandagan, inapo ni Lakandula, ang huling

hari ng Tondo. Lihim siyang nagplano para maibalik ang nawalang kalayaan ng
kanyang mga ninuno. Isang araw, iniligtas niya ang dalawa niyang magandang
apongbabae, sina Maligaya at Sinagtala, mula sa mapagsamantalang Espanyol-ang
kura at ang encomendero ng Bay, Laguna.

Sinabing si Rizal ay masuwerte’t di niya natapos ang nobelang ito dahil magiging sanhi
ito ng malaking iskandalo at paghiniganti ng mga Espanyol. 18
Iba pang Di- Natapos na Nobela ni Rizal. Marami pang nobelasi Rizal na diniya
natapos.Isarito ay pinamagatang

Makamisa,nobelangTagalog. Isinulat ito saistilong mapanudyo, at dadalawang

kabanata lamang ang natapos. Ang manuskrito ay binubuong 20pahina,34.2 sentimetro
x 22 sentimetro.

Isa pang nobelang sinimulangisulatniRizal ay pinamagatang Dapitan. Hindi rin ito

natapos,at nakasulat ito sa Espanyol. Isinulat ito habang desterado siya sa Dapitan, at
inilarawan niya ritoangbuhayatkaugalianngbayan. Ang manuskrito ay binubuo
ngwalongpahina,23 sentinetro x 16 sentimetro.

Ang nobela sa Espanyol tungkol sa buhay sa Pili, isang hayan sa Laguna, ay hindi rin
natapos. Ang manuskrito ay binubuo ng147pahina, 8”x6.5”,atwalapangtitulo.Kabilang sa
mga tauhanditoayangmgasumusunod:PadreAgaton, isang prayleng Espanyol; Kapitan
Panchong at Kapitana Barang; Cecilia, ang magandanilanganak;Isagani,kasintahan
niCecilia; Kapitan Crispin, kalabansa politika ni Panchong; at Dr. Lopez, isang
malayang mag-isip.

Isa pang di natapos na nobela ni Rizal, wala ring pamagat, aytungkolkayCristobal,

isangestudyanteng Pilipinong kababalik lamang mula Europa. Ang manuskrito ay
binubuo ng 34 pahina, 81/2” x 6 ¼”. Ang miga tauhan ay si Cristobal, na nag-aral ng 12
taon saEuropa;Amelia,kanyang kasintahan; Kapitan Ramon, amaniCristobal; isang
prayleng Dominiko; isang prayleng Pransiskano; at isang tenyenteng Espanyol ng mga
Guardias Civiles.

Ang simula ng isa pang nobela ay natagpuan sa dalawang kuwaderno-ang unang

kuwaderno ay may 31pahina, 35.5 sentimetro x 22 sentimetro, at ang ikalawang
kuwaderno ay may 12 pahina, 22 sentimetro x 17 sentimetro. Sa pamamagitan ng
paggamitsa pagkukuwentongmga tauhang nasa langit, Iiilarawan ng awtor ang kalumo-
lumong kondisyon ng Pilipinas. Angdi- natapos na nobela ay nakasulat sa Espanyol, at
ang istilong ginamit ay ironiya.
 Kabanata 20
Siruhano sa Mata sa
Hong Kong (1891-1892)
Pagkaraan ng pagkakalathala ng El Filibusterismo, nilisan ni Rizal ang Europa
para magtungo sa Hong Kong, kung saan siya nanirahan mula Nobyembre 1891
hanggang Hunyo 1892, Ang dahilan niya sa paglisan sa Europa ay (1) napakahirap na
ng buhay sa Europa dahil sa pagkakaiba nila ng pananaw-politikal nina M.H. del Pilar at
iba pang Pilipin sa Espanya, at (2) mapalapit sa minamahal niyang Pilipinas at kanyang
pamilya. Bago siya pumunta sa Hong Kong, ipinaalam niya kay Del Pilar na magreretiro
na siya sa arenang politikal sa Espanyol nang sa gayon ay mapangalagaan ang
pagkakaisa ng mga kababayan, at kahit na magkahiwa-hiwalay sila ng landas, mataas
pa rin ang kanyang pagtingin sa kanya.

Pamamamaalam sa Europa. Noong Oktubre 3, 1891 dalawang lingo

pagkaraang mailathala ang Fili, nilisan ni Rizal ang Ghent at nagtungo sa Paris, kung
saan siya nanatili ng ilang araw para makapagpaalam sa mga Luna, Pardo de Tavera,
Ventura, at iba pang kaibigan. Sumakay siya ng tren patugong Marseilles, at noong
Oktubre 18, sumakay siya sa barkong Melbourne patungong Hon Kong. Dala niya noon
ang sulat ng rekomendasyon ni Juan Luna para kay Manuel Camus, isang makabayang
naninirahan sa Singapire, at 600 sipi ng Fili.
Napakaganda ng kanyang biyahe, “parang nasa langit” sa opinion ni Rizal. Sa
sulat niya kay Blumentritt noong Oktubre 22, 1891 sinabi niya: “Mula nang lumisan kami
sa Marseilles, nagkaroon na kami ng… napakagandang panahon. Ang dagat ay
kalmante, mapayapang tulad ng k ristal, ang kalangitan ay bughaw, ang hangin ay
sariwa at nakapagpapalakas. Totoong isa itong biyaheng parang nasa langit.
Mayroon mahigit 80 pasaherong nasa primera klase – karamihan ay Europeo,
kasama na ang dalawang Espanyol na patungong Amoy. Si Rizal ang nag-iisang
Asyano sa mga ito. Gaya ng dati, pinahanga niya ang mga kasamahang pasahero dahil
sa kanyang kaalaman sa maraming wika at talino sa pagguhit. Nakipagkaibigan siya sa
maraming misyonero- Italyankng Pransiskano, Huswitang Pranses, at isang Obispo, si
Msgr. Valenteri- na lahat ay papuntang tsina. Sa isa sa kanila, si Padre Fuchs, isang
Tyrolese, nakipaglaro siya ng ahedres. Ukol sa pari, sinabi ni Rizal sa kanyang sulat
kay Blumentritt: “Mabuti siyang tao, isang padre Damaso na walang pagyayabang at
malisya”.’
Si Rizal at ang kadalagahang Aleman. Isang insidente ang nangyari kay Rizal
habang sakay ng Melbourne sa kanyang biyahe patungong Hong Kong. Isang gabi, ang
mga pasahero ay nasa silid-kainan at naghahapunan. Si Rizal, dahil nag-iisang Asyano,
ay mag-isa sa kanyang mesa. Sa tabi niya ay may malaking mesang kinauupuan ng
ilang dalagang Aleman na masayang kumakain at pinagkukwentuhan ang nag-iisang
lalakeng Asyanong tahimik na kumakain. Si Rizal, na bihasa sa wikang Aleman, ay
naiintindihang siya ang pinag-uusapan ng mga dalagang Aleman, ngunit nanahimik
lamang siya, hinayaan na lamang ang mga dalaga sa kanilang kwentuhan.
Bigla-biglang umihip ang malakas na hangin at nabuksan ang pinto ng silid-
kainan. Ni isa sa mga kumakain ay walang tumayo para sahan ang pinto. Sabi ng isang
dalaga sa kanyang mga kasama "kung ang lalaking ito ay na nasa ating harapan ay
isang maginoo, tatayo siya't sasarhan ang pinto."
Nang marinig ito ni Rizal, tahimik siyang turnayo at sinarhan ang pinto, at
pagkaraa'y bumalik sa kanyang upuan, Nakipag-usap siya sa mga dalagang Aleman sa
wikang Aleman. Siyempre, napahiya ang mga dalagang Aleman, at pagkaraaty itinuring
nila si Rizal na may paghanga at paggalang dahil kahit na kayumanggi ang kanyang
balat ay isa siyang may pinag-aralang maginoo.
Pagdating sa Hong Kong. Dumating si Rizal sa Hong Kong noong Nobyembre
20, 1891. Sinalubong siya ng mga Pilipinong residente, lalo na ng kanyang kaibigang si
Jose Ma. Basa. Nanirahan siya sa Blg. 5 Kalye D' Aguilar, Blg. 2 Rednaxola Terrace,
kung saan siya nagbukas ng kanyang klinika.
Noong Disyembre 1, 1891, sinulatan niya ang kanyang mga magulang para
humingi ng permisong makauwi. Nang araw ding iyon, sinulatan siya ng kanyang
bayaw, si Manuel T. Hidalgo, at ibinalita ang "deportasyon ng 25 katao sa Calamba,
kasama pa ang kanyang ama, sina Neneng, Sisa, Lucia, Paciano, at lahat kami." Sinabi
rin ni Hidalgo na inihahanda niya ang isang Iiham para sa Reyna Rehente ng Espanya
na nagpapaliwanag ng sitwasyon sa Calamba nang sa gayon ay makahingi ng
katarungan. "Kung hindi makikinig ang Reyna," sabi niya, "susulatan namin ang Reyna
Victoria ng Inglatera para humingi ng proteksiyon sa ngalan ng sangkatauhan ..."
Inilarawan ng Iiham ni Hidalgo ang kawalan ng pag-asa at kalungkutan ng
pamilya ni Rizal. Si Rizal na nasa Hong Kong napakalapit sa Maynila, ay lungkot na
lungkot, dahil hindi niya matulungan ang kanyang pamilya at mga kamag-anak.
Pagkikitang Muli ng Pamilya sa Hong Kong. Bago ang Pasko ng 1891, Iaking
tuwa ni Rizal nang dumating sa Hong Kong ang kanyang ama, kapatid na lalaki, at
bayaw na si Silvestre Ubaldo. Di nagtagal, dumating din ang kanyang ina at mga
kapatid na babaing sina Lucia, Josefa, at Trinidad. Ang kanyang ina ay 65 taong gulang
na at halos di na makakita. Nagdusa siya nang labis kalupitan at kawalan ng
katarungan ng mga Espanyol. Nang nakaraang taon (1890), dinakip siya sa walang
kakuwenta-kwewentang bintang—ang hindi paggamit ng kanyang apelyidong
"Realonda," at kahit na matanda at halos bulag na, sapilitan siyang pinalakad ng isang
malupit na Espanyol na opisyal ng Guardias Civiles mula Calamba hanggang Santa
Cruz(kabisera ng Laguna). Sa kabutihang palad ang Espanyol na gobernador ng
Laguna, na isang magiting na kabalyero, ay naawa sa kanya at pinalaya siya.
 Ang Pasko ng 1891 sa Hong Kong ay isa sa pinakamasayang pagdiriwang ng
Pasko sa buhay ni Rizal. Sa muling pagkakataon ay masaya silang nagkasama-sama
ng kanilang pamilya.
Noong Enero 31, 1892, sinulatanniya si Blumentritt, inaalala ang masayang
buhay sa Hong Kong: "Narito kaming Iahat, ang aking mga magulang, mga kapatid,
namumuhay nang mapayapa at malayo sa pag-uusig na pinagdurusahan nila sa
Pilipinas. Labis silang nasisiyahan sa pamahalaang Ingles."
Siruhano sa Mata (Ophthalmic Surgeon) sa Hong Kong. Upang kumita para
sa sarili at pamilya, nagsanay ng medisina si Rizal. Isang Portuges na doktor, si Dr.
Lorenzo P. Marques, ang naging kaibigan at tagahanga ni Rizal, ang tumulong sa
kanya para magkaroon ng mga kliyente. Sa pagkilala sa husay ni Rizal bilang siruhano
sa mata, ibinigay niya rito ang ilan niyang kaso sa mata.
Naging tagumpay at kilalang manggagamot si Rizal sa kolonyang Britanya.
Marami siyang naging pasyente, kabilang na ang mga Ingles, Tsino, Portuges, at
Amerikano. Matagumpay niiyang naoperahan ang kaliwang mata ng kanyang ina kaya
muli itong nakapagbasa at nakapagsulat. Bukod sa pagiging espesyalista sa mata,
gumagamot din siya ng ibang karamdaman. Sa kanyang sulat kay Blumentritt noong
Enero 31, 1892, sinabi niya: "Narito akot nanggagamot at marami akong ... dito'y
maraming may sakit ng trangkaso dahil sa epidemya. Sa pagbabasa ng pahayagan,
nabatid kong ang sakit na ito ay isa na ring epidemya sa Europa. Idinadalangin kong
ikaw at ang iyong pamilya ay hindi mahawa. Sa aming tahanan, ang aking ina, bayaw,
at isa sa mga kapatid na babae ay may sakit. Salamat sa Diyos, Iigtas na sila."
Ilan sa mga kaibigan ni Rizal na nasa Europa ay nagbigay sa kanya ng
suportang moral at materyal sa kanyang panggagamot sa Hong Kong. Mula sa Biarritz,
sinulatan siya ni G. Boustead ni Nellie, noong Marso 21, 1892. Pinupuri siya sa
kanyang propesyon sa medisina. Mula naman Paris, Nagpadala ng pagbati si Dr.
Ariston Bautista Lin, kalakip ang isang aklat, ang Diagnostic Pathology ni Dr. H.
Virchow, at isa pang aklat, ang Traite Diagnostique ni Mesnichock. Nag-alay din ng
tulong si Don Antonio Vergel de Dios, mula rin Paris, sa pagbili ng mga aklat sa
medisina at instrumento sa panggagamot na maaaring kailanganin ni Rizal.
Taglay ni Rizal ang magagandang katangian ng isang dakiIaang siruhano sa
mata. Kung inilaan niya ang kanyang buhay sa larangang ito, maaari siyang maging isa
sa mga kilalang optalmolohista ng Asya. 'Ika nga ni Dr. Geminiano de Ocampo, kilalang
optalmoIohistang Pilipino.
Nasa kanya (kay Rizal) ang Iahat ng katangian ng isang ideal na siruhano
sa mata — matalas at mapanuring pag-iisip, magaan at malikhaing kamay ng isang
pintor, katapangan at pagiging kalmante, malawak at malalim na kaalaman sa
inedisina at optalmolohiya, at siya'y nagsanay mula sa mahuhusay na siruhano
sa mata.
 Proyekto sa Kolonisasyon ng Borneo. Dahil malabo ang hinaharap ng mga
taga-CaIamba sa ilalim ng mapanupil na pamumuno ni Gobemador Valeriano Weyler,
naisip ni Rizal na magtatag ng isang kolonyang Pilipino sa North Borneo (Sabah). Balak
niyang patirahan sa mayamang kolonyang ito ng Britanya ang mga pamilyang
Pilipinong inalisan ng lupa. Dito sila magbabagong buhay at magtatatag ng "Bagong
Calamba."
Noong Marso 7, 1892, nagtungo siya sa Sandakan lulanng barkong Menon para
makipag-usap sa mga awtoridad na Ingles hinggil sa pagtatatag ng isang kolonyang
PiIipino. Tiningnan niya ang lupain sa Ilog Bengkoka sa Lawa ng Maraduna siyang
inaglok ng British North Borneo Company. Tagumpay naman ang kanyang misyon.
Pumayag ang mga awtoridad na Ingles sa Borneo na bigyan ang mga Pilipino ng
100,000 ektaryang lupa, isang magandang daungan, at mabuting pamahalaan sa loob
ng 999 taon—lahat ng ito'y walang kapalit na upa. Noong Abril 20, nakabalik na si Rizal
sa Hong Kong.
Ang proyekto sa kolonisasyon ng Borneo ay sinang-ayunan naman ng mga
kaibigan ni Rizal sa Europa—sina Juan at Antonio Luna, Lopez Jaena, B lumentritt, Dr.
Bautista Lin, atbp. Ipinahayag ni Lopez Jaena ang kanyang pagnanais na sumama sa
kolonya. Sa sulat niya kay Rizal noong Mayo 26, 1892, sinabi niya: "Labis ang aking
pagnanais na sumama sa inyo. Ipaglaan mo ako ng kapirasong lupa riyan (sa Borneo)
nang makapagtanim naman ako ng tubo. Pupunta ako riyan ... ilalaan ko ang aking
panahon sa pagtatanim ng tubo at paggawa ng asukal. Padalhan mo ako ng iba pang
detalye."
Isa sa mga bayaw ni Rizal, si Hidalgo, ang matapang na Batangueńo, ang
tumutol sa proyektong kolonisasyon. "Ang ideyang ito tungkol sa Borneo," sabi niya kay
Rizal," ay hindi mabuti. Bakit natin lilisanin ang Pilipinas, ang maganda nating bansa?
Bukod dito, ano ang sasabihin ng mga kababayan natin? Bakit pa tayo
nagsasakripisyo? Bakit tayo maninirahan sa dayuhang lupain nang hindi natin nauubos
ang lahat ng paraan para mapabuti ang kapakanan ng bansang nag-aruga saatin mula
pagkasilang? Sabihin mo nga sa akin!"
May mga bagong kalakaran ng mga pangyayari sa Pilipinas ang nagbigay kay
Rizal ng ibayong pag-asa para matupad ang kanyang proyekto sa Borneo. Ang
kinaiinisang si Weyler na tinaguriang "Mangangatay" ng mga Cubano ay ipinaalis na sa
kanyang panunungkulan bilang gobemador. Ipinahayag ng bagong Iuklok na
gobemador-heneral, si Eulogio Despujol, ang Conde ng Caspe, ang isang mainam na
programang pampamahalaan.
Sa paniniwalang si Gobernador Despujol ay tapat sa mga magaganda niyang
pangako, nagpadala si Rizal ng isang liham ng pagbati at ipinaalam niya rito ang
kanyang kooperasyon.16Ang gobemador heneral, na lumabag sa payak na batas ng
kagandahang asal,ay di man lamang ipinaalam kay Rizal na natanggap niya ang liham
nito.
Pagkaraang maghintay ng tatlong buwan para sa sagot sa una niyang Iiham
(Disyembre 23, 1891 ), muling sumulat si Rizal noong Marso 21, 1892, at ibinigay ito sa
kapitan ng barko para makasigurong makararating ito kay Gobernador Despujol. Sa
kanyang ikalawang liham, hiniling niya sa gobenador-heneral na payagan ang mga
walang-lupang Pilipino ng maitatag ang kanilang pamumuhay sa Borneo.
Muli'y di man lamang sinagot ni Despujol ang Iiham ni Rizal. Sa halip, ipinaalam niya sa
Espanyol na konsul-heneral sa Hong Kong na sabihin kay Rizal na hindi siya sang-ayon
sa imigrasyon ng mga Pilipino sa Borneo, sinasabi pa niyang "kulang sa mga
manggagawa ang Pilipinas" at "hindi makabayang gawi ang magtungo sa dayuhang
lupain para doon mag bungkal. "
Pagsusulat sa Hong Kong. Sa kabila ng mga gawain niya bilang manggagamot
at sa proyektong kolonisasyon sa Borneo, nagpatuloy pa rin si Rizal sa kanyang
pagsusulat.
Isinulat niya ang "Ang Mga Karapatan Nang Tao," na salin sa Tagalog ng "The Rights of
Man" na ipiniroklama sa ReboIusyong Pranses noong 1789. Nang panahon ding iyon
(1891)'isinulat niya ang "A la Nacion Espanola" (Para sa Nasyong Espanyol), na isang
pagsamo sa Espanya na iwasto ang kamaliang ginawa sa mga kasama
(nangungupahan ng lupa) sa Calamba. Isa pang proklamasyon, pinamagatang “Sa Mga
Kababayan” ay isinulat noong Disyembre, 1891 na nagpapaliwanag ng kalagayang
agraryo sa Calamba.
Nagpadala rin si Rizal ng mga artikulo niya sa arawang pahayagang The Hong
Kong Telegraph, na ang pat.nugot, si G.Frazier Smith, ay kanyang kaibigan. Mga sipi
ng pahayagang ay nakararating din sa Pilipinas kaya nababasa rin ng mga Pilipino
isinulat ni Rizal. Natuklasan ng mga Espanyol ang pagkalat na ito ng mga ideya ni Rizal
kaya kaagad nilang ipinagbawal ang pahayagan ng Hong Kong.
Noong Marso 2, 1892, sinulat ni Rizal ang "Una Visita a la Victoria Gaol" (Isang
Pagbisita sa Kulungang Victoria), isang paglalahad tungkol sa una niyang pagdalaw sa
kolonyal na bilangguan ng Hong Kong. Sa artikulong ito, naipakita niya ang kalupitan ng
sistemang pambilangguan ng Espanya sa makabago at makataong sistemang
pambilangguan ng mga Ingles
Para naman maipaliwanag ang kanyang proyektong kolonisasyon sa
Borneo, isinulat niya sa Pranses ang artikulong "Colonisation du British North
Borneo, par de Familles delles Philippines " (Kolonisasyon ng British North Borneo
ng mga pamilya mula sa mga Isla ng Pilipinas). Mas naipaliwanag niya ang
ideyang ito sa isa pang artikulong sa Espanyol, "Proyecto de Colonizacion del
British North Borneo por los Filipinos"(Proyekto ng Kolonisasyon ng British North
Borneo ng mga Pilipino.)
 Noong Hunyo, 1892, sinulat niya ang "La Mano Roja" (Ang Pulang Kamay) na
nailathala sa malapad na papel sa Hong Kong. Itinakwil niya rito ang madalas na
pagsasadya ng sunog sa Maynila.
Ang pinakamahalagang naisulat ni Rizal sa Hong Kong ay ang
Konstitusyon ng La Liga Filipina, na nailathala sa Hong Kong noong 1892. Para
malinlang ang mga awtoridad na Espanyol, naglagay ng maling impormasyon sa
mga sipi. Sinabi ritong ang mga ito ay inilimbag ng LONDON PRINTING PRESS,
No. 25, Kalye Khulug, London. Ang ideya ng pagtatatag ng La Liga Filipina,
isang asosasyon ng mga makabayang Pilipino para sa mga layuning pansibiko,
ay orihinal na konsepto ni Jose Ma. Basa,ngunit si Rizal ang sumulat ng
konstitusyon nito at nagtatag nito. Ang mga sipi ng inilathalang konstitusyon ng
La Liga ay ipinadala ni Rizal kay Domino Franco, ang kaibigan niya sa Maynila.

Desisyong Bumalik sa Maynila. Noong Mayo 1892 nakapagpasya si Rizal na

bumalik sa Maynila. Ang desisyong ito ay nangyari dahil sa mga sumusunod: (1)
makipag-usap kay Gobernador Despujol tungkol sa kanyang proyektong kolonisasyon ng
Borneo; (2) maitatag ang La Liga Filipina sa Maynila; at(3) mapatunayang nagkakamali
si Eduardo de Lete na nasa Madrid na tumuligsa sa kanya at sinabing siya (si Rizal), na
komportable ligtas na naninirahan sa Hong Kong, ay nag-abandona na ng kanyang
ipinaglalaban para sa bayan. Inilarawan ng pagtuligsa ni Lete, na nailathala sa La
Solidaridad noong Abril 15, 1892, na si Rizal ay isang duwag, makasarili, at oportunista
— isang makabayan lamang sa salita. Matigas na itinanggi ito ni Rizal kay Del Pilar,
patnugot ng La Solidaridad, at sinabi niya: "Naniniwala ako na nagging padalus-dalos si
Lete sa pagsulat ng artikulo, at ikaw ma'y gayundin sa paglathala ng naturang artikulo.
Kaibigan o kaaway, sakaling nasaktan ako ng artikulo, mas naapektuhan nito ang interes
ng Pilipinas. Sinong makapagsasabi kung iyon nga ay para sa ikabubuti ng mas marami?
Nagising na ako, at pagkaraan ng matagal na pananahimik, babalik muli ako sa
larangan…pasisiglahin kong muli ang Propaganda at patatatagin ang Liga. “4
Kay Ponce, sinabi ni Rizal noong Mayo 23, 1892: "Nalulungkot ako na
pinayagan ni Del Pilar na mailathala ang artikulo dahil maaari lamang itong maging
dahilan ng pagkakaroon ng pagkakahiwa-hiwalay ng marami sa atin. Naniniwala akong
maaari tayong magkaroon ng di-pagkakaunawaan at personal na pagkakaiba sa ating
sarili, nang hindi natin ito naipapakita sa publiko.., Sa ganang akin... Iagi naman akong
bukas sa pagtanggap ng mga pagpuna nang mapabuti ang mga bagay na kailangan
pang mapagbuti."
Mga Huling Liham sa Hong Kong. Hindi sang-ayon ang mga kamag-anak at
kaibigan ni Rizal sa kanyang pasyang umuwi dahil tulad nito'y pag-aakit sa leon sa loob
ng kulungan nito. Lumuluhang binalaan siya ng kanyang kapatid na babaing si dad "dito'y
papatayin ka nila."

Ngunit kahit kamatayan ay hindi naging hadlang sa pasya ni Rizal. Noong Hunyo
19, 1892, idinaos niya ang kanyang ika-31 na kaarawan sa Hong Kong. Noo'y may
pangitain na siya ng kanyang kamatayan dahil nang sumunod na araw, Hunyo 20,
sumulat siya ng dalawang liham at mahigpit niyang ipinagbilin na "bubuksan lamang ito
pagkaraan niyang mamatay. Ang mga ito'y ibinigay niya sa kanyang kaibigang si Dr.
Marques para ingatan. Sa mga pahina ng kasaysayan, wala pang Iiham na halos
pumantay sa pagkakasulat gaya ng mga liham na ito ni Rizal, na masasabing
testamentong politikal niya.

Ang unang liham ay para SA AKING MGA MAGULANG, MGAKAPATID, AT

MGA KAIBIGAN:

Ang pagmamahal kong ipinahahayag sa inyo ang

nagmungkahi ng hakbang na ito, at tanging panahon lamang ang
makapagsasabi kung ito ay makatwiran o hindi. Ang magiging resulta
nito ang maghuhusga ng mga bagay-bagay ayon sa mga
kahihinatnan nito; ngunit maging pabor o hindi pabor ang maging
resulta, kailangang malaman na ang tungkulin ang nag-udyok sa
akin, kaya kung ako'y mamamatay dahil dito ay walang bagay sa
akin.

Napagtanto ko ang mga pagdurusang naidulot ko sa inyo

ngunit hindi ko ito pinagsisisihan. At kung kailangang magsimula akong
muli ay muli ko ring gagawin ito dahil ang mga ginawa ko ay
pagtupad lamang sa aking tungkulin. Masaya kong haharapin ang
panganib, di dahil pagtubos sa aking mga maling gawi na sa palagay
ko’y wala naman, ngunit gagawin ko ito bilang pagtupad sa aking
gawain, at sa gayon, ako mismo ay maging ehemplo ng mga itinuturo
ko.

Ang isang tao ay kailangang mamatay para sa kanyang

tungkulin at mga prinsipyo. Pinaninindigan ko ang bawat kaisipan na
itinataguyod ko para sa kalagayan at kinabukasan ng ating bansa, at
kusang-loob akong mamamatay para rito, at mas mamatamisin kong
magsakripisyo para makamtan ang katarungan at kapayapaan para sa
inyo.
Malugod kong itataya ang aking buhay para iligtas ang
maraming walang-sala—mararmng pamangkin, maraming anak ng
mga kaibigan, at mga anak ng mga di ko kaibigan — na nagdurusa
dahil sa akin. Ano nga ba ako? Isang binata, walang pamilya at
masasabing walang alam sa buhay. Marami na akong kabiguan at ang
aking hinaharap ay madilim, at magiging madilim kung ang ilaw ay di
magsisindi sa bukangliwayway ng aking lupang tinunubuan. Sa
kabilang dako, maraming tao, na puno ng pag-asa at ambisyon, ang
maaaring lumigaya kung ako ay mamamatay, at inaasahan kong ang
aking mga kaaway ay titigil na sa pag-usig sa maraming walang -sala.
Sa isang punto, may katwiran ang kanilang pagkasuklam sa akin, at sa
aking mga magulang at kamag-anak.

Sakaling hindi ako kasihan ng kapalaran, unawain ninyong mamamatay ako

nang maligaya dahil ang aking kamatayan ay magiging wakas ng lahat ng inyong
suliranin. Bumalik kayo sa ating bansa at nawa'y maging maligaya kayo roon.

Hanggang sa huling sandali ng aking buhay ay nasa isip ko kayo at

idinadalangin ko ang inyong magandang kinabukasan at kaligayahan.

Ang ikalawang sulat ay PARA SA MGA PILIPINO:

Ang hakbang na aking gagawin ay walang pag-aalinlangang mapanganib, at

hindi na kailangan pang sabihing pinag- isipan ko ito ng matagal. Nauunawaan ko
halos bawat isa ay tutol dito; ngunit alam kong wala sa inyo ang nakauunawa sa
kung ano ang nasa puso ko. Hindi ako maaaring mabuhay nang nakikita ang
napakaraming nagdurusa sanhi ng pag-uusig nila sa akin; hindi ko matiis na
makita ang aking mga kapatid na babae at kanilang mga kamag-anak na inuusig
na parang mga salarin. Gugustuhin ko pa ang kamatayan at maligayang
ipauubaya ang buhay para mapalaya ang maraming walang-sala mula sa di
makatwirang pag-uusig.

Kinikilala ko ang katotohanang ang hinaharap ng ating bansa ay umiinog kahit

paano saakin, na sa oras ng aking kamatayan, marami ang magbubunyi, kaya nga
ngayon pa lamang ay marami na ang naghahangad ng aking pagbagsak. Ngunit
ano ngayon ito? Higit sa lahat ay nangingibabaw ang aking tungkulin. May mga
 obligasyon ako sa mga pamilyang nagdurusa, sa aking mga magulang na sa
tuwing pagmamasdan ko'y nagdurugo ang aking puso; alam kong ako lamang, sa
pamamagitan ng aking kamatayan, ang magpapaligaya sa kanila,
makapagbabalik sa kanila sa tinubuang lupa para mapayapang mabuhay doon.
Ako na lamang ang sa aking mga magulang, ngunit ang ating bansa ay maraming
anak na maaaring pumalit sa akin at maaaring may mahusay gumawa kaysa sa
akin.

Bukod dito, nais kong ipakita sa mga nagdaramot ng pagmamahal sa bayan

na alam natin kung paano ang mamatay para sa tungkulin at mga prinsipyo. Anong
halaga ng kamatayan, kung mamamatay para sa minamahal, para sa lupang
tinubuan at mga minamahal na mamamayan?

Kung iisipin kong ako ang tanging mapagkukunan ng katuparan ng isang

patakaran ng pag-unlad sa Pilipinas at kumbinsido akong ang aking mga
kababayan ay makikinabang sa aking mga serbisyo, hindi ako magaalinlangan sa
hakbang na ito; ngunit marami ang maaaring pumalit sa akin, na makapagbibigay
ng aking mga serbisyong hindi magagamit, at ako'y maiwang wala ng gawain.

Lagi kong minamahal ang ating malungkot na bayan, at nasisiguro kong

magpapatuloy ang aking pagrnamahal hanggang sa aking huling sandali, sakaling
may mga taong mapatunayang di-makatwiran saakin. Ang aking karera, aking
buhay, aking kaligayahan—lahat ng ito ay isinakripisyo ko para sa pagmamahal
dito. Anuman ang aking kapalaran, mamamatay ako nang binabasbasan ito at
naghahangad ng bukangliwayway ng katubusan nito.

Noong Hunyo 21, 1892, sa Hong Kong, muling sumulat si Rizal kay
Gobernador Despujol, na ikatlo na niyang Iiham sa Walang pitagang punong
tagapagpaganap na Espanyol. Sa sulat na ito, ipinaalam niya sa gobernador-
heneral ang pagbabalik niya sa Maynila at pagpapailalim niya sa proteksiyon
ng pamahalaang Espanyol.

Nang araw ding iyon (Hunyo 21), Herbosa, nilisan ang ni Rizal Hong at ang
kanyang kapatid na si Lucia, balo ni Herbosa. Ang Hong Kong para Maynila. Dala
nila ang isang espesyal na pasaporte o "permiso" na ibinigay ng Espanyol na
konsul-heneral sa Hong Kong.

Bumagsak si Rizal sa Bitag ng mga Espanyol. Pagkaraang-pagkaraan

ng paglisan ni Rizal sa Hong Kong, ang konsul-heneral, ang nagbigay ng garantiya ng
pamahalaan ng kanyang kaligtasan, ay nagpadala ng kable kay Gobemador Despujol na
ang biktima ay "nasa bitag na.” Nang araw ding iyon (Hunyo 21, 1892 isang lihim na
kasong "laban sa relihiyon at laban sa bayan" ang inihabla sa Maynila laban kay Rizal at
kanyang mga kapanalig.

Ipinag-utos din ng mapanlinlang na si Despujol sa kanyang kalihim, si Luis

de la Torre, na alamin kung si Rizal ay isa nang naturalisadong mamamayang Aleman,
gayang bali-balita, ng sa gayon ay makagawa sila ng mabigat na hakbang laban sa isang
tao "na nasa ilalim ng proteksiyon ng isang malakas na bansa."

Samantala, mapayapang tinatawid ni Rizal at kanyang kapatid ang dagat

Tsina. Wala silang kaalam-alam sa panlilinlang ng mga Espanyol.
 Kabanata 21

Ang Pangalawang Pag-uwi at ang La Liga Filipina

Ang matapang na pagbabalik ni Rizal sa Maynila noong Hunyo 1892 ay ang pangalawa niyang
pag-uwi, ang una niyang pag-uwi mila sa pangingibang-bayan ay noong Agosto 1887. Ito ang nagmarka
ng muli niyang mapanganib na kampanya para sa mga reporma. Matatag ang kanyang paniniwalang ang
pakikipaglaban para sa kalayaan ng Pilipinas ay pumasok sa bagong antas; kailangan na itong ipaglaban
mismo sa Pilipinas, hindi sa Espanya. "Ang labanan ay nasa Pilipinas," sabi niya sa mga kababayang nasa
Europa, "Doon tayo dapat na magtagpo ... Doon tayo magtutulungan, doon tayo sama-samang
magdurusa o magtatagumpay. Pagkaraan ng dalawang buwan, noong Disyembre 31, 1891, ipinagdiinan
niya ang ganitong paniniwala sa isang liham kay Blumentritt, "Ako'y naniniwalang ang La Solidaridad ay
hindi na ang lugar na siyang labanan; ngayon ay isa na itong bagong pakikipaglaban ... ang labanan ay
wala na sa Madrid." Sa kanyang pag-uwi upang magbigay-daan sa isang kilusang repormista, tulad niya
ay si Daniel ng Bibliya na makikipagsagupaan sa leong Espanyol sa sarili nitong kulungan.

Pagdating sa Pilipinas, Kasama ang kanyang kapatid na Babae. Noong tanghali ng Hunyo 26, 1892,
dumating sa Maynila si Rizal, kasama ang kanyang balong kapatid na si Lucia(maybahay ng yumaong
Mariano Herbosa). Metikuloso sa pagtatala sa kanyang talaarawan, inilarawan ni Rizal ang pangalawa
niyang pag-uwi sa Pilipinas:

Dumating ako sa Maynila noong Hunyo 26, 1892, Linggo, ika-12 ng tanghali.
Sinalubong kami ng maraming karabino na pinamumunuan ng isang komandante.
Mayroon ding isang kapitan at isang sarhento ng Veteranos Guardias Civiles. Bumaba
akong, dala ang aking mga bagahe at siniyasat nila ako sa bahay-adwana, Mula doon,
nagtungo ako sa Hotel de Oriente kung saan ako umupa ng isang kuwarto, Blg. 22, na
nakaharap sa simbahan ng Binondo."

Nang hapong iyon, mga alas kuwatro, nagtungo siya sa Malacañang para kausapin ang Espanyol
na gobernador-heneral na si Eulogio Despujol, Konde ng Caspe.“ Sinabihan siyang bumalik sa gabi ring
iyon, mga alas siyete. Sa ganap na alas siyete ng gabi ay nagbalik si Rizal sa Malacañang at nagkaroon
siya ng pagkakataong makausap si Gobernador Heneral Despujol, na pumayag na patawarin ang
kanyang ama ngunit hindi ang ibang miyembro ng kanyang pamilya, at sinabihan siyang magbalik sa

Miyerkules (Hunyo 29).

Pagkaraan ng maikli niyang pakikipanayam sa gobernador-heneral, binisita niya ang mga kapatid
na babaeng nasa lungsod---una si Narcisa (Sisa, asawa ni Antonio Lopez) at pagkaraa'y si Neneng
(Saturnina, asawa ni Manuel T. Hidalgo).
Pagbibisita sa mga Kaibigan sa Gitnang Luzon. Alas sais ng gabi ng sumunod na araw (Hunyo 27),
lumulan si Rizal sa isang tren sa Estasyon ng Tutuban at binisita niya ang mga kaibigan sa Malolos
(Bulacan), San Fernando (Pampanga), Tarlac (Tarlac), at Bacolor (Pampanga). Mainit siyang sinalubong at
inasikaso sa mga tahanan ng kanyang mga kaibigan. Ang mga kaibigang ito ay mabubuting makabayan,
na nakikiisa at nakikisimpatiya sa krusadang repormista, at kinuha niya alig oportunidad na batiin sila
nang personal at matalakay sa kanila ang mga suliraning bumabagabag sa mga kababayan.

Sakay pa rin ng tren ay bumalik si Rizal sa Maynila nangsumunod na araw, Hunyo 28, alas singko
ng hapon. Alam man niya o hindi, sinusubaybayan na ng mga espiya ng pamahalaan ang bawat ikinikilos
niya. Ang mga bahay na binisita niya ay sinalakay ng mga Guardias Civiles at sinamsam ang mga sipi ng
Noli at Fili at iba pang "subersibong" babasahin.

Iba pang Pakikipanayam kay Despujol. Pagkaraang bisitahin ang mga kaibigar sa Gitnang Luzon,
nagkaroon pa ng ibang pakikipanayam si Rizal kay Gobernador Heneral Despujol. Ang mga panayam na
ito ay naitala sa kanyang talaarawan.

Noong Miyerkules (Hunyo 29— Z), 7:30, nakipagkita ako sa kanyang Kataas-taasan. Hindi ako
nagtagumpay sa pakiusap na alisin na ang kaparusahang pagpapatapon, ngunit binigyan niya ako ng pag-
asa kaugnay sa kalagayan ng aking mga kapatid na babae. Dahil pista ni San Pedro at San Pablo, ang
aming panayam ay natapos ng 9:15. Babalik ako kinabukasan ng 7:30.

Nang sumunod na araw, Huwebes (Hunyo 30), pinag-usapan namin ang tungkol sa Borneo. Hindi
sang- ayon dito ang heneral, matigas ang kanyang pagtutol. Sinabihan niya akong bumalik sa Linggo.

Noong Linggo (Hulyo 3—Z.) bumalik ako. Pinag- usapan namin ang iba't-ibang bagay at
pinasalamatan ko siya sa pag-aalis ng kaparusahang pagpapatapon sa aking mga kapatid na babae.
Sinabi ko rin sa kanya na ang aking ama at kapatid na lalaki ay darating lulan ng unang barko. Tinanong
niya ako kung gusto kong magpunta sa Hong Kong. Sinabi ko, "00". Pinabalik niya ako sa Miyerkules.

Pagtatatag ng La Liga Filipina. Noong gabi ng Linggo, Hulyo 3, 1892, pagkaraan ng

pakikipanayam niya noong umaga kay Gobernador Heneral Despujol, dumalo si Rizal sa isang pulong ng
mga makabayan sa tahanan ng mestisong Tsino-Pilipinong si Doroteo Ongjunco sa Kalye Ylaya, Tondo,
Maynila. Naroon din sa pulong na iyon sina Pedro Serrano Laktaw (Panday Pira), isang Mason at guro;
Domingo Franco (Felipe Leal), isang Mason at tagapagbantay ng isang tindahan ng tabako; Jose A
Ramos(Socorro), engrabador, tagapaglimbag, at may-ari ng BaZar Gran Britaña, at unang Worshipful
Master ng Nilad, ang unang sangay ng Mason sa Pilipinas; Ambrosio Salvador, gobernadorsilyo ng
Quiapo at isa ring Mason; Bonifacio Arevalo (Harem), dentista at Mason; Deodato Arellano, bayaw ni
M.H. del Pilar at sibilyang empleyado ng sandatahang-lakas; Ambrosio Flores (Musa), retiradong
tenyente ng impanferiya; Agustin de la Rosa, tenedor-de-libro at Mason; Moises Salvador (Araw),
kontratista at Mason; Luis Villareal, sastre at Mason; Faustino Villaruel (llaw), parmasiyutiko at Mason;
Mariano Crisostomo, maylupa; Numeriano Adriano (Ipil), notaryo at Mason; Estanislao Legaspi, artisano
at Mason; Teodoro Plata, eskribano at Mason; Andres Bonifacio, bodegero; Apolinario Mabini (Katabay),
abogado at Mason; at Juan Zulueta, mandudula, makata, at empleyado ng gobyerno.
 Ipinaliwanag ni Rizal ang mga layunin ng La Liga Filipina, isang ligang sibiko ng mga Pilipino, na
nilalayon niyang itatag at ang mga papel na gagampanan nito sa panlipunan at pang- ekonomiyang
buhay ng taumbayan. Ipinakita niya ang Konstitusyon ng Liga na isinulat niya sa Hong Kong at tinalakay
niya ang mga probisyon nito. Lubos na napahanga rito ang mga makabayan at sinang-ayunan nila ang
pagtatatag ng Liga.

Ang inihalal na pamunuan ng bagong liga ay binubuo ng mga sumusunod: Ambrosio Salvador,
pangulo; Deodato Arellano, kaſihim; Bonifacio Arevalo, ingat-yaman; at Agustin de la Rosa, piskal.

Ang Konstitusyon ng La Liga Filipina. Ang mga layunin ng La Liga Filipina, gaya ng isinasaad ng
Konstitusyon nito, ay ang mga sumusunod:

1. Mapag-isa ang buong kapuluan sa isang katawang buo, malakas, at magkakauri.

2. Proteksiyon ng bawat isa para sa pangangailangan ng bawat isa.

3. Pagtatanggol laban sa laha ng karahasan at kawalang katarungan.

4. Pagpapaunlad sa edukasyon, agrikultura, at pangangalakal.

5. Pag-aaral at pagpapairal ng mga pagbabago. Ang motto ng La Liga Filipina ay: Unus Instar
Omnium (Bawat isa'y katulad ng lahat.)

Ang lupong tagapangasiwa ng liga ay ang Kataas-taasang Konseho na may kapangyarihan sa

buong bansa. Binubuo ito ng pangulo, kalihim, ingat-yaman, at piskal. Mayroong isang Konsehong
Panlalawigan sa bawat probinsiya at isang Konsehong Popular sa bawat bayan.

Lahat ng Pilipinong may pagmamahal at pagmamalasakit sa bayan ay maaaring maging

miyembro. Bawat miyembro ay magbibigay ng paunang bayad na dalawang piso at buwanang
kontribusyong 10 sentimos.

Ang mga tungkulin ng mga miyembro ng Liga ay ang mga sumusunod: 1) sundin ang mga utos
ng Kataas-taasang Konseho; 2) tumulong sa pangangalap ng mga bagong miyembro; 3) mahigpit na
panatilihing lihim ang mga desisyon ng mga awtoridad ng Liga; 4) magkaroon ng ngalang-sagisag na di
maaaring palitan hanggang di nagiging pangulo ng kanyang konseho; 5) iulat sa piskal ang anumang
maririnig na makaaapekto sa Liga; 6) kumilos na matwid na siyang dapat dahil siya'y mabuting Pilipino,
at 7) tumulong sa kapwa kasapi sa anumang oras.

Dinakip at Ikinulong si Rizal sa Fuerza Santiago. Noong Miyerkules, Hulyo 6, nagtungo si Rizal sa
Palasyo ng Malacañang para ipagpatuloy ang serye ng kanyang pakikipanayam sa gobernador-heneral.
Sa panayam na ito, nagpakita si Gobernador Heneral Despujol ng ilang nailimbag na babasahin na
diumano ay natagpuan sa loob ng punda ng unan ni Lucia. Ang mga subersibong babasahin ay
pinamagatang "Pobres Frailes" (Mga Kawawang Prayle) na isinulat ni Padre Jacinto at inilimbag ng
Imprenta de los Amigos del Pais, Maynila. Ang mga ito ay satiriko laban sa mayayamang prayleng
Dominikong kumamkam ng yaman, kabaligtaran ng kanilang panata ng kahirapan.
 Mahigpit na itinanggi ni Rizal na ang mga babasahing iyon ay nasa kanya o nasa bagahe ni Lucia,
na tiningnan naman ng mga awtoridad ng adwana nang dumating sila mula Hong Kong. Kahit na
itinanggi niya at humingi siya ng imbestigasyon ayon na rin naman sa batas,dinakip pa rin siya,dinala at
sinamahan sa Fuerza Santiago ni Ramon Despujol, pamangkin at ayudante ni Gobernador Heneral
Despujol. Sa Fuerza Santiago, naginginkomunikado siya, gaya ng isinulat niya sa kanyang talaarawan:

Inilagay nila ako sa isang may kaayusang kuwartong may kama, sandosenang
silya, isang mesa, isang palanggana, at isang salamin. Ang kuwarto ay may tatlong
bintana; isang walang rehas na nakatanaw sa patio, ang isa'y may rehas na nakatanaw
naman sa mga pader ng lungsod at dalampasigan, at ang isa'y pintong nakakandado.
Dalawang armadong lalaki ang nagtatanod dito. Pinag- utusan silang barilin ang
sinumang magbigay ng senyal mula sa dalampasigan. Hindi ako makapagsulat
nimakapagsalita rito liban na lamang sa opisyal na nagbabantay dito.

Nang sumunod na araw, Hulyo 7, inilathala ng Gaceta de Manila ang pagkakadakip kay Rizal, na
nagdulot ng kaguluhan at pagkagalit sa maraming Pilipino, lalo na sa mga kasapi ng bagong tatag na La
Liga Filipina.

Pagpapatapon sa Dapitan. Sa isyu ring ito ng Gaceta (Hulyo 7, 1892) nakasulat ang dekreto ni
Gobernador Heneral Despujol na nagpapatapon kay Rizal sa "isa sa mga isla sa Katimugan." Ayon sa
dekreto ng gobernador, ito ang mga dahilan ng pagpapatapon kay Rizal:

1. Naglathala si Rizal ng mga aklat at babasahin sa ibang bansa, na nagpapakita

ng kanyang pagtataksil sa Espanya at hayag na nagpapakita ng "pagiging anti-Katoliko"
at "anti-prayle"

2. Ilang oras pagkaraang dumating sa Maynila, natagpuan sa isa sa mga bagahe

.... ang isang bulto ng babasahing pinamagatang Pobres Frailes kung saan nilibak ang
mapagtimpi at mapagkumbabang pagbibigay ng mga Pilipino, at kung saan ang
akusasyon laban sa kaugalian ng mga ordeng relihiyoso ay nailathala.

3. Ang kanyang Gobelang El Filibusterismo ay inihandog sa alaala ng tatlong

"traydor" (Burgos, Gomez, at Zamora), at sa pamagat na pahina, isinulat niya ang mga
bisyo at pagkakamali ng administrasyong Espanyol, "ang tanging katubusan ng Pilipinas
ay separasyon sa inang bayan."

4. "Ang tunguhin ng kanyang mga pagsisikap at pagsusulat ay mawasak sa mga

tapat na Pilipino ang mga yaman ng ating banal na pananampalatayang Katoliko."

Pagkaraang-pagkaraan ng hatinggabi ng Hulyo 14 (12:30 ng umaga ng Hulyo 15, 1892), dinala si

Rizal, na may mahihigpit na tanod, sa barkong Cebu na papuntang Dapitan. Ang barkong ito, na nasa
pamamahala ni Kapitan Delgras, ay pumalaot noong ala-una ng umaga, Hulyo 15, pa-timog, dumaan ng
Mindoro at Panay, at dumating sa Dapitan ng Linggo, ika-17 ng Hulyo, ika-7 ng gabi.

Si Kapitan Delgras ay bumaba ng barko at inihabilin si Rizal kay Kapitan Ricardo Carnicero,
Espanyol na komandante ng Dapitan. Nang gabing iyon, sinimulan ni Rizal ang buhay-desterado sa
malungkot na Dapitan na magtatagal hanggang Hulyo 31, 1896, sa haba ng apat na taon.
 Kabanata 22
Ang Pagkakapatapon sa
Dapitan, 1892-96
Nanirahan si Rizal bilang desterado sa malayong Dapitan, isang liblib na bayan sa
Mindanao na nasa pangangasiwa ng mga misyonerong Heswita, mula 1892 hanggang 1896.
Ang apat na taong ito sa kanyang buhay ay hindi kasingkulay, ngunit mas maraming
ibinungang magagandang gawa. Nagsanay siya rito ng medisina, nagsagawa ng mga
siyentipikong eksperimento, nagpatuloy ng kanyang gawaing pansining at pampanitikan,
nagpalawak ng kaalaman sa mga wika, nagtatag ng isang paaralang panlalaki, nagtaguyod ng
kaunlarang panlipunan, nag-imbento ng isang makinang kahoy na gumagawa ng mga
ladrilyo, at naging magsasaka at mangangalakal. Sa kabila ng marami niyang gawain, hindi
niya nalimutang makipagsulatan sa kanyang pamilya, kaanak, kapwa repormista, at kilalang
siyentipiko at iskolar ng Europa, kabilang na sina Reinhold Rost, A. B. Meyer, W. Joest ng
Berlin, S. Knuttle ng Stuttgart, at N.M. Keihl ng Prague.

Simula ng Destiyero sa Dapitan. Ang barkong Cebu na nagdala kay Rizal sa

Dapitan ay may sulat ding dala mula kay Padre Pablo Pastells, Superyor ng Lipunang Heswita
sa Pilipinas para kay Padre Antonio Obach, Heswitang kura paroko ng Dapitan. Sa liham na
ito, ipinaalam ni Padre Superyor Pastells kay Padre Obach na si Rizal ay maaaring tumira sa
kumbento ng simbahang paroko sa ilalim ng mga sumusunod na kondisyon:

1. “Na ipahahayag ni Rizal sa madla ang kanyang mga pagkakamaling may

kinalaman sa relihiyon, at gagawa siya ng pahayag na magpapakitang
siya ay isang maka-Espanyol at laban sa rebolusyon.”

2. “Na makikibahagi siya sa mga ritwal at seremonya ng simbahan at

mangungumpisal ng kanyang nakalipas.”

3. “Na mula ngayon ay kikilos siya bilang huwarang sakop ng Espanya at

isang lalaki ng relihiyon.”

Hindi sinang-ayunan ni Rizal ang mga kondisyong ito. Kaya doon siya nanirahan sa
bahay ng komandante, si Kapitan Carnicero. Naging magkaibigan at maganda ang relasyon
nina Carnicero (bantay) at Rizal (preso).
Humanga si Carnicero sa magagandang katangian at personalidad ni Rizal. Madalas
silang magsalo sa pagkain at masaya silang nagkakausap. Nalaman ni Carnicero na si Rizal
ay hindi basta-bastang preso, lalo namang hindi siya pilibustero. Naging maganda ang mga
ulat niya kay Gobernador Despujol hinggil sa kanyang preso. Binigyan niya ng kalayaan si
Rizal na magpunta sa kahit saan at minsan lamang sa isang linggo kung mag-ulat sa kanyang
tanggapan. Pinayagan niya si Rizal, na mahusay mangabayo, na sumakay sa kanyang kabayo.
 Sa bahagi naman ni Rizal, hinangaan niya at iginalang ang mabait at mapagbigay na
kapitang Espanyol. Bilang tanda ng kanyang paghanga, sumulat siya ng isang tula, ang A Don
Ricardo Carnicero, noong Agosto 26, 1892, sa okasyon ng kaarawan nito.

Nanalo sa Loterya sa Maynila. Noong Setyembre 21, 1892, nabulabog ang

tahimik na bayan ng Dapitan. Dumating ang barkong koreong Butuan, na may makukulay na
banderitas na nililipad-lipad ng hangin. Naisip ni Kapitan Carnicero na isang Espanyol na
may mataas na tungkulin ang parating kaya isinuot nuiya ang magara niyang uniporme,
inutos sa taumbayan na magpunta sa dalampasigan, at siya mismo ay nagtungo roon na may
kasama pang banda musiko.

Walang sakay na opisyal na Espanyol ang barkong Butuan ngunit dala nito'y
magandang balita. Ang Tiket sa Loterya blg. 9736 na pag-aari nina Kapitan Carnicero, Dr.
Rizal, at Francisco Equilor (Espanyol na residente ng Dipolog, kalapit bayan ng Dapitan) ay
nanalo ng pangalawang gantimpalang P20,000 sa Loterya ng Maynila na pag-aari ng
pamahalaan.

Ang bahagi ni Rizal sa premyo ay nagkakahalaga ng P6,200. Nang matanggap niya ang
salapi, ibinigay niya ang P2,000 sa kanyang ama at P200 sa kaibigang si Basa na nasa Hong
Kong, at ang natira ay ibinili niya ng lupang sakahan sa may baybay-dagat ng Talisay, isang
kilometro mula Dapitan.

Ang pagkakapanalong ito ni Rizal sa loterya ay nagpakita ng isang aspeto sa kanyang

buhay. Hindi siya umiinom ng alak ni naninigarilyo ngunit mahilig siyang tumaya sa loterya.
Noong unang biyahe niya sa Madrid mula 1882 hanggang 1885, lagi siyang naglalaan ng kahit
tatlong pesetas buwan-buwan para sa tiket ng loterya. “Ito lamang ang kanyang bisyo,” puna
ni Wenceslao E. Retana, ang una niyang mananalambuhay na Espanyol at dating kaaway.

Ang Debate nina Rizal at Pastells hinggil sa Relihiyon. Noong kanyang

destiyero sa Dapitan, nagkaroon ng mahaba at matalinong debate si Rizal kay Padre Pastells
hinggil sa relihiyon. Nagsimula ito nang magpadala si Padre Pastells ng isang aklat na isinulat
ni Sarda, na may kalakip na payo na si Rizal ay tumigil na sa kanyang kalokohan hinggil sa
pananaw sa relihiyon.

Ang interesanteng debate ay mababasa sa apat na liham na isinulat ni Rizal: (1)

Setyembre l, 1892; (2) Nobyembre 11, 1892; (3) Enero 9, 1893, at (4) Abril 4, 1893; at sa
mga sagot ni Padre Pastells: (1) Oktubre 12, 1892, (2) Disyembre 8, 1892, (3) Pebrero 2,
1893, at (4) Abril (walang eksaktong petsa), 1893.

Sa lahat ng kanyang liham kay Padre Pastells, ipinakita ni Rizal ang kanyang mga anti-
Katolikong ideya na nakuha niya sa Europa at mapait na karanasang bunga ng pag-uusig ng
masasamang prayle. Mauunawaan kung bakit masama ang kanyang loob sa mga prayleng
umaabuso. Gaya ng isinulat niya kay Blumentritt mula Paris noong Enero 20, 1890: "Gusto
kong saktan ang mga prayle, ngunit ang mga prayleng gumagamit sa relihiyon hindi lamang
bilang pananggalang ngunit bilang sandata, kastilyo, kuta, baluti, atbp. napilitan akong
atakihin ang kanilang mali at mapamahiing relihiyon nang sa gayon malabanan ang kaaway
na nagtatago sa likod nito."

Ayon kay Rizal, ang pansariling paghuhusga ay biyaya mula sa Diyos, at lahat ay
kailangang gumamit nito ng tulad sa lamparang gumagabay sa daan, at ang pagpapahalaga
sa sarili, kung hindi lalabis dahil sa paghuhusga, ay magliligtas sa tao sa mga walang
kabuluhang gawain. Ipinangatwiran din niyang ang paghahanap sa katotohanan ay maaaring
makita sa iba’t ibang landas, kaya "ang mga relihiyon ay maaaring magkaiba-iba, ngunit
iisang landas lamang ang patutunguhan sa liwanag."

Sinubukan ni Padre Pastells ang kanyang magagawa para maibalik si Rizal sa

Katolisismo. Ang paniniwala sa Diyos, sabi niya kay Rizal, ay higit pa kaysa anumang bagay,
kasama na ang katwiran, pagpapahalaga sa sarili, at sariling paghuhusga. Gaano man
katalino ang tao, katwiran niya, ang kanyang talino ay may hangganan, kaya kailangan pa rin
ang patnubay ng Panginoon. Pinabulaanan niya ang panunuligsa ni Rizal sa mga aral ng
Katolisismo bilang maling konsepto ng pangangatwiran at naturalismo, mga pagkakamali ng
kaluluwang naliligaw.

Ang interesanteng debateng ito ng dalawang matalinong polemista ay nagwakas ng

walang makapagsasabi kung sino ang mas may katwiran. Hindi makumbinsi si Rizal ng mga
argumento ni Pastells kaya nanirahan siya sa Dapitan ng walang gaanong patnubay ng Inang
Simbahan.

Magkaiba man ang kanilang pananaw sa relihiyon, nanatiling mabuting magkaibigan

sina Rizal at Pastells. Binigyan ni Padre Pastells si Rizal ng sipi ng Imitacion de Cristo
(Pagtulad kay Kristo), isang kilalang Katolikong aklat na isinulat ni Padre Tomas á Kempis.
At si Rizal, bilang pasasalamat, ay nagregalo sa kanyang Heswitang kalaban sa debate ng
isang rebulto ni San Pablo na siya mismo ang umukit.

Bagaman hindi sang-ayon si Rizal sa mga interpretasyon ni Pastells hinggil sa mga

aral ng Katolisismo, nanatili pa rin siyang Katoliko. Patuloy siya sa pakikinig ng Misa sa
simbahang Katoliko ng Dapitan at ipinagdiwang niya ang Pasko at iba pang pistang
panrelihiyon sa pamamaraang Katoliko. Ngunit ang pagiging Katoliko niya ay kinakitaan ng
pagsusuri at pagpapaliwanag, ang "Katolisismo ni Renan at Teilhard de Chardin.”

Hinamon ni Rizal sa isang Duelo ang isang Pranses. Habang

nakikipagdebate si Rizal kay Padre Pastells sa pamamagitan ng palitan ng sulat, nagkaroon
siya ng away sa isang Pranses na nasa Dapitan, si G. Juan Lardet, isang negosyante. Ang
lalaking ito ay bumili ng troso mula sa lupa ni Rizal. Ilan sa mga trosong ito ay mababa ang
kalidad.

Ipinahayag ni Lardet sa liham niya kay Antonio Miranda, isang mangangalakal sa

Dapitan at kaibigan ni Rizal, ang kanyang pagkainis sa pakikipagnegosyo at sinabi na "kung
siya (si Rizal —Z.) ay isang tapat na tao, hindi na niya sana isinama sa kuwentahan ang mga
trosong mababa ang kalidad.”
 Lingid kay Lardet, ipinakita ni Miranda ang liham nito kay Rizal. Isa sa mga kahinaan
ng bayani ay yaong pagiging maramdamin. Nang mabasa niya ang liham ni Lardet ay kaagad
na nag-init ang kanyang ulo dahil para sa kanya ay isa itong paghamak sa kanyang integridad.
Kaagad niyang hinarap si Lardet at hinamon sa isang duelo.

Nang malaman ng komandante ang insidente, kinausap ni Carnicero ang Pranses at

hininging magpaumanhin ito kay Rizal kaysa tanggapin, ang hamon nito. "Kaibigan, wala
kang kalabanlaban kay Rizal sa larangang ito. Si Rizal ay eksperto sa sining ng
pakikipaglaban, lalo na sa pag-eeskrima at pagbaril.”

Nakinig naman si Lardet sa komandante, at sinulatan niya si Rizal, sa wikang Pranses,

noong Marso 30, 1893. Humingi siya ng paumanhin sa nagawa niyang pang-iinsulto.
Tinanggap ni Rizal ang pagpapaumanhin dahil isa siyang maginoo at bihasa sa pundonor
(batas ng kabalyero), at nanumbalik ang mabuting relasyon nila ni Lardet.

Maaalalang dalawang ulit nang nangyari na dahil sa pagiging maramdamin ni Rizal ay

may hinamon siya sa duelo—sina Antonio Luna noong 1890 at W.E. Retana nang taon ding
iyon.

Si Rizal at si Padre Sanchez. Bukod sa sarili, may kinausap si Padre Pastells na

tumulong sa kanya sa paghikayat kay Rizal na “maiwaksi ang mga pagkakamali niya sa
relihiyon." Ang mga ito ay Sina Padre Obach, kura ng Dapitan, at Padre Jose Vilaclara, kura
ng Dipolog. Sinikap nilang maibalik si Rizal sa Katolisismo. Higit pa roon, ipinadala ni Padre
Pastells sa Dapitan si Padre Francisco de Paula Sanchez, paboritong guro ni Rizal sa Ateneo
de Manila.

Si Padre Sanchez, mula noong nag-aral si Rizal sa Ateneo, ay tumigil ng tatlong taon
sa Europa at nagbalik sa Maynila noong 1881 para muling magturo sa Ateneo at pangasiwaan
ang museo nito. Siya lamang ang paring Espanyol na nagtanggol sa Noli Me Tangere ni Rizal.

Pagdating na pagdating sa Dapitan, nakipagkita kaagad si Padre Sanchez sa dati

niyang estudyante. Sa lahat ng Heswita, siya ang itinatangi at binibigyang-halaga ni Rizal.
Halos araw-araw ay nag-uusap at nagtatalo sila tungkol sa teolohiya. Ngunit wala ring
nagawa si Sanchez. Sa kauna-unahang pagkakataon, hindi nakumbinsi ng kanyang mga
argumento si Rizal.

Kahit na hindi niya nakumbinsi si Rizal na iwaksi ang taliwas nitong pananaw sa
relihiyong Katoliko, hindi naman nagbago ang pagtingin ni Sanchez sa kanyang estudyante.
Tinulungan niya si Rizal sa proyekto nitong pagandahin ang Dapitan. Noong kaarawan niya,
niregaluhan siya ni Rizal ng isang napakagandang aginaldo—isang manuskritong may
pamagat na Estudios sobre Ia lengua tagala (Mga Pag-aaral hinggil sa Wikang Tagalog)—
gramatikong Tagalog na sinulat ni Rizal at inihandog niya sa kanyang dating guro.
 Magandang Buhay sa Dapitan. Sa Dapitan, naging maganda, tahimik, at kaaya-
aya ang buhay ni Rizal. Mula Agosto 1893, salit-salitang dinalaw si Rizal ng kanyang pamilya
nang maibsan ang kalungkutan nito sa kanyang pag-iisa sa kuta ng mga Espanyol sa lupain
ng mga Moro. Ang mga dumalaw sa kanya ay ang kanyang ina, mga kapatid na sina Trinidad,
Maria, at Narcisa; at mga pamangkin na sina Teodisio, Estanislao, Mauricio, at Prudencio.
Nagpatayo siya ng bahay sa baybay-dagat ng Talisay, na pinaliligiran ng mga punong
namumunga ng prutas. Nagpatayo rin siya ng isang paaralang panlalaki at isang ospital para
sa kanyang mga pasyente.

Sa sulat niya kay Blumentritt noong Disyembre 19, 1893, inilarawan ni Rizal ang
kanyang buhay sa Dapitan:
Ikukuwento ko sa iyo kung paano kami nabubuhay dito. Tatlo ang
aking bahay dito: isang parisukat, isang hexagonal, at ang pangatlo,
octagonal—at lahat ay yari sa kawayan, kahoy, at nipa. Nakatira kami sa
parisukat na bahay, kami ng aking ina, kapatid na si Trinidad, at pamangkin.
Doon sa octagonal ang mga batang lalaki at ibang mabubuting kabataang
tinuturuan ko ng aritmetika, wikang Espanyol at Ingles; at sa hexagonal na
bahay naman ang aking mga alagang manok. Mula sa aking bahay ay
maririnig mo ang bulong ng malinaw na sapang dumadaloy mula sa
matataas na bato; nakikita ko ang dalampasigan, ang dagat kung saan
mayroon akong maliliit na bangka at dalawang baroto, gaya na rin ng tawag
nila rito. Marami akong puno rito, mangga, lansones, guyabano, baluno,
langka, atbp. May alaga akong kuneho, aso, pusa, atbp. Maaga akong
magising — mga alas singko — para diligan ang aking mga tanim, pakainin
ang mga manok, gisingin ang mga tao rito nang sila ma’y kumilos na rin.
Pagsapit ng alas siete y media, nag-aagahan kami ng tsaa, tinapay, keso,
matamis, atbp. Maya-maya, titingnan ko na ang aking mga pasyenteng
dumayo pa rito sa aking lugar; magbibihis at pupunta sa bayan sakay ng
aking baroto, manggagamot ng mga tagaroon, babalik dito ng alas dose, na
handa na ang aking tanghalian. Pagkatapos ay tuturuan ko na ang mga
batang lalaki hanggang alas kuwatro ng hapon, at ang natitirang oras ay
ilalaan ko na sa pagtatanim. Sa gabi, nagbabasa at nag-aaral ako.

Ang Pagtatagpo ni Rizal sa Espiya ng Prayle. Noong mga unang araw ng

Nobyembre 1893, masaya at payapang naninirahan si Rizal sa kanyang bahay sa Talisay,
isang kilometro ang layo mula Dapitan. Kasama niya roon ang kanyang ina, mga kapatid na
sina Narcisa at Trinidad, at ilang pamangkin. Ang masaya nilang pamumuhay ay ginambala
ng isang kakatwang insidenteng kinasangkutan ng isang espiya ng mga prayle. Ang espiyang
ito ay sinasabing nagngangalang "Pablo Mercado" at diumano ay kamag-anak siya kaya
dinalaw niya si Rizal sa bahay nito noong gabi ng Nobyembre 3, 1893. Ipinakilala niya ang
sarili bilang kaibigan at kamag-anak, nagpakita pa siya ng isang larawan ni Rizal, at isang
pares ng butones na may inisyal na "P. M." (Pablo Mercado) bilang tanda ng kanyang pagiging
kaanak ng mga Rizal.

Sa kanilang pagkukuwentuhan, inalok ng bisita ang kanyang serbisyo bilang

tagapagdala ng mga liham ni Rizal sa mga makabayang nasa Maynila. Si Rizal na may matalas
na pandamdam ay kaagad na nagduda. Gusto sanang palayasin ni Rizal ang impostor ngunit
alam niya ang kanyang tungkulin bilang maybahay at isinasa-alang-alang din niya ang
pagkalalim ng gabi at malakas na ulan kaya inanyayahan pa niya ito na tumigil na muna sa
kanyang bahay ng gabing iyon. At maagang-maaga kinabukasan, pinaalis na niya ito.

Pagkaalis ng kanyang impostor na kamag-anak ay pinagtuunan ng pansin ni Rizal ang

mga gawain niya sa araw-araw, kinalimutan ang insidente ng nakaraang gabi. Ngunit napag-
alaman niyang ang impostor ay nasa Dapitan pa, ipinamamalita sa Iahat na siya'y kamag-
anak ni Dr. Rizal. Nagalit si Rizal at nagtungo siya sa comandancia at ipinaalam ang
pangyayari kay Kapitan Juan Sitges (na humalili kay Kapitan Carnicero noong Mayo 4, 1893,
bilang komandante ng Dapitan). Kaagad na ipinag-utos ni Sitges na dakpin si "Pablo
Mercado" at inutusan si Anastacio Adriatico na imbestigahan ito.

Nalaman ang katotohanan sa imbestigasyon. Ang totoong ngalan ni "Pablo Mercado"

ay Florencio Namanan. Siya ay katutubo ng Cagayan de Misamis, binata, at mga 30 taong
gulang. Inupahan siya ng mga prayleng Rekoleto para isagawa ang isang lihim na misyon sa
Dapitan—ang ipakilala ang sarili kay Rizal bilang kaibigan at kamag-anak nang sa gayon ay
matiktikan nila ang mga ginagawa ni Rizal, at makakuha ng mga liham at sulatin ni Rizal na
mag-uugnay sa kanya sa kilusang rebolusyonaryo. Nakapagtatakang biglang ipinatigil ni
Sitges ang imbestigasyon at pinawalan ang espiya. Kaagad din niyang ipinadala ang kanyang
opisyal na ulat kay Gobernador Heneral Blanco, na mahigpit na nagtago sa mga
dokumentong ito. Si Rizal, na nagulat sa takbo ng mga pangyayari, ay humiling ng kopya ng
ulat hinggil sa imbestigasyon, ngunit hindi pinaunlakan ni Sitges ang kanyang kahilingan.
Ang mga dokumentong ito ay nakatago at iniingatan ngayon sa Biblioteca Nacional sa Madrid
at masasabing nagtataglay ito ng ilang misteryosong ulat.

Ang mga dokumento hinggil sa nabigong misyon ng espiya ng mga prayle ay

nabanggit ng tatlong mananalambuhay ni Rizal—sina Retana (1907), Palma (1949), at Jose
Baron Fernandez (1982). Ngunit wala sa kanila ang tunay na sumipi sa isa pang
dokumentong masasabing mas mapagkakatiwalaan hinggil sa paglalahad ng tunay at buong
pangyayari. Ito ang liham ni Rizal sa kanyang bayaw na si Manuel T. Hidalgo, isinulat sa
Dapitan, noong Disyembre 20, 1893:
Sa mahal kong bayaw na si Maneng;

Hindi ako nakasulat sa iyo dahil sa kakulangan ng

panahon, ang bangka ay kaagad na pumalaot nang hindi namin
inaasahan.

Hinggil kay Pablo Mercado, nagpunta siya rito at

ipinakilala ang sarili na isang magalang na kaibigan nang sa gayon
ay mapasakamay niya ang aking mga liham, sulatin, atbp. ngunit
natuklasan ko agad ang kanyang panloloko. Kungdi ko man siya
binastos at pinalayas, ito ay dahil gusto kong maging mabuti at
magalang kaninuman. Isa pa, umuulan nang malakas noon kaya
nga pinatulog ko pa siya rito, at pinaalis na lamang kinabukasan
nang umaga. Hahayaan ko na lamang sana siya ngunit ang
damuho ay palihim na ipinamamalita na siya raw ay aking pinsan
o bayaw kaya isinumbong ko siya sa Komandante na nagpaaresto
sa kanya.
 Natuklasan sa kanyang pahayag na siya ay ipinadala ng
mga Rekoletos na nagbigay sa kanya ng P72, at nangakong
dadagdagan pa ito kapag nagtagumpay siya sa pagkuha sa akin ng
aking liham para sa ilang tagariyan sa Maynila. Sinabi pa ng
damuho na siya ay pinsan ng isang G. Litonjua, anak ni Luis
Chiquito, na ayon sa kanya, ay bayaw ni Marciano Ramirez. Gusto
niyang sulatan ko ang mga ginoong ito. Nagdala pa siya ng aking
larawan, at sabi niya ay ibinigay ito ng isang G. Legaspi ng Tondo
o San Nicolas, hindi ko na matandaan. Mukhang galing siya sa
isang mabuting pamilya ng Cagayan de Misamis. Mag-ingat ka sa
kanya, matangkad siya, medyo matipuno ang pangangatawan,
medyo singkit, maitim, balingkinitan, malapad ang mga balikat, at
magaspang kumilos. Malakas siyang manigarilyo, mahilig
dumura, at may manipis na labi.

……………………………

Maligayang Pasko at Masayang Bagong Taon.

Ang iyong bayaw na nagmamahal sa iyo,

(Lagda) Jose Rizal

Batay sa mga ulat na ito, ang insidente ng lihim na misyon ni “Pablo Mercado" sa
Dapitan ay hindi isang “Pagtatangkang Pagpaslang kay Rizal." Ito ay isa lamang pang-
eespiyang pakana ng mga prayle.

Bilang Manggagamot sa Dapitan. Nanggamot din si Rizal sa Dapitan. Marami

siyang naging pasyente, ngunit karamihan ay dukha kaya binibigyan na lamang niya ang mga
ito ng libreng gamot. Sa kanyang kaibigan sa Hong Kong, si Dr. Marquez, isinulat niya: "Narito
ang pagkahirap-hirap na mga pasyente kaya kailangang walang bayad pati na ang mga gamot
nila." Gayunman, may pasyente siyang maykaya kaya nakatatanggap din siya ng mainam na
bayad para sa panggagamot niya.

Noong Agosto 1893, dumating sa Dapitan ang kanyang ina at kapatid na si Maria at
doon nanirahan sa kanya ng isang taon at kalahati. Inoperahan niya ang kanang mata ng
kanyang ina. Naging matagumpay ang operasyon, ngunit sa kabila ng mga paalala ng anak,
tinanggal ni Doña Teodora ang benda sa kanyang mata kaya naimpeksiyon ito. Kaya nasabi
ni Rizal kay Hidalgo, ang kanyang bayaw: "Ngayo'y nauunawaan ko na kung bakit di dapat
gamutin ng isang doktor ang sarili niyang pamilya.” Sa kabutihang palad, nagamot ang
impeksiyon sa mata ni Doña Teodora, salamat sa husay ng kanyang anak bilang
manggagamot sa mata, at muli siyang nakakita.

Ang husay ni Rizal bilang manggagamot, lalo na sa mata, ay kumalat sa maraming

lugar. Marami siyang pasyenteng nagmula sa iba't ibang bahagi ng Pilipinas—mula Luzon,
Bohol, Cebu, Panay, Negros, at Mindanao—at kahit pa sa Hong Kong. Isang mayamang
Pilipinong pasyente, si Don Ignacio Tumarong, ay muling nakakita dahil sa panggagamot ni
Rizal; at bilang pasasalamat ay binayaran siya ng P3,000. Isa pang mayamang pasyente, isang
Ingles, ang nagbayad ng P500. Si Don Florencio Azacarraga, mayamang asyendero mula
Aklan, ang nagamot rin, at binayaran niya si Rizal ng isang kargada ng asukal.

Bilang manggagamot, naging interesado si Rizal sa katutubong medisina at sa gamit

ng mga halamang-gamot. Pinag-aralan niya ang mga halamang-gamot sa Pilipinas at mga
gamit nito. Sa mahihirap na pasyente na hindi kayang bumili ng gamot, ito ang kanyang
inirereseta.

Sistemang Patubig sa Dapitan. Si Rizal ay may titulong pagka-agrimensor na

nakuha niya mula sa Ateneo. Dinagdagan pa niya ang kanyang kaalaman dito sa
pamamagitan ng pagbabasa ng mga aklat tungkol sa inhenyeriya. Sa Dapitan, nagamit niya
ang kaalaman sa inhenyera nang magpatayo siya ng isang sistemang patubig na magbibigay
ng malinis na inumin sa taumbayan.

Ang mga inhinyero nga ngayon ay humahanga sa pagkakagawa ni Rizal ng ganoong

sistema ng patubig dahil alam nila ang kakulangan nito sa kagamitan at pondong pinansiyal.
Kahit na walang tulong mula sa pamahalaan, nagtagumpay si Rizal sa pagbibigay ng isang
magandang sistemang patubig sa Dapitan.

Isang Amerikanong inhinyero, si Ginoong H.F. Cameron, ang pumuri sa talinong ito ni
Rizal:

Isa pang bantog at kilalang sistemang patubig ay yaong nasa Dapitan,

Mindanao, na ginawa ni Dr. Rizal habang siya’y desterado ng mga awtoridad
na Espanyol sa bayang iyon ... Ang patubig ay nagmumula sa batis sa
kabundukang nasa kabila ng ilog mula Dapitan at nilalandas ang bayan.
Kung isasa-alang-alang na hindi gumamit si Dr. Rizal ng dinamita para
pasabugin ang batuhang bundok, wala rin naman siyang iba pang kagamitan,
liban na lamang sa kanyang angking talino, talaga namang mapapahanga ka
sa taong ito, na kahit na hindi umaayon ang mga kondisyon, ay may tapang
at lakas na loob sa pagpagawa ng isang patubig na ang pansahig ay mga
baldosang pambubong, na tinakpan ng kongkretong gawa sa apog mula sa
sinunog na korales. Ang haba ng tubigan ay ilang kilometro rin, at paikot-
ikot ito sa malalaking bato, sa pamamagitan ng mga tubong kawayan na
tinutungkuran ng mga bato o ladriyong pantalan, patungo sa mga deposito.

Mga Proyektong Panlipunan para sa Dapitan. Nang dumating si Rizal sa

Dapitan, nagpasiya siyang pauunlarin ito, sa tulong ng mga talinong biyaya sa kanya ng Diyos,
at gigisingin ang kamulatang pansibika ng taumbayan nito. Isinulat niya kay Padre Pastells:
"Gusto kong magawa ang Iahat ng kaya kong gawin para sa bayang ito.”

Bukod sa pagpapatayo ng unang sistemang patubigan dito, gumugol din siya ng ilang
buwan para alisin ang mga latiang nagiging sanhi ng malaria sa Dapitan. Bilang isang
manggagamot na nagsanay sa Europa, alam niyang kumakalat ang malaria dahil sa mga
lamok na naninirahan sa mga basang lugar.

Ang P500 ibinayad sa kanya ng pasyente niyang Ingles ay ginamit niya para
magkaroon ng sistemang pang-ilaw ang Dapitan. Ang sistemang pang-ilaw noon ay binubuo
ng mga lamparang langis ng niyog na inilalagay sa madidilim na lugar ng Dapitan. Ang
elektrisidad ay hindi pa nakararating sa Pilipinas. Noon lamang 1894 nang magkaroon ng
elektrisidad ang Maynila.

Isa pang proyektong pangkomunidad ni Rizal ay ang pagpapaganda ng Dapitan. Sa

tulong ng kanyang kaibigan at dating guro, si Padre Sanchez, naipaayos niya ang plasa ng
bayan nang lalo itong mapaganda. Biro pa nga niya na mas mainam kung kaya nitong
"karibalin ang pinakamaganda sa Europa." Sa harap ng simbahan, gumawa sina Rizal at
Padre Sanchez ng isang malaking mapa ng Mindanao. Ang mapang ito ay makikita pa rin sa
plasa ng Dapitan.

Si Rizal bilang Guro. Mula pagkabata, batid ni Rizal ang kahalagahan ng mabuting
edukasyon. Sa kanyang mga paglalakbay, pinag-aralan niya ang sistemang pang-edukasyon
ng mga makabagong bansa. Siya mismo ay nagplanong magtatag ng isang modernong
kolehiyo sa Hong Kong para sa Pilipinong kalalakihan nang sa gayon ay maisanay niya ang
mga ito sa mga modernong konsepto, na noo’y hindi pa kilala sa Pilipinas.

Nagkaroon siya ng pagkakataong magamit ang mga ideya niya sa edukasyon nang
mapatapon siya sa Dapitan. Noong 1893, itinatag niya ang isang paaralan na tumagal
hanggang sa matapos ang kanyang destiyero noong Hulyo, 1896. Nagsimula siya sa tatlong
mag-aaral, at habang tumatagal, naging 16, at kinalaunan, 21 ang kanyang mga estudyante.
Sa kanyang liham kay Blumentritt noong Marso 13, sinabi ni Rizal na mayroon siyang 16 na
mag-aaral at ang mga ito ay walang matrikula. Sa halip, sila ang nagtatrabaho sa kanyang
halamanan, bukid, at mga proyektong pangkomunidad.

Tinuruan ni Rizal ang mga batang lalaki ng pagbasa, pagsulat, mga wika (Espanyol at
Ingles), heograpiya, kasaysayan, matematika (aritmetika at heometriya), gawaing
industriyal, pag-aaral sa kalikasan, mga moral, at gymnastics. Sinanay niya ang mga ito sa
pangongolekta ng mga ispesimen ng mga halaman at hayop, magmahal sa anumang gawain,
at kung paano "kumilos na tulad ng lalaki."

Ang klase ay ginaganap mula 2:00 hanggang 4:00 ng hapon. Si Rizal, na siyang guro,
ay nakaupo sa duyan habang ang mag-aaral niya ay nakaupo sa isang mahabang bangko. Sa
isang araw, ang mga aralin ay tinatalakay sa Espanyol; sa susunod na araw, sa Ingles. Tulad
sa Ateneo, ang pinakamahusay na mag-aaral ay tinatawag na “emperador" at nakaupo siya
sa puno ng bangko; ang pinakamahina naman ay nasa kabilang dulo ng bangko.

Kapag rises, nagsisiga ang mga mag-aaral para maitaboy ang mga insekto, nagtatabas
ng mga puno, at naglalagay ng pataba sa lupa.
 Kapag walang klase, hinikayat ni Rizal ang mga bata na maglaro para mapalakas ang
kanilang katawan. May gymnastics, wrestling, boksing, paglangoy, arnis, at pamamangka.

"Himno para sa Talisay.” Nagturo si Rizal sa kanyang paaralan sa kanyang

tahanan sa Talisay, malapit sa Dapitan, kung saan naroon din ang kanyang bukid at ospital.
Ang paborito niyang lugar doon, na kasama ang mga estudyante niyang lalaki, ay sa ilalim ng
puno ng talisay na siyang pinagmulan ng ngalan ng lugar. Bilang parangal sa Talisay, sinulat
niya ang isang tulang may pamagat na "Himno para sa Talisay" na inaawit ng kanyang mga
mag-aaral.

“Himno para sa Talisay”

Sa Dapitan, mabuhanging dalampasigan

At mga batong nasa kabundukan
Iyon ang trono mong tahanang matatag,
Kabataan nati'y doon nagdaan
Sa mga parang mong puno ng bulaklak,
At iyong halamang silbing lilim sa’min,
Itong aming diwa'y napapatalas,
Habang kaluluwa’t katawa'y gumaganap.

Kami ang kabataang di pa nagtatagal sa daigdig

Ngunit mga kaluluwa'y malaya na sa dusa;
Maging matatag, malalakas na lalaki tayo kinabukasan,
Na magbabantay sa mga karapatan ng ating pamilya.
Mga batang lalaking walang kinatatakutan,
Kulog man, daluyong, o ulan
Mabilis ang kamay, matatag ang kalooban
Sa panganib, kami’y lalaban.

Sa mga laro, buhangi’y hahalu-haluin

Mga kuweba at kabutuhan, lilibutin
Sa batuhan, gagawa ng tahanan,
Lahat ng lugar kayang abutin
Kadiliman man o gabi
Di kayang manakot, ni manindak
Si Satanas ma’y di makaiimbento
Buhay o kamatayan? Harapin natin ito!

"Talisayan," tawag nila sa atin!

Malalakas na kaluluwa sa mumunting katawan
Dito sa Dapitan at iba pang bayan
Walang talisay na tulad nito'y kung tumaas
Di maihahambing sa'ting imbakan.
Ating lusungan, dagat na malalim!
Walang bangka sa mundo'y iikot
Para sa sandaling ating-atin lamang.
 Mga agham, ating pinag-aaralan;
Kasaysayan ng ating Inang Bayan;
Sa tatlong wika o apat ma'y bihasa;
Dulot ay katwiran at pananampalataya.
Ating mga kamay, minsa’y nakagagawa
Ang layag at gawain ng espada at panulat,
Ang maso ng mason sa lalaking malakas
Mga kasama at mga baril at espada.

Mabuhay, mabuhay, O madahong Talisay!

Sama-sama kaming sa’yo nagpupugay
Makinang na bituin, at tanging yaman namin.
Diwa ng ating kabataan at pang-alo nito
Ang labanan, bawat isa’y hinihintay
Sa pagdurusa at kagipitan,
Iyong alaala ay kahali-halina,
At sa puntod, iyong ngalan, iyong katahimikan.

KORO

Mabuhay, O Talisay!
Matatag at matibay
Laging inspirasyon,
Lakad na maginoo.
Mga bagay, sa lahat ng lugar
Sa dagat, lupa, at hangin
Ikaw ang mangingibabaw.

Mga Kontribusyon sa Agham. Sa Mindanao, nakakita si Rizal ng mayaman na

lupain para sa pangangalap ng mga ispesimen. Sakay ng kanyang baroto at kasama ang ilang
estudyante, ginalugad nila ang gubat at baybay-dagat, naghahanap ng mga ispesimen ng mga
insekto, ibon, ahas, butiki, palaka, kabibi, at halaman. Ipinadala niya ang mga ispesimen sa
museo ng Europa, lalo na sa Museo ng Dresden. Bilang kabayaran sa mahahalagang
ispesimen na ito, pinadalhan siya ng mga siyentipikong Europeo ng mga aklat pang-agham
at instrumento sa pag-oopera.

Sa apat na taon ng pagkakapatapon sa kanya sa Dapitan, nakalikom si Rizal ng

mayaman na koleksiyon ng konkolohiya na binubuo ng 346 na kabibi na kumakatawan sa
203 species.

Nakatuklas siya ng ilang pambihirang ispesimen na ang ngalan ay isinunod sa kanya

ng mga siyentipiko. Kabilang dito ang Draco rizali (lumilipad na butiki), Apogonia rizali
(maliit na uwang), at Rhacophorus rizali (kakaibang palaka).

Nagsagawa rin si Rizal ng mga pag-aaral sa antropolohiya, etnograpiya, arkeolohiya,

heolohiya, at heograpiya, gaya ng ipinakikita ng kanyang napakaraming liham sa mga
kaibigang siyentipiko sa Europa. Talagang walang hangganan ang kanyang talino sa
siyensiya.
 Pag-aaral sa Wika. Isinilang na linggwista, ipinagpatuloy ni Rizal ang kanyang
pag-aaral sa mga wika. Sa Dapitan, natuto siya ng Bisaya, Subanum, at mga wikang Malay.
Sumulat siya ng isang gramatikong Tagalog, gumawa ng paghahambing sa mga wikang
Bisaya at Malayo, at pinag-aralan ang mga wikang Bisaya (Cebuan) at Subanum.

Noong Abril 5, 1896, huling taon ng kanyang destiyero sa Dapitan, sumulat siya kay
Blumentritt: "Alam ko nang magsalita ng Bisaya at maayos naman ako sa wikang ito;
gayunman, kailangan ko pa ring matutunan ang iba pang diyalekto ng Pilipinas.” Sa
panahong ito, maihahanay na si Rizal sa mahuhusay na linggwista sa buong daigdig.
Marunong siya ng 22 wika: Tagalog, Ilokano, Bisaya, Subanum, Espanyol, Latin, Griyego,
Ingles, Pranses, Aleman, Arabiko, Malay, Hebreo, Sanskrit, Olandes, Catalan, Italyano, Tsino,
Nipponggo, Portuges, Swisa, at Ruso.

Mga Gawaing Masining. Ipinagpatuloy din ni Rizal ang kanyang mga masining
na gawain. Sa pamamagitan ng kanyang talino sa pagpinta, natulungan niya ang mga Madre
ng Kawanggawa sa paghahanda ng altar ng Mahal na Birhen sa kanilang kapilya. Para
makatipid, ang ulo ng imahen ay "binili mula sa ibang bayan." Ang damit, na nagkukubli sa
buong katawan ng imahen, liban sa paa, na nakatayo sa isang globo na pinalilibutan ng ahas
na may mansanas sa bibig, ay ginawa ng mga madre. Si Rizal ang gumawa ng kanang paa ng
imahen, mansanas, at ulo ng ahas. Siya rin ang nagdisenyo ng magarang kurtina, na sa ilalim
ng kanyang pangangasiwa ay ipininta ng isang pintor na madre.

Iginuhit din ni Rizal ang ilang tao at bagay sa Dapitan na nakaakit sa kanya. Iginuhit
niya, halimbawa, ang tatlong kakaibang nakaakit sa kanya. Iginuhit niya, halimbawa, ang
tatlong kakaibang uri ng hayop—ang butiki, palaka, at uwang—na natuklasan niya. Gumuhit
din siya ng maraming isdang nahuhuli sa katubigan ng Dapitan.

Isang araw noong 1894, ilan sa mga mag-aaral niya ang lihim na nagtungo sa Dapitan
sakay ng isang bangka mula Talisay; isang tuta ng Syria (aso ni Rizal) ang nagtangkang
sumunod sa kanila at nakain ito ng buwaya. Pinagalitan sila ni Rizal dahil hindi nila sinunod
ang kanyang biling huwag pupunta sa bayan nang wala siyang pahintulot. At kung di rin dahil
sa ginawa nila, di-namatay ang tuta at di-nagdadalamhati ang ina nito. Para bigyang-diin ang
aral ng karanasang ito, gumawa si Rizal ng isang istatwa ng isang buwayang pinapatay ng
isang aso bilang paghihiganti sa tutang namatay, at tinawag niya itong "Paghihiganti ng Ina."

Ilan pang nililok ni Rizal ay ang rebulto ni Padre Guerrico (isa sa mga guro niya sa
Ateneo), istatwa ng isang batang babaing pinamagatan niyang "Ang Batang Babae ng
Dapitan," kahoy na lilok ni Josephine Bracken (kanyang asawa), at ang rebulto ni San Pablo
na ibinigay niya kay Padre Pastells.

Si Rizal bilang Magsasaka. Sa Dapitan, naglaan si Rizal ng malaking panahon sa

agrikultura. Bumili siya ng 16 na ektarya ng lupa sa Talisay, kung saan niya itinayo ang
kanyang bahay, paaralan, at ospital. Nagtanim siya rito ng kakaw, kape, tubo, niyog, at
punong namumunga. "Ang lupa ko," isinulat niya sa kapatid na si Trinidad," ay kalahating
oras ang layo mula sa dagat. Napakaganda rito. Kung ikaw at ating mga magulang ay
maninirahan dito, magpapatayo ako ng malaking bahay na matitirhan nating lahat.”
Kinalaunan, bumili pa siya ng lupain hanggang sa umabot sa 70 ektarya ang pag-aari niyang
tinamnan ng 6,000 puno ng abaka, 1,000 puno ng niyog, at maraming punong namumunga,
tubo, mais, kape, at kakaw.

Sa kanyang bukirin, ipinakilala ni Rizal ang mga modernong paraan ng agrikultura na

natutunan niya sa Europa at Amerika. Tinutulungan siya ng kanyang mag-aaral sa mga
gawain sa araw-araw. Hinikayat niya ang mga magsasaka sa Dapitan na iwaksi na ang
sinaunang paraan ng pagsasaka at gamitin ang modernong paraan ng agrikultura. Nag-
angkat siya ng mga makinarya mula sa Estados Unidos.

Pinangarap ni Rizal na magtatag ng isang kolonyang agrikultural sa sitio ng Ponot,

malapit sa Lawang Sindagan, kung saan malakas ang daloy ng tubig at mainam ang pasilidad
na pantalan. Naniniwala siyang magandang lugar ito para tamnan ng kape, kakaw, niyog, at
mag-alaga ng mga baka. Inanyayahan niya rito ang mga kamag-anak at kaibigan niya, lalo na
yaong mga taga-Calamba, na magtungo sa pinaplano niyang kolonyang agrikultural.
"Magtatatag tayo ng bagong Calamba,” isinulat niya kay Hidalgo, ang kanyang bayaw. Sa
kasamaang palad, hindi natupad ang pangarap na ito dahil hindi ito itinaguyod ng
pamahalaan.

Si Rizal bilang Negosyante. Bukod sa pagsasaka, naging negosyante rin si Rizal.

Sa pakikipagsosyo kay Ramon Carreon, isang negosyante sa Dapitan, naging matagumpay
sila sa mga industriya ng pangingisda, kopra, at abaka. Inanyayahan niya ang kanyang mga
kamag-anak na magpunta sa Mindanao, dahil "mayroong malawak at tamang-tamang
larangan sa pagnenegosyo" sa isla. Sinabi niya kay Saturnina na sa Dapitan ay maaari siyang
magnegosyo ng mga tela, alahas, at abaka.

Sa liham niya kay Hidalgo noong Enero 19, 1893, ipinahayag niya ang kanyang plano
na mapaunlad ang industriya ng pangingisda ng Dapitan. Sinabi niya na ang bayan ay may
magandang dalampasigan tulad ng sa Calamba, at sagana sa isda ang dagat; gayunman, ang
mga mangingisda, na sinauna pa ang paran ng pangingisda, ay kaunti lamang ang huli. Kaya
inatasan niya si Hidalgo na hanapan siya ng mabibiling malaking lambat para sa pangingisda
at padalhan siya ng dalawang mahuhusay na mangingisdang taga-Calamba na magtuturo sa
mga taga-Dapitan ng mas mainam na paraan ng pangingisda.

Ang pinakamatagumpay na negosyo ni Rizal sa Dapitan ay sa industriya ng abaka. Sa

isang pagkakataon, nakapagluwas siya ng 150 paldo ng abaka sa dayuhang kompanya sa
Maynila, at tumubo siya at kanyang kasosyo nang malaki. Bumili siya ng abaka sa Dapitan sa
halagang P7 at 4 na reales para sa isang pikul, at ibinenta niya ito sa Maynila ng P10 at 4 na
reales, kaya tumubo siya ng P3 bawat pikul. Sa kanyang liham kay Blumentritt noong Hulyo
31, 1894, sinabi niya: "Upang magpalipas ng oras at matulungan ang mga tagarito, naging
mangangalakal na ako. Bumili ako ng abaka at ipinaluwas ito sa Maynila. Kinasihan ako ng
kapalaran ngayong buwan. Tumubo ako ng P200 sa isang iglap.”
 Noong Mayo 14, 1893, itinatag ni Rizal ang negosyo nila ni Ramon Carreon
(negosyante sa Dapitan) sa paggawa ng apog. Ang kanilang pagawaan ng apog ay
nakagagawa ng mahigit na 400 bag ng apog buwan-buwan.

Para mabali ang monopolyo ng mga Tsino sa pagnenegosyo sa Dapitan, itinatag ni

Rizal noong Enero 1, 1895 ang Asosasyong Kooperatiba ng mga Magsasaka ng Dapitan. Ayon
sa konstitusyon nito, na siya rin ang sumulat, ang mga layunin ng kooperatiba ay “mapaunlad
ang mga produktong agrikultural, makakuha ng mas magandang pamilihan para sa mga
produkto, mangolekta ng pondo para sa pamimili, at matulungan ang mga prodyuser at
manggagawa sa pagtatatag ng isang tindahan kung saan makabibili ng mga pangunahing
bilihin sa mababang presyo.”

Si Rizal bilang Imbentor. Isang bagay na di alam ng marami ay ang

katotohanang si Rizal ay isa ring imbentor. Maaalalang noong 1887, habang nagsasanay ng
medisina sa Calamba, naimbento niya ang lighter ng sigarilyo na iniregalo niya kay
Blumentritt. Tinawag niya itong "sulpukan." Ang kakaibang lighter na ito ay gawa sa kahoy.
"Ang mekanismo," sabi ni Rizal, "ay batay sa prinsipyo ng hanging may presyon."

Sa Dapitan, naimbento niya ang isang makinaryang gawaan ng ladrilyo. Ang makinang
ito ay kayang gumawa ng 6,000 ladrilyo araw-araw. Kaya isinulat ni Rizal kay Blumentritt
noong Nobyembre 20, 1895: "Bumuo ako ng isang kahoy na makinang gawaan ng mga
ladrilyo, at naniniwala akong makagagawa ito ng humigit-kumulang 6,000 ladrilyo sa isang
araw ... Noong ako ay nasa Belhika, nakita ko ang paggawa ng ladrilyo nang walang hurno, at
sa pagbisita ko sa Baden, nakita ko ang pagpaparami ng ladrilyo. Sa palagay ko, sa Bohemya,
gumagawa sila ng ladrilyo na ibang pamamaraan; kung gayon man, maaari bang ipaalam mo
sa akin kung paano hinuhurno ang mga ladrilyo nang walang gaanong aksaya.”

"Mi Retiro," Noong Pebrero 1895, nagbalik sa Maynila si Doña Teodora, na muli
nang nakakakita. Sa matagal niyang paninirahan sa Dapitan, nakita niya kung gaano kaabala
ang kanyang matalinong anak at nanghihinayang siya na napabayaan nito ang pagsulat. Kaya
hinilingan ng ina ang anak na sumulat muli ng tula.

Bilang pagbibigay sa ina, sinulat ni Rizal ang napakagandang tula tungkol sa payapa
niyang buhay bilang desterado at ipinadala niya ito sa kanyang ina noong Oktubre 22, 1895.
Ang tulang ito ay "Mi Retiro" na sinasabi ng mga kritiko na isa sa pinakamahusay na isinulat
ni Rizal. Ito ang kanyang tula.

Ang Aking Pamamahinga

Sa dalampasigan kung saan pino ang buhangin

Sa paanan ng bundok, na nilatagan ng lunti
Doo'y itinayo ang munti kong bahay sa saganang lilim;
Mula sa gubat, naghahanap ng kapayapaa't katahimikan.
Pahinga sa pagal na utak at katahimikan sa puso’t damdamin.
Ang atip ng bubong ay abang pawid, sahig ay kawayan.
Mga haligi't poste'y mula sa kahoy na magaspang;
Sa kubo kong ito lahat ay walang kahalagahan,
Mas mabuti pang humimlay sa kandungan ng kabundukan
Na abot ng bulong at awit ng dagat sa dalampasigan.

Mula sa gubat may batis na umaawit

Nakikipaglaro sa batuhan, at sa pag-ikit,
Bagong batis, susungaw mula sa kawayan;
Sa katahimikan ng dilim, bubulung-bulong,
Sa init ng araw, kristal na bukal mapalulundag.

Langit ay payapa, banayad ang agos,

Taginting ng kanyang gitara, di matatapos;
Agos di papipigil, sa ulang todo ang buhos
Sa nakahambalang na bato, bumubula, kumukulo
Umuungol walang kawawaan, sa dagat patakbo.

Sa ungol ng aso, sa awit ng ibon,

At sa kalaw na paos ang tinig;
Ni boses ng palalo ay di marinig;
Aking isip at pagkilos ay guguluhin;
Tanging ang gubat ang aking kapiling.

Ang dagat, o, ang dagat, para nga sa'kin,

Ngunit pag dumaluhong, mundo’y hahatiin;
Ngiti niya sa umaga, siya ang dulot sa'kin,
Kung sa dilim, pananalig ay manimdim,
Kanyang bulong ay ihahatid sa'kin.

Sa gabi, dakilang palabas ng kahiwagaan,

Libu-libong liwanag, ihahasik sa kawalan,
Mula sa makinang na langit, may sasabog,
Habang ang agos ay mapabubuntong-hininga--
Alamat na naglaho sa kanilang paglalakbay.

Kwento'y tungkol sa unang dating na silahis,

At sa mundo ang liwanag ay nagsipaglaro;
Mula sa wala, ang kinapal ay dumami
Sa kalaliman, sa kapatagan, maging sa gubat
Basta’t maabot ng halik na nagbibigay-buhay.

Ngunit kung sa gabi’y hanging mailap ay magising,

At ang alon sa kanyang galit ay lulundag,
Mula sa hangi'y may sigaw sa isip ko’y maninindak;
Mga tinig na nagdarasal sa salit ng awit at ungol
Ng pananaghoy ng kaluluwang naipit sa ilalim.
Mula sa taghoy ng kabundukan,
Mga puno'y nanginig, halama’y nangatog,
Lahat doo'y sa pagkabalisa’y umungol,
Sa paanyaya ng mga ulilang kaluluwa
Na sila’y saluhan sa pista ng kamatayan.

Sa ligalig, takot, sa gabi'y may bumulong,

Sa dagat, bughaw, lunting apoy ang sumulong;
Ngunit sa umaga’y kapayapaan umusbong,
Matatapang na mangingisda'y sinalubong
Nanahimik ang lunday, pati na ang alon.

Ganyan nga ang takbo ng buhay kong nag-iisa;

Mula nang maitaboy sa mundong dati'y kakilala,
Kapalaran ko'y aking binubulay-bulay;
Bahaging limot na, ang lumot na ang papawi,
Nang maikubli sa sangkatauhan, ‘tong mundong akin.

Nabubuhay ako sa pagmamahal ng mga iniwan

At di malilimot ang kanilang mga ngalan;
May mga nagsipaglayo; may nagsipagpanaw;
Ngayo’y magkakaisa kung aking babalikan
Ang ating nakaraang di kayang lagutin.

Dahil sa isang kaibigang laging kapiling,

Sa gitna ng lungkot, sigla siya sa'king damdamin;
Habang sa lalim ng gabi, nagdarasal, nagbabantay,
Kasa-kasama ko sa pagkakatapong malungkot isipin
Aking pananalig kanyang pasisiglahin.

Sa aking pananalig, inaasahang kuminang

Sa araw na maghahari sa lakas yaring isipan;
Kung lumipas din itong kamataya’t karahasan.
May ilang tinig na sisigaw, dala ng kaligayahan
Sa tagumpay ng matwid nating awitan.

Nakikita ko ang langit, makinang, maaliwalas

Gaya noong aking bukuin sa hagap ng aking pagmalas;
Dama ko ang hanging itong humalik sa noo’y nananakit
Dama ko rin ang apoy, nag-aalab, nagpapainit
Sa dugong gulung-gulo’y ito’y pampagising.

Nilalanghap ko ang simoy ng hangin dito'y marahil nagdaan

Sa mga ilog, mga bukirin nitong bayang sinilangan;
At nawa’y sa pagbalik ay kanilang hatid sa akin
Buntong-hininga ng mahal kong malayo sa’king piling--
Matatamis na bulong mula sa pag-ibig na unang akin.
 Makita ang buwang marilag sa langit na abuhin
Malungkot na kaisipan, sa puso ko’y dadamhin;
Naaalala ang tapat nating sumpaan.
Sa bukid, sa dalampasigan, sa harding bulaklakin
Pasulpot-sulpot na tuwa, nanahimik, buntong-hininga.

Paruparong naghahanap ng bulaklak at liwanag,

Malalawak na lupain, laman ng kanyang isip;
Musmos pa'y tahanan at pag-ibig nilisan na,
Naglalayag nang lumaya’t walang bumabagabag—
Kaya pinili'y dayuhang lupa at doo'y nagsaya.

Tulad ng ibong nangungulila't nanghihina

Sa tahanan ng ama, mga minamahal ay binalikan,
Ngunit may sigwang malakas, ugong animo'y halimaw
Kaya aking bagwis ay nasugatan, sa tahana’y di na nakabalik
Pagtitiwala’y ibinenta ko at ang guho’y sinunog ko.

Pinalayas sa lupang sadya kong sinasamba.

Kapalaran ko'y madilim, ni kanlungan ay wala;
Na muling susungaw sa aking panaginip,
Tanging yaman ng buhay kong puno ng hapis.
Pananalig ng kabataa’y tapat at malinis.

Ngunit di sintanda, puno pa ng buhay at sigla,

Aasa ka pa ba sa walang kamatayang gantimpala;
Mas malungkot ka ngayon; bakas sa mukha mong nagmamahal,
Gayong nananatiling tapat ang mapupusyaw na gatla
Na tanda ng katapatan kailangan mong bantayan.

Alay mo ngayo’y panaginip nang lungkot ay mapawi

Panahon ng kabataan ko'y sa’yo muling pasisilip;
Kaya salamat, o sigwang biyaya ng langit sa akin,
Batid mong kailangang magwakas na yaring kabaliwan
At ako’y magbalik na sa mahal na lupang sinilangan.

Sa dalampasigan kung saan pino ang buhangin

Sa paanan ng bundok, na nilatagan ng lunti
Doo’y itinayo ang munti kong bahay sa saganang lilim;
Mula sa gubat, naghahanap ng kapayapaa’t katahimikan.
Pahinga sa pagal na utak at katahimikan sa puso’t damdamin.

Si Rizal at si Josephine Bracken. Sa kalaliman ng gabi pagkaraan ng kabigatan

ng gawain sa araw, madalas ding nalulungkot si Rizal. Hinahanap-hanap niya ang kanyang
pamilya at iba pang kamag-anak, mga kaibigan sa dayuhang lupa, ang kahali-halinang buhay
sa mga lungsod sa Europa, at masasayang araw sa Calamba. Ang pagkamatay ni Leonora
Rivera noong Agosto 28, 1893 ay nag-iwan ng malaking puwang sa kanyang puso. Kailangan
niya ng isang taong makapagpapasaya sa kanya sa pagiging malungkot na desterado.
 Sa awa ng Diyos, ang "taong ito" ay dumating sa Dapitan, na parang silahis ng araw na
humawi sa kanyang malungkot na diwa. Siya si Josephine Bracken, isang Irlandes na 18 taong
gulang, "balingkinitan, may buhok na kulay kastanyas, asul ang mga mata, simpleng
manamit, at masayahin." Siya ay isinilang sa Hong Kong noong Oktubre 3, 1876 kina James
Bracken, korporal sa himpilan ng mga Ingles, at Elizabeth Jane MacBride. Namatay ang
kanyang ina sa panganganak, at inampon siya ni G. George Taufer, na kinalaunan ay nabulag.

Walang espesyalista sa mata sa Hong Kong na makapagpagaling kay G. Taufer kaya

nagtungo siya sa Maynila, kasama ang kanyang ampong si Josephine, para hanapin ang
kilalang siruhano sa mata, si Dr. Rizal. Napag-alaman nilang nasa Dapitan si Rizal kaya
nagtuloy sila doon—kasama ang Pilipinang si Manuela Orlac. Ipinakita nila kay Rizal ang
kard ng pagpapakilala ni Julio Llorente, kaibigan at kaeskuwela niya.

Nagkaibigan sina Rizal at Josephine sa unang pagkikita pa lamang. Pagkaraan ng isang

buwang ligawan, nagkasundo silang magpakasal. Ngunit si Padre Obach, ang pari ng Dapitan,
ay tumangging ikasal sila kung wala silang permiso mula sa Obispo ng Cebu.

Nang malaman ni G. Taufer ang plano nilang pagpapakasal, nagalit siya. Hindi niya
makayanan ang mawala sa piling niya si Josephine kaya nagtangka itong magpakamatay sa
pamamagitan ng paggilit ng lalamunan. Ngunit napigilan siya ni Rizal. Para maiwasan ang
ganitong trahedya, sinamahan ni Josephine si Taufer sa Maynila. Ang bulag na lalaki ay hindi
mapagaling dahil ang pagkabulag niya ay sanhi ng sakit sa babae kaya wala nang lunas.

Nagbalik sa Hong Kong nang mag-isa si G. Taufer. Naiwan sa Maynila si Josephine at

pansamantala siyang nanirahan sa pamilya ni Rizal. Kinalaunan ay nagbalik siya sa Dapitan.
Dahil walang paring magkakasal sa kanila, naghawak-kamay sina Rizal at Josephine, at sa
harap ng Diyos ay ipinahayag nila ang pagiging mag-asawa. Nabuhay sila bilang mag-asawa.
Siyempre, naiskandalo si Padre Obach, at pinagpistahan sila ng tsismis sa Dapitan.

Masayang namuhay sina Rizal at Josephine sa Dapitan. Sa ilang liham niya sa kanyang
pamilya, pinuri ni Rizal si Josephine at sinabing napakasaya niya sa piling nito. Hindi na siya
nalulumbay. Ang Dapitan, para sa kanya, ay isa nang langit.

At minsan, sumulat ng isang tula si Rizal para kay Josephine:

Josephine, Josephine

Ikaw na siyang napadpad sa baybaying ito

Naghahanap ng pugad, bagong tahanan,
Tulad ng isang naglalayag na ibon
Sakaling kapalara'y ikaw dalhin
Sa Japan, Tsina, o Shanghai,
Huwag kalilimutang sa baybaying ito
May pusong tumitibok para sa iyo.
 Sa unang bahagi ng 1896, naging napakasaya ni Rizal dahil nabuntis si Josephine. Sa
kasamaang palad, sa pagbibiro ni Rizal, natakot si Josephine at nalaglag ang walong buwan
na sanggol sa kanyang sinapupunan. Ang sanggol na lalaki ay nabuhay lamang ng tatlong
oras. Ang namatay na anak ay pinangalanang "Francisco" ni Rizal, bilang parangal kay Don
Francisco (kanyang ama), at inilibing sa Dapitan.

Si Rizal at ang Katipunan. Habang ipinagluluksa ni Rizal ang kanyang anak,

unti-unti ring dumidilim ang kalangitan sa bansa. Si Andres Bonifacio, ang "Dakilang
Anakpawis, " ay nagpupursige para sa isang rebolusyon. Ang lihim na samahang itinatag niya
noong Hulyo 7, 1892 ay tinawag na Katipunan at parami na ng parami ang mga kasapi nito.

Sa isang lihim na pulong ng Katipunan sa isang maliit na ilog na kung tawagin ay

Bitukang Manok, malapit sa bayan ng Pasig, noong Mayo 2, 1896, napagkasunduang si Dr.
Pio Valenzuela ang magiging sugo sa Dapitan nang sa gayon ay maipaalam kay Rizal ang
balak ng Katipunan na maglunsad ng rebolusyon alang-alang sa kalayaan.

Noong Hunyo 15, umalis ng Maynila si Dr. Valenzuela sakay ng barkong Venus. Para
maitago ang kanyang misyon ay nagsama siya ng isang bulag, na ang ngalan ay Raymundo
Mata, at isang gabay. Sa ganitong paraan, iisiping hihingi lamang siya ng payo ukol sa
panggagamot mula sa dalubhasang si Rizal.

Dumating si Dr. Valenzuela sa Dapitan noong gabi ng Hunyo 21, 1896. Si Rizal, na
talagang mabuting maybahay, ay malugod na tinanggap si Dr. Valenzuela. Pagkatapos ng
hapunan, ang dalawa ay masinsinang nag-usap sa hardin. Sinabi ni Valenzuela kay Rizal ang
plano ng Katipunan at ang pangangailangan ng kanyang suporta.

Hindi sinang-ayunan ni Rizal ang mapangahas na balak ni Bonifacio na isulong ang

bansa sa isang madugong rebolusyon. Naniniwala siyang hindi pa lubusang handa ang
kilusan dahil sa dalawang bagay; (1) hindi pa handa ang taumbayan, at (2) kailangan pang
mangalap ng pondo at armas bago maging handa sa isang rebolusyon. Hindi rin niya sinang-
ayunan ang isa pang plano ng Katipunan hinggil sa pagliligtas sa kanya dahil nagbitiw na siya
ng pangako sa mga awtoridad na Espanyol at wala siyang balak na sirain ito.

Nagprisintang Doktor ng Militar sa Cuba. Ilang buwan bago makipag-

ugnayan ang Katipunan sa kanya, inialay na ni Rizal ang kanyang serbisyo bilang isang
doktor-militar sa Cuba, na noo’y nasa gitna ng digmaan at papalawak na epidemya ng yellow
fever. Mayroon noong kakulangan sa mga manggagamot na tutulong sa pangangailangang
medikal ng mga tropang Espanyol at mga mamamayan ng Cuba. Si Blumentritt ang nagsabi
sa kanya tungkol sa kalunus-lunos na kalagayan sa Cuba at pinayuhan siyang maghandog ng
tulong-medikal doon.

Bilang pagtalima sa payo ni Blumentritt, sinulatan ni Rizal si Gobernador Heneral

Ramon Blanco, ang humalili kay Despujol, noong Disyembre 17, 1895, at naghandog ng
kanyang serbisyo bilang doktor ng militar na ipadadala sa Cuba. Ilang buwan ang lumipas
ngunit wala siyang natatanggap na sagot mula sa Malacañang. Nawalan na siya ng pag-asa
na matanggap ang kanyang inaalok sa pamahalaan.

Kung kailan hindi niya inaasahan, isang liham mula kay Gobernador Blanco, na may
petsang Hulyo 1, 1896, ang dumating sa Dapitan, at nagpapaalam na tinatanggap ng
pamahalaan ang kanyang alok. Ang liham, na dumating noong Hulyo 30, ay nagsasaad na
isang Komandante Politiko Militar ng Dapitan ang magbibigay sa kanya ng isang permiso
para makabalik siya sa Maynila, kung saan siya bibigyan ng pasaporte para makapunta sa
Espanya, “at doon nama'y aatasan siya ng Ministro ng Digmaan sa Mga Operasyong
Sandatahan sa Cuba, na maitalaga sa pangkat mediko.”

"Ang Awit ng Manlalakbay.” Ganoon na lamang ang tuwa ni Rizal sa

pagtanggap sa masayang balita mula Malacañang. Sa wakas, malaya na siya! Muli ay
makapaglalakbay siya sa Europa at pagkaraan sa Cuba. Sa kanyang galak ay naisulat niya ang
makabagbag-damdaming tulang "El Canto del Viajero" (Ang Awit ng Manlalakbay):

Ang Awit ng Manlalakbay

Tulad ng dahong nalanta’t nalagas,

Poste’t sa poste, inihagis nang marahas;
Isang manlalakbay na wala nang layon
Wala nang pag-ibig, kaluluwa, ni nayon.

Hinahabul-habol yaong kapalaran;

Na naging mailap, mahirap hawakan,
Bigo man ang hinahanap niyang pag-asa
Tawirin man ang dagat, gagawin niya.

Sa udyok ng di-nakikitang lakas,

Silangan pa-kanluran, kanyang ginalugad;
Mga minamahal ay hinahanap-hanap,
Pinapangarap ang araw ng pamamahinga.

Kapalara'y dalhin siya sa disyertong mapanglaw,

Kanlungan ng kapayapaa'y sa kanya'y ipataw;
Kalauna'y malilimot ng mundo, maging bayan niya,
Hihinto sa paglalakbay, kaawaan ng Diyos kanyang kaluluwa!

Sa manlalakbay, maraming inggit sa kanya,

Tulad niya raw ay ibong may laya;
Hindi lamang nila batid ang lungkot
Na sa kanyang puso ay bumabalot.

Sa mga minamahal sa buhay

Siya'y magbabalik balang araw,
Sasalubong sa kanya'y mga guho lamang
At puntod ng kanyang mga kaibigan.
 Hala, manlalakbay! Huwag nang magbalik,
Estranghero na sa bayang sinilangan;
Hayaang ibang puso ay magsiawit,
Magpatuloy ka sa'yong paglalakbay.

Hala, manlalakbay! Huwag nang magbalik

Tuyuin ang luhang kanina'y umagos;
Hala, manlalakbay! Kalimutan ang ‘yong dusa,
Masayang tinatawanan ng mundo ang lungkot ng tao.

Paalam, Dapitan. Noong Hulyo 31, 1896, nagwakas ang apat na taong
pagkakapatapon kay Rizal sa Dapitan. Nang hatinggabi ng petsang iyon, sumakay siya sa
barkong España. Kasama niya si Josephine, Narcisa, Angelica (anak ni Narcisa), tatlong
pamangkin na lalake, at anim na estudyante. Halos lahat ng taga-Dapitan, bata man o
matanda, ay nasa pantalan para ihatid siya. Marami ang lumuha nang pumalaot na ang
barko—lalo na ang ibang mag-aaral na may kahirapan kaya hindi sila nakasama sa mahal
nilang guro sa Maynila. Bilang musika ng pamamaalam, tinugtog ng banda ang
makapanindig-balahibong Funeral March ni Chopin. Habang inihahatid ng hangin ang
napakalungkot na melodiya, nararamdaman marahil ni Rizal ang nalalapit niyang
kamatayan.

Habang pumapalaot ang barko, tinapunan ni Rizal ng huling tanaw ang Dapitan at
kumaway sa mababait na tagaroon, dala-dala sa kanyang puso ang magagandang alaala ng
pagkakatira niya roon. Nang hindi na niya maaninag ang dalampasigan ng Dapitan,
malungkot siyang nagtungo sa kanyang silid at nagsulat sa kanyang talaarawan: “Nanirahan
ako sa distrito ng apat na taon, labintatlong araw, at ilang oras."

*****
 KABANATA 23
HULING PANGINGIBANG-BAYAN
(1896)
Hindi na desterado, naging maganda ang paglalakbay ni Rizal
mula Dapitan pa-Maynila, na may pagtigil sa Dumaguete, Cebu, Iloilo,
Capiz, at Romblon. Hindi niya naabutan ang barkong Isla de Luzon, na
pumalaot papuntang Espanya isang araw bago siya lumapag sa Maynila.
Habang naghihintay sa susunod na barko pa-Espanya, naging
"panauhin" siya sa barkong Espanyol na Castilla. Samantala, noong
Agosto 26, 1896, naganap ang Sigaw sa Balintawak na naghudyat ng
paglunsad ng rebolusyong pinamunuan ni Andres Bonifacio at ng
Katipunan. Si Rizal, na nangangamba sa lumalalang pag-aalsa, ay umalis
patungong Espanya sakay ng Isla de Panay noong Setyembre 3, 1896.
Ito na ang huli niyang pangingibang-bayan.
Mula Dapitan pa-Maynila. Umalis ng Dapitan noong hatinggabi
ng Hulyo 31, 1896, ang España, sakay si Rizal at mga kasama niya, ay
pumalaot pa-hilaga. Nang madaling-araw kinabukasan (Sabado, Agosto
1), dumaong ito sa Dumaguete, kabisera ng Negros Oriental. "Ang
Dumaguete," isinulat ni Rizal sa kanyang talaarawan, "ay nakalatag sa
dalampasigan. Malalaki ang bahay dito, ang ilan ay may bubong na
yero. Pinakamaganda ang bahay ng isang babae na ang ngalan ay
nalimutan ko na na inookupa ng pamahalaan at isa pang katatayo
lamang at may mga haliging ipil."
Sa Dumaguete, binisita ni Rizal ang isang kaibigan at dating
kaklase, si Herrero Regidor, na naging huwes ng lalawigan. Binisita rin
niya ang iba pang kaibigan, kabilang na rito ang mga pamilyang
Periquet at Rufina. Kinahapunan, inoperahan niya ang isang kapitang
Espanyol ng Guardias Civiles.
Umalis ang España sa Dumaguete nang ala una ng hapon at
nakarating sa Cebu ng sumunod na umaga. Nabighani si Rizal sa
pagpasok pa lamang ng Cebu na itinuturing niyang "maganda." Sa
bahay ng abogadong si Mateos, nakilala niya ang matandang mag-
asawang nakilala niya sa Madrid. "Sa Cebu," isinulat niya sa kanyang
talaarawan, "dalawang operasyon ng strabotomiya ang ginawa ko, isang
operasyon sa tainga, at isa sa isang tumor."
 Noong umaga ng Lunes, Agosto 3, nilisan ni Rizal ang Cebu
papuntang Iloilo. "Mainam ang aming biyahe," isinulat niya, "at sa
gawing kanan, natanaw namin ang Mactan, islang nakilala sa
kinasapitan ni Magellan. Ang maghapon ay naging maganda ...
Maraming isla ang aming nakita ... Nang sumunod na araw, noong
umaga, narating namin ang Iloilo ..."
Lumapag si Rizal sa Iloilo, namili sa lungsod, at dumalaw sa Molo.
Sa simbahan ng Molo, sinabi niya: "Ang simbahan ay maganda kahit sa
labas pa lamang, ang loob nito'y di rin naman kapangitan, lalo pa't ito'y
pinintahan lamang ng isang binatilyo. Ang mga larawan ay karaniwang
kopya lamang ng mga eksenang iginuhit ni Gustave Dore."
Mula Iloilo, ang barko ni Rizal ay pumalaot papuntang Capiz.
Sandaling tumigil ito rito bago nagtuloy sa Maynila sa pamamagitan ng
pagdaan sa Romblon.
Hindi Naabutan ni Rizal ang Barkong Pa-Espanya. Ang
España ay dumaong sa Lawa ng Maynila noong umaga ng Huwebes,
Agosto 6, 1896. Sa kasamaang palad, hindi naabutan ni Rizal ang
barkong Isla de Luzon na papuntang Espanya dahil pumalaot na ito ng
alas singko ng hapon ng nakaraang araw. Lubos siyang nalungkot
ngunit tinanggap niya ang kamalasang ito.
Sa sulat niya kay Blumentritt, binanggit ni Rizal ang kabanatang
ito, "Sa kasamaang-palad, hindi ko naabutan ang barkong pa-Espanya,
at nangangambang ang pagtigil ko sa Maynila sa loob ng isang buwan
ay magdulot lamang sa akin ng kaguluhang nasabi ko na sa gobernador-
heneral, habang nandito sa barko (España-z). Ang aking hangaring
mapag-isa, liban sa makapiling ang aking pamilya."
Nang maghahatinggabi ng araw na iyon, Agosto 6, inilipat si Rizal
sa barkong Espanyol na Castilla, sunod sa utos ni Gobernador Heneral
Ramon Blanco. Binigyan siya ng magandang akomodasyon ng kapitan, si
Enrique Santalo, na nagsabi sa kanya na hindi siya isang preso, kundi
isang panauhing tumitigil lamang sa barko "nang sa gayon ay maiwasan
ang kaguluhan ng mga kaibigan at kaaway."
Tumigil si Rizal sa barkong ito ng mga isang buwan, mula Agosto 6
hanggang Setyembre 2, 1896, habang hinihintay ang barkong
pupuntang Espanya.
 Ang Pagsiklab ng Rebolusyong Pilipino. Habang matiyagang
naghihintay si Rizal sa barkong Castilla ng isa pang barkong magdadala
sa kanya sa Espanya, naganap ang isang pangyayaring magbabadya ng
pagbagsak ng kapangyarihang Espanyol sa Asya.
Noong gabi ng Agosto 19, 1896, ang plano ng Katipunan na
pabagsakin ang pananakop ng Espanya sa pamamagitan ng rebolusyon
ay natuklasan ni Padre Mariano Gil, kurang Agustino ng Tondo. Ang
nakasisindak na insidenteng ito ay naghasik ng takot sa puso ng mga
opisyal at residenteng Espanyol, na naging sanhi ng histirya ng
paghihiganti sa mga makabayang Pilipino.
Ang kaguluhang sanhi ng pagkakatuklas sa plano ng Katipunan ay
napalala pa ng "Sigaw ng Balintawak" na pinamunuan ni Bonifacio at
kanyang magigiting na Katipunero noong Agosto 26, 1896. Noong
bukangliwayway ng Agosto 30, nilusob ng mga rebolusyonaryo, sa
pamumuno ni Bonifacio at Jacinto, ang San Juan malapit sa lungsod ng
Maynila, ngunit natalo sila sa sagupaang ito. Noong hapon, pagkaraan
ng Labanan sa San Juan, idineklara ni Gobernador Heneral Blanco na
nasa estado ng giyera walong lalawigang nag-alsa sa Espanya- ang
Maynila (bilang lalawigan), Bulacan, Cavite, Batangas, Laguna,
Pampanga, Nueva Ecija, at Tarlac.
Mula sa mga pahayagang nababasa niya sa Castilla, napag-alaman ni
Rizal ang pagsiklab ng rebolusyon at ang paglaganap ng mga labanan sa
palibot ng Maynila. Nangamba siya dahil:
(1) naniniwala siyang hindi pa handa ang bayan sa isang
madugong rebolusyon at magdudulot lamang ito ng labis na
pagdurusa, pagbubuwis ng buhay at pagkasira ng mga pag-aari,
at
(2) magiging sanhi lamang ito ng paghihiganti ng mga Espanyol
sa lahat ng mga makabayang Pilipino.
Paglisan Papuntang Espanya. Noong Agosto 30, 1896, ang araw
kung kailan idineklarang nasa estado ng giyera ang walong lalawigan,
nakatanggap si Rizal mula kay Gobernador Heneral Blanco ng dalawang
sulat ng pagpapakilala para sa Ministro ng Digmaan at Ministro ng mga
Kolonya, na may kalakip na liham na nag-aalis ng pagkadawit niya sa
nagaganap na rebolusyon. Ito ang nilalaman ng liham:
G. Jose Rizal
Iginagalang na Ginoo:
Kalakip nito ay dalawang liham para sa mga Ministro ng Digmaan
at Mga Kolonya na sa aking palagay ay magiging maganda ang
pagtanggap.
Wala akong pag-aalinlangan na mabibigyan mo ako ng katwiran sa
harap ng Pamahalaan sa pamamagitan ng ipakikita mong magandang
ugali, di lamang dahil isa kang taong may paninindigan sa sariling salita,
kundi dahil na rin sa kasalukuyang nagaganap na nagpapakita ng
walang kaduda-duda na ang pagkilos na produkto ng mga kalokohang
ideya, ay magdudulot lamang ng pagkasuklam, pagkawasak, mga luha,
at dugo. Na nawa’y maging maligaya ka ay hangarin ng iyong abang
lingkod na humahalik sa iyong kamay,
Ramon Blanco

Magkatulad naman ang dalawang liham ng pagpapakilala. Ang isa

ay para kay Heneral Marcelo de Azcarraga, Ministro ng Digmaan, at ito
ang nilalaman ng liham:

Ang Kanyang Kamahalan Marcelo de Azcarraga

Aking pinagpipitagang Heneral at iginagalang na kaibigan,
Inirerekomenda ko sa iyo nang may tapat na interes si Dr. Jose
Rizal, na papaalis sa Pilipinas papuntang Tangway para maglingkod sa
Pamahalaan, at nag-aalok ng kanyang serbisyo bilang manggagamot ng
Sandatahang nasa Cuba.
Ang kanyang pamumuhay nitong nakaraang apat na taon, bilang
desterado sa Dapitan, ay tulad ng sa isang huwarang mamamayan, at
siya, sa aking palagay, ay karapat-dapat sa pagpapatawad at kabaitan
dahil siya ay hindi nasangkot sa anumang krimen na nagaganap nitong
mga nakaraang araw.
Sa bagay na ito ay ikinalulugod ko,
Ang iyong mahal na kaibigan at panyero na humahalik sa iyong kamay,
 Ramon Blanco

Noong Setyembre 2, 1896, isang araw bago umalis pa-Espanya,

sinulatan ni Rizal, na sakay ng Castilla, ang kanyang ina:

Pinakamamahal kong ina,

Gaya ng aking ipinangako, susulatan ko kayo bago ako umalis
nang malaman niyo ang kalagayan ng aking kalusugan.
Nasa mabuting kalagayan ako, Salamat sa Diyos; nag-aalala
lamang ako sa mangyayari o maaaring mangyari sa inyo sa mga araw
na ito ng pag-aaklas at kaguluhan. Ipasasa-Diyos ko na lamang na
sana’y di magkasakit ang aking matandang ama.
Susulatan ko kayo mula sa mga pinagdadaungan ng barko,
inaasahan kong makararating kami sa Madrid o kaya’y sa Barcelona
bago magtapos ang buwang ito.
Huwag ninyong alalahanin ang anumang bagay; nasa mabuting
kamay kami ng Maykapal. Hindi lahat ng nagpupunta sa Cuba ay
namamatay, at sa bandang huli, ang lahat ay namamatay; kaya Mabuti
nang mamatay na may ginagawang mabuti.
Alagaan ninyong Mabuti ang inyong mga sarili, at alagaan din
ninyo ang aking ama nang sa gayon ay magkita pa tayong muli.
Iparating ninyo ang aking pangungumusta sa aking mga kapatid,
pamangkin, tiyahin at iba pa. Aalis ako nang kontento, may
kompiyansang habang nabubuhay kayo ay mananatiling nagkakaisa ang
ating pamilya at ang pagiging malapit sa isa’t isa ay maghari. Kayong
dalawa ang nag-uugnay sa ating lahat.
Wala na akong masasabi pa, mahal kong Ina, kaya hahalikan ko
na ang iyong kamay at kamay ni ama ng may lubos na pagmamahal na
maaaring ibigay ng aking puso; ipagkaloob ninyo sa akin ang inyong
pagbasbas na kailangang-kailangan ko.
Iyakap ninyo ako sa aking mga kapatid; nawa’y mahalin nila ang
isa’t isa gaya ng pagmamahal ko sa kanilang lahat.
Ang inyong anak,
 Jose

Alas sais ng gabi, Setyembre 2, inilipat si Rizal sa barkong Isla de

Panay na papuntang Barcelona, Espanya. Nang sumunod na umaga,
Setyembre 3, pumalaot sa Lawa ng Maynila ang barko. Sa wakas,
nagsimula na rin ang huling paglalakbay ni Rizal patungong Espanya.
Kasama niyang pasahero rito sina Don Pedro Roxas (mayamang creole
ng Maynila, industriyalista, at kaibigan) at ang anak nitong si Periquin.
Si Rizal sa Singapore. Ang Isla de Panay ay nakarating sa
Singapore noong gabi ng Setyembre 7. Kinaumagahan, si Rizal at ilang
pasahero ay bumaba ng barko para mamili at mamasyal. Isinulat ni Rizal
sa kanyang talaarawan: "Napuna ko ang ilang pagbabago: Mas marami
na ang mga Tsinong mangangalakal at kakaunti ang mga Indian ...
Bumili ako ng isang bestidong Tsino ... Malaki na ang ipinagbago ng
Singapore mula nang una ko itong makita noong 1882."
Bumaba sa Singapore si Don Pedro at kanyang anak. Pinayuhan
niya si Rizal na magpaiwan na rin at makinabang sa proteksiyon ng
batas Ingles. Hindi sinunod ni Rizal ang kanyang payo. Maraming
Pilipinong residente ng Singapore, sa pamumuno ni Don Manuel Camus,
ang sumakay sa barko at naghikayat sa kanya na manatili na lamang sa
Singapore para mailigtas ang kanyang buhay. Muli ay isinawalang-
bahala niya ang kanilang pakiusap dahil ayaw niyang sirain ang pangako
niya kay Gobernador Heneral Blanco.
Biktima ng Panloloko ng mga Espanyol. Sa pagtangging sirain
ang kanyang pangako nang nasa Singapore siya, sinelyuhan na ni Rizal
ang kanyang pagkamatay. Lingid sa kanyang kaalaman,
nakikipagsabwatan si Gobernador Heneral Blanco sa mga Ministro ng
Digmaan at Mga Kolonya (ultramar) para sa kanyang kapahamakan.
Dakilang bayani at henyo man siya, ipinakita ni Rizal na -lubos
siyang magtiwala tulad ni Sultan Zaide, isa pang biktima ng pang-iintriga
ng mga Espanyol! Sa kabila ng marami niyang talino, mortal pa rin si
Rizal na maaaring magkamali. At isa sa kanyang malaking pagkakamali
ay ang paniwalaang si Gobernador Blanco ay kanyang kaibigan at isang
lalaking may dignidad dahil pinahintulutan siyang pumunta sa Espanya
bilang isang malayang tao para maging mediko at siruhano ng
sandatahan ng Espanya sa Cuba, kung saan nagaganap ang isang
madugong rebolusyon, at binigyan pa siya ng dalawang magandang
liham ng pagpapakilala para sa mga Espanyol na Ministro ng Digmaan at
Mga Kolonya. Ang katotohanan, na ngayon ay pinatunayan ng mga
dokumento sa mga Ministeryo ng Digmaan at Mga Kolonya, ay malupit
na kaaway si Blanco, na ang turing kay Rizal ay isang mapanganib na
Pilipino" na responsable sa nagaganap na Rebolusyong Pilipino, at
samakatuwid nagbalak ng kanyang kamatayan."
Walang kaalam-alam si Rizal na nang umalis siya sa Maynila
papuntang Espanya, nagpapalitan na si Blanco at mga Ministro ng
Digmaan at Mga Kolonya ng mga de-kodigong telegrama tungkol sa
pagdakip sa kanya pagdating sa Barcelona, at siya ay lihim na
sinusubaybayan.
Inaresto si Rizal Pagdating sa Barcelona. Umalis ng
Singapore ang Isla de Panay, na sakay si Rizal, ng ala una ng hapon ng
Setyembre 8. Walang kaalam-alam sa panlilinlang ng mga Espanyol, lalo
na ni Gobernador Heneral Blanco, masayang ipinagpatuloy ni Rizal ang
pagbibiyahe sa Barcelona.
Noong Setyembre 25, nang papaalis na sila sa Kanal Suez, napuna
ni Rizal na maraming sundalong Espanyol sa Isla de Luzon. Pagkaraan
ng dalawang araw (Linggo, Setyembre 27), narinig niya mula sa mga
pasahero na may telegramang dumating mula Maynila na nagbabalita
ng pagbitay kina Francisco Roxas, Genato, at Osorio.
Noong Setyembre 28, isang araw pagkaraang lisanin ng barko ang
Daungan ng Said (pantalan ng Mediterranean sa Kanal Suez), isang
pasahero ang nagdala kay Rizal ng masamang balitang aarestuhin siya,
sunod sa utos ni Gobernador Heneral Blanco, at ipakukulong sa Ceuta
(Espanyol na Morocco), sa kabila ng Gibraltar.
Nagulat sa balitang ito, noon lamang napagtanto ni Rizal na
nilinlang siya ng mga opisyal na Espanyol, lalo na ni Gobernador Heneral
Blanco. Nagdurugo ang puso, kaagad niyang sinulatan ang matalik
niyang kaibigang si Blumentritt para maibuhos ang mga sama ng loob
niya. Ito ang nilalaman ng liham:

12 S.S. Isla de Panay, Mediterranean

Setyembre 28, 1896
Mahal kong Kaibigan.
Isang pasahero ang nagkuwento sa akin ng isang balitang hindi ko
mapaniwalaan, at kung magkatotoo ay magwawakas sa prestihiyo ng
mga awtoridad sa Pilipinas.
Hindi ako makapaniwala pagkat ito ay napakalaking kawalan ng
katarungan at kabuktutan, na hindi nararapat sa isang opisyal militar,
kundi sa pinakahuling bandido. Inalok ko ang aking serbisyo bilang
manggagamot, itinaya ang aking buhay sa panganib ng giyera, at
inabandona ang lahat ng aking kabuhayan. Wala akong kasalanan at
ngayon, bilang pabuya, ay ipakukulong nila ako!
Hindi ko talaga mapaniwalaan! Kabulaanan ito, at sakaling
katotohanan man, gaya rin ng sabi ng nakararami, ikinukuwento ko na
sa iyo ang balitang ito nang mapagpasyahan mo ang nangyari sa akin.
Iyong-iyo,
(Lagda) Jose Rizal

Wala pang opisyal na utos para sa pag-aresto kay Rizal, puro

tsismis lamang ang kumakalat. Noong Setyembre 29, sumulat muli si
Rizal sa kanyang talaarawan: "May mga tao rito na walang naisip gawin
kundi ang siraan ako at mag-imbento ng kakatwang kuwento tungkol sa
akin. Magiging isang kilalang tao ako rito."
Nang sumunod na araw (Setyembre 30), mga alas kuwatro ng
hapon, opisyal na ipinaalam sa kanya ni Kapitan Alemany na doon na
lamang siya tumigil sa kanyang kuwarto hangga't wala pang ibang
kautusang nagmumula sa Maynila. Malugod na sinunod ni Rizal ang utos
ng kapitan.
Pagdating sa Barcelona bilang Isang Preso. Setyembre 20.
6:25 n.g. dumaong ang barko sa Malta. Dahil nakapiit si Rizal sa
kanyang kuwarto, hindi niya nabisita ang kilalang islang-kuta ng mga
tagapagtaguyod ng Krusada ng mga Kristiyano. "Nakita ko mula sa
maliit kong bintana," isinulat niya sa kanyang talaarawan, "ang
magandang tanawin ng kuta (Malta-Ziade), kasama na ang
nagtataasang kastilyo nitong may tatlong palapag ... na lalong humanda
dahil iniilawan ng mga lampara."
Noong Oktubre 3, alas diyes ng umaga, ang Isla de Panay ay
dumating sa Barcelona, kasama si Rizal bilang isang preso. Ang
paglalakbay mula Maynila pa-Barcelona ay umabot ng 30 araw. Ang
tanod niya ay hindi na ang kapitan ng barko kundi ang Komander ng
Militar ng Barcelona, na walang iba kundi si Heneral Eulogio Despujol,
na siyang nag-utos ng kanyang destiyero sa Dapitan noong 1892. Isa ito
sa mga pangyayari sa buhay ng mga dakilang tao na masasabing "halos
di na kapani-paniwala."
Sa kanyang pangalawang araw sa Barcelona, napuna ni Rizal,
bagaman siya'y inkomunikado, na ipinagdiriwang ng lungsod ang pista
ni San Francisco de Assisi. Isinulat niya ito sa kanyang talaarawan: "Alas
sais ng umaga nang gisingin ako ng putok ng kanyon. Tila ito'y kaugnay
ng pagdiriwang ng pista ni San Francisco de Assisi ... Pagsapit ng alas
dose, mga 31 putok na ng kanyon ang narinig ko, at ganoon din karami
pagsapit ng alas sais ng hapon, Sa gabi ay nagkaroon ng konsiyerto sa
silid-kainan na maririnig hanggang dito sa aking silid.
Alas tres nang madaling araw ng Oktubre 6, ginising si Rizal ng
mga guwardiya at dinala sa nakapanlulumong bilangguan Monjuich.
Doon na siya sa kanyang selda inabot ng umaga. Mga alas dos ng
hapon, inilabas siya sa bilangguan at dinala sa tanggapan ni Heneral
Despujol. Sa panayam na inabot ng labinlimang minuto, sinabi ng
bruskong heneral na ibabalik si Rizal sa Maynila sakay ng barkong Colon
na papalaot ng gabing iyon.
Pagkaraan ng panayam, dinala si Rizal sa Colon, na "punung puno
ng mga sundalo, mga opisyal, at kanilang mga pamilya. Alas otso ng
gabi, Oktubre 6, nilisan ng barko ang Barcelona, sakay si Rizal.
 Kabanata 24
Huling Pagbabalik sa Bayan at Paglilitis
Ang pagbabalik ni Rizal sa bansa noong 1896, ang kahulihulihan
sa kanyang buhay, ay ang pinakamalungkot niyang paguwi. Alam niyang
haharapin niya ang pinakamahirap na pagsubok, na nangangahulugan ng
pagbuwis ng kanyang buhay, ngunit hindi siya natatakot. Sa katunayan,
buong puso niyang hinarap ito. Maluwag sa kanyang loob na harapin ang
mga kaaway at ialay ang sarili bilang sakripisyo sa kanilang di-
makataong hangarin dahil batid niyang ang kanyang dugo ang siyang
magdidilig sa binhi ng kalayaan ng mga Pilipino. Ang maiksing paglilitis
sa kanyang kaso ay isa sa malaking katatawanan sa kasaysayan ng
pagbibigay ng hustisya. Ang mga kaaway niya ay umalulong na parang
asong 11101 na nauuhaw sa kanyang dugo, at nakuha nga nila ito, nang
walang benepisyo ng tunay na hustisya.

Huling Pagbabalik-bayan ng Isang Martir. Araw-araw, mula nang

lisanin ang Barcelona noong Martes, Oktubre 6, 1896, matiyagang isinusulat ni
Rizal ang mga nangyayari sa kanyang talaarawan. Binigyan siya ng magandang
silid sa segunda klase, at kahit na mahigpit ang pagbabantay sa kanya, naging
magalang pa rin ang pagtrato sa kanya ng mga opisyal. "Ang opsyal na
nakatalaga," isinulat niya sa kanyang talaarawan, “ay mukhang mabait, pinong
kumilos, magalang, at tapat sa kanyang tungkulin.”

Noong Oktubre 8, isang opisyal ang nagbalita kay Rizal na ang

mgapahayagan sa Madrid ay puno ng ulat tungkol sa madugong rebolusyon
sa Pilipinas at sinisisi siya dahil dito. Naunawaan niya ang di-maganda at
walang katarungang opinyong pampubliko kaya nagpasalamat siya sa
Diyos sa pagbibigay sa kanya ng pagkakataong makabalik sa bansa nang sa
gayon ay maituwid niya ang kanyang pangalan. Isinulat niya sa kanyang
talaarawan nang araw na iyon (Oktubre 8):
Naniniwala ako na ang ginagawang ito ng Diyos ay isang biyaya,
ang pabalikin Niya ako sa Pilipinas nang sa gayon ay maiwasto ko ang
mga ibinibintang sa akin. Dahil maaari nila akong bigyan ng katarungan
at kilalanin ang pagiging inosente ko nang maituwid naman ang ngalan
ko, o maaari nila akong hatulan ng kamatayan kaya sa pagtingin ng
lipunan ay pinagbabayaran ko ang sinasabi nilang krimeng nagawa ko.
Patatawarin ako ng lipunan sa malao't madali. At sa kinalaunan, walang
Scanned wïth CamScanner
pagdududang mabibigyan ako ng hustisya at magiging isa akong martir.
Sa anu't anuman, sa halip na mamatay sa. ibang bayan o sa Manigua (sa
kagubatan ng Cuba), mabuti nang dito sa ating bansa akO mamatay.
Naniniwala akong anuman itong nangyayari sa akin ay siyang
pinakamainam para sa akin. Laging sundin ang loob ng Diyos! Mapayapa
na ang aking damdamin para sa aking kinabukasan ... Nararamdaman
kong nilulukob ako ng kapayapaan, salamat po Diyos! Ikawang aking
pag-asa at konsolasyon! Ang lyong loob ay siyang susundin; at
nakahanda akong sundin Ka. Aluman ang maging hatol sa akin, maligaya
ako't nakahanda.

Ang Pagkompiska ng Talaarawan ni Rizal. Nalaman ng mga

awtoridad na Espanyol na lulan ng Colon na may talaarawan si Rizal na
araw-araw niyang sinusulatan. Natural lamang na gusto nilang malaman ang
nilalaman ng talaarawan. Di lamang iyan, umigting ang mga pagsususpetsa
nila kay Rizal at naisip na maaaring nagbabalak ito ng sedisyon o pagtataksil.

Noong Oktubre 11 bago marating ang daungan ng Said, kinumpiska

ang talaarawan ni Rizal at masusing pinag-aralan ng rnga awtoridad ang
nilalaman nito. Wala silang nakitang anumang bagay sa nilalarnan nito na
masasabing mapanganib. Hinalughog ang kanyang silid ngunit wala ring
nakitang anuman na magsasangkot kay Rizal sa ibinibintang sa kanya.
Noong Nobyembre 2, isinauli sa kanya ang talaarawan. Dahil dito, hindi
naitala ni Rizal ang mga nangyari mula Lunes, Oktubre 12 hanggang Linggo,
Nobyembre 1. Ito ang nasabi ni Rizal sa nangyari, at isinulat niya ito sa
kanyang talaarawan.
Lunes, Nobyembre 2—Ngayong araw, isinauli
nila sa akin ang kuwadernong kinuha nila noong ika-ll ng
nakaraang buwan bago namin marating ang Daungan ng
Said. Dahil dito ay natigil ang pagsusulat ko sa aking
talaarawan. Siniyasat nila ako at hinalughog nila ang mga
bagahe ko. Kinuha nila ang lahat ng papeles ko, at
pagkaraan ay ipiniit nila ako hanggatt di namin nararating
ang Red Sea. Iyan ang ginawa nila sa akin 16 na oras bago
ang aming pagdaong. Bago nito, dalawang beses din nila
akong ipiniit nang apat o anim na oras at inilalabas lamang
ako kapag nasa gitna na kami ng karagatan. Gayunman, sa
Singapore, ipiniit nila ako ng 16 na oras bago dumaong.
Dalawang beses nila akong nilagyan ng posas.

Scanned wïth CamScanner

 Nabigong Pagligtas sa Singapore. Ang balita ng kinasapitan
ni Rizal ay nakarating sa mga kaibigan niya sa Europa at Singapore.
Mula London, nagtelegrama sina Dr. Antonio Ma. Regidor at Sixto
Lopez sa isang abogado sa Singapore, si Hugh Fort, para iligtas si
Rizal sa barko pagdaong nito sa Singapore sa pamamagitan ng
kasulatang habeas corpus.

Nang dumaong ang Colon sa Singapore, sinimulan ni Fort ang

paghahabla sa Hukuman ng Singapore para mailabas si Rizal sa
barko. Ang ipinaglalaban ni G. Fort ay ang katotohanang si Rizal ay
"ilegal na ikinulong" sa barko.
Sa kasamaang palad, hindi sinang-ayunan ng Punong Mahistrado
Loinel Cox ang kasulatan dahil ang Colon ay may mga lulang hukbong
Espanyol sa Pilipinas. At ang barkong pandigma ng isang dayuhang
puwersa, ayon sa batas pandaigdigan, ay hindi saklaw ng kapangyarihan ng
Singapore.
Walang kamalay-malay si Rizal sa pagtatangka ng kanyang mga
kaibigan na iligtas siya pagdating sa Singapore dahil ipiniit siya sa loob ng
barko.

Pagdating sa Maynila. Noong Nobvembre 3, dumaong ang Colon

sa Maynila, kung saan masaya itong sinalubong ng rnga Espanyol at
prayle dahil sa dala nitong dagdag na puwersang militar at armas. Habang
nagsasaya ang komunidad na Espanyol, si Rizal ay tahimik na inilipat
mula sa barko patungong Fuerza Santiago.

Samantala, patuloy na nangangalap ang mga awtoridad na Epanyol

ng ebidensiya laban kay Rizal. Maraming makabayang Pilipino, kabilang
na sina Deodato Arellano, Dr. Pio Valenzuela, Moises Salvador, Jose
Dizon, Domingo Franco, Timoteo Paez, at Pedro Serrano Laktaw, ang
pinagmalupitan para maisangkot si Rizal. Ang sariling kapatid ni Rizal,
si Paciano, ay inaresto at pinagmalupitan din. Lahat na yata ng
pagpapahirap ay ginawa sa kanya ngunit wala siyang nilagdaan na
anumang pahayag na magsasangkot sa kanyang kapatid sa salang
ibinibintang dito, Bagaman halos mawasak ang kanyang katawan at ang
kanyang kaliwang kamay ay nadurog, nanatili siyang matatag.

Paunang lmbestigasyon. NoongNobyembre 20, sinimulan ang

paunang imbestigasyon. Si Rizal, ang akusado, ay humarap sa Huwes, si
Koronel Francisco Olive. Limang araw siyang inimbestigahan. Ipinaalam
Scanned wïth CamScanner
sa kanya ang mga salang ibinibintang sa kanya. Sinagot niya ang mga
tanong ng Huwes ngunit hindi siya pinahintulutang harapin ang mga taong
tumetestigo laban sa kanya.

Dalawang klase ng ebidensiya ang iniharap laban kay Rizal ang mga
dokumento at testimonya. Ang mga ebidensiyang dokumento ay binubuo
ng labinlimang eksibit. Ito ang mga sumusunod.

1. Sulat ni Antonio Luna kay Mariano Ponce

(Madrid, Oktubre16, 1888) na nagpapakita
ng koneksiyon ni Rizal, habarag nasa
Espanya, sa kampanya para sa mga
pagbabago sa bansa.

2. Sulat ni Rizal sa kanyang pamilya (Madrid,

Agosto 20,1890) na nagpapahayag na ang
deportasyon ay mainam dallil mahihikayat
nito ang taumbayan na kasuklaman ang
panunupil.

3. Sulat mula kay Marcelo H. del Pilar kay

Deodato Arellano (Madrid, Enero 7, 1889)
na nagsasangkot kay Rizal sa Kilusang
Propaganda sa Espanya.

4. Isang tulang pinamagatang "Kundiman," na

diumano ay sinulat ni Rizal sa Maynila
noong Setyembre 12,1891. Narito ang tula:

Kundiman

Sa magandang Silangan
Ang araw ay sumilang,
Sa lupang kay ganda Puno
ng hiwaga
Ngunit nakakadena.
Kaguluha'y di nasasawata
Mahal sa aking tunay, itong ating lupa.
A! ito ang aking bansa,
Manunupil na siyang umaalila
Scanned wïth CamScanner
Sa kapit ng tirano, lumuluha
Kasihan siya ng tadhana
na magbibigay sa kanya ng laya!

5. Sulat ni Carlos Oliver sa isang di-kilalang

tao (Barcelona, Setyembre 18, 1891) na
naglalarawan kay Rizal bilang
tagapagligtas ng Pilipinas mula sa
panunupil ng mga Espanyol,

6. Isang dokumento ng mga Mason (Manila,

Pebrero 9, 1992) na kumikilala kay Riml
para sa kanyang serbisyong makabayan,

7. Isang liham (Hong Kong,Mayo 24, 1892)

na may lagdang Dimasalang (sagisag ni
Rizal) para kay Tenluz (sagsag ni Juan
Zulueta) na nagpapahayag na naghahanda
siya ng isang mapaglilikasan ng mga
Pilipinong inuusig ng mga Espanyol.

8. Liham ni Dimasalang sa isang di-kilalang

komite (Hong Kong, Hunyo 1 , 1892) na
nanghihingi ng tulong para sa "makabayang
simulain. t'

9. Sulat mula sa di-kilalang tao (walang petsa)

sa Patnugot ng Hong Kong Telegraph na
kinokondena ang pagpapatapon kay Rizal
sa Dapitan.

10. Sulat ni Ildefonso Laurel kay Rizal (

Maynila, Setyembre 3, 1892) na
nagsasabing tinitingala siya (Rizal) ng mga
Pilipino bilang kanilang tagapagligtas.

11. Sulat ni Ildefonso Laurel kay Rizal

(Maynila, Setyembre17, 1893) na
nagpapaalam sa isang di-kilalang sinulatan
Scanned wïth CamScanner
 tungkol sa pagkaaresto at pagkapatapon
kina Doroteo Cortes at Ambrosio Salvador.

12. Isang sulat ni Marcelo H. del Pilar kay

Don Juan A, Tenluz (Madrid, Hunyo 1,
1893) na nagrerekomenda sa pagtatag ng
isang espesyal na organisasyon, hiwalaý sa
Masonerya, para matulungan ang simulain
ng mga Pilipino.

13. Sipi ng talumpati ni Pingkian (Emilio

Jacinto) para sa isang pagtitipon ng
Katipunan noong Hulyo 23, 1893, kung
saan isinigaw ang "Mabuhay ang Pilipinas!
Mabuhay ang kalayaan! Mabuhay si Doktor
Rizal! Magkaisa!

14. Sipi ng talumpaü ni Tik-Tik (Jose

Turiano Santiago) sa pagtiüpon ding ito ng
Katipunan, kung saan ang mga
Katipunerong naroroon ay sumigaw ng
"Mabuhay ang iginagalang na Doktor
Rizal! Kamatayan sa bayang manunupil!"

15. Tula ni Laong Laan (Rizal)

pinamagatang "Talisay,” kung saan ang
awtor ay pinakakanta ang kalalakihang
mag-aaral ng Dapitan ng isang awit sa
pakikipaglaban para sa kanilang karapatan,

Ang mga testimonya ay binuo ng pasalaysay na testimonya nina

Martin Constantino, Aguedo del Rosario, Jose Reyes, Moises Salvador,
Jose Dizon, Domingo Franco, Deodato Arellano, Ambrosio Salvador,
Pedro Serrano Laktaw, Dr. Pio Valenzuela, Antonio Salazar, Francisco
Quison, at Timoteo Paez.

Noong Nobyembre 26, pagkaraan ng paunang imbestigasyon,

ipinadala ni Koronel Olive ang mga ulat ng kaso kay Gobernador
Heneral Ramon Blanco, at ang sulat ay nag-aatas kay Kapitan Rafael

Scanned wïth CamScanner

Dominguez bilang espesyal na Huwes na hahawak ng kaukulang
aksiyon laban kay Rizal.

Kaagad, gumawa si Dominguez ng maikling buod ng mga kaso at

isinauli ang mga papeles kay Gobernador Heneral Blanco na kara-
karaka'y ipinadala ang mga ito kay Huwes Tagapagtanggol Heneral Don
Nicolas de la Peña para mahingi ang kanyang opinyon.

Pagkaraang mapag-aralan ang mga papeles, isinumite ni

Peña ang mga sumusunod na rekomendasyon: (l) ang akusado ay
kaagad na litisin; (2) kailangang ikulong siya; (3) isang kautusan
ng pagsamsam ang ipinagtibay sa kanyang mga pagaaring
nagkakahalaga ng isang milyong piso bilang bayad-pinsala; at (4)
kailangan siyang ipagtanggol sa hukuman ng isang opisyal ng
sandatahan, hindi ng isang abogadong sibilyan.

Pinili ni Rizal ang Kanyang Manananggol. Ang tanging

karapatang ibinigay kay Rizal ng mga awtoridad na Espanyol
ay ang piliin ang abogadong magtatanggol sa kanya. At kahit na
ito ay limitado dahil binigyan siya ng listahang mapagpipilian
niya.

Noong Disyembre 8, Pista ng Inmaculada Concepcion,

isang listahan ng 100 na una at ikalawang tenyente ng
Sandatahang Espanyol ang ipinakita kay Rizal. Tiningnan ni
Rizal ang listahan. Isang pangalan lamang ang tumawag ng
kanyang Pansin. Ito ay si Don Luis Taviel de Andrade, Unang
Tenyente ng Sandatahang Lakas. Ang ngalan ay pamilyar kay
Rizal kaya Pinili niya ang tenyente na maging tagapagtanggol
niya sa hukuman.

Si Ten. Luis Taviel de Andrade ay kapatid pala ni Ten.

Jose Taviel de Andrade, ang "bantay" ni Rizal sa Calamba
noong 1887. Ñang malaman mula sa mga awtoridad na pinili
siyang magtanggol sa akusado, maluwag sa loob na tinanggap
ito ni Ten. Luis Taviel de Andrade. Narinig na niya mula sa
kanyang kapatid ang tungkol kay Dr. Rizal ng Calamba.

Scanned wïth CamScanner

 Pagbabasa sa Akusado ng rnga Impormasyon Hinggil sa mga
Kaso. Noong Disyembrc 11, ang mga impormasyon hinggil sa kaso ay
pormal na binasa kay Rizal sa loob ng kanyang selda kasama ang
kanyang tagapagtanggol. Inakusahan siyang "pangunahing tagapagtatag
at buhay na kaluluwa ng insureksiyong Pilipino, ang tagapagtatag ng
mga samahan, pahayagan, at librong nag-papaapoy at nagpapalaganap
ng mga ideya hinggil sa rebolusyon." Bilang akusado, hindi nagpahayag
ng pagtutol si Rizal sa awtoridad ng hukuman, ngunit ipinagtanggol
niyang wala siyang sala sa kasong rebelyon. Gayunman, inako niyang
sumulat ng Konstitusyon ng La Liga Filipina, na isa lamang asosasyong
pansi bika. Iniurong niya ang kanyang karapatan magbago o magdagdag
ng mga pahayag, liban sa katotohanang hindi siya naging aktibo sa
politika sapul ng mapatapon sa Dapitan.

Ipinadala ni Dominguez ang mga papeles ng kaso ni Rizal sa

Malacañang noong Disyembre 13, sa araw nang si Gobernador Camilo
G. de Polavieja, sa tulong ng mga makapangyarihang Dominikong
prayle, ay naging Gobernador Heneral ng Pilipinas, hinalinhan si
Gobernador Blanco. Ang pagkawala ni Blanco sa panunungkulan ang
nagselyo sa kapalaran ni Rizal dahil mas makatao si Blanco kaysa kay
Polavieja, at isa pa'y naniniwala ang una na si Rizal ay hindi traydor sa
Espanya. Kung nagtagal pa siya sa panunungkulan, hindi marahil
nabitay si Rizal, Ngunit isa lamang ito sa mga palaisipang "kung" sa
kasaysayan, na kung saan ang sinuman ay walang kontrol dahil ang
kapalaran ng tao at bansa ay naaayon sa plano ng Diyos.

Ang Manipesto ni Rizal sa Taumbayan, Noong Disyembre 15,

sumulat si Rizal ng isang manipesto sa taumbayan na nakikipag-usap na
tigilan na ang di-kailangang pagdanak ng dugo at makipaglaban para sa
mga kalayaan sa pamamagitan ng edukasyon at pagsisikap. Ito ang
manipestong isinulat niya sa kanyang selda sa Fuerza Santiago.
Sa aking mga kababayan:

Sa aking pagbalik mula sa Espanya, nalaman kong ang aking

ngalan ay naging pamansag ng ilang mga rebolusyonaryo. Ang balitang
ito ay talageng ikinagulat ko, ngunit sa paniniwalang tapos na iyon,
nanahimik na lamang akro sa pangyayaring ipinagpalagay kong
maitutuwid pa. Ngayon ay nakaririnig na naman ako ng mga bali-balita na
patuloy pa rin ang kaguluhan, at sakaling may mga gagamit pa sa aking
ngalan sa mabuti man o masamang paraan, para maituwid ang ganitong
pang-aabuso at nang di na maloko pa ang iba, para sa inyo ang isusulat ko
nang malaman ninyo ang katotohanan.
Scanned wïth CamScanner
 Mula pa sa simula, nang mabalitaan ko ang binabalak, tinutulan ko na
ito, nilabanan ko ito, at sinabing imposible itong maisakatuparan. Ito ang
katotohanan, at ang mga saksi sa mga sinabi ko aybuhay pa. Naniniwala akong
ang ideya ay totoong kahibangan, at higit pa rito, magdudulot ito ng mga
pagdurusa. Higit pa rito ang ginawa ko. Kinalaunan, taliwas sa aking ipinayo,
nang maging masigasig ang kilusan, inialay ko di lamang ang aking serbisyo,
kundi pati na ang aking buhay, at kahit ngalan Iso nang magamit nila ayon sa
inaakala nila paramasupil ang rebelyon, dahil ipinagpapalagay ko pa ring
masuwerte ako kung ikukumpara sa masasamang pangyayaring mararanasan
nila. At sa mumunting salaipisyong ito, naniniwala akong mapipigil ang mga
di-mawawaang kapalaran. Ito ang ulat ng pagkakapantay-pantay.

Aking mga kababayan: Mayroon na akong patunay, higit kaninoman,

sa paghahangad ng mga kalayaan para sa ating bansa, at hanggang ngayon ay
ito pa rin ang aking hangarin. Ngunit naniniwala akong ang edukasyon
ng taumbayan ang dapat maging batayan nang sa pamamagitan ng edukasyon
at pagsisikap ay magkaroon ng sariling personalidad at maging
karapat-dapat sa mga kalayaan. Sa aking mga isinulat,
inererekomenda ko ang katubusan. Isinulat ko rin (at ilang ulit rin akong sinipi)
na ang mga pagbabago, para maging mabunga, ay kailangang magmula sa
itaas, na yaong nagmumula sa ibaba ay iregular at di matatag, Puspos sa mga
ideyang ito, kinokondena ko ang kahibangang ito, ang madugong pag-aalsang
irflihim sa ang pagpaplano, na durnurungis sa dangal na(ing mgti Filipino,
nagbibiktay-alinlangatl sa Inga mtllturing nngttltaguyod ng ating simulain,
Kinapopootan ko ang mgo kriminal na pamamaraan at itinatakwil ung
anumang partisipasyon dito, kinaaawnan mula sa kaibuturan ng aking puso
silang pumapayag na malinlang. Umuwi na kayo sa inyong mga tahanan, at
nawa’y patawarin ng Diyos ang mga nagkasa.

Sa kabutihangpalad, inerekornenda ni Huwes Tagapagtanggol

Heneral Nicolas de la Peña kay Gobemador Heneral Polavieja na huwag
ipalabas ang manipesto ni Rizal. Pinakinggan naman ng huli ang
rekomendasyon kaya ang manipesto ni Rizal ay hindi naipamahagi sa
taumbayan. Si Rizal ay "nailigtas sa kahihiyang maidudulot ng kanyang
manipesto sakaling magkamali ang taumbayan sa interpretasyon at di ito
sundin ng mga nag-aalsang Pilipino.”

Pinakamalungkot na Pasko ni Rizal. Pasko na ng Disyembre 25,

1896. Sa araw na ito'y nagsasaya ang buong Kakristiyanuhan sa
pagdiriwang ng kapanganakan ni Kristo na Siyang katubusan ng
sangkatauhan at nagdala ng kapayapaan at kapatiran sa lahat.

Scanned wïth CamScanner

 Ngunit malungkot at madilim ang Paskong ito ni Rizal. Siya, na
nasanay sa masasayang pagdiriwang ng Pasko sa piling ng pamilya at mga
kaibigan, ay nag-iisa at nalulumbay sa kanyang selda!

Ang Pasko ng 1896, kanyang huli dito sa lupa, ang

pinakamalungkot sa buhay ni Rizal. Nawawalan na siya ng pagasa sa
kanyang kasasapitan. Dahil dito, sumulat siya kay Ten. Taviel de
Andrade. Ito ang kanyang liham:

Fuerza Saúgo, Disyembre 25, 1896

Sa aking iginagalang na tagapagtanggol:

Ipinaalam sa akin ng huwes na nag-iimbestiga na bukas ay diringgin na

ang aking kaso sa hukuman. Hinihintay kita ngayong umaga para sabihin sa
iyo ang isang mahalagang bagay, ngunit walang-dudang dahil sa dami ng iyong
gawain ay di ka na nakapunta gaya ng inaasahan ng huwes na nag-iimbestiga.
Sakaling may panahon ka, nais ko sanang makipag-usap sa iyo bago tayo
humarap sa hukuman; tatanawin kong malaking utang na loob kung
makapupunta ka rito ngayong hapon, ngayong gabi, o bukas.

Muli, binabati kita ng "Maligayang Pasko." Ang sa iyo'y

nagmamahal na lingkod at kliyente,

Jose Rizal

Ang Paglilitis kay Rizal. Ang paglilitis kay Rizal ay isang maliwanag na
patunay ng kawalang-katarungan ng mga Espanyol. Hindi lamang ito katawa-
tawa, walang totohanang paglilitis ang nangyari rito. Si Rizal, na isang sibilyan,
ay nilitis ng isang hukumang militar na binubuo ng mga di-kilalang opisyal
militar. Bago pa man ay may hatol na sa kanyang kaso; ipinagpapalagay na
siyang may sala. Ang hukumang militar ay nagkaisa nang hindi siya bigyan ng
hustisya, bagkus ay akusahan at ikondena siya. Tinanggap nito ang mga
ibinibintang at testimonya laban kay Rizal, at isinawalang bahala ang mga
argumento at katibayang nasa pabor niya. Higit sa lahat, hindi binigyan si Rizal
ng karapatan (na sinumang akusado ay mayroon sa harap ng isang totohanang
hukuman) na makaharap ang mga saksi laban sa kanya sa harap ng hukuman.

Alas Otso ng umaga, Disyembre 26, 1896, sinimulan ang hukumang-

militar ni Rizal sa gusaling Cuartel de España. Naupo sa mahaba’t nakataas na
mesa ang pitong miyembro ng hukumang militar, na nakauniporme pa. Sila'y

Scanned wïth CamScanner

sina Ten. Kol. Jose Togores Arjona (pangulo), Kapt. Ricardo Muñoz Arias, Kapt.
Manuel Reguera, Kapt. Santiago Izquierdo Osorio, Kapt. Braulio Rodriguez
Nuñez, Kapt. Manuel Diaz Escribano, at Kapt. Fermin Perez Rodriguez.

Naroon din sa silid-hukuman si Dr. Rizal (ang akusado), Ten. Taviel de

Andrade (kanyang Tagapagtanggol), Kapt. Rafael Dominguez (Huwes
Tagapagtanggol), Ten. Enrique de Alcocer (Tagapag-usig), at mga manonood,
Kasama rito sina Josephine Bracken, ilang mamamahayag, at maraming
Espanyol.

Nakaupo si Rizal sa isang bangko, sa pagitan ng dalawang sundalo.

Nakatali ang kanyang mga bisig, mula siko pa-siko, gaya ng isang
karaniwang kriminal. Suot niya ay isang itim na ternong lana at puting
tsaleko at itim na kurbata. Kalmado siya at may dignidad ang tindig.

Ang paglilitis ay binuksan ni Huwes Tagapagtanggol Dominguez

nanagpaliwanag ng kaso laban kay Rizal. Sunod niya'y si Tagapag-usig
Alcocer na tumindig at nagbigay ng mahabang talumpating nagbibigay ng
buod sa mga kaso laban kay Rizal at naghihikayat sa hukuman na ipataw
ang kamatayan sa akusado. Nang marinig ang petisyon para sa sentensiyang
kamatayan ay nagpalakpakan ang mga manonood na Espanyol.

Pagkaraang basahin ng tagapag-usig ang madamdaming talumpati,

tumayo si Tagapagtanggol Taviel de Andrade at binasa ang kanyang
masusing pagtatanggol kay Rizal, Winakasan niya ang kanyang
pagtatanggol sa maginoo ngunit bigong-paalala “sa mga miyembro ng
militar” Ang mga huwes ay di kailangang maging mapaghiganti; ang mga
huwes ay dapat maging makatarungan."

Ngunit ang kanyang paalala ay di pinakinggan. Ang mga Espanyol na

opisyal ay mapaghiganti at di-makatarungan.

Nang maupo si Ten. Taviel de Andrade, fnanong ng hukuman si Rizal

kung mayroon siyang gustong sabihin. Pagkatapos, binasa ni Rizal ang
karagdagang ulat sa pagtatanggol na isinulat niya sa kanyang selda, Sa ulat
na ito, pinatunayan niya ang kanyang pagiging inosente sa pamamagitan ng
12 puntos;

Scanned wïth CamScanner

 1. Wala siyang kaugnayan sa rebelyon dahil siya pa mismo ang nagpayo kay Dr.
Pio Valenzuela noon sa Dapitan na huwag na silang mag-aklas,
2. Hindi siya nakipagsulatan sa mga elementong radikal at rebolusyonaryo.
3. Ginamit ng mga rebolusyonaryo ang kanyang pangalan nang hindi niya alam.
Kung siya’y maysala, disinsana'y tumakas siya sa Singapore.
4. Kung may kaugnayan siya sa rebolusyon, disinsana’y tumakas siya sakay ng
isang vintang Moro at di na nagpatayo ng tahanan, ospital, at bumili ng lupain
sa Dapitan.
5. Kung siya ang pinuno ng rebolusyon, bakit hindi siya kinonsulta ng mga
rebolusyonaryo?
6. Totoong sinulat niya ang Konstitusyon ng La Liga Filipina, ngunit ito ay isa
lamang asosasyong pansibiko— Ifndi isang rebolusyonaryong samahan.
7. Hindi nagtagal ang La Liga Filipina dahil pagkaraan ng unang pulong ay
ipinatapon siya sa Dapitan.
8. Kung muling nabuhay ang La Liga pagkaraan ng siyam na buwan, hindi niya
alam.
9. Hindi itinataguyod ng La Liga ang mga simulain ng mga rebolusyonaryo, Kung
hindi, sanaty di na itinatag ang Katipunan.
10. Kung totoong may mapapait na komentaryo sa mga sulat ni Rizal, ito ay
dahil isinulat ito noong 1890 nang ang kanyang pamilya ay inuusig,
kinukumpiska ang bahay, bodega, lupain, atbp., at ang kanyang kapatid na
lalaki at mga bayaw ay ipinatapon.
11. Ang buhay niya sa Dapitan ay kapuri-puri gaya ng mapatutunayãn ng
mga komandanteng politiko-militar at misyonerong pari .
12. Hindi totoong pinukaw ng kaniyang talumpati (sa bahay ni Doroteo
Ongjunco) ang Rebolusyon, gaya ng ipiniparatang ng mga oposisyonistang
gusto niyang makaharap. Alam ng mga kaibigan niya ang kanyang pagtutol sa
armadong rebolusyon. Bakit nagpadala ang Katipunan ng isang sugo sa
Dapitan na hindi niya kakilala? Dahil yaong mga kakilala niya ay batid na hindi
niya sasang-ayunan ang anumang kilusang marahas.

Ang hukumang-militar, dahil may pinapanigan na, ay nanatiling

bingi sa mga samo ni Rizal. Ang pangulo, si Ten. Togores Arjona, ay
ipinagpalagay na tapos na ang paglilitis at pinalabas na ang mga tao sa korte,
Pagkaraan ng maikling delibirasyon, nagkaisa ang mga bumubuo ng
hukumang-militar na ipataw ang sentensiyang kamatayan.

Nang araw na iyon (Disyembre 26), ang desisyon ng korte ay

isinumite kay Gobernador Heneral Polavieja. Kaagad, hiningi ni Polavieja

Scanned wïth CamScanner

ang opinyon ni Huwes Tagapagtanggol Heneral Nicolas de la Peña hinggil
sa desisyon ng korte. Ipinagtibay ng huli ang sentensiyang kamatayan.

Nilagdaan ni Polavieja ang Pagbitay kay Rizal. Noong Disyembre

28, inaprubahan ni Polavieja ang desisyon ng hukumang-militar at ipinag-
utos na barilin si Rizal sa ganap na 7:00 ng umaga ng Disyembre 30 sa
Bagumbayan (Luneta). Ang kanyang dekreto sa bagay na ito ay ang
sumusunod:

Maynila, Disyembre 28, 1896:

Sang-ayon sa sumusunod na opinyon. Inaprubahan ko

ang sentensiya ng Hukumang-Militar sa kasalukuyang kaso,
dahilan nito parusang kamatayan ang ipinataw sa akusadong si
Jose Rizal Mercado, na isasagawa sa pamamagitan ng pagbaril
sa kanya saganap na alas siyete ng umaga'ng ika-30 araw ng
buwang ito sa Bagumbayan.

Sa pagpapasunod atnang ang iba'y makasunod, ang dekreto

ay ibinabalik kay Huwes Tagapagtanggol, Rapitan Don Rafael
Dominguez.

Camilo G. de Polavieja

Dahil sa paglagda ng dokumentong itong nag-uutos ng pagbitay kay

Dr. Rizal, panghabang-buhay na kinapootan si Polavieja ng mga Pilipino.
Siya at ang ibang opisyal na Espanyol na may pananagutan sa kamatayan ni
Rizal ay mananatiling kontrabida sa kasaysayan ng Pilipinas.

Scanned wïth CamScanner

Scanned CamScanner
 Kabanata 25
Pagkamartir sa Bagumbayan
Pagkatapos ng hukumang-militar, nagbalik si Rizal sa
kanyang selda sa Fuerza Santiago para ihanda ang sarili sa kmyang
kapalaran. Sa kanyang huling 24 oras sa lupa—mula alas sais ng
umaga ng Disyembre 29 hanggang alas sais ng umaga ng
Disyembre 30, 1896-—naging abala siya sa pagtanggap ng mga
bisita, kasama na ang mga paring Heswita, Josephine Bracken at
mga miyembro ng kanyang pamilya, ang kabalitaan ng isang
pahayagang Espanyol (Santiago Mataix), ilang kaibigan, at Iihim
niyang tinapos ang kany.ang pahimakas. Bilang Kristiyano at
martir na bayani, maluwag niyang tinanggap ang mamatay para sa
kanyang mahal na bayan, na tinawag niyang "Perlas ng Dagat
Silangan" sa kanyang huling tula at "Perlas ng Silanganan't sa isang
artikulong pinamagatang "Kawawang Pilipinas" na inilathala sa
The Hongkong Telegraph noong Setyembre 24, 1892.

Mga Huling Oras ni Rizal. Alas sais ng umaga, Disyembre

29, 1896 binasa kay Rizal ni Kapitan Rafael Dominguez, na
inatasan ni Gobernador Heneral Camilo Polavieja na mamahala sa
mga paghahanda sa pagbitay ng kinondenang preso—na babarilin
siya sa likod ng isang iskuwad na Espanyol sa ganap na alas siyete
ng umaga sa Bagumbayan (Luneta).

Alas siyete ng umaga; isang oras pagkaraang basahin

ang sentensiyang kamatayan, dinala si Rizal sa kapilya ng preso,
kung saan siya namalagi. Ang mga una niyang panauhin ay sina
Padre Miguel Saderra Mata (Rektor ng Ateneo Municipal) at
Padre Luis Viza, Heswitang guro.

7:15 ng umaga, umalis na si Rektor Saderra. Masayang

ipinaalala ni Rizal kay Padre Viza ang istatwa ng Sagadong Puso ni
Hesus na inukit niya sa tulong ng kanyang lanseta noong siya'y
estudyante ng Ateneo. Inaasahan ito ni Padre Viza kaya inilabas
niya ang istatwa at ibinigay kay Rizal. Masayang tinanggap ito ng
bayani at inilagay sa ibabaw ng kanyang eskritoryo.

Scanned wïth CamScanner

 8:00 ng umaga, dumating si Padre Antonio Rosell para
palitan si Padre Viza. Inanyayahan siya ni Rizal na saluhan siya
sa agahan, at kanya namang pinaunlakan. Pagkatapos ng agahan,
dumating si Ten. Luis Taviel de Andrade (Tagapagtanggol ni
Rizal), at pinasalamatan siya ni Rizal para sa kanyang serbisyo.

9:00 ng umaga, dumating si Padre Federico Faura. Ipinaalala

ni Rizal sa kanya na sinabi niyang siya (si Rizal) ay mapupugutan
ng ulo dahil sa pagsulat niya ng Noli. "Padre,” sabi ni Rizal, "ikaw
ay isang propeta. "

10:00 ng umaga, dinalaw si Rizal nina Padre Jose Vilaclara

(guro ni Rizal sa Ateneo) at Vicente Balaguer (misyonerong
Heswita sa Dapitan na naging kaibigan ni Rizal nang siya’y
desterado roon). Pag-alis nila, kinapanayam naman siya ng
Espanyol na mamamahayag, si Santiago Mataix, para sa
pahayagang El Heraldo de Madrid.

Mula alas dose ng tanghali hanggang 3:30 ng hapon,

naiwang mag-isa si Rizal sa kanyang selda. Nananghalian siya, at
pagkaraa’y naging abala sa pagsusulat. Marahil ay sa mga oras na
ito niya isinulat ang kanyang tula ng pamamaalam na itinago niya
sa kaniyang alcohol na lutuan (hindi sa lamapara gaya ng sinasabi
ng ilang mananalambuhay) na iniregalo ni Paz Pardo de Tavera
(asawa ni Juan Luna) nang minsan dumalaw siya sa Paris noong
1890. Isinulat din niya nag huling liham niya kay Propesor
Blumentrit ( kanyang matalik na kaibigan) sa wikang Aleman:

Propesor Ferdinand Blumentrit:

Aking kapatid:

Pagkatanggap mo sa liham na ito maaaring patay na

ako. Bukas ng alas siyete, babarilin ako; ngunit ako ay inosente sa
krimen ng rebelyon.

Mamamatay akong malinis ang konsensiya.

Scanned wïth CamScanner

 Paalam, aking matalik at pinakamamahal na
kaibigan, at huwag ka sanang mag-iisip ng masama sa akin.

Fuerza Santiago,Disyembre 29, 1896.

(Lagda) Jose Rizal

Ibati mo ako sa buong pamilya, kay ra. Rosa, Loleng,

Conradito, at Federico.

Iiwan ko sa iyo ang isang aklat bilang huling alaala

mula sa akin.

3:30 ng hapon, bumalik si Padre Balaguer sa Fuerza Santiago para

talakayin kay Rizal ang pagbawi niya sa mga ideyang anti-Katoliko sa
kanyang mga sulatin at pagsapi sa Masonerya.

4:00 ng hapon, dumating ang ina ni Rizal. Lumuhod si Rizal sa harap

niya at hinagkan ang mga kamay ng ina, humihingi ng tawad. Nag-iiyakan
ang mag-ina nang paghiwalayin sila ng mga guwardiya, Pagkaraa'y pumasok
sa selda si Trinidad para sunduin ang ina. Habang papalabas sila, ibinigay ni
Rizal ang alkohol na lutuan at ibinulong kay Trinidad sa Ingles: "May laman
sa loob." Naintindihan ito ni Trinidad. Marunong siya ng Ingles dahil
tinuruan siya ni Rizal ng wikang ito. Ang "laman” ay ang tula ng
pamamaalam ni Rizal. Kaya ang nangyari'y nailabas ni Trinidad ang huli at
pinakadakilang tula ni Rizal—isang napakahalagang hiyas ng literaturang
Filipino.

Pagkaalis nina Doña Teodora at Trinidad, pumasok sa selda Sina Padre

Vilaclara at Padre Estanislao March, sunod ay si Padre Rosell.

6:00 ng gabi, tinanggap ni Rizal ang isang bagong panauhin, si pon

Silvino Lopez Tuñon, ang Dekano ng Katedral ng Maynila. Umalis sina
Padre Balaguer at Padre March, at naiwan si Vilaclara kasama sina Rizal at
Don Silvino.

8:00 ng gabi, ang huling hapunan ni Rizal. Ipinaalam niya kay

Kapitan Dominguez, na kasama niya, na pinatatawad na niya ang kanyang

Scanned wïth CamScanner

 mga kaaway, pati na ang mga huwes-militar na nagsentensiya sa kanya ng
kamatayan.

9:30 ng gabi, dinalaw si Rizal ni Don Gaspar Cestaño, ang piskal ng

Royal Audiencia de Manila. Mahusay na maybisita, ibinigay ni Rizal ang
pinakamainam na silya sa kanyang selda. pagkatapos ng magandang pag-
uusap, napaniwala ang piskal sa katalinunan at maginoong karakter ni
Rizal.
10:00 ng gabi ng Disyembre 29, ang burador ng pagbawi na ipinadala
ng arsobispong anti-Pilipino na si Bernardino Nozaleda (1890-1903) ay
isinumite ni Padre Balaguer kay Rizal para lagdaan, ngunit hindi ito ginawa
ng bayani dahil napakahaba at di niya ito gusto. Ayon sa testimonya ni Padre
Balaguer, ipinakita niya kay Rizal ang mas maikling burador na inihanda ni
Padre Pio Pi, Superyor ng mga Heswita sa Pilipinas, at itoty nagustuhan ni
Rizal. Pagkaraan ng ilang pagbabago, isinulat ni Rizal ang kanyang
retraksiyon, na kung saan itinatakwil niya ang Masonerya at mga
relihiyosong ideyang anti-Katoliko. Ang retraksiyon ni Rizal ay isang
kontrobersyal na dokumento dahil ang mga iskolar na Rizalista, na kungdi
Mason ay anti-Katoliko, ay nagsasabing huwad ang dokumento. Samantala,
sinasabi naman ng mga Katolikong Rizalista na ito'y tunay na dokumento.
Ang debateng ito ay wala namang saysay dahil hindi naman sapat ang
ebidensiya ng dalawang panig hinggil sa pinaninindigan nilang paniniwala.
Gaya nga ng isang kasabihan: "Sa rnga naniniwala, hindi na kailangan ng
patunay; para sa mga di-naniniwala, na ang pamantayan ng paniniwala ay
wala sa Pag-iisip nila kundi sa kanilang paninindigan-—walang
magagawang Patunay." Wala ring halaga ito dahil wala naman itong
kaugnayan sa Pagiging dakila ni Rizal. Kung may retraksiyon man o wala,
mananatili ang katotohanang si Rizal ang pinakadakilang bayaning Pilipino.
Ganito rin sa iba pang kontrobersiya, gaya ng kung nagpakasal ng aba si
Rizal kay Josephine Bracken bago siya binitay. Bakit kailangang ang
mga isyung ito. Kung pinakasalan man o hindi ni Rial si Josephine sa
Fuerza Santiago, mananatili pa ring bayani at martir si Rizal.

3:00 ng umaga ng Disyembre 30, 1896, nakinig ng misa si Rizal,

nangumpisal, at nangumunyon.

Scanned wïth CamScanner

 5:30 ng umaga, ang huli niyang agahan sa lupa.
Pagkatapos nito, sumulat ng dalawang liham si Rizal, ang
una’y para sa kanyang pamiIya, at ang ikalawa'y para sa
kanyang nakatatandang kapatid na si Paciano. Ito ang sulat
niya para sa kanyang mga kapatid:

Sa aking pamilya,

Humihingi ako ng tawad sa inyo para sa mga

pagdurusang naidulot ko.sa inyo, ngunit balang araw ay
mamamatay din ako, at mas mabuti nang mamatay .ako
ngayon nang masagana ang aking konsiyensiya.

Mahal kong mga magulang at mga kapatid,

pasalamatan natin ang Diyos dahil nanatili akong matatag
bago ang aking kamatayan. Mamamatay ako nang
mapayapa dahil umaasa akong sa pagkamatay ko ay
magiging mapayapa na rin sa wakas ang inyong buhay, A,
mabuti ngang mamatay kaysa mabuhay nang nagdurusa.
Aliwin ninyo ang inyong kalooban.

Hinihiling ko na patawarin ninyo ang isa't isa para

sa mumunting kasamaan ng buhay at sikaping mabuhay
nang nagkakaisa sa kapayapaan at kapalagayang-loob,
Tratuhin ninyo ang àting mga magulang gaya ng gusto
ninyong maging trato sa inyo ng inyong mga anak,
Mahalin ninyo sila alang-alang sa aking alaala.

Ilibing ninyo ako sa lupa. Lagyan ng lapidang bato

at krus ang aking puntod. Ang pangalan ko, petsa ng
kapanganakan, at kamatayan. Wala nanng iba, kuung
gusto nyong bakuran ang aking libingan ay maaari
ninyong gawin. Walang mga anibersaryo. Gusto ko sana
ay sa Paang Bundok.

Kawaan ninyo si Josephine.

Scanned wïth CamScanner

 Ito ang huling sulat ni Rizal kay Paciano:

Aking mahal na kapatid:

Mga. apat at kalahating taon na nang di tayo

nagkikita ni nagkakausap. Hindi ito dahil sa wala
tayong pagmamahal sa isa't isa, kundi dahil kilala
natin ang isa't isa kaya di na natin kailangan pang
mag-usap para magkaunawaan tayo.

Ngayo'y mamamatay na ako, at sa iyo ko

ihahandog ang aking mga huling pangungusap, sasabihin
sa iyo na ako'y nalulungkot na iiwan kitang mag-isa sa
buhay, at papasanin ang mga pananagutan sa pamilya at
ating matatandang magulang.

Iniisip ko kung gaano kahirap para sa iyo ang

bigyan ako ng karera; naniniwala ako na hindi ko sinubok
na aksayahin ang aking panahon. Kapatid ko: sakaling ang
bunga ay naging mapait, hindi ko ito kasalanan, kundi
bunga ng mga pangyayari, Alam kong nagdurusa ka dahil
sa akin, at akoty humihingi ng tawad.

Sinisiguro ko, aking kapatid, na mamamatay

akong inosente sa krimen ng rebelyon. ang aking mga
isinulat ay naging dahilan para rito, hindi ko pasusubalian
ito; ngunit naisip kong nabayaran ko na ang nakaraan sa
pamamagitan ng aking deportasyon,

Sabihin mo sa ating ama na naaalala ko siya, at

kung gaano! Naaalala ko ang aking kabataan, ang kanyang
pagnamahal. Ihingi mo ako sa kanya ng kapatawaran para
sa mga pagdurusang naidulot ko sa kanya,

Ang iyong kapatid,

(Lagda) Jose Rizal

Scanned CamScanner
 5:30 ng umaga, durnating si Josephine Bracken; kasama kapatid
ni Rizal (Josefa). Lumuluhang nagpaalam si Josephine kay Rizal.
Niyakap siya ni Rizal sa huling pagkakataon, at bago siya umalis,
ibinigay ni Rizal ang huli niyang regalo--- isang relihiyosong aklat,
ang Imitation of Christ ni Padre Thomas a Kempis, na kanyang
nilagdaan:

Sa aking mahal at nalulungkot na asawa, Josephine

Disyembre 30, 1896
Jose Rizal

6: 00 ng umaga, habang naghahanda ang mga sundalo para sa

pagmartsa sa Bagumbayan, sinulatan niya ang kanyang mga mahal
na magulang:
Sa mahal kong ama,

Patawarin ninyo ako sa mga pagdurusa ninyo na

aking isinukli sa kalungkutan at mga sakripisyo para sa
aking edukasyon.
Hindi ko ito ginusto ni pinili,
Paalam, Ama, paalam ...
Jose Rizal

Sa mahal kong ina,

Sra. Doña Teodora Alonso
6:00 ng umaga ng Disyembre 30, 1896

Jose Rizal

Pagmartsa sa Bagumbayan. Mga 6:30 ng umaga,

tumunog ang trumpeta sa Fuerza Santiago, hudyat para
simulan ang pagmartsa sa Bagumbayan, kung saan bibitayin
si Rizal. Apatna sundalong may ripleng de-bayoneta ang
nangunguna sa martsa. Nasa likuran nila si Rizal na payapang
naglalakad, nasa gitna siya ng kanyang tagapagtanggol (Ten.
Luis Taviel de Andrade) at dalawang Heswitang pari (Padre
March at Padre Vilaclara).

Scanned CamScanner
 Eleganteng tingnan si Rizal sa suot niyang itim na
terno, itim na sumbrero, itim na sapatos„puting polo, at itim
na kurbata.Nakatali ang kanyang mga braso, mula Siko pa-
siko, ngunit ang pagkakatali ay di-gaanong mahigpit para
maigalaw niya ang kanyang mga braso.
Sa mahina na tunog ng tambol, tahimik at dahan-dahan
silang nagmartsa. May mga nag-aabang sa mga kalsada mula
Fuerza Santiago hanggang Plaza del Palacio sa harapan ng
Katedral ng Maynila. Para bang ang lahat ay nasa Bagumbayan,
kung saan may malaking pulutong ng mga taong nagtipon para
masaksihan ang pagkamatay ng isang martir.

Dumaan ang mga nagmamartsa sa makitid na Tarangkahan ng

Postigo, isa sa mga tarangkahan ng lungsod na may pader, at
narating nila ang Malecon (ngayon ay Bonifacio Drive) na walang
katau-tao. Tumingala si Rizal at sinabi sa isa sa mga pari: "Kay
gandang umaga, Padre. Anong payapa ng umagang ito! Naaaninag
ang Corregidor at mga bundok ng Cavite! Sa mga umagang tulad
nito, namamasyal kami ng aking kasintahan. "

Nang maraanan nila ang harap ng Ateneo, nakita ni Rizal

ang mga tore ng kolehiyo na nangibabaw sa mga pader. Tinanong
niya: "lyon po ba ang Ateneo, Padre?"

"OO," sagot ng pari

Naraüng nila ang Bagumbayan. Nagtipon ang mga manonood sa

isang parisukat na lugar na inilaan ng mga sundalo. Pumasok ang mga
nagmamartsa sa lugar na ito. Payapa pa rin ang paglakad ni Rizal
patungo sa katatayuan niya. Madamo ang bahaging ito— sa
pagitan ng dalawang posteng de-lampara—na nasa dalampasigan ng
Look ng Maynila.

Pagiging Martir ng Isang Bayani. Si Rizal, na batid na di na

niya maiiwasan ang kanyang kapalaran, ay nagpaalam kina Padre
March at Padre Vilaclara at sa kanyang magiting na tagapagtanggol, si
Ten. Luis Taviel de Andrade. Bagaman nakatali ang mga bisig,
mahigpit pa rin niyang nahawakan ang kanilang mga kamay,
Scanned CamScanner
Binasbasan siya ng isa sa mga pari at pinahalikan sa kanva ang
krusipiho .Yumuko si Rizal at hinagkan ito: Pagkaraa’y hiniling niya
sa komandante ng iskuwad na barilin siya nang nakaharap sa kanila.
Hindi pinagbigyan ang kanyang kahilingan dahil mahigpit ang utos ng
kapitan na barilin si Rizal nang nakatalikod.
Masama man sa loob, tinalikuran ni Rizal ang mga babaril sa
kanya at humarap siya sa dagat. Isang Espanyol na manggagamot, si
Dr. Felipe Ruiz Castillo, ang humiling at pinayagan siyang damhin ang
pulso ni Rizal. Nagulat si Dr. Castillo dahil normal ang kanyang pulso,
patunay na hindi natatakot si Rizal na mamatay.

Tumunog ang mga tambol, Sa gitna ng pagtatambol, may

sumigaw na "Magpaputok, " at nag-unahan na sa pagputok ang mga
baril na nakaumang kay Rizal. Kahit napakahirap, nagawa ni Rizal na
ipihit sa kanan ang kanyang pinagbabaril na katawan, at bumagsak sa
lupa nang nakaharap ang mukha sa sumisikat na araw. Eksaktong 7:03
ng umaga nang mamatay siya sa kasibulan ng kanyang kahustuhang-
gulang—edad 35, limang buwan, at 11 araw,

Inilarawan ni Rizal ang kanyang pagkamatay sa kanyang

pahimakas na tula, ikatlong taludtod:

Mamamatay akong natatanaw

Sa likod ng dilim ang bukangliwayway,
Kung kailangan mo ang pulang pangulay,
Dugo ko'y gamitin sa kapanahunan
Nang ang liwanag mo ay Iglong kuminang!

Interesanteng malaman na 14 na taon bago siya

bitayin, nahulaan na ni Rizal na mamamatay siya sa
Disyembre 30. Noo’y isa pa lamang siyang estudyante ng
medisina sa Madrid, Espanya. Ito ang isinulat niya sa
kanyang talaarawan:
Enero 1, 1883

Noong kamakalawang gabi, iyon ay Disyembre 30,

nagkaroon ako ng nakatatakotna panaginip na muntik na akong
mamatay. Nanaginip ako na, ginagaya ang isang aktor na
naghihingalo sa entablado, nararamdaman kong bumabagal ang
aking paghinga at mabilis ang aking panghihina. Pagkatapos ay
Scanned CamScanner
 nagdilim ang aking paningin at nilukob ako ng kadiliman—ito ang
kamatayan.

Pagkaraang Mamatay ang isang Bayaning Martir. Nang

patayin ng punglo mula sa iskuwad na Espanyol si Dr. Rizal, ang mga
Espanyol—mga residente, prayle (di kasama ang mga Heswita),
tiwaling opisyal (kasama na si Polavieja) ay nagsaya dahil si Rizal, ang
mahigpit nilang kaaway na kampeon sa pakikipaglaban para sa
kasarinlan ng Pilipinas, ay wala na sa wakas. Sa katunayan, pagkaraan
ng pagbitay, sumigaw ang mga Espanyol na nanonood, "Mabuhay ang
Espanya! " "Kamatayan para sa mga traydor! " at ang banda
militar ay nakisaya rin sa pagkamatay ni Rizal, pinatugtog ang
masayang Marcha de Cadiz.

Kawawang mga Espanyol, walang mga pananaw! Hindi nila alam ang
di-nababagong ihip ng hangin ng kasaysayan. Ang pagkamatay ni Rizal ay
naging pundasyon ng isang bansang nagsasarili. Totoo, pinatay si Rizal ng
punglo ng mga Espanyol, ngunit hindi nila napatay ang mga ideyang liberal
na umusbong sa utak ni Rizal, na siyang nagwasak sa pamamahala ng mga
Espanyol sa Pilipinas. Gaya ng sinabi ni Cecilio Apostol, pinakadakilang
makatang Pilipino sa Espanyol:

"Nawa'y mapayapa sa mino ng pagkalimot,

Tagapagligtas ng bansang sinusupil!
Sa misteryo ng libingan, 'wag lumuha,
'Wag pansinin ang panandaliang tagumpay ng mga
Espanyol
Dahil kung winasak ng isang punglo ang iyong utak,
Pinaguho naman ng iyong ideya ang isang imperyo! "

Sa kanyang mga isinulat, na gumising sa nasyonalismong

Pilipino at naghawan ng landas para sa Rebolusyon ng Pilipinas,
Pinatunayan ni Rizal na "mas mabisa ang panulat kaysa espada. "
Bilang henyo, manunulat, siyentipiko, at martir-politiko,
karapatdapat siyang saluduhan ng kasaysayan bilang pambansang
bayani ng Pilipinas.

Scanned CamScanner