Professional Documents
Culture Documents
krd
عیالن عىمهرخضێن
زاهيۆي صلێماوى /وۆلێژي زمان /بهش ى زماوى وىردي
پىختە
Article Info ئاماهج له لێيۆڵینى(خىێىدوى زماوى دایًو بيیاتىاوى ههصێتى) ،پهصىىردوی زاوضتییاههي
Received: January, 2021
بهَاو ئهروى زماوى دایىه له ،بيیاتىانو ڕٍهگڕێژتًو ههخغاهدوى پێىهێىه بىهڕٍتییهواوى ههصێتى
Accepted :February,2021
ئاخێىٍرو كضهپێىهراوى ،به تایبهت هه َهردوو هردٍي زماهپژانو بيیاتىاوى ههصێتى عاهبهعاوى
Published :April ,2021
یههترو لهَهماهياتدا(له لهدایىبىوههوٍ-پێىج صاڵى) ،دٍخهمڵێنو وامڵدٍبً .گرهگى ئهم لێيۆڵیىه
دٍگهڕێتهوٍ بۆ ئهوٍي ،هه زماوى دایً تاهه َۆوارو تێىردٍي وارایه بۆ ئاوٍزو ژیري مرۆڤ،
Keywords تىاهاو واریگهري زماوى دایً ،وٍن هردٍیهوى ئاوٍزیىو ژیریى ،ڕۆڵى هرۆوى له پێداوى زاهیاریىو
خىێىدوى زمان ،زماوى دایً ،زمان چاهدوى بهَاو پهرٍپێداوى لێهاتىویىو مرۆڤضازیدا َهیه و لهمڕواهگهیهعهوٍ گرهگه له ڕۆڵى
و ههصێتى َههىههیىو َهصتیاریىو بهَاداریى خىێىدوى زماوى دایًو خىێىدن به زماوى دایً به تایبهتى،
Corresponding Author له بيیاتىاوى ههصێتى تانو لهواهیغهوٍ لهخێزانو وۆمهڵ بدوێین ،بۆ ئهمهظ پێىیضته ئهم
barham.ahmed@univsul.edu.iq گریماههو پرصاههي خىارٍوٍ تاووتێبىهیً:
fuad.ahmed@univsul.edu.iq
1.بابهتى زماوى دایًو بيیاتىاوى ههصێتى بۆ؟
2.ئایا چ پهیىٍهدییهن له هێىان خىێىدن به زماوى دایًو بيیاتىاوى ههصێتى ئاخێىٍراهیدا َهیه؟
3.ئارێغهو گرفتهواوى ئاخێىٍران ،هه له پهراوێسخضتنو داخىراوى زماوى دایىهوٍ دٍههوههوٍ
واماههن؟
4.ههي؟ چۆن؟ بۆچى؟ ئاخێىٍري ڕٍصهن دٍبێت فێر زماوى دووٍمو صیێهمو...تاد ،ببێت؟
لێيۆڵیىههه به س ێ بهظ ،پهصنى وٍاڵمى پرصهواوى لێيۆڵیىهوٍههو عرۆڤههردوى گریماههواوى
هردووٍو همىوههو بهڵگهي پێىیضتى له پڕۆگرامى خىێىدوى زماوى وىردي/كۆهاغى بىهڕٍتى ،بۆ
پاصاداوى بیردۆزٍي وابهصتهیى زماوى دایً به چاهدوى بهَاوانو بيیاتىاوى ههصێتى ئاخێىٍراوى
َێنراوههتهوٍ.
Journal of the University of Garmian 8 (1), 2021
Page 13
Journal of the University of Garmian 8 (1), 2021
بمرێت ولتىریػ دٍمرێت ،بۆیه زمان ئامڕازێيى گرهگه بۆ 5.ئهروى دۆزیىهوٍیى :مرۆڤ بهَۆي بهوارَێىاوى زماوى
پاراصتنو پهرٍپێداوى عىهاس ى فهرَههگى "basnews دایىهوٍ دٍتىاهێت له ژیىگهودٍوروبهرو ژیانو..تاد ،تێبگاتو
چاوپێىهوتً".)2020-8-22 زاهیاري دٍصتبخات .
3.زماوى دایً ههرٍصتهو ئامڕازي صهرٍهییه ،هه مرۆڤ 6.ئهروى ئههدێغهگهریىَ :ۆوارێىه دٍتىاهین بهَۆیهوٍ له
بیریپێدٍواتهوٍو پێى فێردٍبێت (فێري ژیان)و تههاههت فێري جههجاڵى ژیانو بێئىمێديو چهرمهصهریىو تههگژٍواوى واكیع
چۆهیهتى بیرهردههوٍ دٍبێت . پههای بۆ بهریً ودٍربازبین لێى ،یان خاڵهتى َهڵچىون ،هه
4.وامڵبىووى زماوى دایً صهرچاوٍي صهرٍوى زوو فێربىونو بهَۆي چههد دٍربڕاو و وعهیهههوٍو واریگهرییهواوى ،دٍتىاهین
دروصت فێربىووى زماوى دووٍمو صێیهمو .،...زماوى دایً تىاهاو بچیىهوٍ دۆخى جاراهمان.
تىاوضتى فێربىون بااڵتر دٍوات. 7.ئهروى َێمایى :ئهمه زۆر گرهگه بۆ تۆمارهردنو پاراصتنو
5.زماوى دایً َۆواري ماههوٍو پاراصتنو بهردٍوامبىووى گهیاهدوى ئایینوئهدٍبوولتىرو ههریتو بهَاو میرات ،هه به
فهرَههگو ڕٍصههایهتییه ،بهَێزتریً پێىهێىهري هاصىامهي زارٍوى بيیاتیدٍهێنوله ههوٍیهههوٍ بۆ ههوٍیهوى تر به َێما
ههتهوٍیماهه ،زماوى دایً بهرپرصه له یههگرتىویى ڕٍگهزیىو داهان ،هه هىوصیىه دٍیاهپارێسیً.
پاراصتنى . ئاڕاصتهواريو ئهروى ڕاگهیاهدوى(به 8.ئهروى
6.زماوى دایً بۆ پاراصتنى تىهدوتۆڵىو پتهوي خێزاهه، واریگهريوبڕوادروصتىردن هاصراوٍ) :واته تهنها گهیاهدنو
هاصىامهي تانو وۆمهڵهو هیغاههو مارههیهوى بهَێزي تاوتىێىردوى زاهیاری له هێىان تاههوانو ههوٍواهدا له الیهنو
هاصىامهي ولتىریىووۆمهاڵیهتییه . لهالیهوى تریغهوٍ گهیاهدهێتى به جیهاوى دٍرٍوٍ هاگرێتهوٍ،
لهپهصىىردوى ئهرنو بهَای زماوى دایىهوٍ هاصاهدهێيى هىێ بهڵيى یهههواوى زماوى دایً بڕواو متماهه..دروصتدٍههن.
َهڵدٍَێىجێىین ،بهوٍي خىدي زماوى دایً ،خىدي دهیابینىو لهمهعهوٍ ئهرهێيى تري گرهگ بۆ زماوى دایً دیاریىرا.
ئهزمىونوژیارو عارصتاوىو بیروبیرهردههوٍو تێڕامانو پهیبردهه 9.ئهروى كایلىردن :هه ئاڕاصتهواريو بڕوادروصتىردنو
گۆهراوٍواوى ئاخێىٍراهێتى ،زماوى دایً دیىاوى ڕٍصههایهتىو ڕێىىێيیىردوى وٍرگرٍ ،ئهم ئهرهه زۆر گرهگه بۆ دروصتىردوى
ههتهوایهتىوولتىريووۆمهاڵیهتىو فهرَههگوهاصىامهي ڕاي گغتىو پهیىٍهدیگرتنى جهماوٍريو وۆهترۆڵىردوى
بهَاودابىههریتى ههتهوٍواهه ،لهبهرئهماههیه واتێً عيۆي وۆمهاڵیهتى له ڕێى زماوى دایىهوٍیه.
زماوى دایً ههویدٍهرێت ،واتێً زماوى دایً پهراوێسدٍخرێتو 10.ئهروى هردٍیى :وٍن هردٍي كضهیى( دادگا بڕیاری دا،
بهالوٍوى تێیدٍڕواهرێتَ ،همىو ئهماههي ههلههاواخىیدا پهیماهپێدان )..یان َێماواوى َاتىوچۆ.
َهڵیگرتىوٍ بهَایان الي ئاخێىٍراوى هامێىێت ،چىهىه واتێً لهگهڵ ئهروى زماوى دایىدا ،دٍبێت هرخو بهَاي زماوى دایً
زماوى دایىیى مىداڵ تێىدٍعىێىین ،بهوٍي بهزماوى دایيى پهصيبىهیً ،لهم خااڵههدا ڕووهىراوٍتهوٍ(عیالن عىمهر
هاخىێىێت ،لهگهڵیدا ولتىرو دابىههریتو بهَاو ڕٍصههایهتىو خضێن(:)12-2016:11
وۆزاهیاريو تىاهاو لێهاتىویى وچۆهێتى بیرو بیرهردههوٍيو...تاد، 1.زماوى دایًَ ،ۆواري صهرٍهییه بۆ گهیغتن بههاواخنى
لههاودٍبهیً ،لهبىهڕٍتدا هه مىداڵ فێري زمان دٍههیً، ژیريو ئاوٍزي مرۆڤهوان ،تاهه َۆوارٍ ،هه پێیهوى له مێغًو
فێري ولتىروبهَا وۆمهاڵیهتیهوان وژیاوى دٍههیً ،لهڕێى ئهو ئاوٍزي مرۆڤدایهو پێیهههي تریص ى له دٍرٍوٍي مرۆڤدایه و
واتاوبیراههي ،هه بهَۆي زماههوٍ وٍردٍگیرێً ،لهبهرئهوٍ َهر ڕایهڵهي بهصتىهوٍي ئاوٍزو جیهاوى دٍرٍوٍیه بهیههترییهوٍ،
ههمىوىرتیهن له زماوى دایيى مىداڵدا (زماوى ئاخاوتً ،زماوى زماوى دایً به صهرچاوٍي بىهڕٍتىو هرۆوى بهدٍصتهێىاوى بیرو
خىێىدن ،زماوى هىوصین )..دروصتببێت ،به تایبهت له()10 بهَاو وۆزاهینو فێربىونو پهیىٍهدیگرتً....تاد ،داهراوٍ .
صاڵى یهههمى تهمههیدا ،وٍن ئهوٍي له ماڵهوٍ به زماهێً 2.زماوى دایً گىێسٍرٍوي ولتىرو بهَاووۆزاهیاريو َهصتو
كضهبياتو له كىتابخاهه به زماهێيى تر ،ئهوا گرفت بیروبۆچىن...تاد ،لهمهعهوٍ زماوى دایً ڕایهڵهي بهصتىهوٍي
بۆوۆزاهیاريوبیرو چۆهێتى بیرهردههوٍو فێربىونو پهیىٍهدي- ههوٍواهه بهیههترییهوٍوَۆواري پهیىٍصتىردوى تاهه به
لهیههگهیغتنى مىداڵ دروصتدٍبێتو َهمىو ئهو بىهمایاهه وۆمهڵهههیهوٍووۆههرٍوٍو َهڵگروخهزێىهو دٍربڕي َهمىو
له دٍصتدٍدات ،هه لهصهرٍوٍ ئاماژٍیان پێدراوٍ. الیهههواوى تانو وۆمهڵهههیهتى ،د .فراهۆ ئێڤیزا دٍڵێت"ولتىر
)1/3زماوى دایًودامهزراوٍ پهروٍردٍییهوان: وٍن جهصتهیهن وایهو زماهیػ دڵى ئهو جهصتهیهیه ،هه دڵ
لهوار بىهوێت ،جهصتهههظ دٍمرێت ،به واتایهوى تر هه زمان
Page 14
Journal of the University of Garmian 8 (1), 2021
پهرٍپێدٍري ئهو لێهاتىویىو وۆزاهیارییاههن ،هه تان لهڕێى دامهزراوٍي پهروٍردٍیی ،دٍزگاوپێگهو دامهزراوٍیهوى
زماوى دایىیهوٍ وٍریگرتىونو له خێزاههوٍ لهگهڵ خۆي هه فهلضهفهي پێڕٍوبههدي ڕێضابههدي ڕێىخراوٍ،
َێىاووى ،لهبهرئهوٍ پێىیضته زۆر َهصتیاراههو بهئاگایاههو پهروٍردٍیى َهمىو ههتهوٍیهن پێىدٍَێىیتوبهپێى صتراتیژو
ژیراهه ئهم پڕۆگرامه دابڕێژرێت ،چىهىه تێىغياهدوى زماوى پالوى پهروٍردٍیى وار بۆ بهجێهێىاوى ئاماهجى ههتهوٍیى دٍوات،
دایيى تان،یان فهرامۆعىردوى ،به واتا تێىغاواهدنو هه ئهویػ بریتیه له بيیاتىانو بهرَهمهێىاوى مۆدێلێً
لێهاتىویىو ولتىرووۆزاهیاريو داخىراهدوى لهههوٍ(مرۆڤضازیىوژیاوضازیى) ،بۆ وۆمهڵوئهمهظ هرۆوى
بیروبیرهردههوٍي...تان ،هه ئهمهظ دژي هرۆوى پڕۆصهي بيیاتىاوى ههصێتى پێىدٍَێىێت .دامهزراوٍ پهروٍردٍییهوان،
جۆرێتى پهروٍردٍوفێرهردهه ،فێرهردنو خىێىدن به زماوى وٍن له َێڵياري()1دا ڕوهىراوٍتهوٍ بریتین له :خێزان،
دایً ،بهواتا پهرٍدان به وىالێتى پهروٍردٍیىو داَێىانو دامهزراوٍي فێرواري ،ڕاگهیاهدن ،دامهزراوٍي ئایینى،
پهروٍردٍیى پڕۆگرام(ئهزمىووى بهرَهمهێىان. دامهزراوٍي وۆمهاڵیهتى ،به َهمىو ئهماهه دٍوترێت
لهخۆدٍگرێت)وواریگهري بىهڕٍتى له بيیاتىاوى ههصێتى تاهدا . صهرچاوٍوژێدٍري بيیاتىاوى ههصێتى تان
َهیه. دامهزراوٍي پهروٍردٍیى َێڵياري()1
پڕۆگرامى خىێىدن فهلضهفهي دامهزراوٍي پهروٍردٍیى َهر بهپێى هاواخنى باصههه ،لێرٍدا جهخت تههیا لهصهر یههێً له
ههتهوٍیهن دیاریدٍوات ،فهلضهفهی پهروٍردٍظ بریتیه له دامهزراوٍ پهروٍردٍییيان هراوٍتهوٍ ،ئهویػ دامهزراوٍي
هردٍي بهرَهمهێىانو ئامادٍهردوى مۆدێلێً له ههوٍ ،لهصهر فێروارییه ،هه (خىێىدوى بهرایى ،خىێىدوى ئامادٍیی ،خىێىدوى
بىهماي فێرهردوى بهرپرصیارێتى ،چاهدوى بهَاوان ،ڕٍوعتى بااڵ)لهخۆدٍگرێت ،به دیاریىراویػ خىێىدوى بهرایى(دایههگه،
وۆمهاڵیهتىو دابىههریتى ولتىر ،گۆڕینى ڕٍفتارو پهرٍپێداوى باخچهي مىدااڵن ،كىتابخاهه) ،وٍن بهرجهصتهههري هردٍي
ههصێتى...تاد،ئهماههظ به فێربىونوفێرهردنو پهرٍپێداوى پهروٍردٍو فێرهردن ،یهههم دٍروازٍیه هه تێیدا مىداڵ
پهرٍپێداوى دٍبێتوئاوامهههش ى تىاهاولێهاتىوییهواوى دٍچێته وۆمهڵگهوٍوبهوارایى و صهربهخۆیىو ڕٍَایى زماوى
وۆمهڵگهي مهدٍوى لێدٍههوێتهوٍ. تێدا بهوار دٍَێىێتو لهم ڕواهگهیهوٍ به (پایتهختى زمان)
َهمىو ئهو ئهرواههي پڕۆگرامى خىێىدن َهیاهه ،له هردٍي هاصێنراوٍو دامهزراوٍیهوی وۆمهاڵیهتى صیضتماتیىیهو
پهروٍردٍو فێرهردوى تاهدا ،به زماوى دایًوَهر لهڕێى زماوى بهرپرصه ،لهگهأل دامهزراوٍواوى تردا ،له پهروٍردٍی دروصتى
دایًو َهم صهرچاوٍههش ى زماوى دایىه بهئاوامدٍگهیههرێت، تانو پێداوى بهَاوان و ڕێىخضتنى پهیىٍهدییه
بهگغتى َهعت مۆدي جیاوازیى چاالوى مرۆیى ،هه زماوى وۆمهاڵیهتییهواوى تان ،لهبهرئهوٍي دامهزراوٍ فێروارییهوان
دایً له دامهزراوٍ پهروٍردٍییهواهدا(به پڕۆگرامى خىێىدن، وۆمهڵگایهوى بچىهىراوٍنو گرهگتریً هههاڵً ،هه بهَۆیهوٍ
ئاخاوتنى هاوپۆٌ ،ئاخاوتنى مامۆصتا ،ههرٍصتهواوى فێرهردن).. تان به وۆمهڵهوٍ پهیىٍصتدٍههن ،ئهماههظ له پڕۆگرامى
لهخۆیدٍگرێت دیاریىراون ،لهواهه(َهوار عىمهر فهقێ(:2015 خىێىدهدا دیاریدٍهرێً.
:(115 فهلضهفهي َهمىو دامهزراوٍیهوى فێرواریى له چۆهێتى
1.گىێگرتً ،تێگهیغتنو َهڵهێىجاهدن له دٍرهردٍ پڕۆگرامهواهیدا ئامادٍهردوى داهانو داڕعتنو
زارٍهییهوان. ڕٍهگدٍداتهوٍ(پڕۆگرامى خىێىدن َهمىو پالهداهێيى پڕۆصهي
.2ئاخاوتً ،بهرَهمهێىانو بيیاتىاوى دٍربڕدراوودٍرهردٍي خىێىدن دٍگرێتهوٍ ،وۆمهڵێً وۆزاهیاریى پهروٍردٍییه،
واتادار. ئامادٍباش ى بۆ كىتابى لههاوٍوٍو دٍرٍوٍیدا دٍوات ،به
.3خىێىدههوٍ ،تێگهیغتن له دٍقى هىوصراو .4 .هىوصین، مهبهصتى یارمهتیداوى گغتگیرو تهواوي كىتابى له َهمىو
بهرَهمهێىاوى دٍقى هىوصراو .5 .همایغىردن ،ئامادٍبىووى الیههێيى َۆش ىو ولتىريو ئایینىو وۆمهاڵیهتىو جهصتهیىو
َێما /زاهیارییه بینراوٍوان .6 .پێىهێىان ،بهوارَێىاوى مهبهصتى دٍرووىو َىههري ،..گهعههردن به ڕاصتىردههوٍي
بینراوی بیىین ،به دٍربڕیًو هىوصین .7 .بیىین ،ئامادٍیى ڕٍفتارووارلێىىردوى لهگهڵ دٍوروبهرو وۆمهڵگهو داهاوى
بسواويو جىاڵویى .8 .بسواوي ،بهوارَێىاوى زماوى جهصته، چارٍصهر بۆ هێغهواهیان هه ڕوبهڕویان دٍبێتهوٍ)( َهوار
زماوى ئاماژٍ بهگغتى. عىمهر فهقێ( .)133 :2015خىدي پڕۆگرام هتێبو عێىازي
ههواته َهمىو هردٍي دامهزراوٍ پهروٍردٍییهوان ،به زمان به واهه وتىهوٍو َۆواري فێرواريو چاالوی..تاد ،دٍگرێتهوٍ،
ئاوامدٍگهیههرێت ،گرهگه جۆري ئهو زماههظ زماوى دایً پڕۆگرامى خىێىدن(پێىهێىهرێيى فێرهردن)ي زماوى دایىه،
Page 15
Journal of the University of Garmian 8 (1), 2021
ڕاڤه دٍوات و دٍڵێت " :بریتیه له وۆي تایبهتێتى تان، بێت ،چىهىه َهمىو مىداڵێً به زماوى دایىییهوٍ دێته
ئامادٍگییه بایهلۆژییه بۆماوٍییهوان ،لێهاتىویىوَهڵضىههوته دامهزراوٍ فێروارییهوان ،ئهگهر به زماوى دایً ههبێت ،ئهوا
وٍرگیراوٍوان له ژیىگهي دٍرٍوٍدا ،ئهم پێىاصهیه زیاتر جهخت دامهزراوٍ فێروارییهوان لهبري ئهوٍي پهرٍپێدٍرو برٍودٍري
له هاوٍوٍي مرۆڤ دٍواتهوٍ"(.بىدن) ،ههصێتى "به خهزو تىاوضتو تىاهاو لێهاتىویى مىداڵ بً ،خۆیان دٍبىه صهرچاوٍي
مهیلو خىلیاڕٍصههه جێگرٍوان له مرۆڤدا دٍهاصێيێت ،هه گرفتاريو ئارێغه بۆ الیهوى درهپێىردوىو دٍروووىووۆمهاڵیهتىو
ڕێىياري َهماَههگى هێىان مرۆڤ و ژیىگه دٍوات"( .عىصمان زماهیىو تههاههت جۆرێتى پهروٍردٍوفێرهردوى ،بهڵگهي
فهراح) ،دٍڵێت ":ههصێتى ڕێىخراوٍیى پهیىهري هاوٍوٍیه بۆ ئهماههظ هسمبىوههوٍي ئاصتى زاوضتى كىتابیانو بێزراوي
َهڵچىوهه خىدیىو دٍرٍهییهوانو وٍاڵمداههوٍواوى تان، دامهزراوٍ فێروارییهوان الي مىداڵ ،بهرزبىوههوٍي ڕێژٍي
لهگهڵئهوٍي پێىاژۆ ئاوٍزییه بااڵوان ،هه دیاریىهري فۆڕمى دٍرههچىونو وازَێىاهه له خىێىدنَ ،هر لهصهر ئهم
عێىٍي ڕٍفتارووارداههوٍواوى تاهه لهخۆدٍگرێت"(مدمد بىهمایاههظ خىێىدوى زماوى دایً ،وٍن بابهتێيى صهرٍوى بۆ
اخمد حجازی.)19 :2010: ئهم مهبهصتهیهو بۆته بابهتێيى هرۆوى له بهرهامهي خىێىدن
زاهایاوى زاوضتى وۆمهڵىاس ى هاصاهدوى جیاوازییان بۆ بابهتى له فهلضهفهي پهروٍردٍیى َهر ههتهوٍیههدا .
ههصێتى هردووٍ ،ئهویػ لهو ڕواهگهیهي هه یههێىه له ژاههرٍ )2/1چهميى ههصێتى(Personality concept):
بىهڕٍتییهواوى صروعتى وۆمهاڵیهتى،(Qais Faryadi,2007: 8 ). ههصێتى له باڵوتریًو گرهگتریً ئهو بابهتاههیه ،هه بۆته هرۆوى
لهواههظ( :بیضاهر) ،ههصێتى "به دابىههریتو ڕٍفتارٍ لێيۆڵیىهواوى زاوضتى دٍرووهساوى ،ههصێتى زادٍي بهرَهمى
خىدیىو تایبهتییهواوى تاهێيى دیاریىراو ،هه له دٍرئههجامو َێزي هاوٍوٍي تاهه ،هه لهگهڵ َێزوَۆوارٍ وارتێىهرٍواوى
لێىهوتهي دٍرٍوٍدا وارلێىدٍههن ،ههصێتى تێىهڵهیهوى تێىچڕژاوي
َۆوارٍبۆماوٍیىوبایهلۆژیىووۆمهاڵیهتىوولتىريوفهرَههگییه ئاڵۆزٍ ڕصتێً له پێىهاتهوالیهوى جۆراوجۆر لهخۆدٍگرێت،
واههوٍ وٍرگیراوٍ"(مدمد اخمد حجازی( .)21 :2010:ئۆگبرنو وٍن صیماو دابىههریتو پاڵىهري ژیىگهیى وٍرگیراوو بۆماوٍیىو
هیميۆف) دٍڵێن ":ههصێتى َهماَههگیو تهواوواري صروعتى ،لهگهڵ مهیلو خىلیاو خهزوَهصتو
دٍروووىووۆمهاڵیهتیى ڕٍفتاري مرۆڤه ،گىزارعتىردهیػ لهم صۆزوبیروڕاو..دا ،لهم ڕواهگاههعهوٍ زاهایاوى دٍرووهساوى
َهماَههگییه به دابىههرێت ،ئاڕاصتهوان ،بیروڕاوان، َهریهههیان له گۆعههیگایهههوٍ هاصاهدوویاهه (مدمد اخمد
وارداههوٍو وٍاڵمداههوٍ جۆراجۆرٍوان بۆ َهمىو وروژێىهرٍوان حجازی) :17 :2010:
بهرجهصتهدٍبێت". (جلیفۆرد) دٍڵێت ":ههصێتى وۆمهڵهصیماو خهصڵهتێىه ،هه
له فهلضهفهعدا (مدمد اخمد حجازی( ،)25 :2010چهميى ههصێً له ههصێيى تر جیادٍواتهوٍ".
ههصێتىو باصىردوى ههصێتى ،بۆ صهدٍي( 5پ .ز (ئیزهً) بهمغێىٍیه پهصههیدٍوات" ههصێتى الیهوى خىدییه،
)دٍگهڕێتهوٍَ( ،یبىكرا) یهههم فهیلهصىف بىوٍ ،هه لهم هه تاوى پێجیادٍهرێتهوٍ له گىهجاهدوى لهگهڵ ژیىگهدا،
بابهته دواوٍو پێىهاتهو بيیاتى خضتۆتهڕوو ،ئارٍزوو و خهز، ئهمهظ له ڕٍوعتو خدٍو تىاهاي جهصتهیىو ژیریی مرۆڤدا
ڕٍوعت ،چینى وۆمهاڵیهتى لهَۆوارٍ گرهگهواوى دیاریىردوى دٍردٍههوێت ".
ههصێتین .فهیلهصىف (وارتیغمر) ههصێتى بۆ دوو الیهوى ڕصتیً ،دٍصتهیهن له صیفاتو صیماو ههصێتى
تهواووارو وابهصتهي یههتر دابهعىردووٍ ،الیهوى ڕوواري خهصڵهتوتایبهتێتییه ،هه ههصێتى تاههوان پێىدٍَێىێت،
خىدیى ههئهمهظ بیرو بیرهردههوٍو دهیابینىو مهیلو ئهم صیمایاهه لهههصێىهوٍ بۆ ههصێيى تر دٍگۆڕێً،
خهزٍخىدییهوان و تێڕواهیيیان بۆ خىدي خۆي پێىدٍَێىێت، پهصىىردههواوى چهميى ههصێتى جۆراوجۆرن ،ئهمهظ بۆ
الیهوى ڕوواري بابهتى ،هه پهیىٍصته به وٍاڵمداههوٍي جۆراوجۆري بىاروزاوضتهوان دٍگهڕێتهوٍو َهر زاوضتهو بهپێى
وروژێىهرٍ جیاوازٍوانو وارلێىىردن لهگهڵ ههصاوى تردا. بىهماواوى لهم بابهته وۆڵیىٍتهوٍ ،وٍن :له ڕواهگهي زاوضتى
ههصێتى ڕێىخراوٍیى ههصیى تاهه ،هه َهمىو َهڵضىههوتو دٍروهساهییهوٍ (FREDRIC T. PERLMAN AND JERROLD R.
ڕٍفتارو وارلێىهواوى لهخۆدٍگرێت ،یاخىد ڕصتێً له صیفاتو ( ،BRANDELL 53: 1995 ) :همف) ،ههصێتى بریتیه له ڕێگهو
صیماو خهصڵهتى َهڵچىووىو وۆمهاڵیهتىوجهصتهیىو ژیرییه، وارداههوٍي َهماَههگى تان لهگهڵ ژیىگهدا ،به واتا خاڵهتى
هه تاهێً له یههێيى تر جیادٍواتهوٍ ،جا ئهواهه بایهلۆژي َاوتابىون لههێىان پاڵىهرٍ خىدییهوانو دواوارییه ژیىگهییهوان
یان بۆماوٍیى یان له ژیىگهوٍ وٍرگیرابێت ،لهو پهصىىردهاههي به ههصێتى دادٍهێت(.مۆرتً بریط) ،ههصێتى بهم عێىٍیه
Page 16
Journal of the University of Garmian 8 (1), 2021
صهرٍوى بهالیهوى بایهلۆژي داوٍ ،به پایهي صهرٍوى بيیاتىاوى صهرٍوٍ ،دٍتىاهین َهڵهێىجان بۆ پێىهاتهواوى ههصێتى
ههصێتى داهاوٍو گرهگى به الیهوى فهرَههگو ولتىري بىهیًولهواههعهوٍ بيیاتى بىهڕٍتى ههصێتى تان بهرجهصته
وۆمهاڵیهتى هادات .فرۆید یهههپێىهێىهرٍواوى ههصێتى بىهیًو بریتین له:
دیاریىردووٍوبریتین له FREDRIC T. PERLMAN AND َ1.هصت و صۆزٌِ Feeling, Affection.2.فتار و هردٍوٍ
JERROLD R. BRANDELL 41: 1995 ) : Behavior3.بیر و درهىردن Thoughts, Cognition
Id:-1ئهم هاوٍ فرۆید بۆ ڕٍَههدي یهههمى ههصێتى )2/2بيیاتىاوى ههصێتى:
دایڕێژاوٍ، هردٍي بيیاتىاوى ههصێتى ،بریتیه له هردٍو پێىاژۆي پهروٍردٍو
بریتیه له گههجیىهي خهزوئارٍزوو پاڵىهرٍ ػهریسییهوان ،هه فێربىونو فێرهردنو پێگهیاهدوى َهمىو الیهههواوى ههصێتى
هاتىاهرێت دٍصتبهرداري ببین ،ئهروى بهرجهصتههردوى چێژ تان ،یاخىد به هردٍي پێىهێىاوى دروصتیى ڕٍفتاروگىفتاري
وٍرگرتىهو فرۆید چێژي به بىهماي َهمىو ڕٍفتارو مرۆڤ دٍوترێت ،هه مرۆڤ له دایىدٍبێت لهگهڵ خۆیدا
َهڵضىههوتى مرۆڤ داهاوٍ وۆمهڵێً لێهاتىویىو تىاوضتو َێزو ماتهوزٍي بۆماوٍیى پێیه،
ي
Ego :2-ئهمه به صههتهر َهصتو درهىردنو زٍینڕۆعىیىو هه دٍبێت بهرجهصتهي بيات ،جێبهجێىردوى ئهم ماتهوزٍ
بهرچاووڕووى دادٍهرێت ،له ئههجامى پهیىٍهدیگرتنى مىداڵ عاراوٍ هاواخىىراوٍ ،ئهروى ئهو ژیىگهیهیه هه مرۆڤى تێدایه،
لهگهڵ جیهاوى دٍرٍوٍدا پێىدێتEgo ،بریتیه لهو ڕٍفتارٍ تێرهردوى وروژێىهرٍوانو وٍاڵمداههوٍي چۆهێتى
ئیرادییاههي هه جێبهجێیاهدٍههیً ،هه ئێمه ئاگایاههو پێىیضتیىوخهزو خىلیاوانو وارداههوٍي وارٍوان وپاڵىهرٍوان
َۆعمههداهه بهرجهصتهیاهدٍههیً ،ئهم بهعه خهزي تێدایه، تاهىپۆي ڕایهڵهواوى ههصێتى الي مرۆڤ بىهیاتدٍهێن ،ههصێتى
بهاڵم دٍبێت لهگهڵ واكیعدا گىهجاو بێت. پهرٍیپێدٍدرێت بهَۆي وارلێىىردوى تان لهگهڵ ژیىگهو
Super Ego: 3-ئهم ڕٍَههدٍ له ههصێتى ،ئاصتى ڕٍوعتو دٍوروبهریدا.
ویژدانو ڕێبازٍوان ،دٍربارٍی (ههصێتى) و بهپێى دیدگاي
همىوههي بااڵیه ،هه له ولتىري وۆمهڵهوٍ صهرچاوٍ دٍگرێت، بىهماوپێىهێىهواوی ههصێتى و پهیىٍهدیی پێىهێىهوان
بهگغتى ڕێبهراوى ئهم تیۆرٍ گرهگى به كۆهاغى مىداڵى دٍدٍنو وواریگهرییان لهصهر یههتر پهصىدٍههیً ،تا گغتگیراهه
به زٍمیىهي بيیاتىاوى ههصێتیى پهصيیدٍههن. بىهماواوى بيیاتى ههصێتى َهڵبگىازیً(،عائغه صعید صالم
دووٍم :بيیاتى ههصێتى الي ڕٍفتارییهوانBehaviorism : البادی()24-19 :2014و (خضین عبد الفتاح
به تیۆري وروژاهدنو وٍاڵمداههوٍ هاصێنراوٍ ،ههصێتى لهم الؼامدي( )67-2015:53لهواههظ:
تیۆرٍدا ،بریتیه له ڕێىخضتنو عێىازي ڕٍفتاري فێرهراوي یهههم:بيیاتى ههصێتى له تیۆري عیياري دٍرووهییدا
تاڕادٍیهن چهصپاو ،هه تاههواوى پێ لهیههتر جیادٍهرێىهوٍ، Psychoanalysis :
بهپێى ئهم تیۆرٍ تان له گهعههردهیدا لهڕێى فێربىوههوٍ ئهم تیۆرٍ جهخت له َهصتهوانو درهىردنو فێربىون
عێىازي ڕٍفتاري هىێ وٍردٍگرێت .چهميى خىو لهم تیۆرٍدا دٍواتهوٍ ،ئهماهه له دٍروهساوى ههصێتیدا بابهتى صهرٍهین،
بهَایهوى بااڵي َهیه ،بهوٍي هێىٍهدگیرٍ له هێىان ئهمان له لێيۆڵیىهوٍواهیاهدا له صهر ههصێتى مرۆڤ ،زۆر
وروژێىهرووٍاڵمداههوٍدا ،بۆ ئهمهظ گرهگى بهو بارودۆخهي عێلگیراهه صهرهجیان لهصهر خاڵێيى هرۆوى چڕهردۆتهوٍ،
ئهو خىوٍ بهرَهمدێىێت به َههد وٍردٍگرن ،خىوٍوان واتینو ئهویػ تهمهوى مىداڵیى مرۆڤه ،لێهاتىویىو ئهزمىونو
َهمیغهیى هیین ،وٍرگیراونو فێردٍبینو بۆ ماوٍیى هیین، َهڵچىون لهصهرٍتاي مىداڵیدا واریگهريو تاهىپۆي له
دٍتىاهین لهمهعهوٍ ئهوٍ َهڵبگىازیً ،هه بيیاتى ههصێتى بيیاتىاوى ههصێتى تاهدا دٍههخغێيێت ،لهمهعهوٍ ئهوٍ
دٍتىاهرێت چاهضازیى یان گۆڕاوى تێدا بىرێت .وۆزاهیاریى له َهڵدٍَێىجرێت ،هه تۆوي ههصێتىو دیاریىردوى پایهواوىو
ئهزمىوههوٍ بهرَهمدێت( ،جۆن لىن) یههێىه له ڕٍهگڕیژتنى له پێىج صاڵى صهرٍتاي تهمهوى تاهدا دٍچێنرێت،
فهیلهصىفو زاهایاوى ئهم بىارٍ،پێیىایه َهمىو به بۆچىووى (فرۆید) ،ههصێتى بریتیه له ڕێىخضتنى دٍروووى،
وۆزاهیارییهواهمان له َهصتهوٍروئهزمىوههوٍ صهرچاوٍ به چۆهێتى دروصتىردوى باڵهخاهه چىاهدوییهتىو دٍڵێت":
دٍگرێتو دٍڵێت مێغيى مىداڵ لهصهرٍتاوٍ ،وٍن لهوخێيى چۆن َهمىو بالهَخاههیهن به داهاوى چین بهچین بيیاتدٍهرێت
بهتاڵ وایه( .صىیىهر)یػ زاهایهوى تري ئهم بىارٍیهو گرهگى به و َهمىو چیيێً دٍوٍصتێته صهر چینى خىارخۆي ،بيیاتىاوى
لێيۆڵیىهوٍ له دیاردٍي ڕٍفتاري داوٍ له صهر بىهماي خىدي ههصێتى تاهیػ بهَهماوغێىٍیه"( ،فرۆید) بایهخبههدي
Page 17
Journal of the University of Garmian 8 (1), 2021
صهرچاوٍو ژێدٍرو َۆواري ئهم هردٍیهیهو بهبێ زماوى دایً ڕٍفتارٍهه ،بهپێى تیۆري صىیىهر فێرهردن واتێً
ئهم وارٍ بهئاوامىاگات ،لهم لێيۆڵیىهدا تیۆري بیاجیه ،هه بهرجهصتهدٍبێت ،هه وٍاڵمداههوٍ دروصتهوان پتهوبىرێً
صهربه كىتابخاههي درهپێىردهه بۆ پاصادانو وارٍهیىردوى بهپێى وروژێىهرێيى دیاریىراو ،بۆیه ئهمان ڕٍفتار به پێىهێنى
گریماههي خىێىدن به زماوى دایً بهرجهصتهههرو بيیاتىهري صهرٍوى ههصێتى دادٍهێن ،دٍتىاهین بيیاتى ههصێتى الي
ههصێتى وارٍهیىراوٍ. (صىیىهر) بۆ ئهماهه وىرتبىهیىهوٍ) Qais Faryadi,2007: 4-
)3/1زمانى دایكو دركپێكردنى كۆزانیاریى: 11 ).
كۆهاغى مىداڵى ،وٍن هاوێًو زاراوٍیهن بۆ دٍصتپێًو ا .جهصته :مرۆڤى به صىدوكێيى داخراوي ها-بۆظ داهاوٍ،
صهرٍتاي تهمهوى مرۆڤ دیاریىراوٍَ ،همىو كۆهاػێً به ئهمان دٍگهڕێً به دواي ئهو مهرجاههي ڕٍفتارٍوان
وۆمهڵێً صیماو تایبهتمههدیىو ڕووار لهواوى تر ڕێىدٍخات ،ههن گریماههي داواواري هاوٍوى مرۆڤ بىهن.ب.
جیادٍهرێىهوٍ ،مىداڵ لهتهمهوى َهعت ماهگییهوٍ فێري پهیىٍهدي وۆمهاڵیهتى :ئهم ڕٍفتاري وۆمهاڵیهتى به وارلێًو
دٍهگ دٍربڕیً دٍبێتو له تهمهوى ( )14-12ماهگیغدا پهیىٍهدیگرتنى هێىان دوو ههش یان زیاتر دادٍهێت( ،صىیىهر)
دٍتىاهێت چههد وعهیهن دٍببڕێت ،لهتهمهوى ( )4صاڵیدا جهخت له ڕٍفتاري زارٍوى دٍواتهوٍو ڕۆڵى ژیىگهي زارٍوى له
تىاوضتى پێىهاتهي زماوى تهواو دٍبێت ،بهاڵم بهتهواوي له گهاڵڵههردوى ڕٍفتاردا ،بهتایبهت گهعهي زماوى صهرٍتایىو
تهمهوى ( )5صاڵیدا هردٍي زماهپژاوى وامڵو پڕاوپڕ دٍبێتو عێىٍواوى تري ڕٍفتار بایهخبههدي صهرٍهییان پێدٍدات .پ.
پێىهاتهي فهرَههگى ئاوٍزیى دٍخهمڵێتو ئهو وعاههي لهم ئیرادٍ :به چهمىێيى هاواكیعى داهاوٍ و پێیىایه دٍبێته
وۆگهو گههجیىهیهدا تاكتىراون ،به هسیىهي( )140000وعه تێىچڕژاوى ڕٍفتارٍوان .ت .عهك َڵ :ئهروى عهكڵ بیرهردههوٍیه
داهراونَ ،هتا ئهم گههجیىهیه بهوارههَێنرێتو ئهزمىون لهوٍي هه دٍیساهێتو بهوارَێىاهێتى ،مهعریفه الي (صىیىهر)
هههرێت خاوٍههههي هاتىاهێت وۆزاهیاریى زماهیى بریتیه لهو گههجیىهي ڕٍفتارٍي بهراهبهر وروژێىهرێيى دیاریىراو
وٍربگرێتووۆزاهیاریى زماوى له بهوارَێىاوى زماهییهوٍ دٍردٍههوێت.ج .خىدوهاصینى خىد( :صىیىهر) گههجیىهي
بهرجهصتهدٍبێت(عیالن عىمهر( ،)2017:9لهبهرئهوٍیه ڕٍفتار به مهعریفهي خىد دادٍهێت .ح .گهعهپێدان :گرهگى
فێربىووى زماوى دووٍم پێػ ئهم تهمههه به ههرێنى داهراوٍ. به خغتهي پتهوهردن له وٍرگرتنى ڕٍفتارو جێبهجێىردهیدا
زماهپژان بهگغتى بۆچىاركۆهاغ(عهدهان عهبدواڵ())2015 دٍدات ،بهمه مىداڵ زیاتر پغتبهخۆي دٍبهصتێت.
دابهعىراوٍ ،پێىج صاڵى تهمهوى یهههمى مىداڵ به كۆهاغى صێیهم :تیۆري درهپێىردنCognitive Perspective:
وامڵبىووى پڕۆصهي زماوى دایًو بيیاتىاوى ههصێتى تان ( بروهر) زمان به َۆوارو ئامێري صهرٍوى دادٍهێتو یادگهظ
دیاریىراوٍ ،زماههواهانو پهروٍرعیاران لێيۆڵیىهوٍ له ئاواري ڕۆڵى گرهگى له خهزهىردهدا َهیه .پلهي وارایى یادگه
زماههواوى(گۆهردن ،خىي زماهیى ،عێىٍو ئاخاوتً).... ،ي دٍوٍصتێته صهر ڕێگهوچۆهێتى تاكتىردنو َهڵگرتنى
مىداڵ ،له پێىج صاڵى تهمههیدا دٍههن ،لهبهرئهوٍي به لێهاتىوییهوان .تیۆري درهپێىردن گرهگى به هردٍي هاوٍوى
گرهگتریًو مهترصیدارتریً كۆهاػهواوى گهعهصههدوى ژیاوى ئاوٍزي دٍدات ،هه له هاو ئاوٍزي تاهدا ڕودٍدٍنو له چۆهێتى
بهڕێىٍدٍچێت و لهبارتریً واته بۆ چاهدنو بيیاتىاوى ههصێتى وٍرگرتنى وۆزاهیاریىو ڕێىخضتنو تاكتىردوى له یادگهدا
تان(بڕواههَ ،)2/2هرلهبهرئهمهعه ئهم كۆهاػه به كۆهاغى دٍوۆڵىهوٍو ئهمان Stacey T. Lutz& William G.
بيیاتىان /زێڕیً /ئاڵتىوى دٍصتىیغاهىراوٍ ،بهوپێیهي ڕێڕٍوي Huitt,2005:23 :
گهعهي ژیریىو جهصتهیىودٍروووى و وۆمهاڵیهتىو ...ئاڕاصتهي 1.له هردٍي فێرواري وٍن هردٍي وارایى بىهڕٍتى لێیدٍڕواهً.
ڕوٍوبيیاتىاوى ههصێتى تاهه. 2.همایغىردوى هردٍ ئاصت بااڵوان له هردٍي فێرواریدا.
ئهم تهمهههي مرۆڤ بهتهمهوى ئامادٍباش ىو صازهردن 3.صروعتى ههڵهههبىووى فێرهردن و ڕۆڵى گرهگى پێشداوى
داهراوٍ ،زاهایان پێیاهىایه َهمىو صیضتمى بیىینو ژیریو وۆزاهیاریى الي فێرخىاز.
جىڵهیىو...له ئامادٍباعیدان بۆ چاالوىووار ،ئهگهر دٍوروبهر 4.گرهگیدان بهو ڕێگهیهي زاهیارییهواوى پێدٍگهیههرێت.
به دروصتى بیىروژێننو ئاڕاصتهي بىهنو بهگهڕیبخهن (هه 5.گرهگیدان به عیىردههوٍ فێروارییهوانو َهماَههگیان
زمان صهرچاوٍي ئهم وارٍیه) ،ئهوا بهدروصتى ئهو تاهه لهگهڵ هردٍ ئاوٍزییهواهدا.
بيیاتدٍهرێتو به پێچهواههعهوٍ ،بهواتا ئهم كۆهاػهي تهمهوى به پىختى بيیاتىاوى ههصێتىو پهرٍپێداوى بهپێى ئهم تیۆراههي
مرۆڤ ،هه بهكۆهاغى ئاڵتىوى پهصىىراوٍو دوو هردٍ خراههڕوو ،وابهصتهي هردٍي فێربىوههو زماوى دایً
Page 18
Journal of the University of Garmian 8 (1), 2021
كۆهاغى چىارٍم :هردٍ ئاوٍزییه گهاڵڵههراوٍوان /بیري هرداری عاهبهعاوى یهن له صهرٍتاوٍ تا تهمهوى پێىج صاڵى تهواوواراهه
گهاڵڵههراو ()15-12صاڵ Formal Operations:لهم كۆهاػهدا وامڵدٍبً ،ئهواهیػ هردٍي زماهپژانو ڕٍهگڕێژتنى ههصێتییه،
ئاوٍزي مىداڵ دٍصت به عیىردههوٍي َهبىوٍوان بۆ یههه هه بيیاتى ههصێتى دٍههوێته صهر چۆهێتى زماهپژاوى مىداڵو
پێىهێىهرٍواهیان دٍوات ،بهمهظ گهعهپێداوى درهپێىردوى وروژاهدنو بهگهڕخضتنو ئاڕاصتههردوى پێىهێىهواوى ههصێتى
پهرٍدٍصێيێت ،بیرهردههوٍوان له بیرهردههوٍیهوى َ.1:هصت و صۆزٍوان .2ڕٍفتار و هردٍوٍ .3 .بیر و درهىردن
بهرجهصتاههوٍ بۆ چارٍصهرهردوى هێغهوان دٍچًو (عیالن عىمهر خضێن :)21 :2016
لهمهعهوٍ مىداڵ َاوصههگى درهپێىردوى بۆ دروصتدٍبێت، به عێىٍیهوی بازههیی ئهو س ێ پێىهێىه ،واریگهریی گهورٍ و
لهم كۆهاػهدا مىداڵ تىاهاي تێگهیغتنى فراواهدٍبێتو له درێژخایهن لهصهر یههتر و دواجاریػ لهصهر ههصێتى
گۆعه هیگاي جیاجیاوٍ له بابهتهوان دٍڕواهێت. خاوٍههههیان دروصتدٍههن ،لهگهڵ ئهوٍي َهصتو صۆزو
لهگهڵ پهرٍپێداوى وۆزاهیاریى الي مىداڵ ،بیاجیه زماوى بیرو درهىردنو هردار ،صروعتى مرۆڤ پێىدٍَێنن ،بۆ زیاتر
مىداڵیص ى دابهعىردووٍ بۆ (هرمین ػالب ػریسي(( 13 :2014 وردٍواریىردن له تهمهوى صهرٍتاي مرۆڤ هه به مىداڵ
.زماوى خىدیى Langage Egocentrique:مىداڵ گىێ به داهراوٍ( ،بیاجیه)ڕٍوتى گهعههردوى وۆزاهیاریى ،ئهم تهمهههي
بهراهبهر هادات هه كضهدٍوات ،بهڵيى ئهو كضه بۆ خۆي مىداڵى بهم عێىٍیه كۆهاػبههدهردووٍ(هاَیدٍ ڕٍخمان
دٍوات ،ئهمهظ به س ێ عێىٍ دٍردٍههوێت: خهلیل(((59-58 :2013
ا .دوبارٍهردههوٍ :مىداڵ چۆهێتى صازهردوى دٍهگو وعهوان كۆهاغى یهههم :له( لهدایىبىون2-صاڵ) /ژیري
وارٍهیدٍواتو دڵدۆعه بهوٍي ڕاَێىاهیان لهصهر بياتو Sensorimotorلهم َهصتىردن/جىڵه Intelligence:
دوبارٍیاهبياتهوٍ .ب.پهیىٍهدیگرتنى خىدي :واته بیرهردههوٍ كۆهاػهدا ،تىاوضتو تىاهاي هردٍواوى َهصتىردنو جىڵهي
بهدٍهگى بهرز لهواتى یاریدا وا دٍزاهرێت كضه لهگهڵ خۆیدا َهیهو لهگهڵیدا بيیاتى درهپێىردوى بۆ َهمىو بسواوییهوى
دٍوات .پ .پهیىٍهدیگرتنى دواههیى :مىداڵ بێ گىێداهه َهیه.
گىێگرتً كضه دٍواتو كضهظ به بهراهبهر دٍبڕێت. كۆهاغى دووٍم :بیری پێغىردار()6-3صاڵ Preoperational
2.زماوى وۆمهاڵیهتى Langage socialisé:لهوۆتایى كۆهاغى Intelligence:یان ژیري پێػ هردٍ ئاوٍزییه َهصتپێىراوٍوان.
گىاصتىهوٍدا مىداڵ له بهرَهمهێىاوى زماهیدا به كۆهاغى گىاصتىهوٍ دادٍهرێت ،بهوٍي ئاوٍزي مىداڵ له
پهرٍیضههدووٍودٍتىاهێت به باش ى بهعداري ئاخاوتىهوان درهىردوى َهصتییهوٍ بۆ هردٍ ئاوٍزییه َهصتپێىراوٍوان
بێتو وٍاڵمى پرصیارٍوان بداتهوٍو زماوى دایيى یارمهتى دٍگىازرێتهوٍ ،بهوٍي بيیاته درهپێىردهییهوان پهیىٍصتدٍوات
ڕێىخضتنى بیرٍواوى مىداڵ دٍدات ،زماوى دایً پردي پێىهوٍ ،بهَۆي خهیاڵو وعهواههوٍ تىاهاي هىاهدنو وێىاهردوى
پهیىٍصتىردوى بیروهرداري مىداڵهوزماوى دایً ئامێري بابهتهواوى َهیه ،بهمهظ تىاهاي بهوارَێىاوى زمانو َێماواوى
پهیىٍهدیگرتيێتى. َهیهو ڕاصتهوخۆ له وعهو زاراوٍوان تێدٍگات ،بهاڵم
ههواته ئهروى خىێىدوى زماوى دایً بریتیه له ڕێياري گغتىٍگیري َهیه.
پهرٍپێدان به وۆزاهیاریى الي مىداڵ ،هه ئهمهظ هرۆوى ئاوٍزییه هردٍ صێیهم: كۆهاغى
فێربىوههو بيیاتىاوى ههصێتى لهصهر َهڵدٍچنرێتَ ،هر بهرجهصتهییهوانَ/هصتپێىراوٍوان ()11-7صاڵ Concrete
لهمڕواهگهیهعهوٍ بیاجیه زماوى مىداڵى وٍن یههێً له Operations:به كۆهاغى هردٍ ئاوٍزییه چهصپاوٍوانوهرداري
ڕێگهي تهواوواریو هاواخىىراوو پهیىٍصتداریى بۆ فێربىووى َهصتپێىراو داهراوٍ ،كۆهاغى ژیریى لۆژیىیهومىداڵ صیفاتى
مىداڵ دیاریىردووٍ ،بهوٍي زمان َۆواري گىاصتىهوٍي ئاوٍزي خۆپهرصتى تێدا واڵدٍبێتهوٍو عتهوان له دیدگاي ههصاوى
مىداڵه له لێهاتىویى بهرجهصتههراو بۆ بیري ئهبضتراهتو ترٍوٍ دٍبیيێت .دٍتىاهێت ئهم هردٍ ئاوٍزییاهه
هابهرجهصته ،ئهمهظ بهَۆي زماوى دایىهوٍ گىزارعتى جێبهجێبيات(درهپێىردن به لهبهرهردوى عتهوان ،چهميى
پێدٍهرێت ،به واتاي ئهوٍي بیرهردههوٍي َۆوارٍ بۆ بيیاتىاوى ژمارٍوان ،زهجیرٍیى ژمارٍو ڕوداوٍوان) ،دٍتىاهێت زمان بۆ
زمان. پالنوبهڕێىردوى وارٍواوى بهباش ى بهواربهێىێتو ههئهمه
زماوى دایً بیرو بیرهردههوٍو پهیبردههواهه به گۆهراوي، صهرٍتایه بۆ ژیری لۆژیيىودٍصتپێيى بیرهردههوٍي ڕوت/
لهمهعهوٍ زماوى دایً الي (بیاجیه) به بهرَهمى لۆژیيى گهاڵڵههراو.
وارٍهیى داهراوٍ ،به واتا بیرهردههوٍ لهصهر بىهماي چاالوى
Page 19
Journal of the University of Garmian 8 (1), 2021
2.وۆزاهیاري لۆژیيى-ماتماتیيى Logico - mathematical َهصتى بسواوًى َهتا پهرٍ به لێهاتىویى َهصتىردن/جىڵه
Knowledge :ئهمهي چىاهدووٍ به داَێىانوئهفراهدن، بدٍیً مىداڵ لێهاتىوی زماوى دایيى زیاددٍوات ،مىداڵ زماوى
همىوههیهن بۆ ئهم دوو جۆر وۆزاهیارییه دٍَێىێتهوٍو دٍڵێت": دایيى له دٍرٍهجامى لێهاتىویى َهصتىو وارلێيى
وۆلۆمبۆش ئهمریياي دۆزییهوٍو خۆي َهبىو ئهم وۆمهاڵیتییهوٍ ،له ئهزمىووى بهرجهصتههراوٍوٍ (Concrete
دروصتیىههردو دایىهَێىا ،بهاڵم ئهوٍي فڕۆههي دروصتىرد )experienceبۆ بیرهردههوٍي ئهبضتراهت )(Abstract thinking
ئهوٍ پێغتر ههبىو ئهم دایهێىا ،ئهم دووجۆر زاهیارییهظ وٍن دٍگىازێتهوٍ .ئهمهظ دوو گۆڕاوى بىهڕٍتى الي مىداڵ
ئهماهه وان"(َهمان صهرچاوٍ .)29بریتیه له زاهیاریى دروصتدٍواتJames Fleming,2004:32 :
ئهبضتراهت ،هه له صیفاتى َهبىوٍواهدا هییهو له وارداههوٍی 1.ئهو چهمياههي بهَۆي َهصتهوٍرٍواهییهوٍ پهیپێدٍبات،
َهبىوٍوان هاههوههوٍ ،بهڵيى دٍرهردٍي بهرٍهجامى هردٍ پلهبههداهه دٍبێته بهعێً له بیرهردههوٍي ،درهیپێدٍواتو
ئاوٍزییه بهردٍوامهواوى ئاوٍزي مىداڵه ،ههلهواتى صهركاڵبىون لهبارٍیاههوٍ دٍدوێت بهبێ ئهوٍي بهرجهصتهي بيات.
به َهبىوٍوانو دۆزیىهوٍي چارٍصهر بۆیان بهرَهمدێت ،به 2.زٍهگیيبىونو فراواهبىووى لێهاتىویى زماهیى ،چىهىه
واتا ئاوٍزي مىداڵ داَێىهري َۆوارن بۆ ڕێىخضتنى پهیىٍهدي بۆ گىزارعتىردن له بیرٍواوى پێىیضتى بهبهوارَێىاوى َێماو
هێىان َهبىوٍوانو َێماوان ،پهیىٍصتىردوى َۆوارٍوان به هىاهدههوان َهیه ،بهمهظ مىداڵ له ئهزمىووى
ئههجامهواههوٍ بهمهبهصتى بهرَهمهێىاوى وۆزاهیاریى لۆژیيى- بهرجهصتههراوٍوٍ ) (Concrete experienceبۆ بیرهردههوٍي
ماتماتیيى. ئهبضتراهت )(Abstract thinkingدٍگىازێتهوٍو وارایى بیري
3.وۆزاهیاري وۆمهاڵیهتى Social Knowledge :مىداڵ ئهم زیاددٍوات.
َهصتهوٍرٍواهییهوٍ لهڕێى تهنها وۆزاهیارییاهه ) 3/2بىهماواوى فێربىونو بيیاتى ههصێتى:
بهدٍصتىاَێىێت ،بهڵيى له ڕێى ئهزمىونو هردٍ ئاوٍزییهوان، (بروهر) پێیىایه ،هه هردٍي فێرواري چارٍصهري واراو زیىدوي
وٍن پهیپێبردنو وارلێيى وۆمهاڵیهتى دٍبێت .لێهاتىوییهوى زاهیارییهوان له مێغيى تاهدا دٍواتو ڕۆڵیان له
مرۆییه پێىیضته بۆبهردٍوامبىووى ژیانوبۆ ژیاوى مىداڵیػ ئهم ڕێىخضتيیاهدا به بایهخدٍڕواهً .هردٍي فێرواري الي
چهعىه له وۆمهڵى پۆلهههي و چۆهێتى مامهڵههردن (بروهر)بریتییه له:
لهگهڵیاهدا...وٍدٍصتدٍخرێت ،ئهم س ێ الیههه لهخۆ دٍگرێت: 1.وٍرگرتنى زاهیاري هىێ.Acquisition of New Information: .
ا .وارٍهیى :ڕێسگرتًَ ،اریياري ،ڕٍچاوهردوى یاصا..ب.بیریى: 2.گىاصتىهوٍي زاهیاريTransformation of Knowledg:.
ڕاوێژهردن ،ڕادٍربڕیً ،هرخاهدنَ ،هڵضههگاهدن. 3.كۆهاغى َهڵضههگاهدنEvaluation Level.
پ.زماهیى:گفتىگۆ ،گىزارعتى زارٍوى. ئاعىرایه ئهم س ێ پێىهێىهي هردٍي فێرواري ،لهكۆهاغى
لێرٍدا گرهگه لهصهر هاصینى وۆزاهیارییهههوئهوچاالهیاههي صهرٍتاییدا تههیا بهَۆي زماوى دایً بهئاوامدٍگهیههرێت،
لهخۆیدٍگرێتوڕێگاواوى بهدٍصتهێىاوى عیىردههوٍ بىهیً، واتێً مىداڵ زاهیاري لهڕێى خىێىدوى زماوى دایىییهوٍ
بهمهبهصتى خضتىهڕووي وارایى زماوى دایً له وٍردٍگرێتو ئاڵىگۆڕیپێدٍوات و دٍینرخێىێت ،ئهوا وۆزاهیاري
بهرجهصتههردوى ئهم وۆزاهیارییاههدا: البهرَهمدێت(،بیاجیه)و(َهرمیىا صیىيلێر) ،ئهو وۆزاهیارییهي
یهههم :ڕێگاو عێىازي واهه وتىهوٍ :ئهمهظ بهم ڕێگایاهه مىداڵ له دامهزراوٍ فێروارییهواهدا وٍریدٍگرێت ،بۆ س ێ
دٍبێت :ا .فێربىووى ڕاصتهوخۆو هاڕاصتهخۆ :فێرهردوى جۆریان دابهعىردووٍ) (James Fleming,2004و(هرمین ػالب
ڕاصتهوخۆ بریتیه له تهللینو لهبهرهردن ،فێربىووى ػریسي(:(25-21 :2014
هاڕاصتهوخۆظ بریتیه له وروژاهدوى ئاوٍز بۆ دۆزیىهوٍي 1.وۆزاهیاري صروعتى/فیزیيى Physical Knowledge :
ئهزمىوهىردنو َهلى پێداوى وۆزاهیارییهوان، (بیاجیه) ئهم وۆزاهیارییهي به دۆزیىهوٍو پغىىین داهاوٍ،
پرصیاردروصتىردن. بریتیه له دۆزیىهوٍي تایبهتێتى صروعتى َهبىوٍوان ههله
ب .پرشو پرصیارهردن :مىداڵ لهتهمهوى س ێ صاڵیهوٍ جیهاهدا َهن ،وٍن تایبهتیه جیاوارییهواهیان،
دٍصتدٍوات به پرصیارهردن ،بهو زماهه پرصیاردٍوات هه ئهرنووارداههوٍواوی ،وٍن دیاردٍي گۆڕانو تىاهدههوٍو
زماوى پێیپژاوٍ ،دٍبێت مامۆصتا(بهتایبهت له دایههگهدا) واریگهري ،چاالوى هاصینى ڕٍهگو عێىٍوكهبارٍو بۆنو تامو
بساهێت ئهوٍ به كۆهاغى َهصتىردهیى مىداڵ داهراوٍ ،بۆیه دٍهگو ڕٍقىو ههرمىو...تاد.
Page 20
Journal of the University of Garmian 8 (1), 2021
9.چى ڕویدٍدا ئهگهر جادٍواهمان ئاو بىوهایه؟ چۆن هابێت به زماهێيى تر َهڕٍمههیاههو بێباواهه وٍاڵمبداتهوٍ،
َاتىوچۆمان دٍهرد؟ چهعىه پرصیارێيى وٍن:
10.چى ڕویدٍدا ئهگهر ئاژٍڵ كضهي بىردایه؟ چییان به ئێمه .2بۆچى َهور باران دٍبارێىێت؟ .1بۆچى َهور دٍڕوات.
دٍوت؟ .3بۆچى صێبهرٍههم لهگهڵ خۆم دێت؟
11.چى ڕویدٍدا ئهگهر وارٍبا له ژیاهدا ههبىوایه؟ ژیاهمان چۆن پ .ڕٍگهزي پێغبیىیىههراو:
دٍبىو؟ چ جیاوازییهوى دٍبىو؟ َهمىو مرۆڤێً پێغهاتى بۆ َهڵىێضتهواوى له ئاوٍزیدا َهیه،
ت .ڕاصتىردههوٍ /ڕاصتاهدوى َهڵهوان: واتێً پێغهاتێً /ڕوداوێً پێچهواههي ئهوٍي
هردووماهه به خىو ،هه دٍبێت تهنها بیر له الیهوى َهڵهو پێغيیازیدٍههیت دێته ئاراوٍ ،دٍبێته پێغبیىیىههراو ،ئهمهظ
ڕاصتى َهبىوٍوان بىهیىهوٍ ،وٍن چۆن هردووماهه بهخىو، له ئاوٍزدا َهژاهێً دٍخىللێىێتو دٍبێته َۆي ئهوٍي
هه پێىاهههردوى ژیريو زیرٍوى به دٍرچىوهه له چاهضازییهوى صادٍ له یادگهدا ڕوبدات ،یاخىد گۆڕاهێيى
تاكیىردههوٍواهدا ،به بۆچىوى (بیاجیه)مهعریفه ڕاصتهوخۆ له گغتگیر له َههدێً له بيیاتى مهعریفیدا ڕوبدات ،بۆیه
ڕاصتییهوٍ بۆ َهڵه پهرٍهاصێيێت ،لهبهرئهوٍي لهصهرٍتادا (بیاجیه) ڕٍگهزي پێغبیىیىههراوي به پاڵىهري بىهڕٍتى هردٍي
مىداڵ بيیاتى وێىاهردوى ڕاصتهكیىهي َهبىوٍوان ،وٍن ئهوي فێرواريوتىێژیىهوٍي زاوضتى داهاوٍ ،مىداڵ واتێً ئهم
پهیياڵى واكیع بێت ال هییه ،بهڵيى وێىاهردهێيى ئاوٍزییاههي ڕٍگهزٍي وارا دٍبێت ،هه َهڵهیهن بيات یان پرصیارێيى ال
گۆڕدراوي الیه ،هه پلهبههداهه بۆ پهیياڵبىون لهگهڵ ئهوٍي دروصتببێتو وٍاڵمى دٍصتىهههوێت ،ئهگهر مىداڵ ئهم
له واكیعدا َهیه ،چىوهیههدٍبێت ،بهردٍوام دٍبێت لهم ڕٍگهزٍي ال ههبىو ،ئهوا َێغتا بیرهردههوٍي پێىهگهیغتىوٍ،
پهرٍپێداهه تا پڕاوپڕو وردتر واكیعی بێت ،ئهروى مامۆصتا لێرٍدا َهڵىێضته پێغبیىیىههراوٍوان ،له ئاوٍزي مىداڵدا تىاوضتو
بریتیه له ڕٍخضاهدوى ژیىگهو پڕۆگرامى گىهجاو وزٍي ئاوٍزي دٍَهژێىێت/دٍتهكێىێتهوٍ ،مهبهصت لهمه
بۆبهرٍوپێغبردوى مىداڵ ،ئهمهظ به وروژاهدوى فسوڵیهتى وروژاهدنو َهژاهدوى خهیاڵو ئاوٍزي مىداڵه ،بۆیه
مىداڵو ڕێگهدان به َهڵههردنو ڕاصتىردههوٍي لهالیهن َهڵىێضتوپرصیارو چیرۆهه پێغبیىیىههراوٍوان پڕاوپڕن لهم
مىداڵهوٍ دٍبێت ،ههرٍصتهو صهرچاوٍي ئهمهظ زماوى دایىه. ڕٍگهزٍ ،بهمهظ وارداههوٍي ئاوٍزییان تێدا دروصتدٍبێتو
دووٍم :ژیىگهي پۆٌ به گرهگتریً ڕٍگهزٍواوى فێرواري بهَایهوى بههرخیان بۆ فێرواري دٍبێتَ ،ههدێً جۆري
صهردٍمییاهه داهراوٍَ ،ۆواري صهرٍوى وٍرگرتنى وۆزاهیارییه پرصیار گىهجاوٍ بۆ بهوارَێىاوى ئهم ڕٍگهزٍ ،چىهىه له ئاوٍزي
بۆ مىداڵ ،بڕواهه(هرمین ػالب ػریسي() 34-31 :2014 مىداڵدا هردٍي گریماههیى دٍخىللێىێتو دٍتىاهین بۆ َهمىو
صێیهم :ڕۆڵى مامۆصتا له فێرهردوى زماهدا :دٍبێت بساهین هه جۆرٍ وۆزاهیارییهوان بهواریىبهێىین ،وٍن :
مهرج هییه وعهیهنَ ،همان واتاو لێىهوتهي له ئاوٍزي 4.چی ڕودٍدات ئهگهر ئاوي ڕوٍن ههدٍیً؟ بۆچى؟
َهمىومىداڵێىدا َهبێت ،دٍبێت زۆر َۆعیاراهه زمان 5.چى ڕودٍدات ئهگهر براههم لهصهر مێزٍهه بخهمه خىارٍوٍ؟
بهواربهێىین،بۆ وارٍهیىردوى پهرٍدان به لێهاتىویى زماهیى الي بۆچى؟
مىداڵ پێىیضته(َهمان صهرچاوٍ(:)37 :2014 لێرٍدا چههد پرصیارێً ،هه به تایبهتى بۆ وروژاهدوى خهیاڵو
1.پڕۆگرامى خىێىدن به زماوى دایيى مىداڵ بێت ،ئهمهظ ئههدێغهي مىداڵ داهراوٍ ،وایاهلێدٍوات ،هه بیربىهههوٍ له
بىهماي چۆهێتى ڕوبهڕوبىوههوٍي َهوڵه هامۆو پێغبیىیىههراوٍوانو
ڕێىخراوي یىوضيۆووۆمهڵهي گغتى ههتهوٍ یههگرتىوٍواهه، چۆهێتى دۆزیىهوٍي چارٍصهر بۆیان ،گرهگى ئهم پرصیاراهه
ئهمهیان زاوضتییهواهیػ لێيۆڵیىهوٍ َهمىو لهوٍدایه ،هه لێهاتىویى زماهیىو داَێىان پهرٍپێدٍدات ،بۆ
پغتڕاصتىردۆتهوٍ ،واته َهم زماوى دایً بخىێنرێت وٍن همىوهه:
واههي(زماوى وىردي)َ ،همیػ زماوى فێرهردوى ڕعتهواوى 6.چى ڕویدٍدات ئهگهر ئاصمان پارٍي بباراهدایه؟ چیمان
تر(زاوضت ،ماتماتیً...تاد) ،به زماوى دایً بێت. لێبىردایه؟
2.جیاوازي له هێىان گىزارعتى زماهیى و بیرهردههوٍ بىهیً، َۆوارٍواوى تههىهلۆژیا ههبىوهایه؟ َاتىو 7.چى ڕویدٍدا ئهگهر
ئێمه مىداڵ فێري زمان هاههیً ،تا هاوي عتهوان بساهێت، چۆن واتهواهمان بهصهردٍبرد؟
بهڵيى بۆ تێگهیغتىه لهوٍي هه دٍیىهنو گىزارعتىردن 8.چى ڕویدٍدا ئهگهر له ئاصمان بژیایىایه؟ ماڵ و
لهوٍي هه تێیگهیغتىون. عىێىهواهمان چۆن دٍبىو؟
Page 21
Journal of the University of Garmian 8 (1), 2021
Page 22
Journal of the University of Garmian 8 (1), 2021
Page 23