4.

 Over de waterdichtheid van horloges

Inleiding

     Met de acceptatie van het polshorloge als dagelijkse tijdmeter ontstond behoefte aan robuuste
kasten, die tegen een stootje konden. Vanzelfsprekend mocht geen water doordringen tot het
uurwerk.
De eerste waterdichte uurwerkkast werd in 1927 gepresenteerd door Rolex met de Oyster.
Mercedes Gleitze, de eerste Engelse die het Kanaal zwemmend overstak, deed dit met een
Rolex Oyster om de pols. (In werkelijkheid droeg zij hem aan een bandje om de hals!)
De waterdichtheid werd bereikt door een toen nieuwe constructie: een geschroefde bodem,
lunette en kroon. Dankzij door hem georganiseerde publiciteit in de “Daily Mail” verkreeg Hans
Wilsdorf, de oprichter van Rolex, wereldbekendheid voor zijn merk.
     Deze waterdichtheid betekende niet dat dit horloge geschikt was om mee te duiken. Die eer
viel te beurt aan de Rolex Submariner, die waterdicht was tot 200 meter.
Daarna ontstond een “diepterace” tussen de verschillende merken. In eerste instantie werd dit
gedicteerd door militaire behoeften, maar later werd het een prestigezaak: een kast was pas
goed als je er dagelijks 1000 meter onder water mee kon verblijven(!). Die race is nog steeds
gaande….

Definities

     Als een horloge in water gedompeld wordt, oefent het water een druk uit op de kast. Hoe
dieper onder water, des te groter de druk. Deze druk wordt uitgedrukt in Bar, waarbij 1 Bar
overeenkomt met een diepte van 10 meter. Mede van belang voor waterdichtheid zijn de duur
van het verblijf onder water, en de bewegingskrachten, waaraan het horloge wordt blootgesteld.
Vroeger werd een horloge vaak aangeduid met “waterproof”, zonder dat deze term nader
gedefiniëerd was.
In 1982 werd in Nederland met het oog op garantieverlening een classificatie opgesteld.  Deze
“Horlogekwalificatie"  was ingedeeld in 4 categorieën A t/m D: stof­ en zanddicht, waterwerend,
waterdicht, en duikerkwaliteit. Van elke categorie waren gebruik en technische specificaties
omschreven. Voor een deel sluiten deze specificaties aan bij de later ontwikkelde ISO­norm
2281. In deze norm worden precies de testomstandigheden  en testresultaten omschreven,
waaraan een waterdicht horloge moet voldoen. Voor duikerhorloges gelden andere normen
volgens ISO 6425.

Technologie, waterdichtheid                                                1                                                          Max de Haas, februari 2014
De fabrikanten geven de mate van waterdichtheid tegenwoordig aan in Bar, ATM, of in meter:
● Geen markering: Zeer beperkt beschermd tegen vochtigheid, zoals regen, zweet en
waterspetters.
● Water Resistant 3 BAR (3 ATM/30M): Beschermd tegen spatwater zoals bij handen
wassen en kort helemaal nat worden. Niet geschikt om mee te douchen, zwemmen of
duiken.
● Water Resistant 5 BAR (5 ATM/50M): Geschikt om helemaal nat te worden, mee te
douchen, maar niet om mee te zwemmen of duiken.
● Water Resistant 10 BAR (10 ATM/100M): Geschikt om mee te zwemmen en om mee te
snorkelen. Niet geschikt om diep mee te duiken.
● Water Resistant vanaf 20 BAR (20 ATM/200M): Geschikt om mee te zwemmen en
duiken. Niet geschikt voor diepzeeduiken.
● Water Resistant vanaf 100 BAR (100 ATM/1000M): Geschikt voor diepzeeduiken.

In handleidingen wordt waterdichtheid vaak met pictogrammen aangeduid:

De aanduiding in meters wil dus niet zeggen dat men letterlijk tot een diepte kan gaan zoals in
meters aangegeven, maar geeft gebruiksmogelijkheden aan: handenwassen, regenbui;
douchen, zwemmen, onder water op snorkeldiepte, onder water met zuurstofflessen.

Technische overwegingen

Wat zijn de zwakke plekken van een horlogekast?
Iedere kast heeft openingen; de buitenwereld moet kunnen communiceren met het uurwerk in de
kast. Raadpleging van de wijzerplaat via het glas, opwinden/gelijkzetten met de kroon via de
tubus, en toegang tot het uurwerk via de kastbodem. Deze plaatsen vormen afsluitingsrisico’s.
In de loop der jaren is een veelheid van technische oplossingen bedacht voor de
bovenbeschreven zwakke plekken.
Voor de hand liggend is het gebruik van elastisch kunststof afdichtingsmateriaal, zoals nylon,
teflon of rubber. Dit voldoet over het algemeen uitstekend, daar waar de metalen horlogedelen
goed op elkaar aansluiten.
Een bezwaar van kunststoffen echter is degradatie van de samenstelling in verloop van tijd,
waardoor het materiaal zijn elasticiteit verliest of zelfs kan verbrokkelen. Boosdoeners zijn vooral
inwerking van agressieve stoffen, die royaal in de dagelijkse omgeving voorkomen (zweet,

Technologie, waterdichtheid                                                2                                                          Max de Haas, februari 2014
parfum, shampoo en dergelijke). Dit geldt ook voor kunststof horlogeglazen.
Een acuut tekortschieten van afdichtingen wordt veroorzaakt door grote
temperatuurschommelingen, zoals zwemmen na zonnebaden, afwassen of douchen met heet
water. De verschillende materialen waaruit kasten zijn samengesteld, zoals glas, metaal en
kunststof, hebben een verschillende uitzettingscoëfficiënt, waardoor lekkage kan ontstaan.
Deze veranderlijkheden leveren problemen op met de garantie.

Als een volledige afsluiting bereikt wordt, doen zich andere problemen voor. De lucht ín het
horloge kan van samenstelling anders zijn dan erbuiten.

1. Luchtvochtigheid
Soms vormt zich condens op de binnenzijde van het horlogeglas. Dit hoeft niet gelijk een lek te
betreffen. Indien de kast gesloten werd in een omgeving met relatief hoge luchtvochtigheid, kan
zich bij plotselinge afkoeling van het glas condens vormen op de binnenzijde. Als dit een licht
waasje betreft, is dit niet zo erg. De vorming van echte druppels is ernstiger en duidt wel op een
lek; het horloge moet meteen gedemonteerd worden en gecontroleerd op roestvorming. Geringe
damp kan men doen verdwijnen door het geopende horloge in een bak met silicagel te plaatsen;
dit materiaal is sterk hygroscopisch en absorbeert het vocht.
Ook kan condens optreden als er een kunststof glas geplaatst is: acrylglas kan vocht
diffunderen. Dit is geen lekkage op zich, maar als de luchtvochtigheid in de omgeving gedurende
langere tijd zeer hoog is, absorbeert het glas vocht en staat dat ín de kast weer af. Dit proces is
omkeerbaar; een zeer geringe echte lekkage kan door het glas “afgestaan” worden aan de
omgeving!

De condenstest: horloge verwarmen, vervolgens het glas afkoelen met een koud lapje of iets
dergelijks. De waterdamp in de verwarmde lucht zal dan condenseren op het koude glas als
gevolg van de plaatselijke verlaging van het dauwpunt.

2. Helium
Bij diepzeeduiken wordt in de inademingslucht stikstof vervangen door helium, dit om
caissonziekte te voorkomen. Helium is veel ijler dan lucht, en zal gemakkelijk door de afsluitingen
van de horlogekast heendringen. Bij plotselinge decompressie stijgt de (helium)druk ín het
horloge aanzienlijk, waardoor het horloge kan “exploderen”. Professionele duikerhorloges
beschikken daarom over een zogenaamd heliumventiel.

Technische oplossingen

Alle moderne waterdichte horloges zijn tegenwoordig uitgerust met beproefde afdichtingen:
­ geschroefde bodem met kunststof O­ring
­ geschroefde kroon met O­ring
­ mineraalglas geperst in kunststof I­ring of L­ring
­ kunststof glas met inwendige spanring

Technologie, waterdichtheid                                                3                                                          Max de Haas, februari 2014
Enkele andersoortige oplossingen:

glas:
­ geschroefde lunette, zelfklemmende sponningen
tubus:
­ een uitwendige hebel op de kastring, die de kroon van buiten af dichtklemt. Toegepast door o.a.
Panerai, Wenger, Graham.
­ de Aquadura kurkafsluiting, in 1934 uitgevonden door Mido: een stukje kurk, dat door speciale
behandeling niet kan uitdrogen; is ook waterdicht als de kroon is uitgetrokken.
bodem:
­ de monocoque kast: carrure en bodem vormen als een soort bakje één geheel: het uurwerk
wordt benaderd via de glasopening. Het glas wordt verwijderd met een speciale tang, of met
overdruk via de tubus (bij gedeelde opwindas).
Merken die de monocoque constructie toepasten waren Tissot en Mido.
Een grofkluitige constructie heeft de Russische Zlatoust duiker: een grote metalen bak, met een
zware ring met schroefsluiting als lunette, die een dikke glazen plaat tegen een grote gummi ring
klemt. De kroon is van buiten afgedicht met een geschroefde bus met gummi afdichting. Het
horloge weegt 250 gram zonder band. De zwakke plek zit in de aansluiting van tubus aan de
kast; je kan er nog niet eens mee in bad…(eigen ervaring!)

het inwendige milieu:
­ de silicagel capsule van Sinn, die door kleurverandering aangeeft of er damp in het horloge is
ontstaan, en dit absorbeert
­ de Hydro­technologie van Sinn: geheel met olie gevulde quartz horloges, die afrekenen met
drukverschillen (waterdicht tot 5000 meter!).

Technologie, waterdichtheid                                                4                                                          Max de Haas, februari 2014
Manieren van testen

Bij het testen wordt gebruik gemaakt van overdruk of onderdruk, al dan niet in combinatie met
water.

1. met water en overdruk
Een afgesloten cilinder is half gevuld met water. Het horloge
hangt in de ruimte bóven het water. Met een pomp wordt de
luchtdruk opgevoerd. Na enig wachten wordt het horloge in
het water gedompeld. De druk wordt verlaagd. In geval van
lek zal nu in de kast een overdruk heersen, en de lucht zal
als belletjes in het water ontsnappen.
Het risico bestaat dat door de inwendige overdruk het glas uit
de sponning springt. Derhalve de druk niet te snel verlagen!

2. zonder water en onderdruk
Onder een luchtdichte stolp bevindt zich een micrometer.
Het horloge wordt met het glas naar boven onder de taster
van een micrometer geplaatst. De luchtdruk wordt met een
vacuumpomp verlaagd. Als de kast niet lekt, zal in de kast een
relatieve overdruk ontstaan, hetgeen glas en kastbodem iets uit elkaar
drukt. Dit is af te lezen op de micrometer. Dit mag gedurende 1
minuut vacuum niet veranderen.
Omdat er geen water aan te pas komt, is een eventueel lek niet direct
aan te wijzen. Dit is wel zichtbaar te maken met behulp van een
zeepoplossing op de kritische plaatsen.
Bij kunststof glazen kan water uit het glas zelf als damp uittreden ín de
kast.

3. met waterdruk:
Kast mét deksel, glas en kroon, maar zonder uurwerk, wordt in een volledig met water gevuld vat
geplaatst. Na hermetisch sluiten wordt in het vat de waterdruk tot een gewenste hoogte
opgevoerd en bepaalde tijd gehandhaafd. Hierna wordt de kast met de condensmethode
onderzocht op de aanwezigheid van water.
Deze testwijze geeft niet aan waar het eventuele lek zich bevindt, maar is wel geschikt om
bijvoorbeeld in een fabriek grote hoeveelheden kasten tegelijkertijd te testen.

Technologie, waterdichtheid                                                5                                                          Max de Haas, februari 2014
4. met temperatuurdruk:
Het horloge wordt in een glas heet water geplaatst. De lucht in de kast zet door de
temperatuurstijging uit en de druk neemt toe; in geval van een lek ontsnapt de lucht in de vorm
van belletjes.
Het risico bestaat dat bij afkoeling aanhangend water naar binnen wordt gezogen.

Bij alle testmethoden hangt het af van de gekozen drukken en kwaliteiten van de meetapparatuur
af tot welke diepten de waterdichtheid van het horloge kan worden gegarandeerd.

Conclusie

­ Waterdichtheid stelt hoge eisen aan de vervaardiging van kasten.
­ Garantie voor langere tijd is moeilijk te geven.
­ Condens in het horloge betekent niet altijd dat de kast lek is.
­ De ultieme test:
  “als je na het zwemmen het water uit het horloge kan gieten, dan weet je wel hoe laat  het is…”

Geraadpleegde bronnen

1. De Tijdmeester
    Vakschool Schoonhoven afd uurwerktechniek
2. Fried HB. The Watch repairer’s Manual
    Chilton Book Company, Radnor pennsylvania, 1973
3. Haüssermann M. 1001 Armbanduhren
    Heel Verlag, Königswinter, 2006
4. Jendritzki H.,Faddegon GH. Handleiding voor de uurwerkhersteller. Bewerking voor de
    nederlandse uurwerkhersteller
5. Jendritzki H, Stern M, Heydt H. Die Armband­ und Taschenuhr in der Reparatur.
    Historische Uhrenbücher, Berlin 2007
Internet
6. Wikipedia: Water Resistant Mark
http://en.wikipedia.org/wiki/Water_Resistant_mark#ISO_2281_water­resistant_watches_standar
d

Technologie, waterdichtheid                                                6                                                          Max de Haas, februari 2014