6.

 Draagbare uurwerken: over zakhorloges en polshorloges

Inleiding

     De uitvinding en ontwikkeling van mechanische tijdmeting heeft een grote invloed gehad op de
economische vooruitgang van onze samenleving. De mate van draagbaarheid van uurwerken
heeft daarbij een grote rol gespeeld.
Wat betreft de Industriële Revolutie is niet de stoommachine de belangrijkste uitvinding geweest,
maar het nauwkeurige uurwerk.
     De geschiedkundige beschrijving van het ontstaan van klokken en horloges wordt bemoeilijkt
door begripsverwarring. Met het nederlandse woord “uurwerk”  wordt zowel een dameshorloge
als een torenuurwerk aangeduid; horloge betekent letterlijk “tijdaanduider”. Wij denken dan aan
een klein draagbaar voorwerp, maar een Amsterdams staand horloge heb je liever niet om je
pols. Is er sprake van een zonnewijzer, een zandloper, een wateruurwerk? Het begrip klok is ook
verwarrend: is dat niet het bronzen ding dat zo’n geluid maakt?
In ieder geval is een uurwerk iets met tandwielen.
     In deze competentie­opdracht wordt het woord horloge gebruikt om een draagbaar uurwerk
aan te duiden, en dan met name het zakhorloge en het polshorloge. Voor niet­draagbare
uurwerken gebruik ik het woord klok. (De geschiedenis van tijdmeting met waterklokken in China,
die veel ouder is, wordt hier buiten beschouwing gelaten.)

Waarom is het uurwerk uitgevonden?

     De allereerste klokken waren bedoeld voor geestelijken, die ‘s nachts hun bed uit moesten
om de Metten (nachtwake) te bidden. Deze (Europese) klokken waren daarom al van meet af
aan voorzien van wekkermechanismen.
Anderszins waren klokken van belang bij het bepalen van de werktijden van de arbeiders, en
meningsverschillen met de werkgevers over de duur van arbeidstijden en pauzes waren een
belangrijke stimulans om klokken nauwkeuriger te laten lopen.
Voor het overige gaven klokken wel enige structuur aan de dagindeling, maar van
tijdmeting in economische zin was nog geen sprake; men werkte van zonsopgang tot
zonsondergang, en wat dat betreft voldeed een zonnewijzer of een luidklok als tijdsaanduiding
uitstekend. Elke gemeenschap had zijn eigen plaatsgebonden tijd; echte behoefte aan draagbare
uurwerken was er niet.

Technologie, draagbare uurwerken                                        1                                               Max de Haas, februari 2014
     Het horloge kon pas dank zij de uitvinding van de opwindveer als energiebron tot ontwikkeling
komen.
Over de ontstaansgeschiedenis van het allereerste horloge is veel discussie geweest. In het
algemeen wordt de uitvinding toegeschreven aan een Neurenbergse slotenmaker, Peter Hele,
die omstreeks 1512 een “zelfgaand uurwerk” zou hebben gemaakt in een reukbal (dit waren
draagbare ronde kastjes, gevuld met reukmiddel, als afweer tegen infectieziekten). Bij gebrek
aan documentatie omtrent andere uurwerkmakers wordt sinds die tijd Peter Henlein, in ieder
geval een Neurenberger, beschouwd als de uitvinder van het zakuurwerk, het zogenaamde
Nürnberger Ei.

Andere bronnen vermelden echter al in de tweede helft van de 15e eeuw uurwerken, die men
aan het lichaam kon dragen.
De eerste draagbare uurwerken werden om de hals of aan een ceintuur gedragen. Pas bij een
wijziging in de mode, waarbij lange jassen en vesten in zwang kwamen, werd het horloge in een
(vest­)zak gedragen.

Technologie, draagbare uurwerken                                        2                                               Max de Haas, februari 2014
     Uurwerken zoals wij die kennen zijn het product van een systematische zoektocht naar een
instrument dat zo nauwkeurig mogelijk de tijd kan meten.
Wij moeten ons echter goed voor ogen houden dat de tijdmeting van de eerste horloges zeer
onnauwkeurig was. Bovendien waren horloges zeer duur, en derhalve alleen bereikbaar voor de
rijke heersende klasse. Ze hadden vooral betekenis als sieraad en frivool speelgoed.
     Een nieuwe impuls aan nauwkeurigheid van draagbare uurwerken werd gegeven door de
expansie van de scheepvaart, en de behoefte aan nauwkeurige plaatsbepaling van de
lengtegraad met behulp van een draagbare (lees: voor beweging ongevoelige) tijdmeter.
     De techniek binnen in het horloge werd steeds geavanceerder, maar dat maakte horloges
niet bereikbaarder voor de gewone man. Pas na de ontwikkeling van goedkope industriële
massaproductie en de opkomst van snel personenvervoer in de vorm van spoorwegen kwam er
een doorbraak in de verbreiding van horloges onder een groot publiek. Wegens de snelle
verplaatsingen voldeden de locale zonnetijd en de torenklokken niet meer, en er ontstond
behoefte aan uniforme tijdzones voor verschillende locaties.
     Alhoewel standaarden voor nauwkeurige tijdmeting al eeuwen bestonden, was dit vooral in
een wetenschappelijke context. Nu werd standaardisering van tijd belangrijk voor het grote
publiek, de reizigers wilden hun trein op tijd halen, en de spoorwegmaatschappijen wilden de
treinen niet laten botsen. Deze nieuwe normen gaven een grote impuls aan de economie:
mensen hoefden niet meer op elkaar te wachten, er ontstond een betere synchronisatie van
activiteiten.

Zakhorloge of polshorloge?

     De overgang van zakhorloge naar polshorloge was eerder mode­bepaald dan technisch.
Het horloge werd tot en met het begin van de 20e eeuw in een (vest)zak gedragen. Bij de
introductie van de spijkerbroek door Levi Strauss in 1873 werd nog een speciaal zakje bestemd
voor het opbergen van het horloge. Dit zakje wordt nog steeds zo gemaakt! Polshorloges
bestonden allang: Breguet maakte al in 1810 een polshorloge op verzoek van de koningin van
Napels, Caroline Murat. Nog eerder, in 1790, maakte Jacquet Droz een horloge aan een
armband (twee beugels aan de kast van een zakhorloge).
De meeste relevante techniek was al uitgevonden: het shocksysteem met de paraplu door
Breguet, automatische opwinding door Perrelet in 1770, de chronograaf door Louis Moinet in
1816. De ontwikkeling van de Zwitserse Ankergang leverde een nauwkeurig en stootvast
echappement op. Miniaturisatie was geen probleem, in 1764 maakte John Arnold een ringhorloge
met een diameter van 13,5 mm.

Technologie, draagbare uurwerken                                        3                                               Max de Haas, februari 2014
     Een polshorloge bleef iets voor vrouwen, voor echte mannen was dit niets. Alhoewel
sommige mannen wél het nut van een horloge om de pols inzagen (de in zijn tijd beroemde
vlieger Alberto Santos­Dumont  bestelde in 1904 een speciaal voor hem ontworpen polshorloge
bij zijn vriend Cartier),  raadpleegden echte kerels een grote knol, geassociëerd met
stoomtreinen en dergelijke.

     De doorbraak van het polshorloge kwam op praktische gronden door de Eerste Wereldoorlog:
in de loopgraven had men geen gelegenheid in vestzakjes te grabbelen.
Daarna ging het snel: in de 20er jaren van de vorige eeuw was het polshorloge algemeen
geaccepteerd, in 1930 lag de verhouding tot zakhorloges 50:1.
De verdere teloorgang van het zakhorloge werd beslecht door een nieuwe, dynamische
levensstijl, waarbij het vest uit de mode raakte.
     De technologische ontwikkelingen in mechanische polshorloges waren voor het grootste deel
al ontwikkeld in zakhorloges.
Als aanvulling en aanpassing werd de afdichtbaarheid van kasten verbeterd met de introductie
van de Rolex Oyster, het eerste waterdichte horloge. Afleesbaarheid in het donker werd mogelijk
met de toepassing van radium en later tritium en luminova.

     Een nauwkeurigheidsrevolutie vond plaats vanaf eind vijftiger jaren van de vorige eeuw.
De miniaturisatie van batterijen maakte elektrische horloges zoals de Hamilton 500 mogelijk.
De uitvinding van de transistor leidde tot transistorgestuurde uurwerken zoals de Bulova
Accutron met stemvork en de ESA Dynotron met balans.
De goedkope massaproductie van IC’s en kwartskristal­tijdmeting maakte een ongekend
nauwkeurige tijdsbepaling beschikbaar voor iedereen.

Technologie, draagbare uurwerken                                        4                                               Max de Haas, februari 2014
Beschouwing

     Komt het mechanische polshorloge net zo aan zijn einde als het zakhorloge?
Voor nauwkeurige tijdsbepaling is een horloge in onze tijd van radioseinen, mobieltjes,
computergestuurde magnetrons en wasmachines allang niet meer nodig.
     Er is echter aan een horloge meer te beleven dan tijdmeting alleen.
De fascinatie met mechanische uurwerken wordt niet alleen door praktisch nut bepaald, maar
ook door bewondering voor mechanisch vernuft, vakmanschap en kunstzinnigheid.
Het mechanisch horloge maakt wat dat betreft een wedergeboorte door: de laatste jaren vinden
revolutionaire nieuwe ontwikkelingen op mechanisch gebied plaats, die vooral imponeren als
technische hoogstandjes. Opnieuw wordt teruggevallen op oude technische oplossingen, zoals
bijv. de tourbillon, maar vooral dankzij de ontwikkeling van nieuwe materialen en computerinzet
bij ontwerp en productie zijn geheel nieuwe constructies mogelijk geworden. Wél net als in de tijd
van de eerste zakhorloges: alleen voor de rijken, als sieraad en gadget…
     Maar ook is er zoals altijd de hang naar nostalgie: vroeger was alles beter en mooier en
begrijpelijker; in deze tijd van gladde “onschroefbare” electronica wordt men weer geboeid door
ronddraaiende tandwielen.
Bijna iedereen heeft wel een horloge van tante of opa in een laatje liggen, en wat is er mooier dan
zo’n herinnering weer tot leven te laten wekken door de horlogemaker?

Kortom: een gouden toekomst lacht ons leerlingetjes derde klas tegemoet!

Technologie, draagbare uurwerken                                        5                                               Max de Haas, februari 2014
Geraadpleegde bronnen

1. Landes DS. Revolution in Time. Clocks and the Making of the Modern World.
    The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, 1983
2. Meis R. Zakhorloges. Van halshorloge tot tourbillon.
    Schuyt en Co nv., Haarlem/Antwerpen, 1981
3. Sobel D.  Lengtegraad.
   Ambo, Schoten, 1996.
4. Spiegl, W. Horloges.
    Het Spectrum, Utrecht, 1982
5. Spierdijk, C. Horloges en horlogemakers.
    H.J.W.Becht, Amsterdam, 1973
Internet
6. Alfred R. Nov. 18, 1883: Railroad Time Goes Coast to Coast
    http://www.wired.com/science/discoveries/news/2008/11/dayintech_1118
7. Boston M. Top 10 Technically Important Mechanical Wrist Watches
    http://www.ablogtowatch.com/top­ten­technically­important­mechanical­wristwatches/
8. Loren A. Around the Web: History’s 9 Most Important Watches
    http://www.watchtime.com/blog/around­the­web­1­12/
9. Electric Watches
    http://www.electric­watches.co.uk/

Technologie, draagbare uurwerken                                        6                                               Max de Haas, februari 2014