İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi
Prof. Dr. Tekin AKGEYİK
Özel İstihdam Büroları Aracılığıyla Geçici İş İlişkisi:
Esnek İstihdamın Rolü ve İşgücü Piyasasındaki
Muhtemel Etkileri
4857 sayılı İş Yasa ile mevzuatımız-
da yer almaya başlayan esnek istihdam
modellerine Mayıs ayında yasalaşan
özel istihdam büroları aracılığıyla ge-
çici iş ilişkisi ve uzaktan çalışma mo-
delleri de eklenmiştir. Yeni istihdam
modellerinin işletmelerin esneklik,
maliyet ve rekabetçilik beklentilerini
karşılaması, ayrıca işgücü piyasasını
hem talep hem de arz açısından olum-
lu yönde etkilemesi beklenmektedir.
Bu makalenin amacı, özel istihdam
büroları aracılığıyla geçici iş ilişkisi-
nin işyeri esnekliği açısından rolünü
tartışmak ve işgücü piyasalarına muh-
temel etkilerini kısmi süreli çalışma
istatistikleri açısından analiz etmektir.
1. Esnek İstihdamın
Kadrolamadaki Rolü: Esnek ve
Rekabetçi İşyeri
İşletmenin spesifik ihtiyaçları için
özel istihdam bürosu aracılığıyla ça-
lışanların geçici bir süre ile kiralandı-
ğı bir istihdam modeli olan geçici iş
ilişkisi, esnek kadrolama stratejisinin
önemli araçlarından biridir. Grafik’te
görüldüğü gibi 4857 sayılı İş Yasası iş-
yerindeki çevre ve çekirdek işleri için
işletmelere farklı istihdam araçları
sunmaktadır. Kadrolama stratejisinin
odağında çekirdek işler, bir diğer ifa-
de ile işletmenin asli fonksiyonlarını
üstlenen iş pozisyonları yer almakta-
dır. Bu kadrolar, vasıf ve beceri düzeyi
yüksek tam süreli ve iş güvencesinden
yararlanabilen (özellikle ekonomik
açısından) işgücü ile doldurulmakta-
dır. Çekirdek işlerin etrafında işletme-
nin çevresel nitelikli işleri yer almak-
tadır. Bunlar işletmenin tali nitelikli
ve (çoğunlukla) geçici işlerini (temiz-
lik, güvenlik, paketleme, yükleme-bo-
şaltma ile üretime katkısı çok düşük
işler gibi) kapsamaktadır.
İş Yasası çevre işler için alternatif
Yeni istihdam modellerinin işlet-
melerin esneklik, maliyet ve reka-
betçilik beklentilerini karşılama-
sı, ayrıca işgücü piyasasını hem
talep hem de arz açısından olumlu
yönde etkilemesi beklenmektedir.
esnek istihdam modellerinin kullanıl-
masını mümkün kılmaktadır. Geçici
iş ilişkisi, kısmi süreli çalışma, çağrı
üzerine çalışma, taşeron ve belirli iş
sözleşmesi ile istihdam modelleri bu
kapsamdadır. Bu işlerde istihdam edi-
len çalışanlar, çoğunlukla geçici veya
kısmi süreli ve ekonomik açıdan (ba-
zılarında aynı zamanda hukuksal açı-
dan) iş güvencesinden yararlanama-
yacak işgücünden oluşmaktadır. Çevre
işlerde istihdam edilen çalışanlar, aynı
zamanda, işletmenin çekirdek kadro-
larına kaydırabileceği potansiyel bir
işgücü grubu konumundadır. Çevre
işlerde istihdam edilen nitelikli ve
İŞVEREN / Kasım - Aralık 2016 71
 performansı yüksek olan çalışanların
zaman içinde çekirdek kadroda açı-
lan boş pozisyonlara kaydırılabilmesi
mümkündür.
Özel istihdam büroları aracılığıy-
la geçici iş ilişkisini düzenleyen 4857
sayılı İş Yasasının 7. maddesi, geçici
iş ilişkisinin 7 farklı halde kurulabil-
mesine olanak sağlamaktadır. 7. mad-
denin geçici iş ilişkisine olanak veren
bazı hükümleri (özellikle d ve f bent-
leri) yukarıda açıklanan çevre işlerin
kadro planlamasında kullanılabilecek
düzenlemeleri içermektedir. Örneğin
d bendinde, “işletmenin günlük işle-
rinden sayılmayan ve aralıklı olarak
gördürülen işlerden” söz edilmektedir.
Buna göre işyerinde yıl içinde zaman
zaman yapılan yükleme-boşaltma, ba-
kım, stok sayımı gibi çevresel nitelikli
işlerde geçici iş ilişkisi ile personel is-
ölçekli işyerlerinin (on ve daha az işçi modellerinin sonuçları analiz edilerek
tihdamı mümkün olacaktır.
çalıştıran) oransal olarak daha fazla sa- geçici iş ilişkisinin işgücü piyasasında-
F bendi ise, “işletmenin ortalama yıda geçici çalışan istihdam etmelerine ki muhtemel etkileri öngörülebilir.
mal ve hizmet üretim kapasitesinin ge- olanak sağlamıştır. Düzenlemelerin
çici iş ilişkisi kurulmasını gerektirecek Bu konuda analiz edilmesi en uy-
beklentiyi ne ölçüde karşılayacağı uy- gun esnek istihdam modeli kısmi sü-
ölçüde ve öngörülemeyen şekilde art- gulama sürecinde anlaşılacaktır.
ması hâlinde” işletmeye özel istihdam reli çalışmadır. Kısmi süreli çalışma
bürolarından geçici iş ilişkisi yoluyla 2. Esnek İstihdam Modellerinin mevzuatımıza 2003 yılında girmiş
işgücü kiralamasına olanak sağla- İşgücü Piyasalarına Etkileri olmasına rağmen, TÜİK istatistikleri-
maktadır. Bu şekilde bir işletme geçici ne 2009 yılında girmiştir. Dolayısıyla
süreyle ortaya çıkan siparişlerini, dö- Geçici iş ilişkisi de dâhil olmak üze- kısmi çalışma verileri istatistiksel açı-
nemsel (turizm sezonu gibi) veya özel re esnek istihdam modellerinin mev- dan ancak 2009 yılından sonra analiz
günlerdeki (örneğin bayram, yılbaşı, zuata dâhil edilmesinin önemli gerek- edilebilmektedir. Buna karşılık, TÜİK
sevgiler veya anneler günü gibi) üre- çelerinden biri de, işgücü talebini ve istihdam istatistiklerinde fiili çalışma
tim artışlarını karşılayabilmek amacıy- arzını genişletme beklentisidir. Diğer süresine ilişkin verilere de yer ver-
la geçici iş ilişkisi dâhil mevzuatın ön- bir ifade ile geçici iş ilişkisinin yeni iş- mektedir. Bu veriler, kısmi süreli istih-
gördüğü esnek istihdam modellerine ler yaratabileceği ve bu sayede işgücü damın iş yaratma potansiyelini daha
başvurabilecektir. Böylece işletmenin talebini arttırabileceği düşülmektedir. geniş bir periyotta (örneğin 2003-2015
özellikle kadro, maliyet ve teknoloji İkinci olarak, esnek istihdam model- dönemi için) analiz etmeyi mümkün
beklentilerini kısa dönemli olarak hızlı leri ile daha önce işgücüne katılmayan kılmaktadır. Ayrıca SGK da 2012 yı-
ve etkin şekilde karşılaması, dolayı- (özellikle kadınlar, gençler, emekliler lından bu yana istatistiklerinde kısmi
sıyla daha esnek ve rekabetçi olması gibi) grupların bu şekilde emek piyasa- süreli çalışanlarla ilgili verilere yer ver-
mümkün olabilecektir. sına katılarak işgücünü arzını genişle- mektedir.
Her iki durumda da geçici çalışan- tebileceği varsayılmaktadır.
2.1. Esnek İstihdamın İş Yaratma
ların istihdam süresi 8 ayla sınırlan- Geçici iş ilişkisinin muhtemel işgü- Potansiyeli
dırılmıştır. Ayrıca f bendi kapsamında cü piyasalarına etkilerini analiz etmek
alınacak geçici çalışanların işyerindeki için uygulama süreci belirli bir süre TÜİK istatistikleri, 2009 yılın-
işçi sayısının %25’ini geçemeyeceği- izlenmeli, veriler analiz edilmelidir. da toplamda 21,3 milyon istihdamın
ne hükmedilmiştir. Ancak Yasa küçük Buna karşılık mevcut esnek istihdam %11’inin (2,4 milyon) kısmi süreli iş

72 İŞVEREN / Kasım - Aralık 2016

niteliğinde olduğunu göstermektedir.
2015 yılında ise, 2009 yılına kıyas-
la kısmi süreli işler %12,5 oranında
artarak 2,7 milyona ulaşmıştır. Aynı
dönemde tam süreli işler ise, sade-
ce %8 oranında artarak 23,2 milyona
ulaşmıştır. Dolayısıyla iş yaratma ka-
pasitesi açısından kısmi süreli esnek
çalışmanın, tam süreli standart işlere
kıyasla 1,6 kat daha yüksek bir potan-
siyele sahip olduğu söylenebilir.
Kısmi süreli esnek istihdam model-
lerinin iş yaratma potansiyelini daha
geniş bir dönemde (2003-2015) ince-
lemek mümkündür. Bu amaçla TÜİK
fiili çalışma süresi istatistikleri kulla-
nılabilir. TÜİK fiili çalışma süresi ista-
tistikleri sekiz farklı kategoride sınıf-
landırılmaktadır (1-16 saat, 17-35 saat,
36-39 saat, 40 sat, 41-49 saat, 50-59
saat, 60-71 saat ve 72+). Bu sınıflama,
mevzuatımızdaki kısmi süreli çalışma
saatiyle (30 saat) tam olarak örtüşme-
mektedir. 2003-2015 dönemine ilişkin
daha geniş bir dönemsel analiz yapı-
labilmesi için TÜİK fiili çalışma süresi
verileri iki genel kategoride yeniden
sınıflandırılmıştır: ilk iki kategorisi
(1-16 saat ve 17-35 saat) kısmi süreli
istihdam, sonraki altı kategori ise (36-
39 saat, 40 sat, 41-49 saat, 50-59 saat,
60-71 saat ve 72+), tam süreli istihdam
olarak.
Yeni sınıflama kapsamında 2003
yılında 3,4 milyon olan haftada 35 saat
ve daha az süreli işlerin (kısmi süreli)
sayısı, %60 artışla 2015 yılı sonunda
5,4 milyona ulaşmıştır. Buna karşılık
aynı dönemde haftada 36 saat ve daha
fazla süreli işlerin (tam süreli) sayısı
ise, sadece %19 oranın artarak 17 mil-
yondan 20 milyona çıkmıştır. Sonuçta
fiili çalışma sürelerine ilişkin veriler,
ilave iş yaratma kapasitesi açısından
kısmi süreli esnek çalışma modelinin
tam süreli standart işlere göre daha
yüksek bir potansiyele sahip olduğunu
teyit etmektedir.
2.4. İşgücü Arzını Geliştirme
Potansiyeli
Esnek istihdamın işgücü arzını ge-
nişletme potansiyeli tartışılması gere-
ken önemli bir diğer konudur. Bu tür
çalışma modellerinin özellikle kadın-
lar, gençler, öğrenciler ve emekliler
gibi dezavantajlı grupları işgücüne
katılmaya teşvik edeceği görüşü savu-
nulmaktadır. Kısmi süreleri çalışma
istatistikleri analiz edilerek bu görüş
değerlendirilebilir.
2.4.1. Kadın İşgücünün Kısmi
Süreli Çalışmaya Duyarlılığı
(1) Kadın İşgücündeki Gelişme
2003 yılında 23,6 milyon olan top-
lam işgücü 2015 yılında 6 milyon arta-
rak (yaklaşık %25,6) 29,7 milyona yük-
selmiştir. 2003-2015 döneminde işgücü
piyasasına giren ilave işgücünün yakla-
şık %56’sı erkek, %44’ü ise, kadınlar-
dan oluşmaktadır. Buna karşılık artışlar
daha detaylı incelendiğinde kadın işgü-
cündeki artış trendinin çok daha güçlü
olduğu görülmektedir. Nitekim referans
dönemde erkek işgücü piyasası yakla-
şık %19,7 oranında genişlerken, kadın
işgücü piyasası erkeklere oranla 2,1 kat
daha fazla genişlemiştir (%41 oranın-
da). Bu dönemde işgücüne yaklaşık 2,7
milyon kadın katılmıştır.
(2) Kısmi Süreli Çalışma ve
Kadın İşgücü
Esnek çalışma modellerinin özellik-
le kadınlara (geleneksel çocuk ve aile
sorumlulukları nedeniyle) daha uygun
olduğu dolayısıyla kadınları işgücü pi-
yasasına daha fazla çekebileceği ifade
edilmektedir. Nitekim kısmi süreli işler
açısından 2009 yılında 2,4 milyon işin
%58’inde kadınların istihdam edildi-
ği, 2015 yılında da, bu oranın büyük
ölçüde korunduğu (%57) görülmekte-
dir. İşgücü açısından ise, 2009 yılında
her 100 kadından 20’si kısmi süreli iş-
lerde çalışırken, bu oran 2013 yılında
%22’ye yükselmiş ancak 2015 yılında
kısmen azalarak %18’e gerilemiştir.
Fiili çalışma sürelerine ilişkin ana-
lizler de benzer bir sonuca işaret et-
mektedir. 2003 yılında haftada 35 ve
daha az süreli işlerde (kısmi süreli)
çalışan kadınların ağırlığı %53 iken,
haftada 36 saat ve fazla süreli işlerde
İŞVEREN / Kasım - Aralık 2016 73
 (tam süreli) ise, kadın istihdamı %24’e 2.5. Riskler Sonuç
gerilemektedir. Bu oranlar 2015 yılı
istatistikleri ile de teyit edilmektedir. Esnek istihdam modelleri açısın- Özel istihdam büroları aracılığıyla
Nitekim 2015 yılında kısmi süreli işler- dan en önemli sorunun kayıt dışılık geçici iş ilişkisi Mayıs ayında mevzua-
de kadınların ağırlığı %50, tam süreli riski olduğu görülmektedir. Nitekim tımıza dâhil olmuştur. Geçici iş ilişki-
işlerde ise, %25 düzeyindedir. TÜİK verilerine göre, 2009 yılında sine dayalı istihdam modelinin hem
kısmi süreli çalışanların %86’sı kayıt işletmelerin kadrolama esnekliği, ma-
(3) Kısmi Süreli İstihdamın dışıdır. Oysa aynı dönemde tam süreli liyet ve rekabetçilik beklentilerine ya-
Kadın İşgücüne Etkisi çalışanlar arasında kayıt dışılık oranı nıt vermesi hem de işgücü piyasasında
%38 düzeyindedir. Güncel veriler kayıt emek talebi ve arzı açısından teşvik
Kadın işgücü artışında esnek çalış-
dışılık sorununun büyük ölçüde sür- edici bir rol oynaması beklenmektedir.
ma modellerinin özellikle kısmi süreli
düğünü göstermektedir. Gerçekten de TÜİK verileri, standart işlere göre kıs-
çalışmanın etkisi önemlidir. Veri ana-
2015 yılında kısmi süreli işlerin %80’i mi süreli esnek istihdam modelinin iş
lizleri, bu görüşü doğrulayan sonuçlar
kayıt dışı iken, bu oran tam süreli iş- yaratma kapasitesinin çok daha yük-
vermektedir. Nitekim 2009-2015 dö-
lerde %28’dir. Diğer bir ifade ile kısmi sek olduğunu göstermektedir. Ayrıca
nemine ilişkin aylık işgücü ve kısmi
süreli işlerin kayıt dışı çalışma riski esnek istihdam modellerinin işgücüne
süreli çalışma verilerini kapsan istatis-
tiksel analizler, kadın işgücü ile kadın tam süreli işlere göre 2,9 kat daha yük- katılamayan dezavantajı grupları (ka-
kısmi süreli istihdamı arasında güçlü sektir. dınlar, gençler, emekliler gibi) işgücü
(r= .51) ve istatistiksel olarak anlamlı piyasasına çekmede önemli bir rolü
Standart dışı işlerde kayıt dışılık so- oynadığını göstermektedir. Nitekim
bir ilişki olduğu göstermektedir. Buna rununu SGK verileri de teyit etmekte-
karşılık, erkek işgücü ile erkek kısmi istatistiksel analizler, erkek işgücüne
dir. 2015 yılı istatistiklerine göre, 4a’lı kıyasla kadın işgücünün kısmi süreli
süreli istihdamı arasındaki ilişki göre- 14 milyon sigortalının sadece %2,4’ü
celi olarak daha zayıf bir korelâsyon işlerdeki artışlara 2 kat daha fazla du-
(393 bin) kısmi sürelidir. Bu rakam, yarlı olduğunu göstermektedir. Benzer
ilişkisine işaret etmektedir (r=.25). TÜİK verilerine göre 2,7 milyon olan
Dolayısıyla esnek bir istihdam modeli bir etkinin geçici iş ilişkisi ile yaratı-
kısmi süreli istihdama oranlandığında lacak işlerle sağlanması mümkündür.
olarak kısmi süreli çalışmanın kadınla-
kayıt dışılığın %87 düzeyinde olduğu Özellikle Ulusal İstihdam Stratejisi’nin
rın işgücüne katılımını teşvik edici bir
anlaşılmaktadır. Buna karşılık, veriler 2023 yılına kadar kadın işgücünü
rolü olduğu ifade edilebilir.
kayıtlı kısmi süreli istihdamda son yıl- %40’a yükseltme hedefi, bu tür esnek
2.4.2. Kısmi Süreli İşler ve larda sınırlı da olsa gelişme olduğuna istihdam modelleriyle desteklenebilir.
Dezavantajlı Gruplar işaret etmektedir. Nitekim SGK istatis- Buna karşılık, kısmi süreli istihdamda
tiklerine göre, 2012 yılında kısmi süre- kayıt dışılık oranının %87 düzeyinde
Kısmi süreli işlerin diğer deza-
li çalışanlar arasında kayıt dışılık oranı olması önemli ve iyileştirilmesi gere-
vantajlı gruplar olan gençleri ve ileri
%95’e düzeyinde iken, 2015 yılında bu ken bir sorun alanı olarak görülmek-
yaştaki kişileri de işgücüne çektiği gö-
oran 8 puan gerilemiştir. tedir.
rülmektedir. Nitekim TÜİK verilerine
göre, 15-19 yaş grubundaki her 100
gençten 18’i kısmi süreli çalışırken, bu
oran 55 ve daha yaşlı işgücü grubunda
%20’lere ulaşmaktadır. Oysa yetişkin
işgücü grubunda (20-40 yaş grubun-
da) kısmi süreli çalışma sadece %0,8
düzeyindedir. Kısmi süreli esnek istih-
dam modelinin bir diğer dezavantajlı
grup olan eşi ölmüş kişilerin (%73’ü
kadınlardan oluşmaktadır) işgücüne
katılmasına da olanak sağladığı görül-
mektedir. Veriler, eşi ölmüş her 100
çalışandan 38’nin kısmi süreli bir işte
çalıştığına işaret etmektedir.

74 İŞVEREN / Kasım - Aralık 2016