You are on page 1of 12

‫‪Available online at http://jgu.garmian.edu.

krd‬‬

‫‪Journal of University of Garmian‬‬


‫‪https://doi.org/10.24271/garmian.21080102‬‬

‫خىێندنى زمانى دایكو بنیاتنانى كهسێتى‬

‫عیالن عىمهرخضێن‬
‫زاهيۆي صلێماوى‪ /‬وۆلێژي زمان‪ /‬بهش ى زماوى وىردي‬

‫پىختە‬
‫‪Article Info‬‬ ‫ئاماهج له لێيۆڵینى(خىێىدوى زماوى دایًو بيیاتىاوى ههصێتى)‪ ،‬پهصىىردوی زاوضتییاههي‬
‫‪Received: January, 2021‬‬
‫بهَاو ئهروى زماوى دایىه له‪ ،‬بيیاتىانو ڕٍهگڕێژتًو ههخغاهدوى پێىهێىه بىهڕٍتییهواوى ههصێتى‬
‫‪Accepted :February,2021‬‬
‫ئاخێىٍرو كضهپێىهراوى‪ ،‬به تایبهت هه َهردوو هردٍي زماهپژانو بيیاتىاوى ههصێتى عاهبهعاوى‬
‫‪Published :April ,2021‬‬
‫یههترو لهَهماهياتدا(له لهدایىبىوههوٍ‪-‬پێىج صاڵى)‪ ،‬دٍخهمڵێنو وامڵدٍبً‪ .‬گرهگى ئهم لێيۆڵیىه‬
‫دٍگهڕێتهوٍ بۆ ئهوٍي ‪ ،‬هه زماوى دایً تاهه َۆوارو تێىردٍي وارایه بۆ ئاوٍزو ژیري مرۆڤ‪،‬‬
‫‪Keywords‬‬ ‫تىاهاو واریگهري زماوى دایً‪ ،‬وٍن هردٍیهوى ئاوٍزیىو ژیریى‪ ،‬ڕۆڵى هرۆوى له پێداوى زاهیاریىو‬
‫خىێىدوى زمان‪ ،‬زماوى دایً‪ ،‬زمان‬ ‫چاهدوى بهَاو پهرٍپێداوى لێهاتىویىو مرۆڤضازیدا َهیه و لهمڕواهگهیهعهوٍ گرهگه له ڕۆڵى‬
‫و ههصێتى‬ ‫َههىههیىو َهصتیاریىو بهَاداریى خىێىدوى زماوى دایًو خىێىدن به زماوى دایً به تایبهتى‪،‬‬
‫‪Corresponding Author‬‬ ‫له بيیاتىاوى ههصێتى تانو لهواهیغهوٍ لهخێزانو وۆمهڵ بدوێین‪ ،‬بۆ ئهمهظ پێىیضته ئهم‬
‫‪barham.ahmed@univsul.edu.iq‬‬ ‫گریماههو پرصاههي خىارٍوٍ تاووتێبىهیً‪:‬‬
‫‪fuad.ahmed@univsul.edu.iq‬‬
‫‪ 1.‬بابهتى زماوى دایًو بيیاتىاوى ههصێتى بۆ؟‬
‫‪ 2.‬ئایا چ پهیىٍهدییهن له هێىان خىێىدن به زماوى دایًو بيیاتىاوى ههصێتى ئاخێىٍراهیدا َهیه؟‬
‫‪ 3.‬ئارێغهو گرفتهواوى ئاخێىٍران‪ ،‬هه له پهراوێسخضتنو داخىراوى زماوى دایىهوٍ دٍههوههوٍ‬
‫واماههن؟‬
‫‪ 4.‬ههي؟ چۆن؟ بۆچى؟ ئاخێىٍري ڕٍصهن دٍبێت فێر زماوى دووٍمو صیێهمو‪...‬تاد‪ ،‬ببێت؟‬
‫لێيۆڵیىههه به س ێ بهظ‪ ،‬پهصنى وٍاڵمى پرصهواوى لێيۆڵیىهوٍههو عرۆڤههردوى گریماههواوى‬
‫هردووٍو همىوههو بهڵگهي پێىیضتى له پڕۆگرامى خىێىدوى زماوى وىردي‪/‬كۆهاغى بىهڕٍتى‪ ،‬بۆ‬
‫پاصاداوى بیردۆزٍي وابهصتهیى زماوى دایً به چاهدوى بهَاوانو بيیاتىاوى ههصێتى ئاخێىٍراوى‬
‫َێنراوههتهوٍ‪.‬‬
‫‪Journal of the University of Garmian 8 (1), 2021‬‬

‫گىێسٍرٍوٍی َهمىو زاهیارییه ولتىرییه ئاڵۆزٍواهه‪ ،‬وروژێىهرو‬ ‫زمانى دایك‪:‬‬ ‫)‪1/1‬‬


‫بهگهڕخهرو ئاڕاصتهواری َهریهن له هردٍواوى درهىردنو‬ ‫بابهتى زمان بهگغتىو زماوى دایً به تایبهتى‪ ،‬به بابهتى هێى‬
‫ئاوٍزداریی مرۆڤه بهگغتى‪ ،‬لهمهوٍیه زماوى دایً" به وزٍو‬ ‫زاوضتى‬ ‫به‬ ‫زاوضتى)‪،(Interedisplinary‬یان‬
‫َێزێيی واریگهر‪ ،‬چاالویو خضتىهوار‪ ،‬دیاریىراوٍو فۆڕمی‬ ‫فرٍپضپۆڕیى)‪ ،(Transdisplinary‬پهصىىراوٍو ڕٍگى له َهمىو‬
‫هاوٍوٍی ئهو َێزٍظ (جۆری بیرو عێىٍی بیرهردههوٍ)‬ ‫زاوضتهواوى تردا داوىتاوٍ‪ ،‬بایهخوگرهگىو ڕۆڵیان‪ ،‬وایاهىردووٍ‬
‫دادٍڕێژێتو دٍهىێىێت"(مدهمهدي مهخىي(‪).2009:23‬‬ ‫جگه له خىدی زاوضتى زمان ببىه بابهتو یهههی مغتىمڕو‬
‫لهمڕواهگهیهوٍیه‪ ،‬زماوى دایً به دیاریىهرو دٍصتىیغاهىهري‬ ‫لێيۆڵیىهوٍی زاوضتهواوى تري‪ ،‬وٍن (دٍرووهساوى‪ ،‬وۆمهڵىاس ى‪،‬‬
‫دهیابینىو بیروبیرهردههوٍو تێڕواهینى ئاخێىٍرانو كضهپێىهراوى‬ ‫پهروٍردٍ‪ ،‬ئهوضرۆپۆلۆژی‪ ،‬فهلضهفه‪ ،‬زاوضتى هىژداری‪...‬تاد)‪،‬‬
‫بهراهبهر به خىدي خۆيو ژیانو دهیاو َهبىوٍوان داهراوٍ‪،‬‬ ‫بۆ ڕووهىردههوٍی پهنهاهییهواهیانو صىىردارهردوی‬
‫َهمىو ئهماههظ به زمانو َهر له ڕێى زمانو صهرچاوٍههش ى‬ ‫بهرفراواهیهواهیانو صاهایی تێىچڕژاوییان‪ ،‬زاهایانو لێيۆڵهراوی‬
‫َهر به خىدي زمان دٍبێت‪ ،‬بهَۆي زماههوٍ مرۆڤ له خۆيو‬ ‫چ بىاری خىدی زاوضتى زمانو چ بىارٍواوى تر‪ ،‬تیۆرو ڕێبازو‬
‫دٍوروبهرو جیهانو بىون تێدٍگات‪.‬‬ ‫گریماههي َهمهچهعىهیان بۆ عیىردههوٍو عرۆڤههردوی‬
‫)‪1/2‬ئهركى زمانى دایك‪:‬‬ ‫ئارێغهواوى َێىاوٍته ئاراوٍ‪ ،‬تاوٍوى بتىاهً خىدی زمان‬
‫زماوى دایً‪ ،‬چهعيێيى زماههو جۆرێيى هردٍي زماهىٍرگرتىهو‬ ‫بهگغتىو لهویغهوٍ زماوى دایًو ڕٍهگداههوٍواوى بهصهر‬
‫"یهههم پێڕٍوي زماهه‪ ،‬هه مىداڵ هائاگایاهه زماوى‬ ‫زاوضتهواوى تردا پهصيبىهن‪.‬‬
‫پێدٍپژێتوهردٍي پهیىٍهدیگرتنى پێبهئاوامدٍگهیههێت‪ ،‬به‬ ‫زاراوٍي زمان له زاراوٍي‪(LOGO/‬لجا‪/‬لؼا‪/‬لهج)‪ ،‬صریاهییهوٍ‬
‫زماوى ههتهوٍو زماوى ڕٍصههیػ داهراوٍ"(عیالن عىمهر‬ ‫وٍرگیراوٍو له بىهڕٍتدا به واتاي(بيیاتىان)بهوارَێنراوٍ‪" ،‬بهپێى‬
‫خضین(‪ ،))13 :2016‬بۆ زیاتر هاصاهدنوپهصىىردوى زماوى‬ ‫تهوراتى پیرۆز»لهصهرٍتادا كضهي خىدا» بهركهراربىو‪ ،‬بهپێى‬
‫دایً‪ ،‬گرهگه لهو ئهرواهه وردببیىهوٍ‪ ،‬هه بۆ زماوى دایً‬ ‫تهملۆدێىیػ»خىدا ڕاصتهوخۆ جیهاوى بهبێ َیچ زٍخمهتىو‬
‫دٍصتىیغاهىراون‪ ،‬ئهواهیػ ( یىصف جمعه‪)23-22 :1990‬‬ ‫تهكهالیهن به كضهیهن خىللاهد»"(ٌ‪.‬د‪.‬ویدۆوصً(‪،))2008:5‬‬
‫‪1.‬ئهروى َۆواري‪/‬ئامێریى‪ :‬زماوى دایً دٍربڕي پێىیضتیىو‬ ‫له كىرئاوى پیرۆزیغدا ئهم ڕاصتیه جهختى لێىراوٍتهوٍ [ اهما‬
‫داواواریىو خهزیى مرۆڤه‪.‬هه به ئهروى (مً ئهوٍم دٍوێت‬ ‫كىلىا لص ىو اژا اردهاٍ ان هلىٌ له هً فیيىن](صىرٍ الىدل‪: ) .‬‬
‫هاصراوٍ‪.‬‬ ‫ئهم بهڵگاهه چ صهرچاوٍي ئایىیى بێت یان زاوضتى‪ ،‬ئهو ڕاصتیه‬
‫ي‬ ‫ي‬
‫‪2.‬ئهروى ڕێىخهر ‪ :‬بهَۆ زماوى دایىهوٍ دٍتىاهین تهخهوىم‬ ‫پهصىدٍههن ‪ ،‬هه زمان واته بىونو َهبىووى َهر عتێً هه‬
‫بهصهر ڕٍفتارو َهڵضىههوتى ئهواوى تردا بىهیً‪ ،‬به ئهروى‬ ‫ئهو دٍربڕێتى‪ ،‬لهمهعهوٍ زماوى دایً خىدي ئهو َهبىوٍ‬
‫(ئهوٍ بىه‪ ،‬بڕۆ ‪)..‬داهراوٍ ‪.‬‬ ‫دٍگهیههێت هه گىزارعتیلێدٍوات‪ ،‬به واتایهوى تر‪ ،‬زماوى‬
‫‪3.‬ئهروى وارلێىهري‪ :‬لێرٍدا زماوى دایً‪ ،‬وٍن هرۆوى وارلێيى‬ ‫دایً وۆگهو گههجیىهي وۆزاهیاریىوئاوٍزمههدیىو الیهوى‬
‫وۆمهاڵیهتى ڕۆڵدٍبیيێتو به ئهروى( ئهروى مً‪ ،‬ئهرن تۆ)‬ ‫دٍروووىو دهیابینىوولتىریىوژیاریى‪...‬تاد‪ ،‬ئاخێىٍراهێتىو‬
‫دیاریىراوٍ‪ ،‬زماوى دایً ڕٍگهزێيى صهرٍوى پڕۆصهي‬ ‫بهرَهمى جۆراوجۆري ئهزمىنو ژێدٍري ڕیغهیى مێژویى ئهو‬
‫تێىهاڵوبىونو وارلێيى وۆمهاڵیهتییهو به پێچهواههعهوٍ‪،‬‬ ‫ههتهوٍیهو زماوى دایً به دیىاوى تانو گروپو ههتهوٍوان‬
‫وۆمهاڵیهتییهواههوٍیه‪،‬‬ ‫ڕٍوعته‬ ‫بهَۆي‬ ‫ئهمهیػ‬ ‫داهراوٍ‪ ،‬به واتا به بيیاتىهرو پێىهێىهري تانووۆمهڵ‬
‫وٍن(صاڵوهردن‪ ،‬ڕێسهىاهدن‪ ،‬ڕوخضهتىٍرگرتً‪...‬تاد)‪" ،‬زمان‬ ‫دٍصتىیغاهىراوٍ‪.‬‬
‫وادٍوات ئێمهي مرۆڤ َهم وارلێىهربینو َهم‬ ‫زماوى دایً "پێڕٍوێيی ژیریی ئاڵۆزٍو ئامێری گىزارعتىردنو‬
‫وارلێىراو"(ٌ‪.‬د‪.‬ویدۆوصً(‪.)16 :2008‬‬ ‫بیرهردههوٍیه) ‪ ،"( Nick. C. Ellis ( 1999:33‬یاخىد‬
‫‪4.‬ئهروى ههصیى‪ :‬مرۆڤ بهَۆي زماوى دایىهوٍ‪ ،‬جگه له‬ ‫"هردٍیههه‪ ،‬ڕوووارێيی وارای چاالوی مرۆییه‪ ،‬عێىٍیههه له‬
‫دٍربڕینى َهصتو بیرو خىلیاو خهزوخهمو‪...‬تاد‪ ،‬دٍتىاهێت‬ ‫عێىٍواوى پهیىٍهدیگرتًو پێڕاگهیاهدنو بۆ ڕێىخضتنو به‬
‫ههصێتىو هاصىامهو تێفىریًو‪...‬دٍرببڕێت‪ ،‬ئهم ئهرهه به زماوى‬ ‫پڕۆصههردنو گىاصتىهوٍی زاهیاري بهواردٍَێنرێت‪ ،‬وردتر‬
‫خىدتهوٍریػ هاصراوٍ‪.‬‬ ‫زماوى دایً وٍرگرتنى وۆزاهیارییه‪ ،‬ئهویػ به هردٍواوى‬
‫(درهىردن‪ ،‬ئاگایی‪ ،‬ئهزمىن‪ ،‬بهرجهصتههردن‪...،‬تاد‪ ،‬دٍبێت"(‬
‫مىس ى رعید ختامله (‪ .))85 :1427‬زماوى دایً َهڵگرو‬

‫‪Page 13‬‬
‫‪Journal of the University of Garmian 8 (1), 2021‬‬

‫بمرێت ولتىریػ دٍمرێت‪ ،‬بۆیه زمان ئامڕازێيى گرهگه بۆ‬ ‫‪5.‬ئهروى دۆزیىهوٍیى‪ :‬مرۆڤ بهَۆي بهوارَێىاوى زماوى‬
‫پاراصتنو پهرٍپێداوى عىهاس ى فهرَههگى ‪"basnews‬‬ ‫دایىهوٍ دٍتىاهێت له ژیىگهودٍوروبهرو ژیانو‪..‬تاد‪ ،‬تێبگاتو‬
‫چاوپێىهوتً‪".)2020-8-22‬‬ ‫زاهیاري دٍصتبخات ‪.‬‬
‫‪3.‬زماوى دایً ههرٍصتهو ئامڕازي صهرٍهییه‪ ،‬هه مرۆڤ‬ ‫‪6.‬ئهروى ئههدێغهگهریى‪َ :‬ۆوارێىه دٍتىاهین بهَۆیهوٍ له‬
‫بیریپێدٍواتهوٍو پێى فێردٍبێت (فێري ژیان)و تههاههت فێري‬ ‫جههجاڵى ژیانو بێئىمێديو چهرمهصهریىو تههگژٍواوى واكیع‬
‫چۆهیهتى بیرهردههوٍ دٍبێت ‪.‬‬ ‫پههای بۆ بهریً ودٍربازبین لێى‪ ،‬یان خاڵهتى َهڵچىون‪ ،‬هه‬
‫‪4.‬وامڵبىووى زماوى دایً صهرچاوٍي صهرٍوى زوو فێربىونو‬ ‫بهَۆي چههد دٍربڕاو و وعهیهههوٍو واریگهرییهواوى‪ ،‬دٍتىاهین‬
‫دروصت فێربىووى زماوى دووٍمو صێیهمو‪ .،...‬زماوى دایً تىاهاو‬ ‫بچیىهوٍ دۆخى جاراهمان‪.‬‬
‫تىاوضتى فێربىون بااڵتر دٍوات‪.‬‬ ‫‪7.‬ئهروى َێمایى‪ :‬ئهمه زۆر گرهگه بۆ تۆمارهردنو پاراصتنو‬
‫‪5.‬زماوى دایً َۆواري ماههوٍو پاراصتنو بهردٍوامبىووى‬ ‫گهیاهدوى ئایینوئهدٍبوولتىرو ههریتو بهَاو میرات‪ ،‬هه به‬
‫فهرَههگو ڕٍصههایهتییه ‪ ،‬بهَێزتریً پێىهێىهري هاصىامهي‬ ‫زارٍوى بيیاتیدٍهێنوله ههوٍیهههوٍ بۆ ههوٍیهوى تر به َێما‬
‫ههتهوٍیماهه‪ ،‬زماوى دایً بهرپرصه له یههگرتىویى ڕٍگهزیىو‬ ‫داهان‪ ،‬هه هىوصیىه دٍیاهپارێسیً‪.‬‬
‫پاراصتنى ‪.‬‬ ‫ئاڕاصتهواريو‬ ‫ئهروى‬ ‫ڕاگهیاهدوى(به‬ ‫‪8.‬ئهروى‬
‫‪6.‬زماوى دایً بۆ پاراصتنى تىهدوتۆڵىو پتهوي خێزاهه‪،‬‬ ‫واریگهريوبڕوادروصتىردن هاصراوٍ)‪ :‬واته تهنها گهیاهدنو‬
‫هاصىامهي تانو وۆمهڵهو هیغاههو مارههیهوى بهَێزي‬ ‫تاوتىێىردوى زاهیاری له هێىان تاههوانو ههوٍواهدا له الیهنو‬
‫هاصىامهي ولتىریىووۆمهاڵیهتییه ‪.‬‬ ‫لهالیهوى تریغهوٍ گهیاهدهێتى به جیهاوى دٍرٍوٍ هاگرێتهوٍ‪،‬‬
‫لهپهصىىردوى ئهرنو بهَای زماوى دایىهوٍ هاصاهدهێيى هىێ‬ ‫بهڵيى یهههواوى زماوى دایً بڕواو متماهه‪..‬دروصتدٍههن‪.‬‬
‫َهڵدٍَێىجێىین‪ ،‬بهوٍي خىدي زماوى دایً‪ ،‬خىدي دهیابینىو‬ ‫لهمهعهوٍ ئهرهێيى تري گرهگ بۆ زماوى دایً دیاریىرا‪.‬‬
‫ئهزمىونوژیارو عارصتاوىو بیروبیرهردههوٍو تێڕامانو پهیبردهه‬ ‫‪ 9.‬ئهروى كایلىردن‪ :‬هه ئاڕاصتهواريو بڕوادروصتىردنو‬
‫گۆهراوٍواوى ئاخێىٍراهێتى‪ ،‬زماوى دایً دیىاوى ڕٍصههایهتىو‬ ‫ڕێىىێيیىردوى وٍرگرٍ‪ ،‬ئهم ئهرهه زۆر گرهگه بۆ دروصتىردوى‬
‫ههتهوایهتىوولتىريووۆمهاڵیهتىو‬ ‫فهرَههگوهاصىامهي‬ ‫ڕاي گغتىو پهیىٍهدیگرتنى جهماوٍريو وۆهترۆڵىردوى‬
‫بهَاودابىههریتى ههتهوٍواهه‪ ،‬لهبهرئهماههیه واتێً عيۆي‬ ‫وۆمهاڵیهتى له ڕێى زماوى دایىهوٍیه‪.‬‬
‫زماوى دایً ههویدٍهرێت‪ ،‬واتێً زماوى دایً پهراوێسدٍخرێتو‬ ‫‪10.‬ئهروى هردٍیى‪ :‬وٍن هردٍي كضهیى( دادگا بڕیاری دا‪،‬‬
‫بهالوٍوى تێیدٍڕواهرێت‪َ ،‬همىو ئهماههي ههلههاواخىیدا‬ ‫پهیماهپێدان‪ )..‬یان َێماواوى َاتىوچۆ‪.‬‬
‫َهڵیگرتىوٍ بهَایان الي ئاخێىٍراوى هامێىێت‪ ،‬چىهىه واتێً‬ ‫لهگهڵ ئهروى زماوى دایىدا‪ ،‬دٍبێت هرخو بهَاي زماوى دایً‬
‫زماوى دایىیى مىداڵ تێىدٍعىێىین‪ ،‬بهوٍي بهزماوى دایيى‬ ‫پهصيبىهیً‪ ،‬لهم خااڵههدا ڕووهىراوٍتهوٍ(عیالن عىمهر‬
‫هاخىێىێت‪ ،‬لهگهڵیدا ولتىرو دابىههریتو بهَاو ڕٍصههایهتىو‬ ‫خضێن(‪:)12-2016:11‬‬
‫وۆزاهیاريو تىاهاو لێهاتىویى وچۆهێتى بیرو بیرهردههوٍيو‪...‬تاد‪،‬‬ ‫‪1.‬زماوى دایً‪َ ،‬ۆواري صهرٍهییه بۆ گهیغتن بههاواخنى‬
‫لههاودٍبهیً‪ ،‬لهبىهڕٍتدا هه مىداڵ فێري زمان دٍههیً‪،‬‬ ‫ژیريو ئاوٍزي مرۆڤهوان‪ ،‬تاهه َۆوارٍ‪ ،‬هه پێیهوى له مێغًو‬
‫فێري ولتىروبهَا وۆمهاڵیهتیهوان وژیاوى دٍههیً‪ ،‬لهڕێى ئهو‬ ‫ئاوٍزي مرۆڤدایهو پێیهههي تریص ى له دٍرٍوٍي مرۆڤدایه و‬
‫واتاوبیراههي‪ ،‬هه بهَۆي زماههوٍ وٍردٍگیرێً‪ ،‬لهبهرئهوٍ َهر‬ ‫ڕایهڵهي بهصتىهوٍي ئاوٍزو جیهاوى دٍرٍوٍیه بهیههترییهوٍ‪،‬‬
‫ههمىوىرتیهن له زماوى دایيى مىداڵدا (زماوى ئاخاوتً‪ ،‬زماوى‬ ‫زماوى دایً به صهرچاوٍي بىهڕٍتىو هرۆوى بهدٍصتهێىاوى بیرو‬
‫خىێىدن‪ ،‬زماوى هىوصین‪ )..‬دروصتببێت‪ ،‬به تایبهت له(‪)10‬‬ ‫بهَاو وۆزاهینو فێربىونو پهیىٍهدیگرتً‪....‬تاد‪ ،‬داهراوٍ ‪.‬‬
‫صاڵى یهههمى تهمههیدا‪ ،‬وٍن ئهوٍي له ماڵهوٍ به زماهێً‬ ‫‪2.‬زماوى دایً گىێسٍرٍوي ولتىرو بهَاووۆزاهیاريو َهصتو‬
‫كضهبياتو له كىتابخاهه به زماهێيى تر‪ ،‬ئهوا گرفت‬ ‫بیروبۆچىن‪...‬تاد‪ ،‬لهمهعهوٍ زماوى دایً ڕایهڵهي بهصتىهوٍي‬
‫بۆوۆزاهیاريوبیرو چۆهێتى بیرهردههوٍو فێربىونو پهیىٍهدي‪-‬‬ ‫ههوٍواهه بهیههترییهوٍوَۆواري پهیىٍصتىردوى تاهه به‬
‫لهیههگهیغتنى مىداڵ دروصتدٍبێتو َهمىو ئهو بىهمایاهه‬ ‫وۆمهڵهههیهوٍووۆههرٍوٍو َهڵگروخهزێىهو دٍربڕي َهمىو‬
‫له دٍصتدٍدات‪ ،‬هه لهصهرٍوٍ ئاماژٍیان پێدراوٍ‪.‬‬ ‫الیهههواوى تانو وۆمهڵهههیهتى‪ ،‬د‪ .‬فراهۆ ئێڤیزا دٍڵێت"ولتىر‬
‫)‪1/3‬زماوى دایًودامهزراوٍ پهروٍردٍییهوان‪:‬‬ ‫وٍن جهصتهیهن وایهو زماهیػ دڵى ئهو جهصتهیهیه‪ ،‬هه دڵ‬
‫لهوار بىهوێت‪ ،‬جهصتهههظ دٍمرێت‪ ،‬به واتایهوى تر هه زمان‬

‫‪Page 14‬‬
‫‪Journal of the University of Garmian 8 (1), 2021‬‬

‫پهرٍپێدٍري ئهو لێهاتىویىو وۆزاهیارییاههن‪ ،‬هه تان لهڕێى‬ ‫دامهزراوٍي پهروٍردٍیی‪ ،‬دٍزگاوپێگهو دامهزراوٍیهوى‬
‫زماوى دایىیهوٍ وٍریگرتىونو له خێزاههوٍ لهگهڵ خۆي‬ ‫هه فهلضهفهي‬ ‫پێڕٍوبههدي ڕێضابههدي ڕێىخراوٍ‪،‬‬
‫َێىاووى‪ ،‬لهبهرئهوٍ پێىیضته زۆر َهصتیاراههو بهئاگایاههو‬ ‫پهروٍردٍیى َهمىو ههتهوٍیهن پێىدٍَێىیتوبهپێى صتراتیژو‬
‫ژیراهه ئهم پڕۆگرامه دابڕێژرێت‪ ،‬چىهىه تێىغياهدوى زماوى‬ ‫پالوى پهروٍردٍیى وار بۆ بهجێهێىاوى ئاماهجى ههتهوٍیى دٍوات‪،‬‬
‫دایيى تان‪،‬یان فهرامۆعىردوى‪ ،‬به واتا تێىغاواهدنو‬ ‫هه ئهویػ بریتیه له بيیاتىانو بهرَهمهێىاوى مۆدێلێً‬
‫لێهاتىویىو‬ ‫ولتىرووۆزاهیاريو‬ ‫داخىراهدوى‬ ‫لهههوٍ(مرۆڤضازیىوژیاوضازیى)‪ ،‬بۆ وۆمهڵوئهمهظ هرۆوى‬
‫بیروبیرهردههوٍي‪...‬تان‪ ،‬هه ئهمهظ دژي هرۆوى پڕۆصهي‬ ‫بيیاتىاوى ههصێتى پێىدٍَێىێت‪ .‬دامهزراوٍ پهروٍردٍییهوان‪،‬‬
‫جۆرێتى پهروٍردٍوفێرهردهه‪ ،‬فێرهردنو خىێىدن به زماوى‬ ‫وٍن له َێڵياري(‪)1‬دا ڕوهىراوٍتهوٍ بریتین له ‪ :‬خێزان‪،‬‬
‫دایً‪ ،‬بهواتا پهرٍدان به وىالێتى پهروٍردٍیىو داَێىانو‬ ‫دامهزراوٍي فێرواري‪ ،‬ڕاگهیاهدن‪ ،‬دامهزراوٍي ئایینى‪،‬‬
‫پهروٍردٍیى‬ ‫پڕۆگرام(ئهزمىووى‬ ‫بهرَهمهێىان‪.‬‬ ‫دامهزراوٍي وۆمهاڵیهتى‪ ،‬به َهمىو ئهماهه دٍوترێت‬
‫لهخۆدٍگرێت)وواریگهري بىهڕٍتى له بيیاتىاوى ههصێتى تاهدا‬ ‫‪.‬‬ ‫صهرچاوٍوژێدٍري بيیاتىاوى ههصێتى تان‬
‫َهیه‪.‬‬ ‫دامهزراوٍي پهروٍردٍیى َێڵياري(‪)1‬‬
‫پڕۆگرامى خىێىدن فهلضهفهي دامهزراوٍي پهروٍردٍیى َهر‬ ‫بهپێى هاواخنى باصههه‪ ،‬لێرٍدا جهخت تههیا لهصهر یههێً له‬
‫ههتهوٍیهن دیاریدٍوات‪ ،‬فهلضهفهی پهروٍردٍظ بریتیه له‬ ‫دامهزراوٍ پهروٍردٍییيان هراوٍتهوٍ‪ ،‬ئهویػ دامهزراوٍي‬
‫هردٍي بهرَهمهێىانو ئامادٍهردوى مۆدێلێً له ههوٍ‪ ،‬لهصهر‬ ‫فێروارییه‪ ،‬هه (خىێىدوى بهرایى‪ ،‬خىێىدوى ئامادٍیی‪ ،‬خىێىدوى‬
‫بىهماي فێرهردوى بهرپرصیارێتى‪ ،‬چاهدوى بهَاوان‪ ،‬ڕٍوعتى‬ ‫بااڵ)لهخۆدٍگرێت‪ ،‬به دیاریىراویػ خىێىدوى بهرایى(دایههگه‪،‬‬
‫وۆمهاڵیهتىو دابىههریتى ولتىر‪ ،‬گۆڕینى ڕٍفتارو پهرٍپێداوى‬ ‫باخچهي مىدااڵن‪ ،‬كىتابخاهه)‪ ،‬وٍن بهرجهصتهههري هردٍي‬
‫ههصێتى‪...‬تاد‪،‬ئهماههظ به فێربىونوفێرهردنو پهرٍپێداوى‬ ‫پهروٍردٍو فێرهردن‪ ،‬یهههم دٍروازٍیه هه تێیدا مىداڵ‬
‫پهرٍپێداوى‬ ‫دٍبێتوئاوامهههش ى‬ ‫تىاهاولێهاتىوییهواوى‬ ‫دٍچێته وۆمهڵگهوٍوبهوارایى و صهربهخۆیىو ڕٍَایى زماوى‬
‫وۆمهڵگهي مهدٍوى لێدٍههوێتهوٍ‪.‬‬ ‫تێدا بهوار دٍَێىێتو لهم ڕواهگهیهوٍ به (پایتهختى زمان)‬
‫َهمىو ئهو ئهرواههي پڕۆگرامى خىێىدن َهیاهه‪ ،‬له هردٍي‬ ‫هاصێنراوٍو دامهزراوٍیهوی وۆمهاڵیهتى صیضتماتیىیهو‬
‫پهروٍردٍو فێرهردوى تاهدا‪ ،‬به زماوى دایًوَهر لهڕێى زماوى‬ ‫بهرپرصه‪ ،‬لهگهأل دامهزراوٍواوى تردا‪ ،‬له پهروٍردٍی دروصتى‬
‫دایًو َهم صهرچاوٍههش ى زماوى دایىه بهئاوامدٍگهیههرێت‪،‬‬ ‫تانو پێداوى بهَاوان و ڕێىخضتنى پهیىٍهدییه‬
‫بهگغتى َهعت مۆدي جیاوازیى چاالوى مرۆیى‪ ،‬هه زماوى‬ ‫وۆمهاڵیهتییهواوى تان‪ ،‬لهبهرئهوٍي دامهزراوٍ فێروارییهوان‬
‫دایً له دامهزراوٍ پهروٍردٍییهواهدا(به پڕۆگرامى خىێىدن‪،‬‬ ‫وۆمهڵگایهوى بچىهىراوٍنو گرهگتریً هههاڵً‪ ،‬هه بهَۆیهوٍ‬
‫ئاخاوتنى هاوپۆٌ‪ ،‬ئاخاوتنى مامۆصتا‪ ،‬ههرٍصتهواوى فێرهردن‪)..‬‬ ‫تان به وۆمهڵهوٍ پهیىٍصتدٍههن‪ ،‬ئهماههظ له پڕۆگرامى‬
‫لهخۆیدٍگرێت دیاریىراون‪ ،‬لهواهه(َهوار عىمهر فهقێ(‪:2015‬‬ ‫خىێىدهدا دیاریدٍهرێً‪.‬‬
‫‪:(115‬‬ ‫فهلضهفهي َهمىو دامهزراوٍیهوى فێرواریى له چۆهێتى‬
‫‪1.‬گىێگرتً‪ ،‬تێگهیغتنو َهڵهێىجاهدن له دٍرهردٍ‬ ‫پڕۆگرامهواهیدا‬ ‫ئامادٍهردوى‬ ‫داهانو‬ ‫داڕعتنو‬
‫زارٍهییهوان‪.‬‬ ‫ڕٍهگدٍداتهوٍ(پڕۆگرامى خىێىدن َهمىو پالهداهێيى پڕۆصهي‬
‫‪ .2‬ئاخاوتً‪ ،‬بهرَهمهێىانو بيیاتىاوى دٍربڕدراوودٍرهردٍي‬ ‫خىێىدن دٍگرێتهوٍ‪ ،‬وۆمهڵێً وۆزاهیاریى پهروٍردٍییه‪،‬‬
‫واتادار‪.‬‬ ‫ئامادٍباش ى بۆ كىتابى لههاوٍوٍو دٍرٍوٍیدا دٍوات‪ ،‬به‬
‫‪ .3‬خىێىدههوٍ‪ ،‬تێگهیغتن له دٍقى هىوصراو‪ .4 .‬هىوصین‪،‬‬ ‫مهبهصتى یارمهتیداوى گغتگیرو تهواوي كىتابى له َهمىو‬
‫بهرَهمهێىاوى دٍقى هىوصراو‪ .5 .‬همایغىردن‪ ،‬ئامادٍبىووى‬ ‫الیههێيى َۆش ىو ولتىريو ئایینىو وۆمهاڵیهتىو جهصتهیىو‬
‫َێما‪ /‬زاهیارییه بینراوٍوان‪ .6 .‬پێىهێىان‪ ،‬بهوارَێىاوى مهبهصتى‬ ‫دٍرووىو َىههري‪ ،..‬گهعههردن به ڕاصتىردههوٍي‬
‫بینراوی بیىین‪ ،‬به دٍربڕیًو هىوصین‪ .7 .‬بیىین‪ ،‬ئامادٍیى‬ ‫ڕٍفتارووارلێىىردوى لهگهڵ دٍوروبهرو وۆمهڵگهو داهاوى‬
‫بسواويو جىاڵویى‪ .8 .‬بسواوي ‪ ،‬بهوارَێىاوى زماوى جهصته‪،‬‬ ‫چارٍصهر بۆ هێغهواهیان هه ڕوبهڕویان دٍبێتهوٍ)( َهوار‬
‫زماوى ئاماژٍ بهگغتى‪.‬‬ ‫عىمهر فهقێ(‪ .)133 :2015‬خىدي پڕۆگرام هتێبو عێىازي‬
‫ههواته َهمىو هردٍي دامهزراوٍ پهروٍردٍییهوان‪ ،‬به زمان به‬ ‫واهه وتىهوٍو َۆواري فێرواريو چاالوی‪..‬تاد‪ ،‬دٍگرێتهوٍ‪،‬‬
‫ئاوامدٍگهیههرێت‪ ،‬گرهگه جۆري ئهو زماههظ زماوى دایً‬ ‫پڕۆگرامى خىێىدن(پێىهێىهرێيى فێرهردن)ي زماوى دایىه‪،‬‬

‫‪Page 15‬‬
‫‪Journal of the University of Garmian 8 (1), 2021‬‬

‫ڕاڤه دٍوات و دٍڵێت‪ " :‬بریتیه له وۆي تایبهتێتى تان‪،‬‬ ‫بێت‪ ،‬چىهىه َهمىو مىداڵێً به زماوى دایىییهوٍ دێته‬
‫ئامادٍگییه بایهلۆژییه بۆماوٍییهوان‪ ،‬لێهاتىویىوَهڵضىههوته‬ ‫دامهزراوٍ فێروارییهوان‪ ،‬ئهگهر به زماوى دایً ههبێت‪ ،‬ئهوا‬
‫وٍرگیراوٍوان له ژیىگهي دٍرٍوٍدا‪ ،‬ئهم پێىاصهیه زیاتر جهخت‬ ‫دامهزراوٍ فێروارییهوان لهبري ئهوٍي پهرٍپێدٍرو برٍودٍري‬
‫له هاوٍوٍي مرۆڤ دٍواتهوٍ"‪(.‬بىدن)‪ ،‬ههصێتى "به خهزو‬ ‫تىاوضتو تىاهاو لێهاتىویى مىداڵ بً‪ ،‬خۆیان دٍبىه صهرچاوٍي‬
‫مهیلو خىلیاڕٍصههه جێگرٍوان له مرۆڤدا دٍهاصێيێت‪ ،‬هه‬ ‫گرفتاريو ئارێغه بۆ الیهوى درهپێىردوىو دٍروووىووۆمهاڵیهتىو‬
‫ڕێىياري َهماَههگى هێىان مرۆڤ و ژیىگه دٍوات"‪( .‬عىصمان‬ ‫زماهیىو تههاههت جۆرێتى پهروٍردٍوفێرهردوى‪ ،‬بهڵگهي‬
‫فهراح)‪ ،‬دٍڵێت‪ ":‬ههصێتى ڕێىخراوٍیى پهیىهري هاوٍوٍیه بۆ‬ ‫ئهماههظ هسمبىوههوٍي ئاصتى زاوضتى كىتابیانو بێزراوي‬
‫َهڵچىوهه خىدیىو دٍرٍهییهوانو وٍاڵمداههوٍواوى تان‪،‬‬ ‫دامهزراوٍ فێروارییهوان الي مىداڵ‪ ،‬بهرزبىوههوٍي ڕێژٍي‬
‫لهگهڵئهوٍي پێىاژۆ ئاوٍزییه بااڵوان‪ ،‬هه دیاریىهري فۆڕمى‬ ‫دٍرههچىونو وازَێىاهه له خىێىدن‪َ ،‬هر لهصهر ئهم‬
‫عێىٍي ڕٍفتارووارداههوٍواوى تاهه لهخۆدٍگرێت"(مدمد‬ ‫بىهمایاههظ خىێىدوى زماوى دایً‪ ،‬وٍن بابهتێيى صهرٍوى بۆ‬
‫اخمد حجازی‪.)19 :2010:‬‬ ‫ئهم مهبهصتهیهو بۆته بابهتێيى هرۆوى له بهرهامهي خىێىدن‬
‫زاهایاوى زاوضتى وۆمهڵىاس ى هاصاهدوى جیاوازییان بۆ بابهتى‬ ‫له فهلضهفهي پهروٍردٍیى َهر ههتهوٍیههدا ‪.‬‬
‫ههصێتى هردووٍ‪ ،‬ئهویػ لهو ڕواهگهیهي هه یههێىه له ژاههرٍ‬ ‫)‪2/1‬چهميى ههصێتى‪(Personality concept):‬‬
‫بىهڕٍتییهواوى صروعتى وۆمهاڵیهتى‪،(Qais Faryadi,2007: 8 ).‬‬ ‫ههصێتى له باڵوتریًو گرهگتریً ئهو بابهتاههیه‪ ،‬هه بۆته هرۆوى‬
‫لهواههظ‪( :‬بیضاهر)‪ ،‬ههصێتى "به دابىههریتو ڕٍفتارٍ‬ ‫لێيۆڵیىهواوى زاوضتى دٍرووهساوى‪ ،‬ههصێتى زادٍي بهرَهمى‬
‫خىدیىو تایبهتییهواوى تاهێيى دیاریىراو‪ ،‬هه له دٍرئههجامو‬ ‫َێزي هاوٍوٍي تاهه‪ ،‬هه لهگهڵ َێزوَۆوارٍ وارتێىهرٍواوى‬
‫لێىهوتهي‬ ‫دٍرٍوٍدا وارلێىدٍههن‪ ،‬ههصێتى تێىهڵهیهوى تێىچڕژاوي‬
‫َۆوارٍبۆماوٍیىوبایهلۆژیىووۆمهاڵیهتىوولتىريوفهرَههگییه‬ ‫ئاڵۆزٍ ڕصتێً له پێىهاتهوالیهوى جۆراوجۆر لهخۆدٍگرێت‪،‬‬
‫واههوٍ وٍرگیراوٍ"(مدمد اخمد حجازی‪( .)21 :2010:‬ئۆگبرنو‬ ‫وٍن صیماو دابىههریتو پاڵىهري ژیىگهیى وٍرگیراوو بۆماوٍیىو‬
‫هیميۆف) دٍڵێن‪ ":‬ههصێتى َهماَههگیو تهواوواري‬ ‫صروعتى‪ ،‬لهگهڵ مهیلو خىلیاو خهزوَهصتو‬
‫دٍروووىووۆمهاڵیهتیى ڕٍفتاري مرۆڤه‪ ،‬گىزارعتىردهیػ لهم‬ ‫صۆزوبیروڕاو‪..‬دا‪ ،‬لهم ڕواهگاههعهوٍ زاهایاوى دٍرووهساوى‬
‫َهماَههگییه به دابىههرێت‪ ،‬ئاڕاصتهوان‪ ،‬بیروڕاوان‪،‬‬ ‫َهریهههیان له گۆعههیگایهههوٍ هاصاهدوویاهه (مدمد اخمد‬
‫وارداههوٍو وٍاڵمداههوٍ جۆراجۆرٍوان بۆ َهمىو وروژێىهرٍوان‬ ‫حجازی‪) :17 :2010:‬‬
‫بهرجهصتهدٍبێت‪".‬‬ ‫(جلیفۆرد) دٍڵێت‪ ":‬ههصێتى وۆمهڵهصیماو خهصڵهتێىه‪ ،‬هه‬
‫له فهلضهفهعدا (مدمد اخمد حجازی(‪ ،)25 :2010‬چهميى‬ ‫ههصێً له ههصێيى تر جیادٍواتهوٍ‪".‬‬
‫ههصێتىو باصىردوى ههصێتى‪ ،‬بۆ صهدٍي( ‪ 5‬پ‪ .‬ز‬ ‫(ئیزهً) بهمغێىٍیه پهصههیدٍوات" ههصێتى الیهوى خىدییه‪،‬‬
‫)دٍگهڕێتهوٍ‪َ( ،‬یبىكرا) یهههم فهیلهصىف بىوٍ‪ ،‬هه لهم‬ ‫هه تاوى پێجیادٍهرێتهوٍ له گىهجاهدوى لهگهڵ ژیىگهدا‪،‬‬
‫بابهته دواوٍو پێىهاتهو بيیاتى خضتۆتهڕوو‪ ،‬ئارٍزوو و خهز‪،‬‬ ‫ئهمهظ له ڕٍوعتو خدٍو تىاهاي جهصتهیىو ژیریی مرۆڤدا‬
‫ڕٍوعت‪ ،‬چینى وۆمهاڵیهتى لهَۆوارٍ گرهگهواوى دیاریىردوى‬ ‫دٍردٍههوێت ‪".‬‬
‫ههصێتین‪ .‬فهیلهصىف (وارتیغمر) ههصێتى بۆ دوو الیهوى‬ ‫ڕصتیً‪ ،‬دٍصتهیهن له صیفاتو صیماو‬ ‫ههصێتى‬
‫تهواووارو وابهصتهي یههتر دابهعىردووٍ‪ ،‬الیهوى ڕوواري‬ ‫خهصڵهتوتایبهتێتییه‪ ،‬هه ههصێتى تاههوان پێىدٍَێىێت‪،‬‬
‫خىدیى ههئهمهظ بیرو بیرهردههوٍو دهیابینىو مهیلو‬ ‫ئهم صیمایاهه لهههصێىهوٍ بۆ ههصێيى تر دٍگۆڕێً‪،‬‬
‫خهزٍخىدییهوان و تێڕواهیيیان بۆ خىدي خۆي پێىدٍَێىێت‪،‬‬ ‫پهصىىردههواوى چهميى ههصێتى جۆراوجۆرن‪ ،‬ئهمهظ بۆ‬
‫الیهوى ڕوواري بابهتى‪ ،‬هه پهیىٍصته به وٍاڵمداههوٍي‬ ‫جۆراوجۆري بىاروزاوضتهوان دٍگهڕێتهوٍو َهر زاوضتهو بهپێى‬
‫وروژێىهرٍ جیاوازٍوانو وارلێىىردن لهگهڵ ههصاوى تردا‪.‬‬ ‫بىهماواوى لهم بابهته وۆڵیىٍتهوٍ‪ ،‬وٍن‪ :‬له ڕواهگهي زاوضتى‬
‫ههصێتى ڕێىخراوٍیى ههصیى تاهه‪ ،‬هه َهمىو َهڵضىههوتو‬ ‫دٍروهساهییهوٍ ‪(FREDRIC T. PERLMAN AND JERROLD R.‬‬
‫ڕٍفتارو وارلێىهواوى لهخۆدٍگرێت‪ ،‬یاخىد ڕصتێً له صیفاتو‬ ‫‪( ،BRANDELL 53: 1995 ) :‬همف)‪ ،‬ههصێتى بریتیه له ڕێگهو‬
‫صیماو خهصڵهتى َهڵچىووىو وۆمهاڵیهتىوجهصتهیىو ژیرییه‪،‬‬ ‫وارداههوٍي َهماَههگى تان لهگهڵ ژیىگهدا‪ ،‬به واتا خاڵهتى‬
‫هه تاهێً له یههێيى تر جیادٍواتهوٍ‪ ،‬جا ئهواهه بایهلۆژي‬ ‫َاوتابىون لههێىان پاڵىهرٍ خىدییهوانو دواوارییه ژیىگهییهوان‬
‫یان بۆماوٍیى یان له ژیىگهوٍ وٍرگیرابێت‪ ،‬لهو پهصىىردهاههي‬ ‫به ههصێتى دادٍهێت‪(.‬مۆرتً بریط)‪ ،‬ههصێتى بهم عێىٍیه‬

‫‪Page 16‬‬
‫‪Journal of the University of Garmian 8 (1), 2021‬‬

‫صهرٍوى بهالیهوى بایهلۆژي داوٍ‪ ،‬به پایهي صهرٍوى بيیاتىاوى‬ ‫صهرٍوٍ‪ ،‬دٍتىاهین َهڵهێىجان بۆ پێىهاتهواوى ههصێتى‬
‫ههصێتى داهاوٍو گرهگى به الیهوى فهرَههگو ولتىري‬ ‫بىهیًولهواههعهوٍ بيیاتى بىهڕٍتى ههصێتى تان بهرجهصته‬
‫وۆمهاڵیهتى هادات‪ .‬فرۆید یهههپێىهێىهرٍواوى ههصێتى‬ ‫بىهیًو بریتین له‪:‬‬
‫دیاریىردووٍوبریتین له ‪FREDRIC T. PERLMAN AND‬‬ ‫‪َ1.‬هصت و صۆز‪ٌِ Feeling, Affection.2.‬فتار و هردٍوٍ‬
‫‪JERROLD R. BRANDELL 41: 1995 ) :‬‬ ‫‪Behavior3.‬بیر و درهىردن ‪Thoughts, Cognition‬‬
‫‪ Id:-1‬ئهم هاوٍ فرۆید بۆ ڕٍَههدي یهههمى ههصێتى‬ ‫)‪2/2‬بيیاتىاوى ههصێتى‪:‬‬
‫دایڕێژاوٍ‪،‬‬ ‫هردٍي بيیاتىاوى ههصێتى‪ ،‬بریتیه له هردٍو پێىاژۆي پهروٍردٍو‬
‫بریتیه له گههجیىهي خهزوئارٍزوو پاڵىهرٍ ػهریسییهوان‪ ،‬هه‬ ‫فێربىونو فێرهردنو پێگهیاهدوى َهمىو الیهههواوى ههصێتى‬
‫هاتىاهرێت دٍصتبهرداري ببین‪ ،‬ئهروى بهرجهصتههردوى چێژ‬ ‫تان‪ ،‬یاخىد به هردٍي پێىهێىاوى دروصتیى ڕٍفتاروگىفتاري‬
‫وٍرگرتىهو فرۆید چێژي به بىهماي َهمىو ڕٍفتارو‬ ‫مرۆڤ دٍوترێت‪ ،‬هه مرۆڤ له دایىدٍبێت لهگهڵ خۆیدا‬
‫َهڵضىههوتى مرۆڤ داهاوٍ‬ ‫وۆمهڵێً لێهاتىویىو تىاوضتو َێزو ماتهوزٍي بۆماوٍیى پێیه‪،‬‬
‫ي‬
‫‪ Ego :2-‬ئهمه به صههتهر َهصتو درهىردنو زٍینڕۆعىیىو‬ ‫هه دٍبێت بهرجهصتهي بيات‪ ،‬جێبهجێىردوى ئهم ماتهوزٍ‬
‫بهرچاووڕووى دادٍهرێت‪ ،‬له ئههجامى پهیىٍهدیگرتنى مىداڵ‬ ‫عاراوٍ هاواخىىراوٍ‪ ،‬ئهروى ئهو ژیىگهیهیه هه مرۆڤى تێدایه‪،‬‬
‫لهگهڵ جیهاوى دٍرٍوٍدا پێىدێت‪Ego ،‬بریتیه لهو ڕٍفتارٍ‬ ‫تێرهردوى‬ ‫وروژێىهرٍوانو‬ ‫وٍاڵمداههوٍي‬ ‫چۆهێتى‬
‫ئیرادییاههي هه جێبهجێیاهدٍههیً‪ ،‬هه ئێمه ئاگایاههو‬ ‫پێىیضتیىوخهزو خىلیاوانو وارداههوٍي وارٍوان وپاڵىهرٍوان‬
‫َۆعمههداهه بهرجهصتهیاهدٍههیً‪ ،‬ئهم بهعه خهزي تێدایه‪،‬‬ ‫تاهىپۆي ڕایهڵهواوى ههصێتى الي مرۆڤ بىهیاتدٍهێن‪ ،‬ههصێتى‬
‫بهاڵم دٍبێت لهگهڵ واكیعدا گىهجاو بێت‪.‬‬ ‫پهرٍیپێدٍدرێت بهَۆي وارلێىىردوى تان لهگهڵ ژیىگهو‬
‫‪ Super Ego: 3-‬ئهم ڕٍَههدٍ له ههصێتى‪ ،‬ئاصتى ڕٍوعتو‬ ‫دٍوروبهریدا‪.‬‬
‫ویژدانو‬ ‫ڕێبازٍوان‪ ،‬دٍربارٍی (ههصێتى) و‬ ‫بهپێى دیدگاي‬
‫همىوههي بااڵیه‪ ،‬هه له ولتىري وۆمهڵهوٍ صهرچاوٍ دٍگرێت‪،‬‬ ‫بىهماوپێىهێىهواوی ههصێتى و پهیىٍهدیی پێىهێىهوان‬
‫بهگغتى ڕێبهراوى ئهم تیۆرٍ گرهگى به كۆهاغى مىداڵى دٍدٍنو‬ ‫وواریگهرییان لهصهر یههتر پهصىدٍههیً‪ ،‬تا گغتگیراهه‬
‫به زٍمیىهي بيیاتىاوى ههصێتیى پهصيیدٍههن‪.‬‬ ‫بىهماواوى بيیاتى ههصێتى َهڵبگىازیً‪(،‬عائغه صعید صالم‬
‫دووٍم‪ :‬بيیاتى ههصێتى الي ڕٍفتارییهوان‪Behaviorism :‬‬ ‫البادی(‪)24-19 :2014‬و (خضین عبد الفتاح‬
‫به تیۆري وروژاهدنو وٍاڵمداههوٍ هاصێنراوٍ‪ ،‬ههصێتى لهم‬ ‫الؼامدي(‪ )67-2015:53‬لهواههظ‪:‬‬
‫تیۆرٍدا‪ ،‬بریتیه له ڕێىخضتنو عێىازي ڕٍفتاري فێرهراوي‬ ‫یهههم‪:‬بيیاتى ههصێتى له تیۆري عیياري دٍرووهییدا‬
‫تاڕادٍیهن چهصپاو‪ ،‬هه تاههواوى پێ لهیههتر جیادٍهرێىهوٍ‪،‬‬ ‫‪Psychoanalysis :‬‬
‫بهپێى ئهم تیۆرٍ تان له گهعههردهیدا لهڕێى فێربىوههوٍ‬ ‫ئهم تیۆرٍ جهخت له َهصتهوانو درهىردنو فێربىون‬
‫عێىازي ڕٍفتاري هىێ وٍردٍگرێت‪ .‬چهميى خىو لهم تیۆرٍدا‬ ‫دٍواتهوٍ‪ ،‬ئهماهه له دٍروهساوى ههصێتیدا بابهتى صهرٍهین‪،‬‬
‫بهَایهوى بااڵي َهیه‪ ،‬بهوٍي هێىٍهدگیرٍ له هێىان‬ ‫ئهمان له لێيۆڵیىهوٍواهیاهدا له صهر ههصێتى مرۆڤ‪ ،‬زۆر‬
‫وروژێىهرووٍاڵمداههوٍدا‪ ،‬بۆ ئهمهظ گرهگى بهو بارودۆخهي‬ ‫عێلگیراهه صهرهجیان لهصهر خاڵێيى هرۆوى چڕهردۆتهوٍ‪،‬‬
‫ئهو خىوٍ بهرَهمدێىێت به َههد وٍردٍگرن‪ ،‬خىوٍوان واتینو‬ ‫ئهویػ تهمهوى مىداڵیى مرۆڤه‪ ،‬لێهاتىویىو ئهزمىونو‬
‫َهمیغهیى هیین‪ ،‬وٍرگیراونو فێردٍبینو بۆ ماوٍیى هیین‪،‬‬ ‫َهڵچىون لهصهرٍتاي مىداڵیدا واریگهريو تاهىپۆي له‬
‫دٍتىاهین لهمهعهوٍ ئهوٍ َهڵبگىازیً‪ ،‬هه بيیاتى ههصێتى‬ ‫بيیاتىاوى ههصێتى تاهدا دٍههخغێيێت‪ ،‬لهمهعهوٍ ئهوٍ‬
‫دٍتىاهرێت چاهضازیى یان گۆڕاوى تێدا بىرێت‪ .‬وۆزاهیاریى له‬ ‫َهڵدٍَێىجرێت‪ ،‬هه تۆوي ههصێتىو دیاریىردوى پایهواوىو‬
‫ئهزمىوههوٍ بهرَهمدێت‪( ،‬جۆن لىن) یههێىه له‬ ‫ڕٍهگڕیژتنى له پێىج صاڵى صهرٍتاي تهمهوى تاهدا دٍچێنرێت‪،‬‬
‫فهیلهصىفو زاهایاوى ئهم بىارٍ‪،‬پێیىایه َهمىو‬ ‫به بۆچىووى (فرۆید)‪ ،‬ههصێتى بریتیه له ڕێىخضتنى دٍروووى‪،‬‬
‫وۆزاهیارییهواهمان له َهصتهوٍروئهزمىوههوٍ صهرچاوٍ‬ ‫به چۆهێتى دروصتىردوى باڵهخاهه چىاهدوییهتىو دٍڵێت‪":‬‬
‫دٍگرێتو دٍڵێت مێغيى مىداڵ لهصهرٍتاوٍ‪ ،‬وٍن لهوخێيى‬ ‫چۆن َهمىو بالهَخاههیهن به داهاوى چین بهچین بيیاتدٍهرێت‬
‫بهتاڵ وایه‪( .‬صىیىهر)یػ زاهایهوى تري ئهم بىارٍیهو گرهگى به‬ ‫و َهمىو چیيێً دٍوٍصتێته صهر چینى خىارخۆي‪ ،‬بيیاتىاوى‬
‫لێيۆڵیىهوٍ له دیاردٍي ڕٍفتاري داوٍ له صهر بىهماي خىدي‬ ‫ههصێتى تاهیػ بهَهماوغێىٍیه"‪( ،‬فرۆید) بایهخبههدي‬

‫‪Page 17‬‬
‫‪Journal of the University of Garmian 8 (1), 2021‬‬

‫صهرچاوٍو ژێدٍرو َۆواري ئهم هردٍیهیهو بهبێ زماوى دایً‬ ‫ڕٍفتارٍهه‪ ،‬بهپێى تیۆري صىیىهر فێرهردن واتێً‬
‫ئهم وارٍ بهئاوامىاگات‪ ،‬لهم لێيۆڵیىهدا تیۆري بیاجیه‪ ،‬هه‬ ‫بهرجهصتهدٍبێت‪ ،‬هه وٍاڵمداههوٍ دروصتهوان پتهوبىرێً‬
‫صهربه كىتابخاههي درهپێىردهه بۆ پاصادانو وارٍهیىردوى‬ ‫بهپێى وروژێىهرێيى دیاریىراو‪ ،‬بۆیه ئهمان ڕٍفتار به پێىهێنى‬
‫گریماههي خىێىدن به زماوى دایً بهرجهصتهههرو بيیاتىهري‬ ‫صهرٍوى ههصێتى دادٍهێن‪ ،‬دٍتىاهین بيیاتى ههصێتى الي‬
‫ههصێتى وارٍهیىراوٍ‪.‬‬ ‫(صىیىهر) بۆ ئهماهه وىرتبىهیىهوٍ‪) Qais Faryadi,2007: 4-‬‬
‫)‪3/1‬زمانى دایكو دركپێكردنى كۆزانیاریى‪:‬‬ ‫‪11 ).‬‬
‫كۆهاغى مىداڵى‪ ،‬وٍن هاوێًو زاراوٍیهن بۆ دٍصتپێًو‬ ‫ا‪ .‬جهصته‪ :‬مرۆڤى به صىدوكێيى داخراوي ها‪-‬بۆظ داهاوٍ‪،‬‬
‫صهرٍتاي تهمهوى مرۆڤ دیاریىراوٍ‪َ ،‬همىو كۆهاػێً به‬ ‫ئهمان دٍگهڕێً به دواي ئهو مهرجاههي ڕٍفتارٍوان‬
‫وۆمهڵێً صیماو تایبهتمههدیىو ڕووار لهواوى تر‬ ‫ڕێىدٍخات‪ ،‬ههن گریماههي داواواري هاوٍوى مرۆڤ بىهن‪.‬ب‪.‬‬
‫جیادٍهرێىهوٍ‪ ،‬مىداڵ لهتهمهوى َهعت ماهگییهوٍ فێري‬ ‫پهیىٍهدي وۆمهاڵیهتى‪ :‬ئهم ڕٍفتاري وۆمهاڵیهتى به وارلێًو‬
‫دٍهگ دٍربڕیً دٍبێتو له تهمهوى (‪ )14-12‬ماهگیغدا‬ ‫پهیىٍهدیگرتنى هێىان دوو ههش یان زیاتر دادٍهێت‪( ،‬صىیىهر)‬
‫دٍتىاهێت چههد وعهیهن دٍببڕێت‪ ،‬لهتهمهوى (‪ )4‬صاڵیدا‬ ‫جهخت له ڕٍفتاري زارٍوى دٍواتهوٍو ڕۆڵى ژیىگهي زارٍوى له‬
‫تىاوضتى پێىهاتهي زماوى تهواو دٍبێت‪ ،‬بهاڵم بهتهواوي له‬ ‫گهاڵڵههردوى ڕٍفتاردا‪ ،‬بهتایبهت گهعهي زماوى صهرٍتایىو‬
‫تهمهوى (‪ )5‬صاڵیدا هردٍي زماهپژاوى وامڵو پڕاوپڕ دٍبێتو‬ ‫عێىٍواوى تري ڕٍفتار بایهخبههدي صهرٍهییان پێدٍدات‪ .‬پ‪.‬‬
‫پێىهاتهي فهرَههگى ئاوٍزیى دٍخهمڵێتو ئهو وعاههي لهم‬ ‫ئیرادٍ‪ :‬به چهمىێيى هاواكیعى داهاوٍ و پێیىایه دٍبێته‬
‫وۆگهو گههجیىهیهدا تاكتىراون‪ ،‬به هسیىهي( ‪ )140000‬وعه‬ ‫تێىچڕژاوى ڕٍفتارٍوان‪ .‬ت‪ .‬عهك َڵ‪ :‬ئهروى عهكڵ بیرهردههوٍیه‬
‫داهراون‪َ ،‬هتا ئهم گههجیىهیه بهوارههَێنرێتو ئهزمىون‬ ‫لهوٍي هه دٍیساهێتو بهوارَێىاهێتى‪ ،‬مهعریفه الي (صىیىهر)‬
‫هههرێت خاوٍههههي هاتىاهێت وۆزاهیاریى زماهیى‬ ‫بریتیه لهو گههجیىهي ڕٍفتارٍي بهراهبهر وروژێىهرێيى دیاریىراو‬
‫وٍربگرێتووۆزاهیاریى زماوى له بهوارَێىاوى زماهییهوٍ‬ ‫دٍردٍههوێت‪.‬ج‪ .‬خىدوهاصینى خىد‪( :‬صىیىهر) گههجیىهي‬
‫بهرجهصتهدٍبێت(عیالن عىمهر(‪ ،)2017:9‬لهبهرئهوٍیه‬ ‫ڕٍفتار به مهعریفهي خىد دادٍهێت‪ .‬ح‪ .‬گهعهپێدان‪ :‬گرهگى‬
‫فێربىووى زماوى دووٍم پێػ ئهم تهمههه به ههرێنى داهراوٍ‪.‬‬ ‫به خغتهي پتهوهردن له وٍرگرتنى ڕٍفتارو جێبهجێىردهیدا‬
‫زماهپژان بهگغتى بۆچىاركۆهاغ(عهدهان عهبدواڵ(‪))2015‬‬ ‫دٍدات‪ ،‬بهمه مىداڵ زیاتر پغتبهخۆي دٍبهصتێت‪.‬‬
‫دابهعىراوٍ ‪ ،‬پێىج صاڵى تهمهوى یهههمى مىداڵ به كۆهاغى‬ ‫صێیهم‪ :‬تیۆري درهپێىردن‪Cognitive Perspective:‬‬
‫وامڵبىووى پڕۆصهي زماوى دایًو بيیاتىاوى ههصێتى تان‬ ‫( بروهر) زمان به َۆوارو ئامێري صهرٍوى دادٍهێتو یادگهظ‬
‫دیاریىراوٍ‪ ،‬زماههواهانو پهروٍرعیاران لێيۆڵیىهوٍ له ئاواري‬ ‫ڕۆڵى گرهگى له خهزهىردهدا َهیه‪ .‬پلهي وارایى یادگه‬
‫زماههواوى(گۆهردن‪ ،‬خىي زماهیى‪ ،‬عێىٍو ئاخاوتً‪).... ،‬ي‬ ‫دٍوٍصتێته صهر ڕێگهوچۆهێتى تاكتىردنو َهڵگرتنى‬
‫مىداڵ‪ ،‬له پێىج صاڵى تهمههیدا دٍههن‪ ،‬لهبهرئهوٍي به‬ ‫لێهاتىوییهوان‪ .‬تیۆري درهپێىردن گرهگى به هردٍي هاوٍوى‬
‫گرهگتریًو مهترصیدارتریً كۆهاػهواوى گهعهصههدوى ژیاوى‬ ‫ئاوٍزي دٍدات‪ ،‬هه له هاو ئاوٍزي تاهدا ڕودٍدٍنو له چۆهێتى‬
‫بهڕێىٍدٍچێت و لهبارتریً واته بۆ چاهدنو بيیاتىاوى ههصێتى‬ ‫وٍرگرتنى وۆزاهیاریىو ڕێىخضتنو تاكتىردوى له یادگهدا‬
‫تان(بڕواهه‪َ ،)2/2‬هرلهبهرئهمهعه ئهم كۆهاػه به كۆهاغى‬ ‫دٍوۆڵىهوٍو ئهمان ‪Stacey T. Lutz& William G.‬‬
‫بيیاتىان ‪/‬زێڕیً‪ /‬ئاڵتىوى دٍصتىیغاهىراوٍ‪ ،‬بهوپێیهي ڕێڕٍوي‬ ‫‪Huitt,2005:23 :‬‬
‫گهعهي ژیریىو جهصتهیىودٍروووى و وۆمهاڵیهتىو ‪...‬ئاڕاصتهي‬ ‫‪1.‬له هردٍي فێرواري وٍن هردٍي وارایى بىهڕٍتى لێیدٍڕواهً‪.‬‬
‫ڕوٍوبيیاتىاوى ههصێتى تاهه‪.‬‬ ‫‪2.‬همایغىردوى هردٍ ئاصت بااڵوان له هردٍي فێرواریدا‪.‬‬
‫ئهم تهمهههي مرۆڤ بهتهمهوى ئامادٍباش ىو صازهردن‬ ‫‪3.‬صروعتى ههڵهههبىووى فێرهردن و ڕۆڵى گرهگى پێشداوى‬
‫داهراوٍ‪ ،‬زاهایان پێیاهىایه َهمىو صیضتمى بیىینو ژیریو‬ ‫وۆزاهیاریى الي فێرخىاز‪.‬‬
‫جىڵهیىو‪...‬له ئامادٍباعیدان بۆ چاالوىووار ‪ ،‬ئهگهر دٍوروبهر‬ ‫‪4.‬گرهگیدان بهو ڕێگهیهي زاهیارییهواوى پێدٍگهیههرێت‪.‬‬
‫به دروصتى بیىروژێننو ئاڕاصتهي بىهنو بهگهڕیبخهن (هه‬ ‫‪5.‬گرهگیدان به عیىردههوٍ فێروارییهوانو َهماَههگیان‬
‫زمان صهرچاوٍي ئهم وارٍیه)‪ ،‬ئهوا بهدروصتى ئهو تاهه‬ ‫لهگهڵ هردٍ ئاوٍزییهواهدا‪.‬‬
‫بيیاتدٍهرێتو به پێچهواههعهوٍ‪ ،‬بهواتا ئهم كۆهاػهي تهمهوى‬ ‫به پىختى بيیاتىاوى ههصێتىو پهرٍپێداوى بهپێى ئهم تیۆراههي‬
‫مرۆڤ‪ ،‬هه بهكۆهاغى ئاڵتىوى پهصىىراوٍو دوو هردٍ‬ ‫خراههڕوو‪ ،‬وابهصتهي هردٍي فێربىوههو زماوى دایً‬

‫‪Page 18‬‬
‫‪Journal of the University of Garmian 8 (1), 2021‬‬

‫كۆهاغى چىارٍم‪ :‬هردٍ ئاوٍزییه گهاڵڵههراوٍوان‪ /‬بیري هرداری‬ ‫عاهبهعاوى یهن له صهرٍتاوٍ تا تهمهوى پێىج صاڵى تهواوواراهه‬
‫گهاڵڵههراو (‪)15-12‬صاڵ ‪ Formal Operations:‬لهم كۆهاػهدا‬ ‫وامڵدٍبً‪ ،‬ئهواهیػ هردٍي زماهپژانو ڕٍهگڕێژتنى ههصێتییه‪،‬‬
‫ئاوٍزي مىداڵ دٍصت به عیىردههوٍي َهبىوٍوان بۆ یههه‬ ‫هه بيیاتى ههصێتى دٍههوێته صهر چۆهێتى زماهپژاوى مىداڵو‬
‫پێىهێىهرٍواهیان دٍوات‪ ،‬بهمهظ گهعهپێداوى درهپێىردوى‬ ‫وروژاهدنو بهگهڕخضتنو ئاڕاصتههردوى پێىهێىهواوى ههصێتى‬
‫پهرٍدٍصێيێت‪ ،‬بیرهردههوٍوان له بیرهردههوٍیهوى‬ ‫‪َ.1:‬هصت و صۆزٍوان ‪ .2‬ڕٍفتار و هردٍوٍ ‪.3 .‬بیر و درهىردن‬
‫بهرجهصتاههوٍ بۆ چارٍصهرهردوى هێغهوان دٍچًو‬ ‫(عیالن عىمهر خضێن ‪:)21 :2016‬‬
‫لهمهعهوٍ مىداڵ َاوصههگى درهپێىردوى بۆ دروصتدٍبێت‪،‬‬ ‫به عێىٍیهوی بازههیی ئهو س ێ پێىهێىه‪ ،‬واریگهریی گهورٍ و‬
‫لهم كۆهاػهدا مىداڵ تىاهاي تێگهیغتنى فراواهدٍبێتو له‬ ‫درێژخایهن لهصهر یههتر و دواجاریػ لهصهر ههصێتى‬
‫گۆعه هیگاي جیاجیاوٍ له بابهتهوان دٍڕواهێت‪.‬‬ ‫خاوٍههههیان دروصتدٍههن‪ ،‬لهگهڵ ئهوٍي َهصتو صۆزو‬
‫لهگهڵ پهرٍپێداوى وۆزاهیاریى الي مىداڵ‪ ،‬بیاجیه زماوى‬ ‫بیرو درهىردنو هردار‪ ،‬صروعتى مرۆڤ پێىدٍَێنن‪ ،‬بۆ زیاتر‬
‫مىداڵیص ى دابهعىردووٍ بۆ (هرمین ػالب ػریسي(‪( 13 :2014‬‬ ‫وردٍواریىردن له تهمهوى صهرٍتاي مرۆڤ هه به مىداڵ‬
‫‪.‬زماوى خىدیى ‪ Langage Egocentrique:‬مىداڵ گىێ به‬ ‫داهراوٍ‪( ،‬بیاجیه)ڕٍوتى گهعههردوى وۆزاهیاریى‪ ،‬ئهم تهمهههي‬
‫بهراهبهر هادات هه كضهدٍوات‪ ،‬بهڵيى ئهو كضه بۆ خۆي‬ ‫مىداڵى بهم عێىٍیه كۆهاػبههدهردووٍ(هاَیدٍ ڕٍخمان‬
‫دٍوات‪ ،‬ئهمهظ به س ێ عێىٍ دٍردٍههوێت‪:‬‬ ‫خهلیل(‪((59-58 :2013‬‬
‫ا‪ .‬دوبارٍهردههوٍ‪ :‬مىداڵ چۆهێتى صازهردوى دٍهگو وعهوان‬ ‫كۆهاغى یهههم‪ :‬له( لهدایىبىون‪2-‬صاڵ)‪ /‬ژیري‬
‫وارٍهیدٍواتو دڵدۆعه بهوٍي ڕاَێىاهیان لهصهر بياتو‬ ‫‪ Sensorimotor‬لهم‬ ‫َهصتىردن‪/‬جىڵه ‪Intelligence:‬‬
‫دوبارٍیاهبياتهوٍ‪ .‬ب‪.‬پهیىٍهدیگرتنى خىدي‪ :‬واته بیرهردههوٍ‬ ‫كۆهاػهدا‪ ،‬تىاوضتو تىاهاي هردٍواوى َهصتىردنو جىڵهي‬
‫بهدٍهگى بهرز لهواتى یاریدا وا دٍزاهرێت كضه لهگهڵ خۆیدا‬ ‫َهیهو لهگهڵیدا بيیاتى درهپێىردوى بۆ َهمىو بسواوییهوى‬
‫دٍوات‪ .‬پ‪ .‬پهیىٍهدیگرتنى دواههیى‪ :‬مىداڵ بێ گىێداهه‬ ‫َهیه‪.‬‬
‫گىێگرتً كضه دٍواتو كضهظ به بهراهبهر دٍبڕێت‪.‬‬ ‫كۆهاغى دووٍم‪ :‬بیری پێغىردار(‪)6-3‬صاڵ ‪Preoperational‬‬
‫‪2.‬زماوى وۆمهاڵیهتى ‪ Langage socialisé:‬لهوۆتایى كۆهاغى‬ ‫‪Intelligence:‬یان ژیري پێػ هردٍ ئاوٍزییه َهصتپێىراوٍوان‪.‬‬
‫گىاصتىهوٍدا مىداڵ له بهرَهمهێىاوى زماهیدا‬ ‫به كۆهاغى گىاصتىهوٍ دادٍهرێت‪ ،‬بهوٍي ئاوٍزي مىداڵ له‬
‫پهرٍیضههدووٍودٍتىاهێت به باش ى بهعداري ئاخاوتىهوان‬ ‫درهىردوى َهصتییهوٍ بۆ هردٍ ئاوٍزییه َهصتپێىراوٍوان‬
‫بێتو وٍاڵمى پرصیارٍوان بداتهوٍو زماوى دایيى یارمهتى‬ ‫دٍگىازرێتهوٍ‪ ،‬بهوٍي بيیاته درهپێىردهییهوان پهیىٍصتدٍوات‬
‫ڕێىخضتنى بیرٍواوى مىداڵ دٍدات‪ ،‬زماوى دایً پردي‬ ‫پێىهوٍ‪ ،‬بهَۆي خهیاڵو وعهواههوٍ تىاهاي هىاهدنو وێىاهردوى‬
‫پهیىٍصتىردوى بیروهرداري مىداڵهوزماوى دایً ئامێري‬ ‫بابهتهواوى َهیه‪ ،‬بهمهظ تىاهاي بهوارَێىاوى زمانو َێماواوى‬
‫پهیىٍهدیگرتيێتى‪.‬‬ ‫َهیهو ڕاصتهوخۆ له وعهو زاراوٍوان تێدٍگات‪ ،‬بهاڵم‬
‫ههواته ئهروى خىێىدوى زماوى دایً بریتیه له ڕێياري‬ ‫گغتىٍگیري َهیه‪.‬‬
‫پهرٍپێدان به وۆزاهیاریى الي مىداڵ‪ ،‬هه ئهمهظ هرۆوى‬ ‫ئاوٍزییه‬ ‫هردٍ‬ ‫صێیهم‪:‬‬ ‫كۆهاغى‬
‫فێربىوههو بيیاتىاوى ههصێتى لهصهر َهڵدٍچنرێت‪َ ،‬هر‬ ‫بهرجهصتهییهوان‪َ/‬هصتپێىراوٍوان (‪)11-7‬صاڵ ‪Concrete‬‬
‫لهمڕواهگهیهعهوٍ بیاجیه زماوى مىداڵى وٍن یههێً له‬ ‫‪Operations:‬به كۆهاغى هردٍ ئاوٍزییه چهصپاوٍوانوهرداري‬
‫ڕێگهي تهواوواریو هاواخىىراوو پهیىٍصتداریى بۆ فێربىووى‬ ‫َهصتپێىراو داهراوٍ‪ ،‬كۆهاغى ژیریى لۆژیىیهومىداڵ صیفاتى‬
‫مىداڵ دیاریىردووٍ‪ ،‬بهوٍي زمان َۆواري گىاصتىهوٍي ئاوٍزي‬ ‫خۆپهرصتى تێدا واڵدٍبێتهوٍو عتهوان له دیدگاي ههصاوى‬
‫مىداڵه له لێهاتىویى بهرجهصتههراو بۆ بیري ئهبضتراهتو‬ ‫ترٍوٍ دٍبیيێت‪ .‬دٍتىاهێت ئهم هردٍ ئاوٍزییاهه‬
‫هابهرجهصته‪ ،‬ئهمهظ بهَۆي زماوى دایىهوٍ گىزارعتى‬ ‫جێبهجێبيات(درهپێىردن به لهبهرهردوى عتهوان‪ ،‬چهميى‬
‫پێدٍهرێت‪ ،‬به واتاي ئهوٍي بیرهردههوٍي َۆوارٍ بۆ بيیاتىاوى‬ ‫ژمارٍوان‪ ،‬زهجیرٍیى ژمارٍو ڕوداوٍوان)‪ ،‬دٍتىاهێت زمان بۆ‬
‫زمان‪.‬‬ ‫پالنوبهڕێىردوى وارٍواوى بهباش ى بهواربهێىێتو ههئهمه‬
‫زماوى دایً بیرو بیرهردههوٍو پهیبردههواهه به گۆهراوي‪،‬‬ ‫صهرٍتایه بۆ ژیری لۆژیيىودٍصتپێيى بیرهردههوٍي ڕوت‪/‬‬
‫لهمهعهوٍ زماوى دایً الي (بیاجیه) به بهرَهمى لۆژیيى‬ ‫گهاڵڵههراو‪.‬‬
‫وارٍهیى داهراوٍ‪ ،‬به واتا بیرهردههوٍ لهصهر بىهماي چاالوى‬

‫‪Page 19‬‬
‫‪Journal of the University of Garmian 8 (1), 2021‬‬

‫‪2.‬وۆزاهیاري لۆژیيى‪-‬ماتماتیيى ‪Logico - mathematical‬‬ ‫َهصتى بسواوًى َهتا پهرٍ به لێهاتىویى َهصتىردن‪/‬جىڵه‬
‫‪Knowledge :‬ئهمهي چىاهدووٍ به داَێىانوئهفراهدن‪،‬‬ ‫بدٍیً مىداڵ لێهاتىوی زماوى دایيى زیاددٍوات‪ ،‬مىداڵ زماوى‬
‫همىوههیهن بۆ ئهم دوو جۆر وۆزاهیارییه دٍَێىێتهوٍو دٍڵێت‪":‬‬ ‫دایيى له دٍرٍهجامى لێهاتىویى َهصتىو وارلێيى‬
‫وۆلۆمبۆش ئهمریياي دۆزییهوٍو خۆي َهبىو ئهم‬ ‫وۆمهاڵیتییهوٍ‪ ،‬له ئهزمىووى بهرجهصتههراوٍوٍ ‪(Concrete‬‬
‫دروصتیىههردو دایىهَێىا‪ ،‬بهاڵم ئهوٍي فڕۆههي دروصتىرد‬ ‫)‪experience‬بۆ بیرهردههوٍي ئهبضتراهت )‪(Abstract thinking‬‬
‫ئهوٍ پێغتر ههبىو ئهم دایهێىا‪ ،‬ئهم دووجۆر زاهیارییهظ وٍن‬ ‫دٍگىازێتهوٍ‪ .‬ئهمهظ دوو گۆڕاوى بىهڕٍتى الي مىداڵ‬
‫ئهماهه وان"(َهمان صهرچاوٍ ‪ .)29‬بریتیه له زاهیاریى‬ ‫دروصتدٍوات‪James Fleming,2004:32 :‬‬
‫ئهبضتراهت‪ ،‬هه له صیفاتى َهبىوٍواهدا هییهو له وارداههوٍی‬ ‫‪1.‬ئهو چهمياههي بهَۆي َهصتهوٍرٍواهییهوٍ پهیپێدٍبات‪،‬‬
‫َهبىوٍوان هاههوههوٍ‪ ،‬بهڵيى دٍرهردٍي بهرٍهجامى هردٍ‬ ‫پلهبههداهه دٍبێته بهعێً له بیرهردههوٍي‪ ،‬درهیپێدٍواتو‬
‫ئاوٍزییه بهردٍوامهواوى ئاوٍزي مىداڵه‪ ،‬ههلهواتى صهركاڵبىون‬ ‫لهبارٍیاههوٍ دٍدوێت بهبێ ئهوٍي بهرجهصتهي بيات‪.‬‬
‫به َهبىوٍوانو دۆزیىهوٍي چارٍصهر بۆیان بهرَهمدێت‪ ،‬به‬ ‫‪2.‬زٍهگیيبىونو فراواهبىووى لێهاتىویى زماهیى‪ ،‬چىهىه‬
‫واتا ئاوٍزي مىداڵ داَێىهري َۆوارن بۆ ڕێىخضتنى پهیىٍهدي‬ ‫بۆ گىزارعتىردن له بیرٍواوى پێىیضتى بهبهوارَێىاوى َێماو‬
‫هێىان َهبىوٍوانو َێماوان‪ ،‬پهیىٍصتىردوى َۆوارٍوان به‬ ‫هىاهدههوان َهیه‪ ،‬بهمهظ مىداڵ له ئهزمىووى‬
‫ئههجامهواههوٍ بهمهبهصتى بهرَهمهێىاوى وۆزاهیاریى لۆژیيى‪-‬‬ ‫بهرجهصتههراوٍوٍ )‪ (Concrete experience‬بۆ بیرهردههوٍي‬
‫ماتماتیيى‪.‬‬ ‫ئهبضتراهت )‪(Abstract thinking‬دٍگىازێتهوٍو وارایى بیري‬
‫‪3.‬وۆزاهیاري وۆمهاڵیهتى ‪ Social Knowledge :‬مىداڵ ئهم‬ ‫زیاددٍوات‪.‬‬
‫َهصتهوٍرٍواهییهوٍ‬ ‫لهڕێى‬ ‫تهنها‬ ‫وۆزاهیارییاهه‬ ‫)‪ 3/2‬بىهماواوى فێربىونو بيیاتى ههصێتى‪:‬‬
‫بهدٍصتىاَێىێت‪ ،‬بهڵيى له ڕێى ئهزمىونو هردٍ ئاوٍزییهوان‪،‬‬ ‫(بروهر) پێیىایه‪ ،‬هه هردٍي فێرواري چارٍصهري واراو زیىدوي‬
‫وٍن پهیپێبردنو وارلێيى وۆمهاڵیهتى دٍبێت‪ .‬لێهاتىوییهوى‬ ‫زاهیارییهوان له مێغيى تاهدا دٍواتو ڕۆڵیان له‬
‫مرۆییه پێىیضته بۆبهردٍوامبىووى ژیانوبۆ ژیاوى مىداڵیػ ئهم‬ ‫ڕێىخضتيیاهدا به بایهخدٍڕواهً‪ .‬هردٍي فێرواري الي‬
‫چهعىه له وۆمهڵى پۆلهههي و چۆهێتى مامهڵههردن‬ ‫(بروهر)بریتییه له‪:‬‬
‫لهگهڵیاهدا‪...‬وٍدٍصتدٍخرێت‪ ،‬ئهم س ێ الیههه لهخۆ دٍگرێت‪:‬‬ ‫‪1.‬وٍرگرتنى زاهیاري هىێ‪.Acquisition of New Information: .‬‬
‫ا‪ .‬وارٍهیى‪ :‬ڕێسگرتً‪َ ،‬اریياري‪ ،‬ڕٍچاوهردوى یاصا‪..‬ب‪.‬بیریى‪:‬‬ ‫‪2.‬گىاصتىهوٍي زاهیاري‪Transformation of Knowledg:.‬‬
‫ڕاوێژهردن‪ ،‬ڕادٍربڕیً‪ ،‬هرخاهدن‪َ ،‬هڵضههگاهدن‪.‬‬ ‫‪3.‬كۆهاغى َهڵضههگاهدن‪Evaluation Level.‬‬
‫پ‪.‬زماهیى‪:‬گفتىگۆ‪ ،‬گىزارعتى زارٍوى‪.‬‬ ‫ئاعىرایه ئهم س ێ پێىهێىهي هردٍي فێرواري‪ ،‬لهكۆهاغى‬
‫لێرٍدا گرهگه لهصهر هاصینى وۆزاهیارییهههوئهوچاالهیاههي‬ ‫صهرٍتاییدا تههیا بهَۆي زماوى دایً بهئاوامدٍگهیههرێت‪،‬‬
‫لهخۆیدٍگرێتوڕێگاواوى بهدٍصتهێىاوى عیىردههوٍ بىهیً‪،‬‬ ‫واتێً مىداڵ زاهیاري لهڕێى خىێىدوى زماوى دایىییهوٍ‬
‫بهمهبهصتى خضتىهڕووي وارایى زماوى دایً له‬ ‫وٍردٍگرێتو ئاڵىگۆڕیپێدٍوات و دٍینرخێىێت‪ ،‬ئهوا وۆزاهیاري‬
‫بهرجهصتههردوى ئهم وۆزاهیارییاههدا‪:‬‬ ‫البهرَهمدێت‪(،‬بیاجیه)و(َهرمیىا صیىيلێر)‪ ،‬ئهو وۆزاهیارییهي‬
‫یهههم‪ :‬ڕێگاو عێىازي واهه وتىهوٍ ‪:‬ئهمهظ بهم ڕێگایاهه‬ ‫مىداڵ له دامهزراوٍ فێروارییهواهدا وٍریدٍگرێت‪ ،‬بۆ س ێ‬
‫دٍبێت‪ :‬ا‪ .‬فێربىووى ڕاصتهوخۆو هاڕاصتهخۆ‪ :‬فێرهردوى‬ ‫جۆریان دابهعىردووٍ) ‪ (James Fleming,2004‬و(هرمین ػالب‬
‫ڕاصتهوخۆ بریتیه له تهللینو لهبهرهردن‪ ،‬فێربىووى‬ ‫ػریسي(‪:(25-21 :2014‬‬
‫هاڕاصتهوخۆظ بریتیه له وروژاهدوى ئاوٍز بۆ دۆزیىهوٍي‬ ‫‪1.‬وۆزاهیاري صروعتى‪/‬فیزیيى ‪Physical Knowledge :‬‬
‫ئهزمىوهىردنو‬ ‫َهلى‬ ‫پێداوى‬ ‫وۆزاهیارییهوان‪،‬‬ ‫(بیاجیه) ئهم وۆزاهیارییهي به دۆزیىهوٍو پغىىین داهاوٍ‪،‬‬
‫پرصیاردروصتىردن‪.‬‬ ‫بریتیه له دۆزیىهوٍي تایبهتێتى صروعتى َهبىوٍوان ههله‬
‫ب‪ .‬پرشو پرصیارهردن‪ :‬مىداڵ لهتهمهوى س ێ صاڵیهوٍ‬ ‫جیهاهدا َهن‪ ،‬وٍن تایبهتیه جیاوارییهواهیان‪،‬‬
‫دٍصتدٍوات به پرصیارهردن‪ ،‬بهو زماهه پرصیاردٍوات هه‬ ‫ئهرنووارداههوٍواوی‪ ،‬وٍن دیاردٍي گۆڕانو تىاهدههوٍو‬
‫زماوى پێیپژاوٍ‪ ،‬دٍبێت مامۆصتا(بهتایبهت له دایههگهدا)‬ ‫واریگهري‪ ،‬چاالوى هاصینى ڕٍهگو عێىٍوكهبارٍو بۆنو تامو‬
‫بساهێت ئهوٍ به كۆهاغى َهصتىردهیى مىداڵ داهراوٍ‪ ،‬بۆیه‬ ‫دٍهگو ڕٍقىو ههرمىو‪...‬تاد‪.‬‬

‫‪Page 20‬‬
‫‪Journal of the University of Garmian 8 (1), 2021‬‬

‫‪9.‬چى ڕویدٍدا ئهگهر جادٍواهمان ئاو بىوهایه؟ چۆن‬ ‫هابێت به زماهێيى تر َهڕٍمههیاههو بێباواهه وٍاڵمبداتهوٍ‪،‬‬
‫َاتىوچۆمان دٍهرد؟‬ ‫چهعىه پرصیارێيى وٍن‪:‬‬
‫‪10.‬چى ڕویدٍدا ئهگهر ئاژٍڵ كضهي بىردایه؟ چییان به ئێمه‬ ‫‪.2‬بۆچى َهور باران دٍبارێىێت؟‬ ‫‪.1‬بۆچى َهور دٍڕوات‪.‬‬
‫دٍوت؟‬ ‫‪ .3‬بۆچى صێبهرٍههم لهگهڵ خۆم دێت؟‬
‫‪11.‬چى ڕویدٍدا ئهگهر وارٍبا له ژیاهدا ههبىوایه؟ ژیاهمان چۆن‬ ‫پ‪ .‬ڕٍگهزي پێغبیىیىههراو‪:‬‬
‫دٍبىو؟ چ جیاوازییهوى دٍبىو؟‬ ‫َهمىو مرۆڤێً پێغهاتى بۆ َهڵىێضتهواوى له ئاوٍزیدا َهیه‪،‬‬
‫ت‪ .‬ڕاصتىردههوٍ‪ /‬ڕاصتاهدوى َهڵهوان‪:‬‬ ‫واتێً پێغهاتێً‪ /‬ڕوداوێً پێچهواههي ئهوٍي‬
‫هردووماهه به خىو‪ ،‬هه دٍبێت تهنها بیر له الیهوى َهڵهو‬ ‫پێغيیازیدٍههیت دێته ئاراوٍ‪ ،‬دٍبێته پێغبیىیىههراو‪ ،‬ئهمهظ‬
‫ڕاصتى َهبىوٍوان بىهیىهوٍ‪ ،‬وٍن چۆن هردووماهه بهخىو‪،‬‬ ‫له ئاوٍزدا َهژاهێً دٍخىللێىێتو دٍبێته َۆي ئهوٍي‬
‫هه پێىاهههردوى ژیريو زیرٍوى به دٍرچىوهه له‬ ‫چاهضازییهوى صادٍ له یادگهدا ڕوبدات‪ ،‬یاخىد گۆڕاهێيى‬
‫تاكیىردههوٍواهدا‪ ،‬به بۆچىوى (بیاجیه)مهعریفه ڕاصتهوخۆ له‬ ‫گغتگیر له َههدێً له بيیاتى مهعریفیدا ڕوبدات‪ ،‬بۆیه‬
‫ڕاصتییهوٍ بۆ َهڵه پهرٍهاصێيێت‪ ،‬لهبهرئهوٍي لهصهرٍتادا‬ ‫(بیاجیه) ڕٍگهزي پێغبیىیىههراوي به پاڵىهري بىهڕٍتى هردٍي‬
‫مىداڵ بيیاتى وێىاهردوى ڕاصتهكیىهي َهبىوٍوان‪ ،‬وٍن ئهوي‬ ‫فێرواريوتىێژیىهوٍي زاوضتى داهاوٍ‪ ،‬مىداڵ واتێً ئهم‬
‫پهیياڵى واكیع بێت ال هییه‪ ،‬بهڵيى وێىاهردهێيى ئاوٍزییاههي‬ ‫ڕٍگهزٍي وارا دٍبێت‪ ،‬هه َهڵهیهن بيات یان پرصیارێيى ال‬
‫گۆڕدراوي الیه‪ ،‬هه پلهبههداهه بۆ پهیياڵبىون لهگهڵ ئهوٍي‬ ‫دروصتببێتو وٍاڵمى دٍصتىهههوێت‪ ،‬ئهگهر مىداڵ ئهم‬
‫له واكیعدا َهیه‪ ،‬چىوهیههدٍبێت‪ ،‬بهردٍوام دٍبێت لهم‬ ‫ڕٍگهزٍي ال ههبىو‪ ،‬ئهوا َێغتا بیرهردههوٍي پێىهگهیغتىوٍ‪،‬‬
‫پهرٍپێداهه تا پڕاوپڕو وردتر واكیعی بێت‪ ،‬ئهروى مامۆصتا لێرٍدا‬ ‫َهڵىێضته پێغبیىیىههراوٍوان‪ ،‬له ئاوٍزي مىداڵدا تىاوضتو‬
‫بریتیه له ڕٍخضاهدوى ژیىگهو پڕۆگرامى گىهجاو‬ ‫وزٍي ئاوٍزي دٍَهژێىێت‪/‬دٍتهكێىێتهوٍ‪ ،‬مهبهصت لهمه‬
‫بۆبهرٍوپێغبردوى مىداڵ‪ ،‬ئهمهظ به وروژاهدوى فسوڵیهتى‬ ‫وروژاهدنو َهژاهدوى خهیاڵو ئاوٍزي مىداڵه‪ ،‬بۆیه‬
‫مىداڵو ڕێگهدان به َهڵههردنو ڕاصتىردههوٍي لهالیهن‬ ‫َهڵىێضتوپرصیارو چیرۆهه پێغبیىیىههراوٍوان پڕاوپڕن لهم‬
‫مىداڵهوٍ دٍبێت‪ ،‬ههرٍصتهو صهرچاوٍي ئهمهظ زماوى دایىه‪.‬‬ ‫ڕٍگهزٍ‪ ،‬بهمهظ وارداههوٍي ئاوٍزییان تێدا دروصتدٍبێتو‬
‫دووٍم‪ :‬ژیىگهي پۆٌ به گرهگتریً ڕٍگهزٍواوى فێرواري‬ ‫بهَایهوى بههرخیان بۆ فێرواري دٍبێت‪َ ،‬ههدێً جۆري‬
‫صهردٍمییاهه داهراوٍ‪َ ،‬ۆواري صهرٍوى وٍرگرتنى وۆزاهیارییه‬ ‫پرصیار گىهجاوٍ بۆ بهوارَێىاوى ئهم ڕٍگهزٍ‪ ،‬چىهىه له ئاوٍزي‬
‫بۆ مىداڵ ‪ ،‬بڕواهه(هرمین ػالب ػریسي(‪) 34-31 :2014‬‬ ‫مىداڵدا هردٍي گریماههیى دٍخىللێىێتو دٍتىاهین بۆ َهمىو‬
‫صێیهم‪ :‬ڕۆڵى مامۆصتا له فێرهردوى زماهدا‪ :‬دٍبێت بساهین هه‬ ‫جۆرٍ وۆزاهیارییهوان بهواریىبهێىین‪ ،‬وٍن ‪:‬‬
‫مهرج هییه وعهیهن‪َ ،‬همان واتاو لێىهوتهي له ئاوٍزي‬ ‫‪4.‬چی ڕودٍدات ئهگهر ئاوي ڕوٍن ههدٍیً؟ بۆچى؟‬
‫َهمىومىداڵێىدا َهبێت‪ ،‬دٍبێت زۆر َۆعیاراهه زمان‬ ‫‪5.‬چى ڕودٍدات ئهگهر براههم لهصهر مێزٍهه بخهمه خىارٍوٍ؟‬
‫بهواربهێىین‪،‬بۆ وارٍهیىردوى پهرٍدان به لێهاتىویى زماهیى الي‬ ‫بۆچى؟‬
‫مىداڵ پێىیضته(َهمان صهرچاوٍ(‪:)37 :2014‬‬ ‫لێرٍدا چههد پرصیارێً‪ ،‬هه به تایبهتى بۆ وروژاهدوى خهیاڵو‬
‫‪1.‬پڕۆگرامى خىێىدن به زماوى دایيى مىداڵ بێت‪ ،‬ئهمهظ‬ ‫ئههدێغهي مىداڵ داهراوٍ‪ ،‬وایاهلێدٍوات‪ ،‬هه بیربىهههوٍ له‬
‫بىهماي‬ ‫چۆهێتى ڕوبهڕوبىوههوٍي َهوڵه هامۆو پێغبیىیىههراوٍوانو‬
‫ڕێىخراوي یىوضيۆووۆمهڵهي گغتى ههتهوٍ یههگرتىوٍواهه‪،‬‬ ‫چۆهێتى دۆزیىهوٍي چارٍصهر بۆیان‪ ،‬گرهگى ئهم پرصیاراهه‬
‫ئهمهیان‬ ‫زاوضتییهواهیػ‬ ‫لێيۆڵیىهوٍ‬ ‫َهمىو‬ ‫لهوٍدایه‪ ،‬هه لێهاتىویى زماهیىو داَێىان پهرٍپێدٍدات‪ ،‬بۆ‬
‫پغتڕاصتىردۆتهوٍ‪ ،‬واته َهم زماوى دایً بخىێنرێت وٍن‬ ‫همىوهه‪:‬‬
‫واههي(زماوى وىردي)‪َ ،‬همیػ زماوى فێرهردوى ڕعتهواوى‬ ‫‪6.‬چى ڕویدٍدات ئهگهر ئاصمان پارٍي بباراهدایه؟ چیمان‬
‫تر(زاوضت‪ ،‬ماتماتیً‪...‬تاد)‪ ،‬به زماوى دایً بێت‪.‬‬ ‫لێبىردایه؟‬
‫‪2.‬جیاوازي له هێىان گىزارعتى زماهیى و بیرهردههوٍ بىهیً‪،‬‬ ‫َۆوارٍواوى تههىهلۆژیا ههبىوهایه؟‬ ‫َاتىو‬ ‫‪7.‬چى ڕویدٍدا ئهگهر‬
‫ئێمه مىداڵ فێري زمان هاههیً‪ ،‬تا هاوي عتهوان بساهێت‪،‬‬ ‫چۆن واتهواهمان بهصهردٍبرد؟‬
‫بهڵيى بۆ تێگهیغتىه لهوٍي هه دٍیىهنو گىزارعتىردن‬ ‫‪8.‬چى ڕویدٍدا ئهگهر له ئاصمان بژیایىایه؟ ماڵ و‬
‫لهوٍي هه تێیگهیغتىون‪.‬‬ ‫عىێىهواهمان چۆن دٍبىو؟‬

‫‪Page 21‬‬
‫‪Journal of the University of Garmian 8 (1), 2021‬‬

‫‪3.‬زهجیرٍي بیرهردههوٍي مىداڵ لهواتى یاریىردهدا به پرصیاري‬


‫ئهنجام‬ ‫وٍن ئهوٍ چى دروصتدٍههیت؟ بۆ وا دٍیىهیت؟‪..‬مهبچڕێىه‪.‬‬
‫‪1.‬زماوى دایً‪ ،‬بهواتا بیروبیرهردههوٍو ئهزمىونو پهیبردنو درهىردنو دهیابیىیىوتێڕامان ژی‬ ‫بىٍصته تا تهواو دٍبێت دواتر پرصیاري لێبىه‪.‬‬
‫‪2.‬زماوى دایً بیرو پیهبردههواهماهه به گۆهراوي‪ ،‬صهرچاوٍي درهپێىردوى زاهیاریىو وٍرگرت‬ ‫‪4.‬وعهوان وابهصتهي َهبىوٍوان بىرێت‪ ،‬تا مىداڵ وێىاي ئهو‬
‫‪3.‬هردٍي زماهپژانوبيیاتى ههصێتى تان‪ ،‬وٍن دوو ڕوي دراوێىًو پێىهوٍپهیىٍصتو تهواو‬ ‫وعاههي ال گهاڵڵه ببێتو تێبگات‪.‬‬
‫‪4.‬دٍبێت ڕۆڵى دوواههیى زماوى دایً له دامهزراوٍ پهروٍردٍییهواهدا لهبهرچاوبگیرێت‪ ،‬زم‬ ‫ڕادٍربڕیً بىرێت‪.‬‬ ‫ێغيیازو‬ ‫‪5.‬مىداڵ فێري پرصیارهردنو پ‬
‫‪5.‬خىێىدوى زماوى دایً له بهرهامهي خىێىدهدا‪ ،‬بۆ دوو مهبهصته‪ ،‬یهههم‪ ،‬پهرٍپێدان به‬ ‫لهمه گرهگتریػ ئهوٍیه‪ ،‬هه ئێمه بهَۆي زماوى دایيى‬
‫مىداڵهوٍ دٍتىاهین له هاخى مىداڵو بیربیرهردههوٍو ئاوٍزمههدي‬
‫سهرچاوهكان‪:‬‬ ‫تێبگهیً‪ ،‬ئهویػ به پهصىىردوى چۆهێتى گهعهصههدوى‬
‫ا‪ .‬زماوى وىردیى‪:‬‬ ‫هىاهدوى ئاوٍزي چهمىهوان الي مىداڵ دٍبێت‪ ،‬هه بهم‬
‫‪1.‬ا‪ .‬عیالن عىمهر خضێن‪ ،2014،‬زمانو پهرٍپێداوى مرۆیى‪،‬‬ ‫كۆهاػاههدا تێدٍپهڕێت‪:‬‬
‫گۆڤاري زاهيۆي صلێماوى‪.‬‬ ‫‪1.‬مىداڵ گىزارعت له بیروبۆچىههواوى به زماوى جهصته‬
‫ب‪ .‬عیالن عىمهر خضێن‪ ،2016،‬داخىراوى زماوى دایً بىهماو‬ ‫دٍوات‪ ،‬مامۆصتا دٍبێت صهرهجى َهمىو بسواوییهوى مىداڵ‬
‫پهصىىردن‪ ،‬گۆڤاري زاهيۆي صلێماوى‪/‬بهش ى‪، B‬صلێماوى‪.‬‬ ‫بدات‪.‬‬
‫پ‪ .‬عیالن عىمهر خضێن‪ ،2017 ،‬لێىضیيۆ‪-‬صیماهتیيى وعه‬ ‫‪َ2.‬ههدێىجار مىداڵ به وعهي بچڕبچڕ گىزارعت دٍوات‪.‬‬
‫لهئهدٍبى وىردیدا‪ ،‬گۆڤاري زاهيۆي ڕاپهڕیً‪.‬‬ ‫‪3.‬مىداڵ زۆر جار بیرٍواوى به جۆري یاریىردههواوى دٍچىێىێت‪.‬‬
‫‪2.‬عهدهان عهبدواڵ عهبدولىٍَاب‪ ،2015،‬زماهىٍرگرتً الي‬ ‫‪َ4.‬ههدێىجاریػ بیرٍواوى به وێىه دٍههخغێيێت‪.‬‬
‫مىداڵ‪ ،‬هامهي ماصتهر‪ ،‬صلێماوى‪ ،‬زاهيۆي صلێماوى‪.‬‬ ‫‪5.‬دواي پهرٍصههدوى پێڕٍوي مهعریفى مىداڵ‪،‬‬
‫‪3.‬هاَیدٍ ڕٍخمان خهلیل‪ ،2013 ،‬زماهپژاهدنو دیاردٍ صایيۆ‪-‬‬ ‫هردٍي به هاواخىىردوى‪/‬تێىردٍیى ئاوٍزي چهمىهواوى‬
‫فۆهۆلۆژییهواوى زماوى وىردیى‪ ،‬هامهي ماصتهر‪ ،‬صلێماوى‪.‬‬ ‫‪Internalization of Concepts‬ال گهاڵڵه دٍبێت‪ ،‬به واتا‬
‫‪َ4.‬هوار عىمهر فهقێ‪،2015،‬بىهماواوى زماوى پهروٍردٍیى له‬ ‫مىداڵ َهر به بیىیى عتهوان یان َێماواهیان دٍتىاهێت ئاماژٍ‬
‫پڕۆگرامى خىێىدهدا‪ ،‬هامهي ماصتهر‪ ،‬صلێماوى‪.‬‬ ‫بههاوٍواهیان بيات‪.‬‬
‫‪5.‬مدهمهدی مهخىیى‪ ،‬ئاوٍزداریىو ڕێسماوى وابهصته‪،‬‬ ‫‪6.‬دواتر وێىهوَێماوان دٍبىه پردي پهیىٍصتىردوى وۆزاهیاري‬
‫صلێماوى‪. 2006 ،‬‬ ‫مىداڵ و َهبىوٍوانو هاوٍواهیان‪.‬‬
‫‪.ٌ6.‬د‪.‬ویدۆوصً‪/‬و‪َ .‬ۆعههگ فاروق‪ ،‬صهرٍتایهن بۆ‬
‫زماههواوى‪ ،‬چاپى یهههم‪ ،‬چاپخاههي خاوى(دَۆن)‪.2008 ،‬‬ ‫وىرتهي ئهماهه َهمىوي پهصىىهري ئهو ڕاصتیهن‪ ،‬هه زماوى‬
‫ب‪ .‬زماوى عهرٍبى‪:‬‬ ‫دایً َۆوارو صهرچاوٍي َهمىو ئهو هردٍو پێىاژۆو‬
‫‪1.‬اخمد الخىمى وتمام إصماعیل‪ ،2010،‬املدخل املعرفی‬ ‫چاالهییاههیه‪ ،‬هه له دامهزراوٍ پهروٍردٍییهواهدا‬
‫التگىر التاریخی‪ ،‬هڤریه الضلىوى‪.‬‬ ‫بهرجهصتهدٍبً‪ ،‬چىهىه ئهگهر مىداڵ بهو زماههي هه‬
‫‪2.‬أخمد عبد الدالم ‪ ،1987‬ألابعاد ألاصاصیه للشدصیه‬ ‫لهماڵهوٍ كضهي پێدٍوات‪ ،‬له دامهزراوٍ پهروٍردٍییهواهدا‬
‫(الگبعه الرابعه)‪ ،‬إلاصىىدریه‪ :‬دار املعرفه الاجتماعیه‪.‬‬ ‫بهگهڕیىهخاتو بهواریىهَێىێت‪ ،‬چۆنو به چ زماهێً گىزارعت‬
‫‪3.‬أخمد‪ ،‬صهیر وامل‪ ، 2011 ،‬صیيىلىجیه الشدصیه‪.‬‬ ‫له بیرٍواوى بياتو چۆن زاهیاريو وۆزاهیاري ال گهاڵڵه دٍبێت!‬
‫األساریگه‪ ،‬مرهس األضىىدریه للىتاب‪.‬‬ ‫پىختهي ئهم بهعه ئهوٍیه‪ ،‬هه دٍبێت پڕۆگرامى خىێىدوى‬
‫‪4.‬خضین عبد الفتاح الؼامدي‪ ،)2008(،‬مدارش علم الىفط‬ ‫زماوى دایً(زماوى وىردي)‪ ،‬زیاتر واراتر بىرێتو بایهخبههدي‬
‫وهڤریات الشدصیه‪.‬‬ ‫صهرٍهیى پێبدرێتو الوٍهییاهه تهماعاي هههرێت‪ ،‬لهالیهوى‬
‫‪5.‬خیدر خاتم فالح العجرظ‪ ،2011،‬التگبیلات التربىیه‬ ‫تریغهوٍ پێىیضته زماوى فێرهردوى ڕعتهواوى تري وٍن‬
‫لىڤریه جان بیاجیه فی الىمى املعرفی‪ ،‬جامعه بابل‪ ،‬ولیه‬ ‫واههواوى(زاوضت‪ ،‬ماتماتیً‪ ،‬وۆمهاڵیهتى‪..‬تاد)‪ ،‬بهزماوى دایً‬
‫الاوضاهیه ‪.‬‬ ‫بێت‪ ،‬تا تهواوواراههوپڕاوپڕاهه هردٍواوى زماهپژانو بيیاتىاوى‬
‫‪6.‬عائغه بيت صعید بً صالم البادی‪ ،2014،‬ولیه العلىم‬ ‫ههصێتى عاهبهعاوى یهن له یهن چهههرٍبىهنوبخهمڵێنو‬
‫والاداب‪ ،‬كضم التربیه والدراصات الاوضاهیه‪،‬‬ ‫وامڵببن ‪.‬‬

‫‪Page 22‬‬
Journal of the University of Garmian 8 (1), 2021

‫ تيىیً الشدصیه مً املىڤىر‬2012،،‫مدمد اخمد حجازی‬7.


‫ بعچ صمات الشدصیه وعاللتها بفاعلیه الژات لدي‬،‫الىفس ى‬
.‫صلگىه عمان‬.‫األدصائیین االجتماعیین فی مدارش‬
.‫بیاجیه بین الگفل واملعلمه‬2014 ، ،‫هرمین ػالب ػریسي‬8.
:‫ به زماوى ئیىگلیزي‬.‫پ‬
1.Jean Piaget,2015,Simply Psychology ,McLeod, S. A.
(2015). Jean Piaget. Retrieved from
www.simplypsychology.org/piaget.html
2. Dasen, P. (1994). Culture and cognitive development
from a Piagetian perspective. In W .J. Lonner & R.S.
Malpass (Eds.), Psychology and culture. Boston: Allyn
and Bacon.
3. Vygotsky, L. S. (1978). Mind in society: The
development of higher psychological processes.
Cambridge, MA: Harvard University Press.
4. Wadsworth, B. J. (2004). Piaget's theory of cognitive
and affective development: Foundations of
constructivism. Longman Publishing.
5. FREDRIC T. PERLMAN AND JERROLD R.
BRANDELL,1995, Psychoanalytic Theory.
6. Qais Faryadi,2007, Behaviorism and the
Construction of Knowledge, University: UiTM Malaysia
2007.
7. Nik Ahmad Hisham Ismail,2015,Rediscovering
Rogerss Self Theory and Personality, Institute of
Education, International Islamic University Malaysia
(IIUM).
8. Paul T. CostaRobert R. Mccrae, 1998, Trait Theories
of Personality.
9. Stacey T. Lutz& William G. Huitt,2005,Connecting
Cognitive Development and Constructivism. 10. James
Fleming,2004, Piaget and Cognitive Development.
:ً‫ چاوپێىهوت‬.‫ت‬
22/8/2020. ،basnews ،‫فراهۆ ئێڤیزا‬1.

Page 23

You might also like