Å Uå Awski Andrzej - ZauÅ Ek Pokory

Aby rozpocząć lekturę,
kliknij na taki przycisk ,

który da ci pełny dostęp do spisu treści książki.
Jeśli chcesz połączyć się z Portem Wydawniczym

LITERATURA.NET.PL
kliknij na logo poniżej.
W koñcu tylko nasze wycofanie siê
w historiê doprowadza nas do tego,
co rzeczywicie dzieje siê dzisiaj.
Martin Heidegger
wiat wydawa³ siê znów nowy

jak ciep³y deszcz po wyjciu z kina.
Jim Harrisson
Mojej siostrze Marcie

2 Zau³ek pokory
Uk¹szenie 3
Andrzej ¯u³awski
Zau³ek pokory
Projekt ok³adki i karty tytu³owej
Maciej Sadowki
Redaktor
Katarzyna Merta
Korekta
Joanna Olszewska-G³owiñska
© Copyright by Andrzej ¯u³awski, Warszawa 2000

© Copyright by Wydawnictwo Ksi¹¿kowe Twój STYL, Warszawa 2000
Wydawnictwo Ksi¹¿kowe Twój STYL

Warszawa 2000
Wydanie pierwsze
Sk³ad i ³amanie Enterek, Warszawa
Druk i oprawa
1
Uk¹szenie
Z
eszyt, w którym piszê, kupi³em w rzymskiej pape-
terii przy ulicy Jezusa. Brukowy katolicyzm w³o-
ski jak¿e bardziej jest mi znony od polnego pol-
skiego! Bulwar, zau³ek, a mo¿e impas Jezusa s¹ nie do
pomylenia w mojej Ojczynie. Choæ to mój Papie¿
ka¿e i umiera na stolcu Piotrowym (Piotra nieco polubi-
³em za to, ¿e da³ siê ukrzy¿owaæ do góry nogami, by nie
równaæ siê ze swym Mistrzem), to w³oskie pogrzmienia
Jana Paw³a s¹ st³umione, scywilizowane, rzadsze. Polska
rozognia w nim huragan krzyków i obelg co do ulubio-
nej, rozporkowej, a (wedle niego) morderczej materii.
Co to jest wolnoæ? Jaka jest granica? O Polsce ju¿
osiemnastowieczny podró¿nik, James Harris, powie-
dzia³, ¿e wszyscy w niej praktykuj¹, a nikt nie wierzy.
Uciliæ. Wszyscy wierz¹? Alici w zabobon. W figu-
ry, obrazy, obrz¹dki, wodê wiêcon¹, ju¿ w op³atek
mniej jasno, bo domaga siê dos³ownoci fabu³a, ¿e to
Chrystusowe cia³o, jak i ¿e ksi¹dz spija bia³¹ bosk¹ krew
przy o³tarzu wybudowanym dla zarzynania ofiary. Ba-
ranku Bo¿y, który g³adzisz grzechy wiata swym prze-
r¿niêtym gard³em. Przecie¿ mury wi¹tyni w Jerozoli-
mie tonê³y w trzewiach, krwiach i ekskrementach, fetor
rozpociera³ siê w upalnym klimacie na mile.
8 Zau³ek pokory
Przerabianie. Przynale¿ymy do ¿ydowskiej sekty religij-

nej, ale Jezusik i Jego Czêstochowska Matka mówi¹ po
polsku. Obraz Królowej Korony Polskiej jest bizantyj-
ski, a duchowej proweniencji jeszcze starszy (bogini Zie-
mi, podziemia, czarnej gleby i p³odnoci), i lepiej by³o,
gdy mszê odprawiano po ³acinie, bo ma³o kto z niej co
rozumia³. Teraz go³os³owna zgrzebnoæ i p³askota for-
mu³, p³ytkoæ mechanicznej ceremonii ma na celu
utwierdzenie nas, ¿e jestemy kolektywem, silni, zwarci,
gotowi na poziomie najni¿szym, jak to kolektywy. Stoi-
my, popatrujemy, kto w czym przyszed³ do kocio³a, za-
wodzimy z braku urody ceremonia³u, powtarzalnoci
sloganów ani poetyckich, ani tajemnych. Konwencja.
Mi³oæ, na przyk³ad. Mi³oæ i mieræ zlane w jedno, co
jest upiornym skrótem, nie mówi¹cym: ¿ycie, ale
mówi¹cym: strach.
mieræ mojego ojca by³a raptowna, choæ przygotowana

jednym wczeniej zawa³em. Upad³ na pod³ogê z tapcza-
nu, na którym usiad³, by wzi¹æ pod jêzyk pigu³kê. By³o
to w nocy, wiat³o lampkê przy tapczanie sobie zapa-
li³. mieræ mojej matki trwa³a d³ugo, kilka okrutnych
a abstrakcyjnych dni, bo podtrzymywano funkcje jej
obumar³ego cia³a maszynami: pompowaniem tlenu
w nieboszczkê, odprowadzaniem odchodów, podczas
gdy mózg wydawa³ przez dziewiêæ dni martw¹ falê, falê
umar³oci. Nie widzia³em matki przed kremacj¹, by³a,
powiedzia³ brat, bardzo odmieniona. Bardzo zmieniony,
prawie nieobecny, by³ po mierci ojciec. Ojca pochowa-
limy w Górze Kalwarii w mogile jego matki, której na-
Uk¹szenie 9
sza matka nie znosi³a. Nasza matka nakaza³a siê spaliæ,

i pogrzeb jej wyda³ siê l¿ejszy, oczyszczony tym
ogniem, prawie bezcielesny. Nie by³o ciê¿aru trumny
i trupa, który siê w niej zacznie rozk³adaæ. By³ jasnoso-
snowy kubik pude³ka wk³adanego do grobu jej matki, na
Bródnie. Aby odsun¹æ szarobetonow¹ p³ytê, grób zamy-
kaj¹c¹, dwaj m³odzi i brudni cmentarni robotnicy we-
pchnêli pod ni¹ co w rodzaju ciê¿arówkowego ³omu,
a w szparê zakleszczyli rurê metalow¹, po której p³ytê
przesuwali. Wyci¹gaj¹c ³om, po zakoñczeniu sprawy,
m³odszy z roboli zawis³ na nim ca³ym ciê¿arem cia³a, a¿
gumiaki zadynda³y mu w siwym powietrzu.
Ksi¹dz, do którego parafii ojciec nominalnie nale¿a³, bo

koció³ Zbawiciela by³ najbli¿szy mieszkania rodziców,
nie chcia³ wydaæ pozwolenia na przeniesienie cia³a i po-
chówek w Górze Kalwarii, bo ojciec na msze nie chodzi³
i na tacê nie k³ad³. Mój m³odszy brat pokaza³ ksiêdzu le-
gitymacjê AK ojcow¹, z wydrukowan¹ na wewnêtrznej
stronie ok³adki rot¹ przysiêgi z tak mi dopomó¿ Bóg.
Czy kto, kto siê tej przysiêgi trzyma³ przez ca³¹ okupa-
cjê, móg³ byæ niewierz¹cy? A potem m³ody ch³opski
proboszcz w Górze Kalwarii nie chcia³ wiedzieæ, nad
kim ma odprawiaæ obrzêdy, i powiedzia³, ¿e kazanie ma
byæ pouczeniem dla ¿ywych. Ockn¹³ siê dopiero, i p¹sy
wykwit³y mu na lico, gdy zobaczy³, ¿e na cmentarzu zja-
wi³y siê telewizyjne kamery. Stroniczkê z ksi¹¿ki mego
ojca przeczyta³ nad mogi³¹ mój drugi brat z Londynu,
bardzo le, hucz¹c i dukaj¹c, i tego mi by³o najbardziej
¿al. Kartka by³a z tekstu Niebieskie migda³y i opowia-
10 Zau³ek pokory
da³a, jak to ojciec godzinami le¿a³ na wysokiej ga³êzi

w sadzie swoich dziadków, marz¹c.
Ani ojciec, ani matka nie byli katolikami, tak mylê.

Matka by³a zabobonna, i nosi³a przy sobie spisan¹ na
w¹skim pasku papieru modlitwê o spokój duszy. Nie
prosi³a ani o spowied, ani o komuniê, choæ nie tylko
dlatego, ¿e nie wiedzia³a, i¿ umiera. Uczepi³a siê rêki
Zosi z ca³¹ si³¹, i chcia³a wstaæ ze szpitalnego przyku-
cia, od tych rur i igie³, i pokazywa³a niemo, jak jest po-
siniaczona. Mia³a miêkkie wypielêgnowane cia³o, ³atwo
je by³o obraziæ. Usta jej by³y spiek³e, twarz ca³a obrzê-
k³a, i niemo z ca³¹ si³¹ chcia³a, by j¹ m³oda Zoka st¹d
zabra³a. By jej pomog³a, nie synowa, ale kobieta kobie-
cie. Przedtem pyta³a co siê dzieje?, a jeszcze przed-
tem zaczyna³a zdanie, przerywa³a i mówi³a ja nie
wiem.
Nie wiem, nie bêdziemy wiedzieæ. Ci, co wracaj¹ ze

mierci, nigdzie nie byli. Nie dotarli do nik¹d. To, co im
siê ni³o, ni³o siê na jawie. Ze mierci nie ma powrotu,
jest tylko byæ mo¿e b³¹kanie tej rzeczy trzeciej, któr¹
wytworzy³o nasze cia³o w materii mylenia: b³¹dzenie
informacji, która z mylenia wynik³a, i jest samoczynna
póki to, z czego siê sk³ada (z czego?), te¿ siê nie rozej-
dzie, rozpuci, rozmigocze i rozsnuje. Fizyk polskiego
pochodzenia (Wojciech ¯urek) twierdzi w Ameryce, ¿e
informacja jest sama w sobie cz³onem istnienia równie
wa¿nym, jak trzy pozosta³e, ¿e istnieje sama w sobie. Ja
rzucam myl, a wy go ³apcie, mawia³ Gomu³ka, komu-
Uk¹szenie 11
nistyczny sekretarz Polski, materialista i ciemniak, jak

go eufemistycznie nazwa³ Kisiel.
Wiêc o mierci. W absurd mierci uwierzy³em skoczy³

mi do oczu, z k³ami i pazurami gdy by³em nastolat-
kiem. By³o to szokuj¹ce odkrycie, zdawa³o mi siê naj-
wa¿niejsze. Po co cokolwiek, skoro umieramy? Skoro
umrê ja? Ten stan zatrwo¿enia, stan obna¿enia bezradno-
ci w³asnej, jeli siê utrwali, mo¿e uczyniæ z odkrywcy
poetê. Poezja jest zadziwieniem wobec rzeczy, proza sta-
nem opisu zadziwienia, filozofia zdziwieniem nad za-
dziwieniem. Filozofia i poezja wiêc musz¹ byæ mêtne,
bo wyra¿aj¹ przeczucia nie wspó³le¿¹ce w s³owach, sieæ
s³ów je oczywicie obmacuje, ale nie okrela tego, czego
okreliæ siê nie da. Proza, któr¹ wolê, któr¹ wolê o wiele
bardziej, wrêcz brzydzi siê mêtnoci, i dlatego proza
przeczuwalników (jak S.I. Witkiewicz) wród sztychów
i b³ysków, jest en masse powiedzia³by on nieznona.
I choæ filozofia i poezja wydaj¹ siê byæ g³ównie o mier-

ci, pytaniem o naturê natury, to proza le¿y w temacie
mierci w³aciwym, j¹ opisuj¹c. Moja matka nie ba³a siê
umierania, choæ pieci³a siê, by ¿yæ jak najd³u¿ej. Ojciec
bardziej siê jej lêka³, bo pewnoci matki by³y prostsze
i twarde, rzek³bym: ch³opskie, a ojciec pewnoci nie
mia³ ¿adnej, tylko wiedzia³, ¿e trzeba siod³aæ wiatr, czy-
li jak siê podobaæ, co czyni³ z wdziêkiem do koñca, pod-
czas gdy matka staraæ siê przesta³a, gdy lustro jej odpo-
wiedzia³o, ¿e straci³a urodê, czyli ¿e nie warto. Oboje
byli egoistami kto nim nie jest? Czy pobrali siê po-
12 Zau³ek pokory
przez najbardziej b³ahe swe cechy? Matka g³êbinnie by-

³a dwoista, a o przepastnej, a p³ytkiej dwoistoci ojca
wiedzia³a tyle, ¿e korzystaj¹c z niej a¿ siê jej ba³a.
Przed skonem mi powiedzia³a, ¿e ca³e ¿ycie prze¿y³a
w strachu, starsza od niego, kulawa, niedouczona, za
panowa³a nad nim, pozwalaj¹c mu na bylejakoæ we-
wnêtrzn¹, konformizm, wygodê. Prze³om pomiêdzy
szlachetnoci¹ a zdrad¹ dokona³ siê u schy³ku wojny,
mówi³a, gdy ojciec nagie swe, m³ode, czyste cia³o przy-
oblek³ w jaszczurcz¹ gadzi¹ skórkê, bo mog³a go owa,
tylko owa, przez now¹ okupacjê przenieæ. Tyle, ¿e jej
zawierzy³.
Co nosi nazwê Uk¹szenia. To znaczy, tak nazwa³ przej-

cie sporej czêci inteligentów polskich w szañce
i cmentarze komunizmu Mi³osz, ze swoim ³¹cznie. Uk¹-
szenie k³ami dia-matu, dialektycznego materializmu, za-
trucie jadem teorii, uwierzenie w ni¹. Z czego przemie-
waj¹ siê praktycy ³agru tacy, jak Herling-Grudziñski, ¿e
¿adne to uk¹szenie, ¿adne uwierzenie, tylko pod³oæ po
prostu wobec nowej brutalnoci. A przecie¿. W samej
swej pod³oci mo¿na te¿ siê zakochaæ, jak zafascynowaæ
brzydot¹. Mój ojciec da³ siê uk¹siæ, ale czy rozumia³, co
go gryzie? Nie by³, do koñca nie by³ w pe³ni intelektual-
ny, nie zna³ siê na filozofii. Mi³osz owszem. Aby daæ siê
uk¹siæ z przyjemnoci¹, trzeba mieæ kantowskie odchy-
lenie, wierzyæ w racjonalnoæ racjonalnoci, albo he-
glowskie, wierzyæ w racjonalnoæ racjonalnoci podawa-
nej, co wraz z gazet¹ i niejasnymi s³owami Kanta
o po³aci moralnej w cz³owieku, i niebie gwiadzistym
Uk¹szenie 13
nad nim (a co, gdy siê zachmurzy³o?) upraszcza egzy-

stencjê, eliminuj¹c z niej zagadkowoæ. Ojciec, tak, by³-
by za w¹tpi¹cym sceptycyzmem Schopenhauera, nazwa-
nym przez entuzjastów jasnoci pesymizmem.
Owszem, dali siê pok¹saæ. Nie ma racji Herling-Grudziñ-

ski, który zazna³ kloacznej ohydy ³agrów, gdzie dialekty-
ka sprowadza siê do elementariów: umrê z g³odu czy
z zimna. Filozofuj tu! Tote¿ mo¿na w obozie mierci zna-
leæ sam biologizm, lub samego Boga w sobie, i zapo-
mnieæ, ¿e ów Bóg jest Bogiem mierci. Raz jeszcze
podzieliæ wiat na duchowe i fizyczne, dobre i z³e, bia³e
i czarne, z³oczynne i przepraszaj¹ce. Zna³em w Pary¿u
m³od¹ utalentowan¹ pisarkê, delikatn¹ i ³adniutk¹, która
opowiedzia³a mi, jak to z fascynacj¹ spó³kuje z paskud-
nym fizycznie i etycznie obrzydliwym pisarzem, upra-
wiaj¹cym bezczeln¹ autopromocjê i udaj¹cym rewolucyj-
nego lewaka (a wiêc moralistê), bo ma talent. Ów pisarz
mia³ szklane oko, i sta³¹ z¿ó³k³¹ pianê w k¹cie ust, i popsu-
te zêby. Dlaczego? zapyta³em zdumiony, dlaczego?
Dlaczego to piszê? Dlaczego to robili? Dlaczego wyci¹-

gnêli rêkê, tê z piórem, pod paszczê wê¿a? Czy nie widzie-
li liskiej obrzydliwoci jego cieniuchnego jêzyka, roz-
dwojonego w wide³ki do obmacywania wiata? Jego
nieczu³ych zimnych oczu? £usek? Temperatury? Czy nie
widzieli, jak jêzyk wysuwa siê i wsuwa w tej kamiennej
p³ytkiej wê¿owej g³owie przez nieruchom¹ szparkê, i nie
powoduje zmiany wyrazu gadziego pyska? O, ja mylê, ¿e
z wszystkiego, co ludzkoæ sobie wymyli³a, komunizm
14 Zau³ek pokory
ustrojem by³ najbardziej kryminalnym. Oczywicie, zaraz

po chrzecijañstwie. Chrzecijanie wymordowali pó³ glo-
bu (Zachód), a usi³owali wymordowaæ drugie pó³
(Wschód), i chrzecijañstwo wyda³o z siebie kolonizacjê,
zbrodniê w czasie mo¿e najdotkliwsz¹ poprzez jej bez-
powrotne spustoszenia. Chrzecijañstwo u w³adzy by³o
przez tysi¹c lat haniebne, bo dzia³aj¹ce z precyzyjn¹ do-
k³adnoci¹ odwrotnie do pierwszego kanonu swych Jezu-
sowych zasad. Nie zabijaj. Nie czyñ bliniemu swemu co
tobie niemi³e. Nawet Wizygoci, którzy Rzym zdobyli
w 476 roku, byli chrzecijanami.
Uk¹szenie, rozdwojenie, zak³amanie, odwrotnoæ. Teo-

rie wprowadzane w ¿ycie? Nie. Teorie wprowadzane
w teoretycznoæ, za ¿ycie niezgodnych mordowane.
Próby edukacji dzieci w nowym k³amstwie, pokazywa-
nym jako jedyna prawda. Mój ojciec milcza³ wobec
mnie. Jak móg³ daæ siê pok¹saæ, czyli uwierzyæ? Po piê-
ciu latach w AK, we Lwowie i redagowaniu BiPu biu-
letynu informacji? ¯e przegra³ wojnê? ¯e zdrada Zacho-
du wobec Polski, jawna, zimna, obojêtna zdrada
ods³oni³a prawdziw¹ twarz kapitalizmu? ¯e umêczenie
wojn¹? M³odoæ, chêæ ¿ycia, kochanie siê, stawanie siê,
bycie? ¯e talent, bo przecie¿ mia³ ju¿ ksi¹¿eczkê w za-
nadrzu, i wiedzia³ o niej, ¿e jest dobra? Pod upozowa-
nym a szczerym, kulturalnym a po¿egnalnym, smutnym
i nostalgicznym, kapituluj¹cym, sennym tytu³em,
Ostatnia Europa? NKWD zapakowa³o mojego dziad-
ka, ojca ojca, na lorê, i dopiero na rok przed mierci¹
mojego ojca dosz³a do nas relacja, jak dziadek umar³
Uk¹szenie 15
w bydlêcym wagonie poci¹gu wioz¹cego go na Sybir;

ale gdzie, nie wiadomo, na wysokoci jakiej stacji,
i gdzie go psy stepowe z¿ar³y. To wszystko razem. St¹d
do s³u¿enia? Do przybierania postaw politruka? Do Par-
tii? Do milczenia wobec w³asnego syna?
Uk¹szenie jest rozdwojeniem. Nie to chcia³em powie-

dzieæ? Ale w¹¿ (diamatu) gryzie w duszê rozdwojon¹, to
pewne. Po piêciu latach karmienia w³asnym cia³em wszy
zaka¿onych tyfusem w Instytucie profesora Weissa, co za
symbol! Trwo¿ne zdumienie ogarnia historyków do dzi
wobec fenomenu Hitlera, rzezi, obozów koncentracyj-
nych, stosów, dos³ownie stosów nagich trupich cia³, ko-
ciotrupów, dzieci roztrzaskiwanych o wêgie³ za nogi. Te-
orie tej niemieckoci wyprowadza siê z daleka, nawet
z wêdrownego studenckiego pó³wiatka pó³-romantyków,
pó³-harcerzy, z Wagnera, Nietzschego, Nibelungów,
z iloci mylicieli rasistowskich na literê H, którzy Hitlera
poprzedzali. To jeden z nich, odrzucony (Haushofer), na-
pisa³, ¿e Hitlera, gdy przemawia³, opanowywa³ Ten,
o którym siê nie mówi. ¯e oczy Hitlera b³yszcza³y ¿ó³to,
jak oczy psa lub... ¯e z ust jego la³a siê ektoplazma, któr¹
istotnie na zwolnionej tamie filmowej jego mów widaæ,
py³ liny czy py³ z zawiatów. A przecie¿ wystarczy pamiê-
taæ, co zobaczy³ w czasie pierwszej wojny wiatowej, jak¹
mordowniê, jakie trupy, jakie flaki, i jak bardzo zobaczy³,
¿e cz³owiek jest kiszk¹ z fekaliami, ewentualnie myd³em
z artystyczn¹ w najlepszym przypadku ide¹. Sam za-
truty pal¹cymi gazami, szukaj¹cy kto zawini³, Hitler by³
biologiem, brodz¹cym w masie bakterii. O klozetowym,
16 Zau³ek pokory
fekalnym myleniu: szacunku nie mia³ ¿adnego dla cz³o-

wieka, szanowa³ zwierzêta i ich nie jad³.
Fekalia. Sowiecki system podobnie taki by³: fekalny. £a-

gry by³y pojemnikami na fekalia. Hitlerowi kochanki
sra³y w usta, a po praktykach, jakich siê od nich doma-
ga³, kochane i kochaj¹ce narzeczone-siostrzenice (Geli
Raubal) w Monachium z jego rewolweru siê zastrzeli³y.
Orgie kremlowskie pe³ne by³y potu i wydzielin, ci ludzie
mieli zgni³e zêby i nie u¿ywali deodorantów. mierdzie-
li spod pachy. Gdy w wytwornej moskiewskiej restaura-
cji w roku 1960 stara³em siê wejæ do toalety, nie mo-
g³em, mimo napierania ca³ym cia³em na drzwi: drzwi
wkleszczone by³y w warstwê ka³u oddanego na pod³ogê,
grub¹ na centymetry. Wiêc po fekalnym ¿arciu przez
wszy, po fekalnej okupacji, po masakrze Powstania War-
szawskiego jako kulminacji dzia³añ Polski Podziemnej,
wychwyceniu starszyzny AK i wywózce swego ojca na
Sybir, jaki siê ma stosunek do spraw ludzkich, jak¹ mi-
³oæ dla marmuru, etyki, anio³a?
¯adn¹. Ostatnim faktem wojskowym w Polsce by³ Jaru-

zelski, który ogl¹da³ na w³asne oczy, jak mu rodziców
zamêczono pod ko³em polarnym, co go sk³oni³o do
uwierzenia w fekalnoæ. Cz³owiek kiszk¹ stolcow¹, war-
toæ mierzona w kilogramach. Ile wa¿y dusza, i gdzie siê
mieci? Maj¹ obrzydliwe twarze ci faktorzy w³adzy, ale
my nawet tego nie widzimy. Jak móg³ w¹sik Hitlera, jak
mog³y dzioby Stalina wydawaæ siê przystojne, ba, bu-
dziæ zakochania? Nerwowy erotyzm kobiet, sza³ podnie-
Uk¹szenie 17
cenia, kolektywn¹ histeriê? Czarne okulary Jaruzelskie-

go i jego miêkkie, egotyczne usta, a mówi³o siê: jak on
piêknie po polsku siê wyra¿a... Bo tak¿e, po tylu latach
negacji okupacyjnej, po takiej pogardzie i takim nie-
szczêciu, potrzeba afirmacji. Potrzeba powiedzenia ja-
snego tak, zamiast konspiracyjnego nie. Tak to tak,
niech to siê skoñczy, tak wobec nowej w³adzy, bo lon-
dyñska jest stara, ta co wyciê³a m³odzie¿ w Warszawie,
podczas gdy komunici dali pokaz spokojnej si³y, stoj¹c
po drugiej stronie p³askononej rzeki i czekaj¹c, a¿ m³o-
dzie¿ siê w gruzowisku wypali. Z dymem po¿arów. Na
pohybel. Imponuj¹ce, a przynajmniej: jedynie realne.
Zamknijmy wewnêtrzne oczy i ¿yjmy w realnoci, póki
¿ycie przed nami.
Byli m³odzi, bardzo. Nawet piêknoduchy do komunizmu

przysz³y, zw³aszcza piêknoduchy. Bo myl¹ce. Hertz,
Andrzejewski, Kott, bracia Brandysowie, by nie wymie-
niaæ katalogu. Potem siê przekonali raz jeszcze, ale to
wtedy gdy sta³o siê ³adniej, dobrotliwiej, gdy pootwiera-
³y siê granice, i powyje¿d¿ali do Pary¿a, Maisons-Laffitte,
i kupowali sobie sztruksy i samochody. Pok¹sani? W¹¿
afirmowa³. Nawet wobec Warszawskiego Powstania je-
stemy wewnêtrznie rozdarci. Z jednej strony: có¿ za
ohydna masakra, co za niepotrzebne wytrzebienie, co za
patetyczna bezradnoæ, có¿ za unicto¿enie najlepszej
m³odoci! Z drugiej strony: bez tylu bezmylnych
nadrzêdnych porywów nie by³oby narodu, nie by³oby
klamer spinaj¹cych bohaterstwem i groz¹, nie by³oby ³ez
i duszy, nie by³oby Polaków.
18 Zau³ek pokory
To samo czujemy wobec Napoleona Bonaparte. I do

ksiêcia Pepi, co siê utopi³ marsza³kiem Francji. A co
trzeba by³o? Przecie¿ mafiozo nas oszuka³, okpi³, wy-
bra³ m³odzie¿ i poszed³ j¹ przetraciæ w moskiewskie
niegi. Tak. No, ale poszed³, a my poród naszych dra-
pie¿nych wrogów Rosjê namierzylimy jako drapie¿cê
numer jeden. Bo tu, tam i wszêdzie stale rozdwojeni,
niechêtnie na przyk³ad przyznajemy, ¿e to ostatni król
Polski, osadzony przez Rosjê na warszawskim tronie,
podpisa³ koñcowy akt abdykacji Rzeczypospolitej. I nie
wolimy o nim pamiêtaæ, umalowanej kukle w Marmuro-
wym peterburskim pa³acu, figurantem przy imperialnym
dworze, ale królem Stasiem, co wybudowa³ £azienki
i by³ ministrem kultury, i to tak wdziêcznym, ¿e go na-
wet porywacz odprowadzi³ do domu po uprowadzeniu.
No wiêc Bonaparte, bonapartyzm, Legia. Nam poka¿e

Bonaparte. Sire. Pani Walewska. Su³kowski adiutant.
Somosierra i Berezyna. To samo, w rozdwojeniu
masakry. Dobre to, czy z³e? A gdyby siê okaza³o, ¿e na-
sza dobra tradycja na samym le siê opiera? Na fatal-
nych obiorach kandydatów na króla (Henryk Walezy
uciekaj¹cy przez kopny nieg do Pary¿a z klejnotami ko-
ronnymi za pazuch¹, po pó³ roku panowania, tylko pod
Owiêcimiem na chwileczkê przez dobrodusznego staro-
stê zatrzymany), Wazowie szwedzcy prowadz¹cy
szwedzkie wojny, i utwierdzaj¹cy jezuitów w Warsza-
wie, co skutecznie uniemo¿liwi³o (nowa krwawa prakty-
ka) uniê z powstaj¹c¹ Ukrain¹, prawos³awn¹ i niepewn¹
swego. Czy to miech bierze, gdy czytam, jak to posel-
Uk¹szenie 19
stwo polskie na zbrodniczy dwór francuski po ³acinie ¿¹-

da od (w rzezi sk¹panych) tamtejszych katolików tole-
rancji wobec innowierców we Francji, gdzie kuszony
tronem Rzeczypospolitej Henryczek Walezy w³anie
dokona³ Nocy wiêtego Bart³omieja, by przy okazji lu-
bu rozpustnej siostry odebraæ m³od¹ ¿onkê kar³owi
Condé, jednemu z protestanckich wielmo¿y? I jak to gu-
bili rozmylnie z³ote podkowy panowie polscy, z turecka
ubrani, z tatarska postrzy¿eni, na arabskich swych bach-
matach harcuj¹cy przez zamiard³e ulice Pary¿a, miasta
nie wiate³, ale ciemnoci? Nie, nie chce siê miaæ.
W spiêtrzeniu tych polskich naiwnoci jest rys wzrusza-
j¹cy. Rozdwojenie.
A bezwstydne wyprawy magnatów naszych, wielkopan-

ków ruskich, na Moskwê, pod fa³szywym pretekstem
wspierania zbieg³ego mniszka, Griszki Otriepiewa, na
tron carski, ¿e niby by³ on niedor¿niêtym synem Iwana
Gronego, czyli ¿e jemu siê to ko³pak Monomacha nale-
¿a³? W³¹cznie z oddaniem mu w ma³¿eñstwo Maryny
Mniszech, nienasyconej ¿¹dz¹ w³adzy tak, ¿e trzech ko-
lejnych Samozwañców przytuli dos³ownie do ³ona, za-
nim j¹ pod lodem utopi¹, niby wciek³¹ sukê? A tragicz-
na wyprawa pod Wiedeñ, by ratowaæ wrogie austriackie
imperium przed dobrze nam znanymi Turkami, którzy
niebawem pamiêæ Rzeczypospolitej jedyni zachowaj¹,
nie uznaj¹c jej upadku i rozerwania? O, wystarczy³o, ¿e
Jan Sobieski siê pokaza³. Husaria przedrepta³a po polu,
wojska su³tañskie pierzch³y. Za Polacy wrócili do do-
mu, niczego nie chc¹c w zamian. Wprawna i syfilityczna
20 Zau³ek pokory
¿ona Sobieskiego, Marysieñka, marzy³a, by Janeczek

z³o¿y³ koronê, i by mogli siê przenieæ jako kurtyzani do
osza³amiaj¹cego Wersalu, gdzie maniak totalitarny (król
S³oñce) Ludwik XIV opanowa³ sw¹ arystokracjê, i sk¹d
wyniszcza³ swój naród podatkami na swe nieustanne
(o nic) wojny. Co zosta³o nam z tego w pamiêci, jaki wy-
ró¿nik? Rozdwojenie na chlubê z ³aciny, i czuprynê £a-
szczow¹, kontusz, pas s³ucki, szafran, husarskie skrzy-
d³a, panie dzieju, i na cinaj¹ce krew w ¿y³ach mrowie
poczucia aktów naszej nieznonoci, by nie nazwaæ ich
grz¹sk¹ lepot¹ polityczn¹?
Tak, rozdwojeni. Polska wolnoæ le¿a³a na niewolnej du-

chocie dziewiêciu dziesi¹tych spo³ecznoci, która to na-
wet nie wiedzia³a, ¿e s¹ Polakami. Gnój ch³opski, kur-
noæ chat, alkoholizm, brud, otêpienie, miertelnoæ
wszystko to prawda. Tyle, ¿e dla rozdwojonych ³adniej-
sze s¹ b³yskotki, a ci podnosz¹cy czerñ w³ociañsk¹ ja-
cy tacy niegustowni, przyb³otni, zanudzaj¹cy. Och, ja-
kie to szczêcie, gdy z rzadka co rozdziera siê w tym
obrazie. Tak rzadko, nigdy w³aciwie, ale jakie¿ to s³o-
neczko opromienia wspomnienie podpisuj¹cego siê von
czy de, Kociuszki powróconego z Ameryk (dobrze jest
sk¹d powracaæ), klêcz¹cego w sukmanie na krakow-
skim Rynku! Kosynierzy! Rac³awice! Ale w tak krótko
póniej, piêædziesi¹t lat (¿ywot jednego bogatego), rze
galicyjska, czyli g³owy szlachty kosami tymi samymi
poobrzynane, pokotem le¿¹ce na tarnowskim Rynku,
i za ka¿d¹ g³owê wyp³acane talary austriackie. Jak chêt-
nie, jak mciwie, jak organicznie r¿nêli w³ocianie! I raz
Uk¹szenie 21
jeszcze rozdwajamy siê w sobie. Myl¹c o ziemistej twa-

rzy Jakuba Szeli, naczelnika r¿n¹cych, we wzdryg prze-
ra¿enia, i co w rodzaju socjalnej afirmacji, w myl tego,
¿e Lucyfer czasem niesie wiat³o.
W ciemnociach wiat³o. To nie nas zaharapczy³y trzy

zawistne mocarstwa, to mymy nasz kraj wygnili i sko-
rumpowali, za pod³y grosz przegrali. Z zatrwo¿eniem
czyta siê relacje ambasadora Rosji Sieversa, za jak mi-
zerne sumy przekupywa³ w Rzplitej kogo chcia³, by g³o-
sowali panowie pos³owie, jak ¿¹da³a Katarzyna. A gdy
czyta siê wspomnienia podró¿ników po Polsce, angiel-
skich, francuskich czy niemieckich z tego okresu? Jak
wygl¹da gociniec, karczma, strawa, jak wygl¹da ¯yd,
i ch³op, w jakim b³ocku tonie Warszawa? Na b³ocku osa-
dzone w³oskie skorupy pa³aców z powybijanymi okna-
mi, zamieszkane tylko podczas elekcji czy sejmów zry-
wanych o byle co. Jedno s³owo, parê rubli czy dukatów.
Jeden z pierwszych sejmów, na których zosta³ wybrany,
zerwa³ kto? Stanis³aw August Poniatowski, przysz³y król
Polski.
Rozdwojenie na szko³ê historiografów krakowskich,

którzy w ch³oszcz¹cych i zatrwo¿onych, i racjonalnych
tomach owo opisali, oraz krzyk na nich, ¿e s¹ w³anie
krakowianami, bo okupacja duchowa naszego kraju
przebiega te¿ przez pohañbienie uczuæ unitarnych, poni-
¿enie krytycznoci, jak i przez wstyd, ¿e siê jest Pola-
kiem; oraz na heroiczn¹ szko³ê podnosicieli ducha,
którzy w swych klaustrofobiach widz¹ mê¿ne piêkno,
22 Zau³ek pokory
bohaterski katolicyzm, mi³oæ rycersk¹ dla kobiet i Oj-

czyzny. Jakim pisarzem by³ Sienkiewicz? Rozdwojonym
na to, ¿e poprzez jego Trylogiê przebiega jañ brokato-
wej materii mieni¹cej siê z³otem, opilstwem, szlachec-
twem, wiktoriami, w klêsce wiktoriami, i pominiêcie,
sk³amanie, podszewkê opaczn¹ tej¿e materii, bo gdyby
j¹ wypraæ i rozp³aszczyæ, wynik³by z jej splotów tren
mierci, wizerunek upiora, jako ¿e nie le¿a³o w jej osno-
wie ¿ywe cia³o, tylko truch³o Bogoojczyzny, rozkrojone
na literaturê i popió³.
I diament. To nieprosta rozprawa, jak siê oni, zdolni pi-

sarze, zachowywali po wojnie, jak pisali podrêczniki
socrealnoci, jak schodzili z posadzek indywidualizmu
chrzecijañskiego à la Mounier za który przed wojn¹
dostawali dla najm³odszego zdolnego, a piszê tu o An-
drzejewskim, nagrody by s³u¿yæ fadiejewskiej wizji
policyjnego realizmu, czyli k³amania, biologicznej wi-
zji u¿ytecznoci politycznej dla Sprawy. Entuzjazm, ja-
ki salon ogarn¹³ na zjedzie literatów w Szczecinie
(1949), by³ nie do opanowania: tam Fadiejew wywiód³
z trybuny dyrektywê dla podleg³ych kolegów, a potem
siê powiesi³.
A potem, gdy siê odmieni³o w Polsce siê odmienia nie-

odmiennie ma³omylnie by³o spisywaæ Herbertowi
oskar¿enie na tych, co siê popieszyli ze s³u¿eniem, bo
wystarczy³o przeczekaæ. Podczas kiedy nic nie wydawa-
³o siê do przeczekania, monolit nie do pokonania, próby
opierania siê wygl¹da³y dziecinnie. Mnie samemu siê
Uk¹szenie 23
wydawa³o, ¿e do mierci bêdê ¿y³ w wiecie rozdwojo-

nym, w jani rozszczepionej, a chytrze kolaboruj¹cej,
i w rozdarciu na Wschód i Zachód, zgrzebnoæ i cywili-
zacjê. I mia³ko Mro¿kowi pisaæ z Meksyku o hanieb-
nym wydwiêku (sensie, znaczeniu) Popio³u i dia-
mentu, ¿e niby le¿y w haniebnej mierci pogrobowców
AK na mietniku historii, ledwo stragizowanej przez An-
drzejewskiego. Có¿, kiedy celuj¹ Herbert i Mro¿ek kul¹
w dziurê: etyczn¹ kul¹ w brak sêka w p³ocie, kul¹ potê-
pienia w pust¹ ciemn¹ noc. Rzecz zaistnia³a Popió³
i diament nie tylko przez wydwiêk, i dalej istnieje
w ogóle nie przez wydwiêk, ale przez prozê sam¹, kli-
mat, woñ czy smród tego czasu, przyczepnoæ opisów,
przez biologizm w³anie, jakby literatura by³a cia³em.
Wiêcej siê z tego dowiesz, wiêcej siê poprzez tê obycza-
jowoæ literack¹, te ówczesnoci manier, stany ducha,
psychopatologiê dowiesz o epoce, ni¿ poprzez teatralnie
trafniejszy odczyt ról i postaci.
To tak jak u To³stoja nie dowiesz siê, w koñcu s¹¿nis-

tego, rozrywaj¹cego ksi¹¿kê eseju o Napoleonie (Woj-
na i Pokój), niczego o Cesarzu, mimo setek stron mu
powiêconych, a wszystkiego o wiecie o klimacie
i gêstwie i gecie wiata, w którym hrabia Lew pisa³. On
te¿ nie by³ wolny od narzuconych sobie imbecylizmów,
skoro tkwi³y one w inteligenckim powietrzu: niewiara
w wa¿noæ jednostki (a i tak wy³¹cznie jednostka Woj-
nê i Pokój pisa³a), ch³opomania (To³stoj chodzi³ w ru-
baszce, za to jedwabnej), pacyfizm (ca³emu wiatu hra-
bia Lew gotów by³ wydaæ wojnê o ten pacyfizm).
24 Zau³ek pokory
Chcesz wiedzieæ, jak by³o po wojnie w Polsce myl¹cej

a ambitnej, szlacheckiej, os³abionej wielokrotnym upu-
stem krwi, m³odej, chc¹cej istnieæ? Jest to w Popiele
i diamencie w materii s³ów samych, i w ksi¹¿kach za-
strachanych, bardziej zajêczych, bardziej ku os³onieniu
siê pisanych, bo jednak rozdwaja³ je Dajmon (demon)
samego pisania, jak we W³adzy Konwickiego.
Jej egzemplarz sta³ na pó³ce biblioteki mojego ojca od

6. VI 54, z dedykacj¹: Tow. Miros³awowi ¯u³awskiemu
z szacunkiem. No w³anie. Byli towarzyszami. Stowa-
rzyszyli siê na gruncie, na którym nawet wa¿niejsi towa-
rzysze czuli siê niepewnie, czasem bezradnie, jak ch³op na
parkiecie, czy raczej parkiet pod ch³opem. Tylko Borejsza
umia³ siê z nimi, ma³ymi, dogadywaæ, powodowaæ nimi
i czyniæ ich uczynnymi. Po jego mierci, i mierci Borow-
skiego (g³owa w piecyk gazowy), politrucy stali siê mniej
w³adni, bo mniej wierz¹cy w uk¹szenie diamatem. Sokor-
ski, ¯ó³kiewski, Kuryluk byli karze³kami. Kruczkowski
wierzy³ w siebie, a Putrament by³ grafomanem, jak zre-
szt¹ te¿ i tamci. Przez wadê ma³ego talentu rz¹dz¹cy siê
uszczuplali, i zrównywali niejako z tymi, którzy swój ta-
lent uszczuplili dla potrzeb diamatu. Nigdy jednak jad
ugryzienia nie prze¿ar³ ich wewnêtrznej wiedzy: Andrze-
jewski zemdla³ po raporcie Chruszczowa, jak gdyby mu
Diabe³ (Lucyfer) palcem wskaza³, ¿e o zbrodniach komu-
nizmu obaj wiedzieli przez ca³y czas.
Bo wiedzieli ca³y czas. Tego rozszczepienia s³abej natu-

ry ludzkiej nijak nie wyt³umaczysz, nie usprawiedliwisz,
Uk¹szenie 25
nie oplujesz. Humus tworzy siê, pulchnieje, rozmna¿aj¹

siê w humusie bakterie i robaki, i korzenie ³adnych m¹-
drych kwiatów. Bez humusu jest ska³a, ziemia ja³owa, na
niej mo¿na siê oczywicie krystalicznie zaczepiæ, i prze-
trwaæ czyst¹ jasn¹ drobink¹ do mierci tej samej. A dla
wszystkich rych³ej, zawsze rych³ej. Lepiej, czy nie le-
piej, mo¿e jak Iwaszkiewicz mieæ Stawisko, dygni-
tarstwo, oficjalnoæ (w tym te¿ nieoficjaln¹), daæ siê
w chwili senilnej b³azenady po³o¿yæ do trumny w górni-
czym mundurze, bo rz¹dc¹ Polski akurat jest sekretarz
ze l¹ska, ale pisaæ, wydawaæ i drukowaæ, propagowaæ
innych, czyli kulturê nawet zatrut¹ jadem uk¹szenia,
wy³apaæ, wy³gaæ, nili siê za ¿ycia okreliæ moralnym
bóstwem, takim w³anie kryszta³owo hardym?
Bóstwa umieraj¹ jedno za drugim, a wci¹¿ pogañscy bo-

gowie w tym pogañskim kraju bo¿kowie tolerancji,
wolnoci, k³amstwa, gniewu, p³ci i dziecinady wy³a¿¹
z krzaków graj¹c na syrinxach, wprowadzaj¹c w panikê
ujarzmionych, i kozio³kuj¹c z niewinnej radoci ¿ycia,
która jest cynizmem najg³êbszym, jaki znam, bo samo-
wiadomym. I ja to wolê, w tym sensie, ¿e to rozumiem le-
piej, bo skala mojego talentu nie jest skal¹ bezwzglêdne-
go zaprz¹tania sob¹, jak Gombrowiczowa czy Mi³oszowa,
tych dwu naszych w literaturze najcelniejszych autopro-
motorów.
Rozdwojenie w literaturze przebiega zygzakiem, choæ

czyst¹, rys¹ pomiêdzy konsumentem a destynatorem,
marmurem Wieszcza a szyldem znad zaszczanego p³otu.
26 Zau³ek pokory
A ruch, dialektyczny ruch naszej uwagi biegunowo

oscyluje od jednego do drugiego i z powrotem, jako ¿e
skrajnie robi¹c co innego, skrajnie na odwyrtkê upozo-
wani, robi¹ oni to samo. S³u¿¹ diab³u nios¹cemu wiat³o
a to w bia³y dzieñ, a to w nocnym mroku. Mylê, ¿e uk¹-
szenie rozdwojenie mo¿e nast¹piæ, jak sowieckie
aresztowania, tylko w p³ochliwej godzinie miêdzy ciem-
noci¹ a wiat³em, gdzie o pi¹tej rano, gdy cz³owiek
czuje siê najmiêkszy, najs³abszy, gdy czuje siê nie wie-
dzieæ czym, zawsze czym, gdy ma bicie serca, gdy jest
samotny z w³asn¹ najmniejsz¹ kruchoci¹. Rozdwojenie
rozumiem, rozumiem, jak naga rêka mo¿e siê wyci¹gn¹æ
pod paszczê wê¿a, by zostaæ uk¹szon¹, gdy uk¹szenie
jest wybawieniem z godziny przestrachu.
Czy pope³niali, ci uk¹szeni, zbrodniê, gdy niby wampi-

ry zaczêli sami k¹saæ? Tak, tak, oczywicie. Nie, nie
grzech, bo grzech pope³nia siê wobec siebie samego,
a zbrodniê wobec nas. Zbrodniê k³amstwa lub pó³-praw-
dy, lub przeciw-prawdy, lub zamilczenia. Tymi jadami,
i rzemios³em stylu zatruwali nam dusze. Kontr-prawda
by³o jednym z ulubionych okreleñ mojego ojca, choæ nie
wobec oficjalnoci komunizmu, do którego tak rych³o
i tak gorliwie siê przypisa³: ledwo uciek³szy ze Lwowa do
Lublina, ju¿ og³osi³ wiernopoddañczy paszkwil na szes-
nastu ostatnich wojowników i polityków Polski
Podziemnej, chwyconych w pu³apkê i przewiezionych
zdradziecko do Moskwy, gdzie Niedwiadek-Okulicki,
szef AK (ojciec by³ zAK) i Delegat Rz¹du na kraj Jankow-
ski zamêczeni zostali w wiêzieniu. Pu¿aka, z PPS-u (oj-
Uk¹szenie 27
ciec by³ z PPS-u), zamêczono w polskim wiêzieniu parê

lat póniej. Pisz¹c, on ojciec nie wierzy³ w inn¹ pol-
skoæ, w inn¹ realnoæ, w inn¹ przysz³oæ, jeli przysz³oæ
byæ mia³a. Po³o¿y³ siê do ³ó¿ka z wrogiem.
To wszystko rozdwojenie i k¹sanie zawiera siln¹ ko-

notacjê seksualn¹. Seksualne by³y czarne okulary Cy-
bulskiego w Popiele i diamencie sfilmowanym, seksu-
alne jego anachroniczne d¿insy, seksualne ko³ysanie siê
na drzwiczkach w klozecie, seksualne do nieprzyzwoito-
ci jego usta. Seksualny stosunek do jastrzêbiego Pawli-
kowskiego, dandysa i wychowawcy pokolenia kurewek
warszawskich. Seksualna jest m³odoæ. Seksualna jest
religia na przyk³ad katolicka w której odmowa se-
ksualnoci, luby czystoci mog¹ prowadziæ do rozj¹-
trzenia tematu, za w okresach wzglêdnego spokoju po-
litycznego, do wy³¹cznego skupienia siê na sprawach
udrêczonej p³ci. Seksualne s¹ opisy rozkoszy mistycz-
nych w objêciach Ukrzy¿owanego. Seksualne i krwawe
s¹ wizje mistyków p³acz¹cych czerwonymi ³zami przy
modlitwie. Seksualne i fekalne s¹ obyczaje w³adców ko-
munistycznych, faszystowskich w³adców, w³adców. Se-
ksualna by³a arcykap³anka kazamatów, przes³uchañ
i fingowanych procesów, towarzyszka Brystygier, zwana
ezoterycznie (nocnie) Lun¹. Luna wziê³a pod skrzyd³o,
ramiê, udo, cieñ, potencjê mojego ojca, wys³a³a go
w lepszy inny wiat Pary¿, Zachód.
Przedtem by³ anio³em. Z Lublina, w mundurze nowej ar-

mii, pojecha³ na front pisaæ sprawozdania do Rzeczy-
28 Zau³ek pokory
pospolitej Borejszy i wszed³ z armi¹ do Berlina. Jego

i Osmañczyka który z pederastów Iwaszkiewicz na-
zwa³ anio³ami. Byli m³odzi, wysmukli, przystojni i aro-
ganccy. O przewrotnoci w wyniku uk¹szenia histori¹!
Gros z nich, pisz¹cych, by³o anio³ami upad³ymi. Gros
z nich by³o m³odymi, bo czy kto kiedy widzia³ anio³a
starego? W raju w¹¿ pok¹sa³ m³odych, podaj¹c im jab³-
ko diamatu. Nie mo¿na sobie wyobraziæ Adama i Ewy
starymi. O przewrotnoci te¿, przewrotnoci samej, bo ci
anio³owie zawierzyli plebsowi, anio³owie przyjêli, ¿e
dno spo³eczne jest jego wierzchem, mu³ b³êkitem, ¿e ro-
balowi nale¿y siê w³adza z tytu³u koñca dziejów, jako
ostatniemu, czyli pierwszemu (na pocz¹tku by³ robak,
podaje Biblia Polska)! ¯e teoria walki klas jest nauk¹,
materializm oczywistoci¹, ¿e ostatnia pieczêæ pêk³a nad
wiatem.
To przewrócenie do góry nogami wydawa³o siê nie

tylko rewolucyjne, wydawa³o siê patentowane, wydawa-
³o siê nowe. Czaruj¹ce s³owo. Nowa Kultura, Nowe Dro-
gi, Nowa Huta, nowomowa. Bêd¹c w tej nowoci, afir-
muj¹c nowoæ, uk¹szony znajdowa³ siê w awangardzie.
Który z urzeczonych nie chcia³by byæ w awangardzie?
Przepe³nia³o ich to do staroci pogard¹, doktrynerstwem
(Woroszylski, Kott, Hertz) arogancj¹. Drug¹ po³owê za-
milczali. Ja siê nigdy od swojego ojca, nigdy niczego
z tego nie dowiedzia³em. Musia³em odszukiwaæ, domy-
laæ siê, spekulowaæ, wreszcie pojmowaæ sam. Gdy to
opowiedzia³em (Lity bór), zimna wciek³oæ ciê³a
twarz ojca. Zobaczy³em w niej wtedy tego (jego) drugie-
Uk¹szenie 29
go. Pierwsza twarz by³a twarz¹ uk¹szon¹, licem m³ode-

go anio³a. Druga obliczem anio³a upad³ego, które nie
chce siebie, w lustrze kartki zapisanej, zobaczyæ.
Ojciec umar³, nim o tej drugiej twarzy zaczêto pisaæ. Nie

spotka³a go kara. Zreszt¹: jaka? I kto niby mia³ j¹ wy-
znaczaæ? Za karê krañcow¹ (skoro nie uwa¿am, ¿ebymy
mieli prawo do umiercania za karê: je¿eli uwa¿amy, ¿e
nie nale¿y zabijaæ, to nie wolno zabijaæ nawet zabijaj¹-
cego) poczytujê brak nadziei. Gdy siê na pewno wie, ¿e
nadziei nie ma, kar¹ nie jest zachorowanie na AIDS, ka-
r¹ jest wiedza, ¿e siê z tego nie wyjdzie. Ostatnie dzie-
siêciolecia ojca wykaza³y, tak, karê: by³ bardzo samotny.
Ale natomiast nie spowiada³ siê, nie t³umaczy³. Pry-
musem nie chcia³ byæ nigdy, jak Brandys czy Konwicki.
Ci siê wci¹¿ czêsto gêsto t³umacz¹, bez ustanku. Bo s¹
religijni, potrzebuj¹ spowiedzi i rozgrzeszeñ, jak nie-
gdy wiary. Ojciec wiary zachowa³ swoje, w rozdwoje-
niu, obie: wiarê w przynale¿noæ do europejskiej cywili-
zacji, i wiarê w nieuchronnoæ zmiennych porz¹dków.
Jak ³¹czy³ tradycje tej rodziny tego rodu z coraz go-
rzej przebiegaj¹c¹ s³u¿b¹ u parobków wywindowanych
na krwawy i prymitywny stolec? Narastaj¹cym zamkniê-
ciem siê w sobie: im i tak tylko przez chwilê i tylko tro-
chê by³y potrzebne gniewne, pyszne i m³ode anio³y. Gdy
sami mieli siê wykreliæ, s³u¿bê pozostawili pónej rasie
s³ugusów, brzydkiej, skorumpowanej. Nastêpowa³ okre-
sowy nabór, przype³za³y drugorzêdne poczwary, Za³u-
scy, Brylle, Lenarty. Drozdowscy, Lisieckie. Anio³y siê
pourywa³y, a mo¿e nigdy nie by³y anio³ami?
30 Zau³ek pokory
Ówczesne upad³e anio³y by³y anio³ami, bo upad³y. Le-

c¹c swym osza³amiaj¹cym, zaciemniaj¹cym lotem, kie-
dy to widzisz i s³yszysz trzepot i szum piór, sam pêd,
prêdkoæ i si³a spadania g³usz¹ ci mózg, i utêtniaj¹ krew
do rozpuku serca i mózgu, sam nie wiesz, ¿e lot od
pierwszego oderwania siê od gruntu by³ upadaniem,
i sam nie wiesz, ¿e upadaj¹c stajesz siê Diab³em. Spalasz
siê, spadaj¹c, wiat³o, jakie krzesisz, jest siark¹, od
której p³oniesz niby pochodnia, ¿agiew, zapa³eczka. To-
te¿ ojciec przepali³ (spiek³) w sobie swój talent. Dojcie,
rozbicie o skok, lata ambasadzkich milczeñ, urzêdniczej
ponuroci. By³ przystojny (jak¿e inaczej by³by anio-
³em?), pañski, uchodzi³ za szorstkiego. Latami siê do
siebie nie odzywalimy, ja do niego tak¹ mia³em preten-
sjê o komunizm i zdradê milczenia. On do mnie, ¿e rêki
syn piórem na ojca nie ma podnosiæ. Zaczêlimy po-
³apywaæ siê w tym dopiero na staroæ, jego i moj¹. Sko-
ro najusilniej nie znoszê karania, wiem, ¿e ka¿dy czyn,
ka¿da myl, ka¿de uchybienie niesie w sobie cenê sw¹
w³asn¹. Cenê odmiany, cenê (maksymaln¹) brzydoty. Za
to ka¿dy gest, ka¿de s³owo, ka¿de uczucie nazwaæ mo¿-
na imieniem bo¿ka czy boginki, za oni maj¹ swoje hi-
storie, przypad³oci, charakter. £atwo siê w tym, a nie
trudno rozeznaæ. Pod warunkiem jednak, ¿eby siê nie
oddawaæ na pastwê ¿adnej kolektywnej w³adzy. Nie, nie
nale¿y byæ religijnym, ani diab³em, ani anio³em. Nie da-
waæ wiary drzewu poznania, drzewu bia³ego i czarnego,
w ¿adnym manicheizmie. Nic i nigdy wówczas, w¹¿ na-
wet, nie uk¹si ciê w ¿adnym raju.
Uk¹szenie 31
Nie afirmowaæ, nie akceptowaæ. Rozumieæ, nie ma zna-

czyæ, ¿e siê zgadzasz. Ludzi deklaruj¹cych siê jako wie-
rz¹cych mogê oceniaæ tylko wedle przyleg³oci ich czy-
nów do ich katechezy. Jeli twój kodeks mówi: nie rób
bliniemu swemu, co tobie niemi³o, trzymaj siê tego.
Trzymaj siê jak najcilej tego, w co wierzysz, ¿e wie-
rzysz. Inaczej nie, wcale. Przecie¿ komunistycznym
kanonem by³y, w mowie, do koñca równoæ, wolnoæ,
braterstwo, uszlachcenie uciemiê¿onych, szczêcie i ra-
doæ. Pierwsze rozdwojenie mojego ojca na wiedzê
i w³adzê pozbawi³o go w³asnej twarzy, a ta co póniej
wyziera³a niekiedy spod dobrodusznej pogody, by³a
zarówno k¹sz¹ca, jak i pok¹sana, zaiste diabelska. Nie
zapomnij, ¿e zezw³ok Maniego, a raczej jego skóra wy-
pchana trocinami, zawis³ na murach obleganego miasta.
2
wiêty Andrzej
Krzaczasty
D
ruga rzymska nazwa, ta wyznaczaj¹ca kraniec
miasta, pocz¹tek pól. Koció³ sta³ u brzegu cha-
szczy, dalej by³a wie. Moja matka by³a bardzo
wiejska, skryta, uszczypliwa. Mia³a z³y charakter, nie
sprawia³a chêtnie przyjemnoci. Nie zajmowa³o j¹, jak¹
pamiêæ po sobie zostawi. Zostawi³a puste szuflady, zni-
szczy³a przed mierci¹ wszelkie listy, dokumenty, wistki.
Za ¿ycia klasyfikowa³a ludzi wedle podzia³u lubi mnie,
nie lubi mnie, czyli nie lubiê go. Opêdza³a siê od znajo-
mych, w telefonie niezmiennie mówi³a, jak jest chora. Le-
czono j¹ nie na to, co trzeba, wszczepiono w ni¹ bateryjkê
do podtrzymywania bicia serca. Bateryjka by³a obliczona
na przetrwanie w jej ciele kilku lat, przetrwa³a kilkana-
cie. Bo serce mojej matki by³o tak zatwardzia³e, ¿e nie po-
budza³o sw¹ s³aboci¹ aparaciku do dzia³ania. Bateryjka
tkwi³a w niej i milcza³a. Matka podawa³a lekarzom fa³szy-
we symptomy, by narzuciæ sw¹ wolê. Na lotnisku wyci¹-
ga³a legitymacjê co do baterii, i tryumfalnie j¹ pokazywa-
³a celnikom. By³a Murzynem z za³ogi conradowskiego
Narcyza, obezw³adniaj¹cym statek sw¹ s³aboci¹. Jej
w³adza by³a podstêpna i bardzo ciemna. W tej ciemnoci
chorowa³a, mylê, przeczuwaj¹c czujnym instynktem, ¿e
jej przedstawienie nie jest we w³aciwej sztuce. Otwiera³a
36 Zau³ek pokory
okna, wietrzy³a siê: niedotleniona. Sprawdza³a mózg

krzy¿ówkami, przepytywa³a siê z dat i numerów telefo-
nów, nie umia³a zsyntetyzowaæ dlaczego. Kobiety rzadko
syntetyzuj¹, wieniaczki prawie nigdy. Od miêkkiego wy-
legiwania siê mia³a zwyrodnia³e krêgi szyjne, na têtnicach
siê zacisnê³y, mózg jej, charakter by³y niedokrwione,
anormalne. ¯y³a w wiecie fikcji raczej ponurej, i ju¿ nig-
dy siê nie mia³a. Umar³a zasypiaj¹c. Przedtem przesz³a
kilka chwil obudzenia, tylko kilka, ze zwierzêcym wyra-
zem oczu zielonych, kr¹g³ych i szklanych. Ju¿ niczego nie
wiedzia³a, tylko by nie by³o tak, jak jest. Ca³e ¿ycie tak
uwa¿a³a. Jej matka, nauczycielka wiejska, zostawi³a po
sobie kilkusetstronicowe memuary, w których nie ma jed-
nego s³owa prawdy. Wykolorowa³a je sama wschodami
s³oñca, wykolorowa³a w nich wklejone zdjêcia, przecie¿
nawet piece w swym podlwowskim domu pomalowa³a na
srebrno.
Na tym zdjêciu moja matka ma skórkowe rêkawiczki.

Pamiêtam je, ich pó³liski dotyk, be¿owy kolor i zapach.
Moja matka ma na zdjêciu trzydzieci piêæ lat, ale wy-
gl¹da m³odziej, i jest ³adna. Trzyma mnie na kolanach,
twarz ma przechylon¹ ku mojej podniesionej, i patrzy
z umiechem na mnie. Jestemy w parku. Zdjêcie jest
pozowane. Matka ma jasnoblond w³osy, podczas gdy tak
naprawdê by³a cygañsk¹ brunetk¹. Ubrany jestem w ma-
rynareczkê ze z³otymi guzikami, nie pamiêtam, czerwo-
n¹ czy b³êkitn¹. W³osy mam zlizane w przedzia³ek i te¿
siê umiecham. We w³osy matka mi wpiê³a swoj¹ spin-
kê, by nie opada³y mi po boku na twarz. Jestem ³adnym
wiêty Andrzej Krzaczasty 37
ch³opczykiem, zdjêto mi okulary, by na zdjêciu nie wy-

sz³o, ¿e lewym okiem zezujê. Wydosta³em siê z wojny
z tym przetr¹conym okiem, rodzice w Pary¿u przytyli
i odm³odnieli. Matka czêsto tañczy³a, czego nie umia³em
znieæ, bo ze strachów wojennych przywyk³em by³ do
lepienia siê do niej. Moja m³odsza siostra umar³a, maj¹c
parê miesiêcy, bardziej przez ¿ycie okupacyjne, które
by³o w tak wielkiej mierze mierci¹, ni¿ z zimna czy g³o-
du. Do Francji (zdjêcie by³o robione do gazety emigra-
cyjnej: Matka Polka i polskie dziecko, oboje nowi, ofi-
cjalni, ³adniutcy) mia³a dojechaæ moja wiejska babka,
matka mojej matki, któr¹ bydlêcym wagonem wywie-
ziono ze Lwowa do Polski ju¿ ludowej, a tê mój ojciec
reprezentowa³ w ambasadzkim sk³adzie upolitycznio-
nych urzêdników. Póniej Irena Krzywicka, z któr¹
(która z nim) romansowa³, napisa³a, ¿e bardzo im poli-
truczy³. Nie powiedzia³ te¿ s³owa, gdy babka zaczê³a
mnie nêkaæ ci¹ganiem do kocio³a. Msze wywo³ywa³y
u mnie dusznoci. Kazano mi zostaæ ministrantem: by-
³em drobny i chorowity, i przenoszenie msza³u z jednej
strony o³tarza na drug¹ sprawia³o mi du¿o k³opotu. Nig-
dy nie pamiêta³em kolejnoci dzwonieñ ciê¿kimi ¿eliw-
nymi dzwonkami (chyba omioma), i ile razy. Zapiewy,
szaty, k³anianie siê ksiêdzowe, mirra, klêkanie, wstawa-
nie, mamrotanie, ca³e to magiczne hokus-pokusowanie
przy o³tarzu, z wielk¹ pewnoci¹ siebie odcelebrowywa-
ne, jakby po to by daæ znaæ o poufa³ej za¿y³oci kap³ana
z jego szefem, którego nie ma, wp³ywa³y na mnie do
histerii mdl¹co. Znienawidzi³em mszê, i znienawidzi-
³em babciê. Szanta¿ jej polega³ na tym, ¿e po koció³ku
38 Zau³ek pokory
zabiera³a mnie do kina. Pamiêtam pierwszy film, na jaki

mnie wziê³a. By³ z Fernandelem, takim komikiem fran-
cuskim wówczas lubianym, o koñskiej twarzy i marsyl-
skim akcencie. Film by³ o tym, jak Fernandel nie pa-
miêtam w jaki sposób przeniesiony zosta³ z naszych
czasów w epokê Franciszka I. Pamiêtam, jak w trakcie
jakiej walki na jakim ringu z jakim szermierzem, Fer-
nandel wyj¹³ z zanadrza zapalniczkê i j¹ zapali³, co obe-
zw³adni³o przytomnych ze strachu. Ów pierwszy film po
okupacji te¿ by³ historyczny.
Do krzaków jest cywilizacja, miasto, sztuka, historia, od

krzaków jest pole, wie, Rosja. Rosja to gigantyczna wsio-
woæ, niewolnictwo rolne spuszczone z ³añcucha na
króciusieñko, od uw³aszczenia w 1863 do wyganiêcia
wojny domowej, z masakrami pierwszej wiatowej i rewo-
lucji: jakie szeædziesi¹t lat. Mimo ¿e to ch³opi wyr¿nêli
panów i pokonali g³ównie Bia³ych, Czerwoni za g³ów-
ny cel mieli wojnê ze wsi¹. G³odami, mordami, zsy³kami,
ko³chozami wreszcie wojnê tê wygrali, ale ziemia okrut-
nie siê na nich pomci³a: zasiali j¹, zja³owili niestworzo-
nym huraganem rozmno¿onego ¿elastwa, plugawej che-
mii, atomowego jadu. Pokolenia dzieci o dwu g³owach,
kar³ów skrofulicznych, powykrêcanych cia³, wymó¿d¿o-
nych debili, zamieszkuj¹ sowieck¹ Rosjê. Natura zawsze
bêdzie mia³a ostatnie s³owo, nawet spod strychulca. Jed-
nego Sowietom nie uda³o siê wyci¹æ: lasów. Ziemia ma
dwa p³uca, którymi oddychamy: Rosjê i Brazyliê. Kapita-
listyczna Brazylia idzie z dymem, tajgê póki co uchroni³a
inepcja komunistycznych planifikatorów.
Postawili na kamieñ i ¿elazo, na m³ot (sierp by³ atrap¹),

stal, samolot do nik¹d, tote¿ nie mieli co jeæ. Wydaj¹c
wojnê wsi, wydali wojnê kobiecoci, bo sama przyroda
jest kobieca, to kobieta podpatrzy³a rytm p³odów, cykle
kwitnienia: by³a siedz¹ca, ciê¿arna, nie mog³a siê cigaæ
z ³ownymi mê¿czyznami. Kobieta mia³a nos przy ziemi.
Powsta³ cud rolnictwa. Tote¿ pierwszym bogiem rolnych
krajów zosta³a Bogini Matka, a kobiety przejê³y w³adzê
od w³óczêgów z dzidami. W sowieckiej Rosji kobiety,
wypotwornia³e prac¹, by³y mê¿czyznami, i zamiata³y
perony. Tradycja pogardy dla nich mia³a szerokie bramy
wejciowe: ju¿ Iwan Grony wypuszcza³ je nago na pod-
wórzec, niby kury, i szy³ do nich z ³uku. Beria z ulicy
wy³uskiwa³ przechodz¹c¹ dziewczynê i czyni³ z niej sw¹
kochankê. Potem zabija³.
Moja uparta, wiejska babka uciek³a z domu rodziciel-

skiego, gdy mia³a dziesiêæ lat. Ojciec jej piastowa³ wy-
soki urz¹d galicyjskiego dró¿nika. Stacja by³a maleñka,
wsie wokó³ wyludnione, bo ziemia p³ona. Stamt¹d naj-
wiêksza posz³a emigracja do USA. Babka mia³a rozlicz-
ne rodzeñstwo, i by³a najm³odsza, i wiedzia³a, ¿e nic
z niej nie bêdzie, ¿e na ni¹ nie nastarcz¹. Pieszo dosz³a
do parafii, i zaci¹gnê³a siê do ksiêdza na s³u¿¹c¹, w za-
mian za utrzymanie i naukê. Dosz³a do seminarium nau-
czycielskiego, i w Winnikach pod Lwowem przez trzy-
dzieci lat dyrektorowa³a w szkole. W poci¹gu pozna³a
marzycielskiego m³odzieñca, ³ysiej¹cego i bez grosza:
by³ aplikantem s¹dowym, i uwa¿a³ siê za nielubnego
syna ksiêcia Sapiehy. Umar³ na alkoholizm, na emerytu-
40 Zau³ek pokory
rê przeszed³szy w wieku trzydziestu paru lat. Ot, taki ¿y-

ciorys. Babcia kocha³a Koció³, i pañstwowoæ, a Bierut
znaczy³ dla niej tyle co Mocicki, bo te¿ by³ Prezyden-
tem. By³a endemiczn¹ endeczk¹, i to by siê te¿ zgadza³o.
Wie wykorzeniona, wie przeci¹gniêta do ma³omiasta
jest endecka, katolicka, rasistowska, jakby p³oty wci¹¿
sta³y wewn¹trz ludzi, zewn¹trz mieszkañ, pod blokami.
Wie katolicyzmu polskiego, wie zabobonna, neuraste-

niczna, fobiotwórcza, zakuta. W tym my, S³owianie, wy-
dajemy siê bliscy sobie: prawos³awie jest równie wiej-
skie, co nasz katolicyzm. Niestety przyjêlimy kato-
licyzm, niestety oni ortodoksjê. Nie otch³añ przestrzeñ
rosyjska nas dzieli, ale denominacje, które wyry³y bru-
zdê, rów, szczelinê nie do przekroczenia. Na tej granicy
stoimy my, Rosja siê nie koñczy. Rosja wyda³a wiêcej
mistyków ni¿ Polska. Mistycyzm rosyjski (Rozanow,
Bierdiajew, So³owiow) ³¹czy siê z wsiow¹ chrystyczno-
ci¹. U nas s¹ jeno Chrystusiki frasobliwe u zbiegu po-
lnych, pogañskich dróg. My wiêksz¹ kobiecoæ naszej
religii przyniesionej, zaszczepionej, udurnionej rozu-
miemy jeno jako p³odn¹ powtarzalnoæ zbiorów, ziemi,
roli: nigdy nie mielimy tendencji imperialnych, i roz-
snuwalimy jak niæ z wrzeciona wszelk¹ pokusê zaczep-
nych wojen, wiêc posunêlimy siê do utraty pañstwowo-
ci, przeciwni zarazem pokusie krzy¿ackiej, jak i ro-
syjskiej, podczas gdy Moskwê Trzecim Rzymem nazwa³
ju¿ mnich za Iwana Gronego. Caro-cesarskim, bo za
cara-modernizatora, Piotra I, carat podporz¹dkowa³ so-
bie swój Koció³ pañstwu, a hierarchów wiêtemu Syno-
dowi, który by³ urzêdem wydaj¹cym patenty, czego my-

my nawet nie próbowali. Nie bez kozery Katarzyna II,
Niemka z protestanckiego Stettina, sprowadzi³a z Fin-
landii (bo tam s¹) najwiêkszy kamieñ, by na owym co-
kole osadziæ pos¹g spi¿owego tyrana.
Jakim¿ kontrastem w tej materii religijno-polnej jest przy-

k³ad Stanów Zjednoczonych Ameryki! Purytañskie wy-
rzutki z barokowych religii tam przyjecha³y, uczepi³y siê
bezgruncia, brzegu puszczy, skrawka pla¿y, wypali³y po-
lanê, przetrwa³y. Obcy. Obcy opanowali kontynent w nie-
wiele czasu, Marsjanie. Wyciêli Indian, sprowadzili, dla
rozró¿nienia, obcych jeszcze bardziej: czarnych. Zaleli ile
mogli przyrodê brukiem i asfaltem. Na³o¿yli nañ sposób
bycia, rozrywania siê, ruchliwoci najzupe³niej samopêd-
ny, jakby ³apê po³o¿y³ z sieci¹ palców na glebie. Beto-
nowiska ³¹cz¹ce niekoñcz¹ce siê metropolie, a tam, gdzie
miast nie ma, trzeba uprawiaæ sporty wyczynowe! Strze-
laæ, porohy pokonywaæ tratwami, na deskach do prasowa-
nia ujarzmiaæ grzywacze! A jak nie, to przynajmniej bie-
gaæ w wyczynowym obuwiu. Ci obcy ludzie wytworzyli
cywilizacjê dzia³añ i dokonañ, których wzorzec opanuje
wiat. Tylko dwa ich procenty uprawiaj¹ ziemiê, dwa pro-
centy zmechanizowane i uzbrojone po zêby w chemikalia
i genetyczne mutanty. Jedyny zabobon, jaki miêdzy sob¹
ugruntowali, ma na imiê D¿izuus. Nie bardzo wiadomo,
o jak¹ figurê historyczn¹ czy histeryczn¹ im chodzi.
D¿izuus, hufnalami przybity do drewna, pe³ni tu rolê Bo-
ga. U nas trwa Matka Boska Polna, Zielna czy Kwietna, jej
to periodycznie oddajemy Koronê Polski, i to nawet ostat-
42 Zau³ek pokory
nio, na Jasnej Górze, gdzie wisi bizantyjski jej, czarny

(ziarno rodzi siê pod ziemi¹, w ciemnej glebie, gdzie bo-
gini zesz³a odszukaæ sw¹ córkê) portret. Rosjanie wiedz¹,
co to wiêta Ru, my za to wiemy, ¿e Polska jest ofiar¹.
Czym, co siê oddaje Bóstwu, czym, co rozæwiartowuj¹
oprawcy. Amerykanie maj¹ za pewnik, ¿e D¿izuus pracu-
je wród nich, dla nich, czyli ich pogania.
Tote¿ mylê, ¿e model amerykañski wcale nie wyczerpie

siê w mordowaniu, narkotykach, pieni¹dzu. Cinienie po-
miêdzy nadproduktywnoci¹ inicjatyw a ciemnoci¹ du-
szy (D¿izuus) wytryska w gwiazdy, na planety, w techno-
logiczne konstrukcje siêgaj¹ce coraz dalej, w konkwistê
kolejnych ja³owych ziem i nieoddychalnych przestrzeni.
Ten model wyra¿a siê w science-fiction, przeczuciu o tym,
co bêdzie. Filmy s¹ jedyn¹ poezj¹ USA nie mniejszocio-
w¹, jedyn¹ m¹droci¹ intuicji amerykañskiej. Dlatego, ¿e
z tak potê¿nego kompleksu finansowo (mistyczno)-tech-
nicznego siê wylêg³y, niekontrolowany narzucaj¹ wzo-
rzec. Interesuj¹ce, ¿e AD 1998 w Polsce wci¹¿ pracuje re-
¿yser robi¹cy filmy o wiejskim mikroludku, cudeñkach,
skrzacie i wodniku.
Mnie kino, ju¿ wtedy w Pary¿u, przy dewocyjnej mojej

wiejskiej babce, po wydrelowuj¹cym ze mnie nerwy
koció³ku, wyda³o siê odtrutk¹ na patologiê zabobonu,
brzydotê mszaln¹, absurdalnoæ kanonów religii. Senny
absurd filmowy przebija³, jak w kartach, absurd krwiste-
go wierzenia. Absurd smugi wiat³a w dymnym powie-
trzu, ruchliwej i mêtnej, nios¹cej obrazy do ekranu,
obrazy, czyli nic. W kinowej sali oczy rejestrowa³y pur-

purowy odblask od pluszowych foteli, nos podatny by³
na kwany zapach pluskiew czy potu, czy st³uszczonego
kurzu. Gdyby w wi¹zkê wiat³a uniós³ rêkê, na ekranie
pojawi³by siê cieñ: obraz by³ tak lekki, tak delikatny,
nios¹ca go tama ledwo utrzymywa³a siê w powietrzu.
Na ekranie odk³ada³a siê imitacja czego, co nie by³o,
prawd¹, ale co mia³o siê do prawdy. Dopiero w piêædzie-
si¹t lat póniej, kiedy wra¿enie kina siê odsta³o we mnie,
zrozumia³em, ¿e sztuka to prawda, która ze wszech si³
udaje, ¿e ni¹ nie jest. Kino wówczas wyda³o mi siê od-
wrotnoci¹ mszy, i kino pokocha³em, nie, ¿e kino te¿ ko-
chali bezbrze¿n¹ nocn¹ mi³oci¹ twórcy obozów zag³a-
dy, Stalin, Hitler, w³adcy nad masami i szafarze zbrodni,
ateici podaj¹cy siê za bogów. Ale te¿, ¿e mo¿e by³o ono
kino jedynym z rzadkich ich punktów stycznoci
z Dobrem.
Moja babcia by³a, o paradoksie, z obu biegunów, kina

i religii, choæ znaczy³o to, ¿e niczego nie zawiera³a po-
miêdzy: jej wiara by³a ze strachu, kino dla przyjemnoci.
Porodku by³a mêtna przestrzeñ hipokryzji i u³udy, po
której wa³êsa³y siê obce strzygi, podkolorowane duchy,
i niedoumarli. Ka¿dy polny Polak rozumie ceremoniê
Dziadów, i nawet j¹ oswaja, ma³o który przejmuje siê
straszeniem amerykañskiego kina, w którym Z³o musi
dopiero wcieliæ siê w trupa, rekina, przybysza z obcej
planety czy opêtan¹ dziewczynkê. Z³o mówi, Z³o uru-
chamia mordowanie, ale nie karê za nie czy nawet skru-
chê. Oto kolejne rozdwojenie na to, w co wierzymy na-
44 Zau³ek pokory
prawdê i na to w co uwa¿amy (niekiedy z wielk¹ brutal-

noci¹), ¿e powinnimy wierzyæ. Rozdwojenie w Ojcu
Kolbem, który by³ z³ym cz³owiekiem w Niepokalanowie
(có¿ za ironiczna nazwa), a sta³ siê dobry w Auschwitz,
gdzie poszed³ zamiast ojca rodziny umrzeæ z g³odu. Tak.
Pytanie tylko, czy poszed³by, gdyby myla³, wiedzia³,
uwa¿a³, ¿e pan Gajowniczek jest ¯ydem?
Rozdwojenie, z którym mia³a sobie poradziæ moja wsio-

wa babcia by³o prostsze, bo pomiêdzy dwoma formami
fikcji: religii sumiennie odprawianej i kinem opacznie
frywolnym. Przestrzeñ pomiêdzy zape³nia³a trzydziesto-
piêcioletni¹ prac¹ na co dzieñ skrupulatn¹ i sumienn¹.
Nie chcia³bym byæ uczniem mojej babci w Winnikach
pod Lwowem! Moje pierwsze rozdwojenie zarysowa³o
siê miêdzy oboma babciami, tak ró¿nymi od siebie ju¿
fizycznoci¹: babcia wiejska by³a jak kartofel, ma³a
i pokrêtna, szara, a babcia z dworu, matka mojego ojca,
wysoka, roz³o¿ysta, têga. Babcia wiejska schludna
i skrzêtna, koczek cile zwi¹zany na brzydkiej g³ówce.
Babcia z dworu rozmam³ana, w³osy niedbale wysypuj¹-
ce siê z miedzianego splotu. Obie mia³y jedn¹ tylko ce-
chê wspóln¹. Gotowa³y sobie po nocy, gdy domownicy
spali, tak zwane osóbki. Skwareczki z cebulk¹, zgliwia³y
ser, kapustê z grochem. Potem cicho wraca³y, ka¿da
z osobna, do swych pokoi. W nocy babcia z dworu nie
spa³a. Czyta³a Steinera i Norwida, egzaltowa³a siê.
Pulchne usta wysuwa³a do smakowania. Mia³a trochê
w¹sa, nigdy seksu nie lubi³a. Dziadek, gdy j¹ posiad³,
podobno uczyni³ to przez przypadek: przyjecha³ owiad-
czyæ siê jej starszej siostrze, tej kulawej. Na z³oæ jej

moja babcia noc¹ go dopad³a, ale nie pokaza³a tego, co
wtedy prze¿y³a. ¯yli wiêc sobie we troje, dziadek i obie
siostry, na po³udniowo-wschodnim krañcu Polski, gdzie
dziadek nie zrobi³ wielkiej kariery w pañstwowej admi-
nistracji, bo zbyt lubi³ polne ¿ycie i francuskie powieci,
w³óczenie siê z psami i konkiety, niepraktycznoæ i nie-
ambicjonalnoæ. Do koñca ¿ycia ³adny. Do koñca ¿ycia
szarmancki i wykosmetykowany, nawet gdy go Sowieci
upchali na ciê¿arówkê do wywozu. Moja matka go lubi-
³a, on lubi³ wszystkie kobiety. Jego ¿ona moja babka
z dworu ¿y³a przy nim w wiecie wyimaginowanych
migren i mistycznego Królestwa Ducha.
By³a inteligentn¹ kobiet¹, i ja j¹ lubi³em. Nie zmusza³a

i nie wymusza³a. Przepada³a za rozmowami z moimi
m³odymi przyjació³kami gdymy zamieszkali w War-
szawie na parê lat razem, ja po studiach, ona samotna
w mieszkaniu moich ambasadzkich rodziców i mia³a
o czym. Bardzo lubi³a ¿yæ, i lubi³a miaæ siê i bawiæ. Od-
wrotnie do mojej babki wiejskiej, nie pokutowa³a od
witu w kociele Zbawiciela, by w nagrodê potem pójæ
zatumaniæ siê do kina. O kinie siê przez dyskrecjê wobec
mnie nie wypowiada³a, mylê, ¿e nie w smak jej by³y
ekranowe wulgarnoci, cielesnoci i romanse. Tamta,
wiejska babka, pod koniec ¿ycia gdy ju¿ nie tak ³atwo
drepta³a siedzia³a przed telewizorem pokazuj¹cym
mecz hokeja czy pi³ki no¿nej, z równie oczadzia³ym wy-
razem twarzy co na Przeminê³o z wiatrem: byle siê po
ekranie co rusza³o. Byle nie rzeczywistoæ, co do której
46 Zau³ek pokory
trzeba by³o uparcie i mêcz¹co k³amaæ. Babcia z dworu

nigdy nie k³ama³a, bo raz, ¿e nie przystoi (ça ne se fait
pas), dwa: po co? Wyra¿a³a tylko to, co czu³a i wiedzia-
³a na pewno, a poniewa¿ nie ¿y³a obco ani w kociele,
ani w kinie, tylko w lepszym wiecie s³ów i myli, nie
mia³a biegunów, niczego nie zaciemnia³a, nie musia³a
trawiæ czasu w oczekiwaniu na przera¿aj¹c¹ mieræ, ani
zadurzaæ mózgu tandet¹. W mózg uderzy³a krwista fala,
cisn¹ca i realna, i babcia umar³a. Zakonnice umar³a
w Górze Kalwarii do dzi kwiec¹ jej grób. W jej grobie
pochowa³em swojego ojca, bo gdy raz jedyny widzia-
³em, ¿eby p³aka³ ³za ciek³a mu po policzku by³o to
na jej pogrzebie.
Grób mojej babci wiejskiej jest na Bródnie, daleko pod mu-

rem. Takim go matka chcia³a. Matka kaza³a siê daæ spaliæ
i prochy z³o¿yæ przy niej, swojej matce, nie przy mê¿u,
z którym prze¿y³a szeædziesi¹t parê lat, a którego zna³a
osiemdziesi¹t. Byle nie le¿eæ przy babce z dworu, która
j¹ przejrza³a. Która po raz drugi w ¿yciu nie licz¹c siê ze
skutkami sprzeciwi³a siê ma³¿eñstwu swojego syna. Mo-
ja matka odziedziczy³a po swojej sztukê zak³amania. By³y,
matka i córka, podobne do siebie, pazerne na wysrebrzony,
spo³ecznie lepszy, fasadowy obraz siebie i swych zalet.
Podobnie jak jej matka, moja matka do koñca ¿ycia ¿y³a
w wiecie sfabrykowanych cnót i przymiotów, podziwu dla
których domaga³a siê wokó³ siebie. Kto siê waha³, odpada³.
Umar³a sama, wygracowawszy wokó³ siebie wszystko to,
co mia³o pamiêæ i mowê. Jej zawziêtoæ siêga³a mojego oj-
ca nawet wtedy, gdy ju¿ nie by³o o czym rozmawiaæ.
Wie, która obradza, p³odzi, zabobonuje, to nihilizm.

Ch³op ¿ywemu nie przepuci, jak piewa³ popularny
amuzer. Nihilizm mojej matki, która nie ba³a siê zostaæ
w mieszkaniu, w którym ojciec umar³, sama. I kaza³a siê
spaliæ. Nakaz w³o¿enia swych prochów do grobu swojej
matki by³ nie tylko, jak tyle przedstawieñ w jej ¿yciu,
gestem, by komu dokuczyæ, komu co wykazaæ. Nihi-
lizm i wie wiedz¹, ¿e wszystko trwa. Uboæ mo¿na na-
wet po mierci, teatralnie, ewentualnie nawet siê poja-
wiæ. Miejskie ju¿ miejskie rozdwojenie mojego ojca
nie przyjmowa³o tego do wiadomoci: le¿a³o pomiêdzy
postaw¹ koniunkturaln¹, nawet na przekór dotychczaso-
wym idea³om (postaw¹ zatrutego, to znaczy dowiad-
czonego), a poczuciem tego co-nie-do-dowiadczenia.
Miêdzy przeczuciem a tym, czego przeczuæ siê nie da.
Co wyjawia siê w czasie d³ugich milcz¹cych spacerów,
samotnie, z lask¹, przez pola. Punkt zbie¿noci obu,
miejsce, gdzie siê spotykaj¹, by³ dla niego polowaniem.
Syceniem siê urod¹ lasu, zapachem wdychanej szadzi,
cisz¹ len¹, opadaniem czap niegu, skrzypieniem mro-
zu pod nogami. Eksplozj¹ strza³u, orgazmem strza³u, ³o-
wu, zabicia. Pud³a s¹ nieznone, choæ i one wyzwalaj¹,
ale poczucie humoru. Zaj¹c unikn¹³ mierci, to mie-
szne. Bo unikn¹³ jej, jak my wszyscy, tylko na chwilê.
Od bardzo m³odego mylê, ¿e poczucie humoru jest

w nas pochodn¹ stosunku do mierci. Cudzej, w³asnej,
to samo. Jeli mogê siebie zabiæ, to znaczy: z pola cier-
pieñ czy upokorzeñ, czy niedoli, je¿eli mogê siê wy-
mkn¹æ oprawcom, wylizgn¹æ z przemo¿nej nudy, to co
48 Zau³ek pokory
mi tam. W ka¿dej chwili mogê zagraæ na nosie temu, co

mi niemi³e. To furtka w kolczastym ogrodzeniu. Ha ha
ha ha. Statystycznie rzecz bior¹c, samobójstwo jest ra-
czej miejskie ni¿ wiejskie, ale te¿ miasto stale opanowu-
je wie, a gdzieniegdzie w USA wie opanowa³o.
Nazywa siê to przemys³ow¹ cywilizacj¹. Im bardziej cy-
wilizowana cywilizacja, tym wy¿szy próg samobójstw:
w Japonii dzieci skacz¹ z dachu szko³y za dwójkê, za
aktor amerykañski George Sanders, specjalista od ról
wielkomiejskich (urbane), pozostawi³ po sobie kartecz-
kê: zanadto siê nudzi³em. Jedno ³¹czy wiêkszoæ nas
wszystkich ze wszystkimi: gwa³townoæ. Ach, i pijañ-
stwo. Pijañstwo ersatzem samobójstwa. Uchylenia siê
¿yciu, czyli temu, co z niego robimy, a co w znacznej
swej mierze jest nie do wytrzymania.
Ojciec mojej matki, brat mojej matki byli alkoholikami.

Ja sam czujê pêd do tego. Oni mieli tak zwane okolicz-
noci ³agodz¹ce: brata mojej matki Niemcy wziêli w ³a-
pance na lwowskiej ulicy. Ciê¿arówka, poci¹g bydlêcy,
Auschwitz. Mia³ piêtnacie lat. Hodowa³ soko³a i za-
skroñca, z³ote rybki w akwarium. By³ delikatny po ojcu,
rozmarzony, pisa³ nadmuchan¹ poezjê. Jego mêskie wy-
chowanie przebieg³o w koncentraku. Prze¿y³, przeszed³
Dachau, tam go wyzwolili Amerykanie. Wst¹pi³ do pol-
skiej armii, w funkcji MP. Wróci³ do kraju: czy mój oj-
ciec, na placówce w Pary¿u, gdzie wuj przyjecha³ na
urlop, go namawia³? A moja matka? Z boku niska jej
matka, ta co do nas dobi³a? I siostra w Warszawie? Poje-
cha³, ukoñczy³ studia medyczne, capnê³o go ludowe woj-
sko i nie wypuci³o. By³ zdolnym lekarzem i alkoholi-

kiem. S³ucha³ p³yt Wertyñskiego i za¿ywa³ morfinê. ¯o-
na idiotka, wynaleziona przez lep¹ babciê, czmychnê³a
z ich synkiem, potem zmieni³a dziecku nazwisko. Gdy
wojsko wuja wypuci³o, by³ wrakiem. Pope³ni³ samobój-
stwo w Szczecinie, gdzie pojecha³, wreszcie cywilem,
ordynowaæ szpitalem. Do nas przyjecha³a jego ówczesna
druga ¿ona, czarnozêba, wyszargana i pijana.
Teraz dziadek, ojciec matki. Okolicznoci mia³ ponoæ

niezablinione. Uznawszy siê za nielubnego, skróci³
nazwisko przybranego ojca, by zabrzmia³o jeszcze bar-
dziej pospolicie. Czu³ siê poni¿ony, wzi¹³ to na kie³.
Podczas pierwszej wiatowej widzia³ wiele z tego, co
z Hitlera uczyni³o nieczu³ego na miêso, i lepego wobec
cierpienia. To by³y przecie¿ ohydne wykrwawienia.
Dziadek wróci³ z plecakiem pe³nym ani zdobyczy, ani
jad³a do g³odnych Winnik, ale ze wszystkimi listami, ja-
kie przez cztery lata dosta³ od swej ch³opskiej ¿ony. Al-
koholikiem by³ ju¿ przed lubem, dwa razy czmychn¹³
spod o³tarza, a¿ go babcia zamknê³a w komórce,
i w deszcz do kocio³a zaci¹gnê³a. ¯e oba konie od wozu
w b³ocku pad³y po drodze, nie by³o przeszkod¹. Babcia
posz³a przez pola na skróty, trzymaj¹c podo³ek lubnej
bia³ej sukni i w¹t³¹ rêkê pijanego mê¿a. M¹¿ trochê po-
sza³awili³ w adwokaturze, i umar³ na alkohol. Mia³ trzy-
dzieci parê lat i ³ysiej¹c¹, nieco bezbarwn¹ g³owê.
Ja okolicznoci mam tylko takie, ¿e nieznone mi, od-
k¹d pamiêtam, jest cinienie doros³ych, w³adaj¹cych,
niezbêdna koniecznoæ wymykania siê natê¿eniu naka-
50 Zau³ek pokory
zów. Uk¹szony nigdy nie zosta³em, ale rozdwojenie czu-

jê jak najwyraniej, w biciu serca i czym w rodzaju
paniki d³awi¹cej od rana.
Jakim byæ? A jakim mo¿na byæ? Wszelakim? To siê nie

uda. Nihilizm mojego ojca sta³ siê polityczny i moralny,
mojej matki pozosta³ biologiczny. Czy kto kiedy widzia³,
by siê sekretarz Gomu³ka umia³? Casus jego nihilizmu
i jego rozdwojenia: samo nazwisko, sposób mówienia,
niekomunistyczna obrona w³asnoci ch³opskiej przed
ko³chozowaniem, i szefowanie partii proletariackiej,
uwa¿aj¹cej wie za pierwszego wroga. Ko³chozowaæ,
znaczy odebraæ. Gdy ch³op stanie siê robotnikiem na ro-
li, wtedy zici siê komunizm! Jak w ZSRR, ojczynie
wszelkiego dostatku! Partyjny, wiêzienny, wiêziony, Go-
mu³ka okupacjê spêdzi³ w Warszawie. Organicznie
ch³opski, bo do koñca kariery be³taj¹cy o przetrwaniu
biomasy narodu. I, na domiarkê, o¿eniony z ¯ydówk¹,
gdy stawa³ na czele czystek rasowych w 1968. Do dzi
pamiêtam, jak wymawia³ s³owo syjonici, i u¿ywa³
zwrotu pi¹ta kolumna. W rozdwojonej, jadowitej zem-
cie na ¯ydach, którzy go pierwszego powojennego
wodza Partii uwiêzili za nacjonalistyczn¹ dewiacjê. Na
¯ydzie Bermanie, na Romkowskim, Ró¿añskim, Fejgi-
nie, i za dobrych polskich przanych ¯ydów, jak wspó³a-
resztowanego z nim Spychalskiego, z którego uczyni³
Marsza³ka (!), i w³anie za w³asn¹ ¿onê.
Rozdwojenia w ka¿dym polskim temacie. Gdy po wojnie

¯ydzi polscy masowo (te resztki) wstêpowali do Partii, by
mciæ siê na pojmanych Niemcach (czterdzieci tysiêcy

z nich zakatowano w obozach koncentracyjnych przez hi-
tlerowców pobudowanych), wizytuj¹cy Berman jedno
tylko wa¿ne pytanie zada³ szefowi Bezpieki na l¹sk, Pin-
kowi M¹ce: amcha? czy jeste z naszego narodu? Od-
powied Pinka brzmia³a: Chbin ajn Jid, co ³atwo zrozu-
mia³ obecny przy tym Gomu³ka. To z braku Niemców,
nastêpnie, z narastaj¹c¹ pasj¹ prêgierza komunistyczne-
go, ci sami ¯ydzi polscy stali siê oprawcami pokonanych
Polaków. ¯ydzi ¿yj¹cy jako trzecie spo³eczeñstwo wród
nas, siepani innymi prawami, inn¹ bied¹, inn¹ obcoci¹.
Wszyscy my jestemy antysemitami, nie sposób siê temu
dziwiæ. Nie dziwiæ siê, powinno znaczyæ rozumieæ, za to
obie strony. Za¿ydzenie tego ch³opskiego kraju by³o ko-
losalne: co dziesi¹ty obywatel uznawa³ czy nie, ¿e jest
obywatelem by³ ¯ydem. Do tej pory ¿adna demografia
¿adnego spo³eczeñstwa takiej proporcji nie wytrzyma³a.
Endecja t³uk³a ¯ydów pa³kami, na uniwersytecie by³ nu-
merus clausus, chrzecijañscy falangici Piaseckiego
podk³adali pod ¯ydów bomby. Do koñca ¿ycia ojciec ¯y-
dów wyró¿nia³ z pañsko-polskim sarkazmem, choæ siê
z nimi przyjani³, z nimi wspó³pracowa³, pod nimi s³u¿y³,
a te¿ i romansowa³. Moj¹ pierwsz¹ mi³oci¹ by³a ¯ydów-
ka, przybrana córka Tuwima, znajda po holocaucie.
Nocami, wracaj¹c od niej, g³owi³em siê, jak tu mieæ rude,
¿ydowskie dzieci? A przecie¿ w domu jak i o ¿adnym
historyzmie ze mn¹ o antysemityzmie nie rozmawia-
no, a w klasie ¯ydzi Infeld, syn fizyka nuklearnego,
i Idzikowski, syn Bóg wie kogo czosnkiem pachn¹-
cy (w 1952), klasowa przewodnicz¹ca ZMP Fiszbajn,
52 Zau³ek pokory
z imieniem (na czeæ Lenina) Uliana oraz wujem w UB,

czy kole¿anka Bursztyn byli dzieæmi wa¿nymi, czêsto
(Infeld) wiod¹cymi prym, i nikogo z pozosta³ych nie ra-
zi³o, ¿e s¹ ¯ydami.
W czasie okupacji moi rodzice przechowywali ¯ydów

na strychu naszego domu we Lwowie. Ich przedwojenne
¿ydowskie przyjanie przetrwa³y: Luc Gelberg, lwowski
adwokat, przekszta³ci³ siê po wojnie w zakutego marksi-
stê i pisa³ abrakadabryczne prace o polityce miêdzynaro-
dowej. Do mierci nie rzuci³ partyjnej legitymacji. Syn
jego Andrzej, zwany Loñkiem, zosta³ redaktorem na-
czelnym katolicko-prawicowego tygodnika Solidar-
noæ. Ludka Skulska, autorka piêtnuj¹cych miêdzywoj-
nie powieci, jak Szosa zaleszczycka, czy socre-
alistycznych scenariuszy filmowych, jak Autobus od-
chodzi o 630, zmar³a entuzjastyczn¹ katoliczk¹ i czynn¹
dzia³aczk¹ konspiry stanu wojennego. Ewa Fiszer, poet-
ka, do pónej staroci przychodzi³a do domu rodziców
siê najeæ i matkê ograæ w karty. ¯ydzi nie tylko byli na
lewicy, gdzie by³ mój ojciec, pisz¹cy do Sygna³ów.
Ca³y prawie Skamander, prawicowy, s³opiewny, pro-
rz¹dowy i kabaretowy, by³ kreatywny ¿ydowskimi talen-
tami: Tuwim, S³onimski, Lechoñ (Serafinowicz), Wie-
rzyñski (Wirstlein), redaktorzy i wydawcy Grydzewski
(Grycendler) i Borman. Znaczn¹ czêæ filmów polskich
wykonywano w jidisz, re¿yserowali czêsto goje nie ro-
zumiej¹cy ¿argonu. Zajmuj¹ce jednak, ¿e w dwóch
g³ównych nurtach polityki polskiej, w PPS i ND, propor-
cja ¯ydów by³a na lekarstwo.
A te¿ pod ND-cjê podci¹gam jej naturalnego sprzymie-

rzeñca, partiê ch³opsk¹, PSL. PPS by³o czêsto ze szlachty
zubo¿a³ej, czasem wyw³aszczonej, i z nowoubogich, dla
których miejsca na roli zabrak³o. Mój ojciec by³ rdzennie
z PPS, jego stryj Zygmunt zak³ada³ socjalistyczne Zwi¹z-
ki Zawodowe. Stalin upatrywa³ go przez pewien czas na
prezydenta PRL, na co stryj siê oczywicie nie zgodzi³. On
jeden ze swej formacji, stary, schorowany i godny, wyg³a-
sza³ w Sejmie ostatnie przemówienia cz³owieka wolnego,
gdy ju¿ PSL liza³, z pomylonym co do wszystkiego Miko-
³ajczykiem, paluchy w³adzy. PPS wcielono karnie do
PPR, pomimo ¿e szlachetka Cyrankiewicz, cz³owiek
dzielny w Auschwitz, lecz realizmem uk¹szony, przysiê-
ga³ tu¿ przedtem, ¿e to siê nie stanie. Przez ten czas, ende-
cja, g³ównie obecna w Londynie (Londyniszczu, jak na-
pisa³ Cat-Mackiewicz, nim z obrzydzenia nie uciek³
z emigracji do Warszawy, choæ wiedzia³, gdzie jedzie)
szuka³a mê¿a opatrznociowego nie w swoich szeregach,
ale w Witosie, g³ównym przeciwniku Pi³sudskiego, Wito-
sie, którego to Pi³sudski postanowi³ w 1926 obaliæ jako
z³odzieja, manipulatora sejmowego i podleca u w³adzy.
Zamach majowy siê powiód³, czterystu zabitych, Witos
wyemigrowa³ do Czechos³owacji. Pi³sudski, na Mocie
Poniatowskiego, naprzeciw legalnego Prezydenta Woj-
ciechowskiego PPS sta³ siê dyktatorem, i zamkn¹³ ja-
sn¹ czêæ swej ksiêgi, zestarza³ siê, odda³ w³adzê faszyzu-
j¹cym pu³kownikom, i umar³. Zabi³ go pucz, który sam na
sobie przeprowadzi³. By³ szlachcicem, konspiratorem,
terroryst¹, wata¿k¹, romantykiem: na ch³opach, demokra-
cji i endecji siê nie zna³.
54 Zau³ek pokory
Gdy w 1939 Polska pi³sudczykowska upad³a, endecja

zatryumfowa³a na gruzach. Emigracyjny rz¹d, paryski,
a potem londyñski, zaj¹³ siê sob¹ bardziej ni¿ krajem.
Reprezentanci bez reprezentowanych, szyldy z pokry-
ciem na s³owo. Ale co przecie¿ zaistnieæ musia³o, Pol-
ska kontynuowa³a: Pañstwem Podziemnym i jego orê¿-
nym ramieniem AK i BCh w kraju, prezydentur¹
i ministrami w Anglii. Wojsko polskie by³o Anglii pod-
porz¹dkowane, i walczy³o nie tam, gdzie powinno. Od-
k¹d Churchill zaniecha³ woli uderzenia w podbrzusze
Europy, przez Ba³kany, czyli odk¹d przestano snuæ plany
odciêcia Europy od Sowietów, wiadomo by³o, ¿e Polska
pójdzie w pacht Stalinowi. Wtedy te¿ Sikorski, premier
i wódz naczelny, przez tyle lat za endecjê odsuwany
przez Pi³sudskiego od czegokolwiek w³adnego, chcia³
Witosa spod okupacji do Londynu samolotem sprowa-
dziæ. A, o paradoksie, pogrzeb Witosa w PRL, w 1945,
sta³ siê ostatni¹ manifestacj¹ niepodleg³ego ducha w na-
rodzie, przed 1956 i Poznaniem. Symbolem tych roz-
dwojeñ najbardziej rozbrajaj¹cym jest ustawienie
ogromnej statui Witosa na placu Trzech Krzy¿y, za ko-
munistów.
My, nasz dwór, maj¹tek M³ynne pod Limanow¹ byli-

my niepodleg³ociowi, pepeesowscy, legionowi, za Pi³-
sudskim, antyendeccy. Endeczk¹ by³a moja babcia ze
wsi: moja babcia z dworu przyjani³a siê w Krakowie
z pierwsz¹ ¿on¹ Komendanta. Bylimy austriaccy, gali-
cyjscy, ale to niewiele t³umaczy: Dmowski i jego ludzie,
jego oficerowie krêcili siê tak¿e w orbitach austriackie-
go sztabu. Z tym, ¿e pan Roman stawia³ na Rosjê, a Li-

twin Pi³sudski, który Rosjê zna³ na w³asnej skórze, na
konia tradycyjnie bardziej cywilizowanego, choæ te¿ tyl-
ko do czasu. Pomyli³ siê Dmowski, nie pomyli³ siê Pi³-
sudski, szanse na pocz¹tku mieli podobne. Wszystkie
trzy aberracyjne mocarstwa, które siê na s³aboci Polski
utuczy³y, mia³y siê u swego apogeum rozpaæ, by nie-
rz¹dna, niemocarstwowa Polska siê w konsekwencji od-
cedzi³a. Kto taki cud móg³ podejrzewaæ? Otó¿ roman-
tyczni chwalcy polskiej nierz¹dnej wolnoci, i krytycy
absolutyzmu Pañstwa dla Pañstwa! Chaotyczne, niebo-
tyczne, chimeryczne wo³ania S³owackiego oblek³y siê
w cia³o, nadspodziewanie. To znaczy: spodziewanie, bo
sw¹ mêtn¹ i strzelist¹ karm¹ faszerowa³y dwory i za-
cianki. T¹ egzaltacj¹, tym oderwaniem od przyziem-
nych realiów. Ja nigdy ze S³owackiego niczego nie umia-
³em zrozumieæ, on te¿ pisz¹c s¹dzê, ¿e niewiele, tyle
¿e ³adnie mu siê rymowa³o, a jego jêzyk bywa³, jak to
polszczyzna, jêdrny przy wypowiadaniu niejêdrnych dy-
wagacji. Ow¹ mieszaninê egzaltowanej nudnoci (dwi-
ganie siê ducha z okowów i gleby) i soczystej, choæ
makabryzuj¹cej polszczyzny rozpoznajê w stylu Pi³sud-
skiego. Nie dziwota, ¿e grób swojej matki kaza³ przyo-
zdobiæ cytatem z Beniowskiego:
Kto mog¹c wybraæ, wybra³ zamiast domu

Gniazdo na ska³ach or³a, niechaj umie
Spaæ, gdy renice czerwone od gromu
I s³ychaæ jêk szatanów w sosen szumie
Tak ¿y³em...
56 Zau³ek pokory
I w tym grobie, przy ciele matki, kaza³ pochowaæ swoje

serce. Za i ten cytat ja nie w pe³ni rozumiem. Walka
z szatanem, tak, przebiega³a przez chrobre ¿ycia, gdy
tylko odrywa³y siê od hreczkosiejstwa. Z plonu, p³otu,
obory, kapusty i g³¹bu od razu buch w kosmiczne
przestworza, z roli w Rolê. Z biologizmu w polityczn¹
matafizykê, z obejcia we wszechwiat. Ten rys mono-
szlachecki (jedyny wród Wieszczów arystokrata, Kra-
siñski, by³ w porównaniu ze S³owackim czy nawet Nor-
widem ironicznym racjonalist¹, wizjonerem rewolucji
spo³ecznej, a ¿e w imiê chrystycznoci, to jak móg³ ina-
czej?) trwa w literaturze naszej do dzi: najbli¿ej we
wzlotach Konwickiego, odsy³aj¹cego swe samoponi-
¿aj¹ce siê chytroci prosto do gwiazd i Wszechrzeczy,
a jak¿e, wczoraj w filozofii Witkiewicza, równie nu-
¿¹cej i kiczowatej, co s¹ przenikliwe (poprzez humor)
b³yski jego mylowych skrótów (dlatego teatr jego uwa-
¿am za ca³y dobry, bo jest skrótem). Antypody Gombro-
wicz/Iwaszkiewicz mocno siê przyda³y myleniu pol-
skiemu: obaj przez najzupe³niejsze adabstrakcyjnienie
tego, co pisali. Z surrealistycznym poczuciem komizmu
Gombrowicza, i nieistniej¹cym Iwaszkiewicza. Iwasz-
kiewicz dziêki skrajnemu, b³otnemu, naturalistycznemu
pesymizmowi ka¿dego podwarszawskiego opowiadania,
Gombrowicz przez skrajne pilnowanie siê przed jakim-
kolwiek, nawet w humorze, liryzmem. A przecie¿ nawet
Gombrowicz dawa³ siê ponieæ, gdy pisa³ partie
Dzienników, stylistycznemu bezguciu (on, taki gustow-
ny w nieprzyzwoitoci swojej), bo chcia³ wyraziæ nie
sedno gêbowatoci, ale barwê wspomnieñ.
Obaj z dworków wsi¹ otoczonych. Iwaszkiewicz w do-

datku z d³ugim sta¿em w Rosji, Kijowie, rewolucji. Iwa-
szkiewicz te¿ guwernerem po domach arystokracji,
z czego pozosta³ mu snobizm nieco wstydliwy, podczas
gdy pana Witolda snobizm by³ ostentacyjnie podkrela-
ny, jako element dystynkcji, której mia³ niewiele, uga-
niaj¹cy siê po Buenos Aires za portowymi ch³optasiami.
Aby siê uganiaæ, Iwaszkiewicz przynajmniej jedzi³ do
Sorrento, Taorminy, Pary¿a. Obaj homoseksualni, usta
mieli te same. Wszyscy poczynamy siê dziewczynkami,
natura w ci¹¿y dorzuca do tej pierwszej kobiecoci sw¹
chemiê, chromosomy, testosterony, abymy siê jednak
porozró¿niali, i mogli reprodukowaæ dalej. Nie zrozu-
mieæ, dlaczego nie lubi¹ tej oczywistoci pederaci
¿e s¹ nimi naturalnie, bo natura nie doda³a doæ samcze-
go, albo wcale. To nie za nasz¹ przyczyn¹, powinni
krzykn¹æ! Boj¹ siê, za odmiennoæ, za ró¿nicê w tym
sensie rasow¹, ¿ydowskiego losu, obozów, pogromów,
zag³ady. Ju¿ kocielne po³ajanki pogrzmiewaj¹ z³¹ gro-
b¹: pederastia to grzech, nale¿y siê wyleczyæ! Z egzy-
stencji wyleczyæ siê nie mo¿na, mo¿na udawaæ. Iwa-
szkiewicz by³ przyk³adnym mê¿em i dobrym ojcem,
Gombrowicz pod staroæ polubi³ ch³opczycê. I co
z tego? Jaki by³ S³owacki, który ¿adnej pracy nigdy rê-
kami siê nie ima³, najwy¿ej prowadzi³ kasê sto³ówki
emigracyjnej, z du¿¹ zreszt¹ skrupulatnoci¹, przez mat-
kê chowany na poetê, za pieni¹dze ojczyma w s³u¿bie
rosyjskiej siedz¹cy w Pary¿u, nawet nie emigrant, bo nic
z³ego przeciwko Rosji nie zrobi³ w Polsce, ot pierwszy
zawodowy amator-literat, wiêc od razu pierwszy apelu-
58 Zau³ek pokory
j¹cy o wygórowane ambicje dla siebie i Narodu, preten-

sje uniwersalne, lament kosmiczny, dziewictwo i sen
o dziewictwie?
Czy by³ S³owacki dziewicem? Czy pederast¹? ¯y³ schlu-

dnie, czyciutko. W dwu pokoikach na poddaszu. W ob-
cym miecie, gdzie by³y ksiêgarnie. Na krótko i raczej,
by nie wypaæ z obiegu, w którym i tak nigdy nie by³
przysta³ do Towiañskich. W porównaniu z nim, nawet
Mistrz Andrzej by³ za konkretny, jego filozofia za cieli-
sta, a to du¿o powiedzieæ. Mickiewicz przysta³ do Ko³a
Bo¿ego z mistycznej ¿ydowskiej i masoñskiej tradycji,
i zadrêczonej realiami potrzeby. Rozdwojenie mylê
tak sz³o przez niego: miêdzy realnoci¹ wiersza polskie-
go (polskiego talentu), a odwieczn¹ dla gnostyków têsk-
not¹ do wyniesienia siê poza i poprzez rozdarte szaty cie-
miê¿¹cego Boga. Nie wieloma, jak na masê Polaków,
myl polska obrodzi³a filozofami, w wiêkszoci z nie-
mieckiego, miejskiego zapo¿yczenia, tylko kilkoma mi-
stagogami. Towiañski wród nich by³, jak Mickiewicz,
jak my, z dworku, ze wsi, z zacianka, z krzaków.
3
Dzienniczek zdrajcy
N
ie sposób przeceniæ osoby Towiañskiego w kul-
turze naszego mylenia, mo¿na najwy¿ej j¹ prze-
milczeæ, uszkaradniæ, sfa³szowaæ. Bo to nie tylko
tak, ¿e przyjecha³ furk¹ z Litwy niem³ody cz³owieczek
o wygl¹dzie rejenta, zapiêty pod szyjê i w niebieskich
(bola³y go oczy) okularkach, lubi¹cy ciasteczka, ¿e co
w Pary¿u do polskich wybiednia³ych, schizofrenicznie
ze sob¹ spiêtych, wyobcowanych wyrzutków zaba³aka³,
¿e (chwilowo) uzdrowi³ chor¹ psychicznie (psychopa-
tycznie) pani¹ Mickiewiczow¹, szepcz¹c jej na ucho, i ¿e
pan Adam pad³ na to na kolana przed nim, jak pad³a
w szlochu wielkim gromada ma³o mistycznych woja-
ków, pobieraj¹ca ¿o³d francuski za ¿o³nierkê w polskim
Powstaniu, gromada rozj¹trzonych (czym? w³asnym
ubóstwem? w³asn¹ samotnoci¹? niepotrzebnoci¹?
szlachetnoci¹? nadzwyczajn¹ innoci¹?) inteligentów
i prostaków, i ¿e zaczêto mu s³u¿yæ, czyli s³u¿yæ Spra-
wie, któr¹ on nazwa³ Bo¿¹, za zagorzali katolicy (ksiê-
¿a Zmartwychwstañcy) podejrzan¹, jeli nie szatañsk¹?
Jest owszem co szatañskiego w gnostycyzmie (przeciw-

nik Boga, to te¿ nios¹cy wiat³o lucy-fer), którego Towiañ-
ski by³ w ¿yciu polskim najklarowniejszym przyk³adem.
62 Zau³ek pokory
Na czym siê gnostycyzm zasadza? Na spostrze¿eniu, ¿e

Z³o rz¹dzi wiatem, ból, mieræ, z¿eranie siê, naturalna
tortura ¿uchw i macek, ka¿dy zwierzêciem ka¿dego, czy-
li ¿e Stwórca (Bóg) dobry byæ nie mo¿e, bo gdyby by³,
wiat by³by dobry. Czyli, ¿e albo Szatan zwyciê¿y³ Boga
w dziele stworzenia i opanowa³ wiat, albo Bóg jest Szata-
nem. W obu wypadkach nie nale¿y praw ustanowionych
przez Szatana przestrzegaæ, odwrotnie, nale¿y czyniæ
przeciwko nim, lub przynajmniej obok. Bóg, i jego kato-
licki Koció³ poni¿yli Polskê: wszyscy papie¿e XIX wie-
ku byli przeciwko wszelkim kolejnym próbom odzyska-
nia niepodleg³oci, i za utrzymaniem rozboju rozbiorców.
Do w³aciwego, nieszczêsnego, ukrytego za diabelskim
panowaniem Dobrego Boga, pokonanego jak Polacy byli
pokonani, nale¿a³o dotrzeæ specjalnym zrozumieniem,
porozumieniem, mow¹. Gnostycyzm kwitnie tam i wszê-
dzie, gdzie masa Z³ego jest przemo¿na, od zarania docie-
kaj¹cej myli. Gnostykiem by³ Mickiewicz z matki ob-
cej, czyli z frankistów.
Frankici byli wci¹¿ jeszcze rozliczn¹, siln¹ miêdzy

swymi, zwart¹ grup¹: przecie¿ Jakub z Korolewki zmar³
zaledwie czterdzieci lat temu. Jeszcze siê nie rozeszli
po szwach spo³eczeñstwa, nie przedzierzgnêli w adwo-
katów, bankierów, lekarzy. Ze chrztu zwodniczo przyjê-
tego, by siê ukryæ przed ¯ydami pod skrzyd³a si³y i w³a-
dzy królewskiej (za Sasów) i ksiê¿ej (ca³y czas),
rozpoznasz ich ³acno po nazwiskach. Wo³owscy, Szyma-
nowscy, Majewscy. Jaki by³ historyzm nauki Frankowej?
¯e nikt ¯ydom nie pomo¿e: s¹ sami. Mo¿na przechy-
Dzienniczek zdrajcy 63
trzyæ Demiurga panuj¹cego nad Ziemi¹, sami wy-

twarzaj¹c sobie w³asny plac. No to wytwarzali. Frank
nakazywa³ grzeszenie, Towiañski to samo. O, po cichu,
miêdzy swymi, by ich nie zmia¿d¿ono. Franka prze-
szpiegowano, i poddano torturom. I zamkniêto gdzie?
Na Jasnej Górze, pod obrazem Czêstochowskiej Pani,
której siê uwa¿nie przygl¹da³. Ostatni¹ jego teori¹, po
wyzwoleniu i osi¹ciu w Offenbachu, bêdzie, ¿e wiat
zbawi kobieta, Szekina kabalistów, jego w³asna córka,
któr¹ rajfurzy³ austriackiemu cesarzowi.
I ¿e ¯ydzi maj¹ siê uzbroiæ, stworzyæ si³ê zbrojn¹, by

odzyskaæ sw¹ ziemiê, w³asne pañstwo. Ostatni¹ myl¹
Mickiewicza by³o stworzenie Legionu ¯ydowskiego
w Turcji, potem na Ukrainie, Bia³orusi i Polsce, podczas
wojny krymskiej, która mia³a byæ wyzwoleñcza. Umar³
przy tym, snad otruty: okropnie niewygodny dla
pañstw sprzymierzonych, które walczy³y po stronie Tur-
ków, trzymaj¹cych w kolonii Palestynê. Nikt nie zrozu-
mie Mickiewicza, komu wstrêtne jest ¯ydostwo nawet
odszczepieñcze, jego Kaba³a, jego (szatañski wedle tal-
mudystów, jak szatañska by³a towiañszczyzna dla kato-
lickich ortodoksów) frankizm. Gnostyczne wiary po-
wstaj¹ z cierpienia i wyzysku, nie z ró¿ i dobrobytu. To
s¹ gniewne, zastrachane, zrozpaczone i rozpaczliwe
próby znalezienia dla maluczkich miejsca na ziemi, nie
poddanego niesprawiedliwoci i nieszczêciu, ruchy
zbuntowania przeciwko krzywdzie oczywistej i wo³aj¹-
cej o pomstê do Nieba. Tylko, ¿e w Niebie siedzi spraw-
ca koszmaru. Wiêc mciæ siê trzeba g³ównie na nim.
64 Zau³ek pokory
Nikt nie zrozumie marksizmu i buntów rewolucyjnych,

i ich zdegenerowania w bolszewizmie odzieraj¹cym
bunt z ducha, jeli nie zrozumie gnostycyzmu. Nikt nie
zrozumie, co to masoneria, czy ró¿okrzy¿owstwo, wiêc
sporej po³aci historii Polski. Jak poj¹æ Wielk¹ Improwi-
zacjê w Dziadach, blunierstwo rzucone Z³emu Bogu
w twarz, porównanie go z carem? Jak poj¹æ karierê Mic-
kiewicza w Rosji, na niby-zes³aniu, jeli siê nie wie, ¿e
rosyjscy jego protektorzy, którzy siê spod ziemi natych-
miast znaleli, ci co wprowadzili go na salony i obdarzy-
li fikcyjn¹ urzêdnicz¹ prac¹ (czyli pensj¹) byli masona-
mi i ró¿okrzy¿owcami, w wielkiej wiêc mierze
gnostykami? I ¿e niezdobyta (lecz czy¿by?) jego flama,
Maryla, by³a z pa³acu wysoko postawionych, aktyw-
nych, wiêcej od Mickiewicza prowincjonalnego nau-
czyciela wykszta³conych ró¿okrzy¿owców.
Pytaniem nie jest, dlaczego Wereszczaka nie wysz³a za

Adama, bo chyba dlatego, ¿e by³ ¯ydem w³anie, co dla
ró¿okrzy¿owego wyrafinowanego rodzinnego jej ko³a
by³o jednak za wiele, ale jak kowieñski baka³arz w wy-
tartych pludrach do pa³acu siê w ogóle dosta³? Kompro-
mituj¹cy, w dodatku, on co podczas wznios³ego romansu
z m³od¹ bas-bleu kulbaczy³ jêdrn¹ doktorow¹ Kowalsk¹,
przez ulicê (w¹sk¹) mieszkaj¹c¹ naprzeciw jego okien,
i w pysk wali³ dotychczasowego jej amanta na oczach
kapciowatego mê¿a, przy karciêtach? Przez bas-bleu od-
dalony, a i zaaresztowany, Mickiewicz wda siê w szereg
romansów z rosyjskimi Wenerami, z których najpowa¿-
niejszy w skutkach bêdzie z pani¹ Szymanowsk¹, matk¹
dzieciom, pianistk¹, która wprowadzi³a do Rosji modê

turbanów, a Adama przebiera³a w suknie kobiece na ma-
skowe bale (byli m³odzi, nie zapominaæ, i bardzo w ¿y-
ciu gustowali, miast siê umartwiaæ), ale nade wszystko
frankistk¹.
Wróci³ swój do swego, a w³aciwie do swoich. Literatu-

rê móg³ tylko pisaæ po polsku (poezji nikt w jidisz, czy
ladino jêzyku Franka nie uprawia³), polszczyzny
uczy³ dzieci. Jego spekulacja by³a ¿ydowska, bia³oru-
skie dziady, litewskie rusa³ki. A to Polska w³anie, dla
mnie przynajmniej. W swej podlwowskiej szkole moja
babcia wiejska uczy³a dzieci polskie, rusiñskie, ormiañ-
skie, niemieckie i ¿ydowskie, bo takie tam mieszka³y
spo³ecznoci. Kiepski stan umys³owy dzisiejszej ojczy-
zny, ciasnotê horyzontów, bigoteriê obyczajów, nietole-
rancyjn¹ marnoæ oczekiwañ, skrajne zawê¿enie eduka-
cji, i iloci edukuj¹cych siê, czy nie nale¿y powi¹zaæ
z etnicznie czystym spo³eczeñstwem, które nam za-
kreli³y granice Stalina, wywózki, przesiedlenia, pogro-
my, konformizacje? W du¿ym stopniu tak, bez w¹tpie-
nia. Rysem tego jest choæby zaprzeczanie frankowskich
róde³ w myleniu mickiewiczowskim, w samej jego
biografii. Choæ o¿eni³ siê te¿ z frankistk¹, nie inn¹, i to
z córk¹ swej kochanki Szymanowskiej. Jaki¿ to osobli-
wy, wiernoci czy sado-masochizmu rys, niejako prze-
ciw naturze, czyli przeciw obyczajowoci po bo¿emu,
rys w rodzinie, niemal¿e kazirodczy, czy tylko gnosty-
cyzmu Frankowego?
66 Zau³ek pokory
O, grunt wtedy, w 1841, by³ dla Mistrza Andrzeja przy-

gotowany! Skazana na skrelenie szarzyzna (by nie po-
wiedzieæ szaraczkowoæ) emigracyjna przyjê³a jego s³o-
wa jako wzniesienie do wa¿noci, ba, do wielkoci, do
oryginalnoci w³asnej. Nie, bogaci skupieni przy Hotelu
Lambert przyj¹æ towiañszczyzny nie musieli. Tylko wy-
lenia³a, zapluskwiona masa, Polacy zamienieni w ¯y-
dów-tu³aczy, w getcie egzystencji zapoznanej. Ci emi-
granci byli po raz jedyny w polskiej historii mas¹
gnostyczn¹, sekt¹ wierz¹c¹ w emanacje Boga Dobrego,
w Napoleona, u grobu którego zaci¹gali wartê. Bo ka¿dy
ruch religijny zak³ada niestety swój Panteon, uk³ada pi-
ramidê proroków, wiêtych i pó³-bogów. Cz³owiek rw¹cy
siê do wiary gotów jest na zmitologizowanie wszystkie-
go, nawet Buddy, który ca³e swe wyt³umaczenie opar³ na
nieistnieniu Bóstwa. I co z niego zrobiono? Z³otego ciel-
ca, le¿¹cego na t³ustym boku z kwiatem lotosu w rêce,
o twarzy oseska i g³upawym umiechu, za to trzydziesto-
metrowej d³ugoci. On, który odrzuci³ teologiczny, wy-
smaczony, kultowy aspekt hinduizmu, on który trzyma³
z prostaczkami najprociej patrz¹cymi na z³y wiat,
z pokrzywdzonymi, z analfabetami, z pariasami, a prze-
ciwko kastom arystokracji i kap³añstwa. Hokus-pokus:
ledwo umar³, zamieniony zosta³ w Nowe Bóstwo, wokó³
którego rozmno¿y³y siê o³tarze, kadzid³a, mod³y, m³ynki
do klepania, obrzêdy i kap³ani. Có¿ za paradoks!
A co innego powiedzieæ o Chrystusie, kimkolwiek by

by³? Jeli by³ postaci¹ jedynie literack¹, zmyleniem,
kompilacj¹ wypowiedzi kilku aramejskich prostaków,
burz¹cych siê przeciwko tyranii kap³anów, i ich

scholastycznej wiedzy, ich aroganckiego oczytania, ich
dzielenia metafizycznego w³osa na czworo, gdyby by³
wiêc w najczystszym tego s³owa znaczeniu tylko fi-
lozofem, i tak by³by jednym z najciekawszych (w swych
tajemniczych s³owach). By³by Jezus filozofem w sensie
pierwszym, najmniej oczywistym dla erudycji: filozo-
fem instynktownego zapatrzenia we w³asn¹ egzystencjê,
i moralist¹ podejmuj¹cym à la lettre dziesiêcioro Moj¿e-
szowych przykazañ. I co z jego spucizn¹ zrobiono? Na-
samprzód odrzucono wszelkie dzie³a, gdzie to, co
mówi³, nie s³u¿y³oby ustanowieniu nowokocio³a, nowej
struktury nowego kap³añstwa, nowej w³adzy. Wokó³ jego
¿ycia i nauk wybudowano najpyszniejszy gmach prze-
mocy wszech czasów. R¿niêto i zabijano w imiê kogo,
kto chodzi³ bezbronny. Rozz³ocono siê i rozpuszono
w imiê kogo, kto powiedzia³, ¿e prêdzej wielb³¹d przej-
dzie przez ucho igielne, ni¿ bogacz przejdzie do Nieba.
Gdy powiedzia³: oddaj cesarskiemu, co cesarskie, poka-
za³, jak byæ rozdwojonym. Zniwelowano i wyrugowano
sedno jego przes³ania: bo Jezus by³ gnostykiem, a Ojciec
jego, otiosus za ciemnym w³adaniem Z³a, milcz¹cy.
Dlatego Towiañski pisz¹cy do papie¿a, Mickiewicz wy-

k³adaj¹cy o chrystianizmie, maj¹ pole do rozmowy.
Z jednym dodatkiem: za czasów Jezusa, có¿ wiedzia³ on
o historii? I jak krótka by³a, mimo mitotwórstwa ¿ydow-
skich wyjæ i przyjæ i przejæ! Realici w¿arli siê w Hi-
storiê, zlepili siê z ni¹ w jedno, w czasie tej Emigracji
byli po stronie Z³a, upadku Polski, w³adz imperialnych.
68 Zau³ek pokory
Papie¿owi, tak, warto by³o nagadaæ. Kiedy¿ na naszej

szyi zawi¹za³ siê ten splot, upodabniaj¹cy nas do grupy
Laokoona, gdzie wierz¹cego i jego potomstwo spêta³y
wê¿e? Chyba od sprowadzenia Krzy¿aków przez Ksiêcia
Mazowieckiego: okuci w ¿elazo ludzie z krzy¿em na
p³aszczach przyjechali na nieodleg³y Far-East, by
ogniem i ¿elazem wygrabiæ tu sobie Pañstwo, i wtr¹ciæ
w niewolnictwo ludy ba³tyckie i wilane, pod pretekstem
wiêtego wybicia w nich pogañskiej wiary. Ciê¿ki to dy-
lemat musia³ byæ dla m³odokatolickiej polskiej dzier¿a-
wy, zderzonej z niemieckim historyzmem tych starszych
katolików. Ale czy sami sobie nie zrobili kuku, po refle-
ksji przyj¹wszy chrzest nowej wiary? Przecie¿ nie dla
niej, dla Boga Jedynego i Jego Syna, i Ducha wiêtego,
którego osoby ¿aden pieszy katolik w Polsce po dzi nie
jest w stanie wyjaniæ, ale dla racji czy nieracji
pod³¹czenia siê pod ³acinê, podatki, budowê z kamienia,
technologiê wyrafinowanego rz¹dzenia. Pod d³ug¹ euro-
pejsk¹ historiê i jej antyk, i jej nowo¿ytne blaski, pod-
czas gdy kultura nasza by³a wci¹¿ jeszcze lena, bagien-
na, plemiennoziemna, trawiasta.
Jak wszystkie cywilizacje, które z kalkulacji, czy wskutek

podboju, musia³y zarzuciæ kult wielu bogów, i wielorakie
zrozumienie samych siebie, jak Greków, Rzymian, Ma-
jów, Azteków, nasza nawet po przyjêciu religii silniejsze-
go wroga srog¹ musia³a zap³aciæ za siebie cenê, i mog³o
wrêcz dojæ do zniszczenia polskiej woli we w³asnym kra-
ju, do zniewolenia lub wybicia (przez Panów) ca³ej ludno-
ci, gdyby nie azjatycki sojusz z Jagie³³¹, a Jagie³³y z bra-
tem swoim Wito³dem, który poganinem nigdy byæ nie

przesta³. Bitwê pod Grunwaldem, nie tak wa¿n¹ dla wia-
ta, ale fundamentaln¹ dla nas, przewa¿y³y wojska tatar-
skie, sprowadzone przez Wielkiego Ksiêcia. Naprzeciw
sta³a elitarna reprezentacja Zachodniej Europy, wiêkszoæ
w niej nie bardzo wiedz¹ca (niby Sowieci w Budapeszcie
w 1956) gdzie s¹ i z kim maj¹ siê cieraæ. Oraz ¿o³dacy, co
od ¿o³du. Nowoczesna formacja. Polska nigdy nowocze-
sn¹ w pe³ni siê nie stanie, bo bêdzie liczy³a zawsze mniej
na zaciê¿ne wojska, ni¿ na pospolite ruszenie szlachty:
aby ta powsta³a, trzeba bêdzie straciæ oraczy, podwalinê
spo³eczeñstwa, w lepe i okrutne niewolnictwo, owo zao-
wocuje szlacheck¹ swawol¹, rozpuchniêciem samowoli
magnackiej, upadkiem kraju.
Historycyzm religijnych wyk³adów Mickiewicza na

Collège de France, czy te¿: religijnoæ (gnostycyzm) hi-
storycznych wyk³adów pana Adama, wicemistrzostwo
w sekcie towiañskiej, to to, na czym siê pozna³ Prefekt
policji paryskiej, obroñca prawomylnego, prorz¹dowe-
go (pro-ka¿demu rz¹dowi) katolickiego Kocio³a. Do-
bre-z³e, rozdziela³ Mickiewicz, a mistagog Towiañski
ustala³ now¹ hierarchiê upostaciowañ tego¿ Dobra i Z³a,
wedle swojej fantazji, oraz historycznego cierpienia Na-
rodu. Polska na szczycie piramidy ludów, w ni¹ wbijaj¹
siê w³ócznie Z³a, krwawi¹ca za wszystkich, odkupuj¹ca
wszystkich grzechy. Polacy, zatchniêci sw¹ w³asn¹ pra-
woci¹, lecz przytuleni do francuskiego pañstwowego
³ona, mogli okazaæ siê bakteriami, gnilnym elementem
w znormalizowanym funkcjonowaniu (bogaæcie siê
70 Zau³ek pokory
wykrzykn¹³ w tym czasie premier Guizot) prê¿nego ka-

pitalistycznego spo³eczeñstwa. Gnostycyzm jest po stro-
nie (ze strony) wyzyskiwanych, nawet jeli jego mista-
godzy z tej ci¿by czerpi¹ rodki na swe czasem
zupe³nie ca³kiem ¿ycie. Z czego ¿y³ Towiañski w Pary-
¿u? A Mickiewicz, gdy straci³ uniwersyteck¹ posadê?
A Chrystus? Kto im dawa³? Kto ³o¿y³? Dlatego gnosty-
cyzm ociera siê stale o co, co nazywamy ide¹ socjaln¹
o socjalizm. Mickiewicza popiera³ ksi¹dz Lammennais,
kap³an ubogich i maluczkich, tak le widziany przez hie-
rarchiê, jak póniej, w tej¿e Francji ksiê¿a-robotnicy (ta
historia siê nie koñczy). Gazeta, jak¹ pan Adam wyda-
wa³ w 1849 roku, nosi³a tytu³ Trybuna Ludów, co chy-
trze, choæ bezpodstawnie, podjêli nowow³adcy PRL,
gnostycy lokuj¹cy Z³o w kapitalizmie, i podobnie jak
rzesze gnostyków uprzednich w wyzysku cz³owieka
przez cz³owieka gnostycy pok¹sani, którzy przez zra-
cjonalizowanie swej wiary wytworzyli Bóstwa-Ba³wany
ziemskie, i formê terroru blisk¹ ostatecznej.
Patrz Lenin, Stalin, Mao Ze-dong, Pol-pot, nie licz¹c po-

mniejszych (licz¹c w iloci zakatowanych) naszych ka-
cyko-w³adców, te¿ ochlapanych krwi¹ bratni¹,
a z których najostatniejszy osta³ siê Jaruzelski. Jak wiêk-
szoæ idei, idea³ socjalizmu znajduje w praktyce absolut-
n¹ sw¹ odwrotnoæ, i tylko w sloganach, w nowomowie
osi¹ga jedyn¹ sw¹ realnoæ, rzeczywistoæ zak³amania
tak przewrotnego, ¿e a¿ s³owa znacz¹ dok³adn¹ odwrot-
noæ tego, co jest napisane. Blisko pokrewny faszyzm
te¿ wystartowa³ jako ruch niby-gnostyczny, proletariacki
(lumpen-proletariatu), bezrobotny, artystyczny, szukaj¹-

cy odwetu na sprawcach niedoli. Tu i tam nast¹pi³a zdra-
da. Zdrada, a zw³aszcza inteligencka zdrada, jest kon-
stansem nadrzêdnym w historii buntowania siê ducha,
tak¿e polskiego. Dlatego warto siê jej przyjrzeæ. Bo czy-
ja zdrada? Mojego ojca zdradzenie politycznej moralno-
ci PPS-u, Konwickiego zdrada AK-owskiej przesz³oci
(W³adza, Rojsty), by wymieniæ tylko tych dwu to-
warzyszy? Tu¿ przed Towiañskim snu³ siê po Pary¿u
gor¹cy patriota i lewak, jakobin z ducha strasz¹cy
emigrantów radykalizmem swych pogl¹dów. Czerwony,
bymy dzi powiedzieli, Adam Gurowski. Tak ich stra-
szy³, a¿ go odepchnêli, zreszt¹ charakter mia³ wredny,
porywczy, z³oliwy, pe³en pychy. I co siê z nim sta³o?
Podczas gdy jego piêkny m³odszy brat, utrzymywany na
paryskim bruku przez nies³awnego z pederastii literata,
hrabiego de Custine, przyjaciela Szopena i George Sand,
okaza³ siê na tyle jurny, ¿e uwiód³ z klasztoru infantkê
hiszpañsk¹, uciek³ z ni¹ i o¿eni³ siê w Brukseli (wyszed³
za ni¹), Adam ostentacyjnie wyjecha³ do Rosji, po z³o¿e-
niu wiernopoddañczego listu u stóp tronu. Zdrajca.
To dla odzyskania ziem obu braci, skonfiskowanych po

powstaniu listopadowym jedzie Astolphe de Custine do
Peterburga i Moskwy, sk¹d przywozi materia³ do naj-
wnikliwszego dzie³a o Rosji kiedykolwiek napisanego,
i wci¹¿ trafnego absolutnie. Maj¹tku Gurowskich Custi-
ne jednak nie wydêbi³. Adam gni³ na carskiej prowincji
(nie ma siê do tego jednookiego wywrotowca, przekaba-
conego na wielbiciela absolutyzmu, zaufania), a brat
72 Zau³ek pokory
Ignacy sp³odzi³ z rud¹ infantk¹ rozliczne dzieci. Ignacy

umrze zapomniany i uczciwy, przez wszystkich i przez
¿onê porzucony, Adamowi uda siê wydobyæ z rosyj-
skiego pominiêcia (siostra ich by³a ¿on¹ ministra u dwo-
ru), i wyjechaæ do Ameryki, gdzie zdradzi tym razem
Rosjê, pans³owianizm i idea³y absolutystyczne, by staæ
siê sam w sobie si³¹ polityczn¹ demokracji, doradzaj¹c¹
prezydentom i Senatowi. Zdrajca.
Zdrada jako temat. Mickiewicz w Peterburgu pisze

Konrada Wallenroda, portret zdrajcy wobec Krzy¿a-
ków, portret lisa, wê¿a, tajnego agenta polskoci w sercu
chrzecijañskiej germanizacji. I dedykuje pan Adam
jawnie, celnie sw¹ pracê carowi. Koniunkturalnie, ale
i z pewn¹ karnoci¹, z dum¹ prowokatora podsuwaj¹ce-
go interpretacjê dla siebie fataln¹. Gnoza zak³ada, ¿e
duch, czyli wiat³o upad³e, zapad³e w g³¹b ciemnej ma-
terii w wyniku katastrofy, wypadku, przypadku Z³a,
zdradza swe pochodzenie, i ród³o samo swego istnienia
stamt¹d, z lepszego, utraconego wiata, by zasymilowaæ
siê w wiecie z³ej i torturuj¹cej materii. Z czego musi siê
pozbieraæ. Czy prób¹ pozbierania siê wiat³a w z³ej rze-
czywistoci by³ list Towiañskiego i Mickiewicza do cara,
list, przy którym nieroztropni uknuli podejrzenie, ¿e
Mistrz Andrzej by³ rosyjskim agentem, pacyfikuj¹cym
polsk¹ emigracjê co myl¹ jest nieuk¹, a raczej: mega-
lomañsk¹: jakby car przyk³ada³ do tej gromady nêdznej
jakiekolwiek znaczenie. Nie, ich pacyfikowa³ ¿o³d fran-
cuski, skoszarowanie, zakiszenie na w³asnym wiatku.
List za przykazywa³ w³adcy przy³¹czenie siê do Ducha.
By³ ów list istotnie zdrad¹, bo niewczesn¹ prób¹ ponad-

czasowej rozmowy. Gnoza opowiada, jak to pocz¹tkiem
nieszczêcia by³ upadek jasnego ducha w ciemnoæ ma-
terialn¹. Tak samo mówi kaba³a. Tak samo Jakub Frank.
Towiañski jednak stawia krok ku lepszemu zrozumieniu.
Ten jak¿e rzadki u nas mistyk przedstawi zaskakuj¹co
nowoczesn¹ (i bardziej empiryczn¹ od swedenborgiañ-
skich zawiatów) wersjê myli gnostycznej, co go od
bardziej tradycyjnego Mickiewicza oddala: pisze bo-
wiem, ¿e Ziemia jest: fabryk¹ dusz.
A nie miejscem, w które duch, dusza, wpad³y, niby str¹-

cony anio³. To ¿ywotna myl, dowód dla mnie na au-
tentycznoæ Towiañskiego i urok jego pogl¹du funda-
mentalnego. Myl¹, do której, przez materializm
darwinowski, fizykê kwantow¹, badania nad cz¹steczk¹
najmniejsz¹ t¹, która ma w³aciwoci ju¿ tylko ducho-
we nauka dopiero dochodzi, zanim zako³acze do
drzwi nastêpnego pytania: co jest za duchem samym?
Có¿ z tego, ¿e myl towiañska siê w f¹freluchy dziejo-
wej opery odziewa. Towiañski by³ filozofem, i jako filo-
zof (duchowy) siê wyra¿a. To znaczy, z wielkim tru-
dem, staraj¹c siê wytoczyæ z mleka polszczyzny
serwatkê w³asnej nowomowy. Górne tony i dolne tony,
to jeszcze mo¿na zrozumieæ. Reszta zabulwiona jest
w zakalce i nagniotki s³owne, zupe³nie jak filozofia naj-
wybitniejszego (ju¿ chyba ostatniego) filozofa naszego
wieku, Heideggera, który podobnie uwa¿a³, ¿e trzeba
mu wymylaæ s³owa, by odda³y co mia³ na myli. Otó¿
jêzyk polski siê ku temu nie nadaje, nasz jêzyk znosi
74 Zau³ek pokory
s³owotwórstwo tylko w poezji, gdzie jest giêtkomowny.

Dlatego poeta Mickiewicz, osadzony cudem w j¹drze
jêzyka polskiego, w jego klarownej miêsistoci, w jego
humorze (jak¿e mieszny jest Pan Tadeusz!) bli¿szy jest
polskiemu zrozumieniu, ni¿ Towiañski i mniej m¹dry.
Przecie¿ jeszcze Stefan ¯eromski donosi³ w swych
Dziennikach m³odzieñczych, ile to towiañczyków ¿y-
³o po kieleckich dworkach u schy³ku zesz³ego, na po-
cz¹tku tego stulecia!
Mickiewicz jest gnostykiem z tego samego k¹ta europej-

skiej ziemi, sporód tych samych ¯ydów-literatów, lewa-
ków, hasydów, masonów, co Mi³osz. Pan Czes³aw omamia
nas Svedenborgiem, i swym kuzynem O. de V. Miloszem,
konsulem Litwy w Pary¿u, elukubrantami, nudziarzami
i grafomanami. Pan Czes³aw te¿ jest zdrajc¹: zdradzi³
wczesn¹ sw¹ lewicowoæ, s³u¿¹c PRL, i zdradzi³ swych
kolegów po procederze i fachu, pisz¹c jedyn¹ sw¹ ksi¹¿kê,
której treæ jestem w stanie (w przybli¿eniu) zapamiêtaæ:
Umys³ zniewolony. Po to zdradzi³. Czy mia³ racjê, zdra-
dzaj¹c? Niew¹tpliwie. Zdrada le¿y w sednie intelektual-
nego ukierunkowania, jest jakby nieod³¹cznie w nie wpi-
sana. Obligatoryjna. Musowa. Posuwamy siê naprzód za
pomoc¹ skoków technologicznych, i skoków w zdradê.
Dlatego we mnie, który nazdradza³em siê sporo ale tyl-
ko ludzi uwa¿aj¹cych zdradê za ujmê na swojej osobie,
a nigdy spraw i przekonañ powody, dla których powsta-
j¹, gorzej¹, egzaltuj¹ siê wiary s¹ dok³adnie tymi, przez
które nie wierzê we wiary. Mogê ewentualnie i do czasu
wierzyæ w wierz¹cych, jeli wiara ich trzyma siê more-
su, jeli nikomu krzywdy nie wyrz¹dzaj¹. Moja rada? Nie

wierzyæ w wierzenie, patrzeæ na skutki wiar. Powody (po-
szukiwanie dobroci, sprawiedliwoci i sensu) s¹ dla wiêk-
szoci czuj¹cych te same. Skutki potrafi¹ byæ otch³annie
grone.
Czyli lepsza gnoza ni¿ groza. Pi³sudski, który niejako

samotrzeæ stworzy³ Polskê w 1918 roku, by³ zdrajc¹ wie-
lokrotnym i wielorakim. O, nie jest zdrad¹ przejæ od
dworku i S³owackiego do PPS, i napadaæ na poci¹gi
z austriack¹ fors¹: patriotyzm jest z poezji, a uczulenie
spo³eczne ze szlachetnoci szlachectwa. Ale dalej wszy-
stko co jawne okazuje siê w ¿yciorysie tego Wallenroda
zdradzieckie: wobec Austrii, przy której leniwym boku
tworzy zwi¹zki strzeleckie, póniejsze Legiony, wobec
Europy, w któr¹ nie wierzy (oczy na Wschód), wobec
Dmowskiego, którego wysy³a na konferencjê w Wersalu,
ustalaj¹c¹ nasze granice, podczas gdy powoduje lokalne
powstania, i szykuje siê do marszu na Kijów i odebrania
Wilna, wobec demokracji lichej i nierz¹dnej, któr¹ siê
ustanowi³o, a któr¹ siê obala puczem wojskowym i ma-
sakr¹. Wobec PPS, gdy siê uk³ada sojusz z ¿ubrami
ziemiañskimi, i z kapitalizmem. Wobec moralnoci na-
rodowej, gdy siê faszyzuje kraj. Cena? Ten sam Pi³sud-
ski, który modli³ siê do niepodleg³oci pogrzebanej Oj-
czyzny, mówi przed mierci¹, pan i w³adca, ¿e nie
wierzy w przetrwanie Pañstwa polskiego.
Wiêc jak? Oddaj¹c cesarzowi co cesarskie, a wiedz¹c

swoje, podpowiada filozofia chrystusowa kunktatorska
76 Zau³ek pokory
i hoduj¹ca zdrajców. Bo i tak kto Rzym przej¹³? I czy

mo¿na by³o inaczej? Owszem, ale po co? Prawdopodob-
nie i tak po któr¹ z zakamuflowanych form Z³a. W na-
szej tradycji, filozofia Dobroci zaczê³a siê zaledwie
z Platonem, dwadziecia piêæ wieków temu. Wynika³a
z pochwa³y zwyczajnoci, obyczajnoci, tradycyjnoci,
skoro spo³eczeñstwo w ustach Sokratesa d¹¿y³o jed-
nak do samoulepszania siê. Filozofowie greccy uwa¿ali,
¿e ten ruch (patrz Pañstwo) mogli przypieszyæ, ale
przypieszaj¹c wpadali w zasadzki historii: czy Platon
nie chcia³ Pañstwa rz¹dzonego przez filozofów-tyranów,
zmuszaj¹cego opornych do pos³uszeñstwa górnym
i okrutnym swym nowoprawem? Jak trudno umieciæ siê
w sztywnych ramach swej epoki, i ograniczeniu jej
otwarcia! Owszem, Darwin mia³ racjê, zoologia rozwija
siê stale, i stale siê rozwijamy, i racjê ma archeolog, je-
zuita tak le przez Koció³ widziany, Teilhard de Char-
din, gdy pisze, ¿e wznosimy siê, jak¿e powoli, od Bestii
do Anio³a. Nazywa owo wniebowstêpowanie po
szczeblach przyrody Piramid¹ Ludzk¹, o podstawie
z najbrutalniejszej, najciemniejszej materii, a wierzcho³-
ku w najzupe³niej rozrzedzonej czu³oci Ducha. Ale
w miêdzyczasie, w porodku, gdzie jestemy?
W porodku tak trudno jest wiedzieæ (wiêc zdecydowaæ),

czemu pozostaæ wiernymi. Tak, tak, dobrze jest wierzyæ,
¿e celem jest Dobro, ¿e wszystko idzie ku Dobremu. Z ca-
³ej filozofii cis³ego Kanta wysnuæ mo¿na tylko: nie rób
drugiemu, co tobie nie mi³o. Kant by³ zachodni¹, nieja-
ko drug¹ przybran¹ nasz¹ podwalin¹ mylenia, ale in-
stynktownie tylko w tej myli przyznajemy mu racjê.

Chrystus, pod piórem swoich biografów, to w³anie g³o-
si³: platoñsk¹ filozofiê bycia-ku-dobremu. Nic u Chry-
stusa o trybalnych zakazach, obrzêdach, ceremonia³ach,
zabobonach kulinarnych. Nic o grzebaniu zw³ok, zam¹¿-
pójciu, obrzezaniu. Z nieuchwytnym (schowanym) Bo-
giem alians jest w duszy, nie na powierzchni penisa. Od-
skrobanie, oczyszczenie religii fallokratycznych, pie-
ni¹dzem opêtanych, by³o po myli Zoroastra, Maniego,
Lao-tseu, Chrystusa, Buddy, kogo jeszcze? Religia mo-
ralnego nieczynienia z³a stoi przed szlabanem obrony
niewinnych, wyg³odnia³ych, wyzyskiwanych, mordowa-
nych. Religijny cz³owiek bierze karabin i strzela, tyle ¿e
po obu stronach frontu. Cz³owiek porodku, po obu stro-
nach frontu zdradza tê sam¹ Bestiê.
Co w tym intelektualici, ci samopêdni rdzenni zdrajcy?

Polski intelektualista ma rodowód raczej dworkowy, ra-
czej drobnoszlachecki, czêsto zdeklasowany. Rzadziej
mieszczañski, jeszcze rzadziej arystokratyczny (ma³o tej
naszej arystokracji), ¿ydowski ponad proporcjê (jedna
dziesi¹ta ludnoci kraju w 1939). Zdrada intelektuali-
stów jest wobec swej klasy zatapiaj¹cej siê w glebê, wiêc
w wiejskoæ, wiêc w bigoteriê i zak³amanie obyczajów.
Jest owa zdrada g³ównie zdrad¹ jawnoci. Tylko wspólny
wróg (najedca) i tylko dziecinne wiêta (Gwiazdka)
nas zespalaj¹ raz po raz, w ceremoniale i mowie. Co do
reszty, w pokojowych czasach i zmiennych okoliczno-
ciach zdrajca-intelektualista zachowuje siê nieufnie: nie
jest po to, by oklaskiwaæ, ale po to, by wytykaæ palcami.
78 Zau³ek pokory
Dlatego powojenna zdrada intelektualistów u pocz¹tku

PRL rozszczepi³a ich na dwoje, robi¹c tyle szkody: byli
zaiste diabelsk¹ zabawk¹, bo swoim zdradzaj¹cym argu-
mentem zaka¿ali innych, nie maj¹cych do niczego inne-
go dostêpu. Og³uszali, choæ ja o tym wiedzieæ nie mo-
g³em, mnie. Niezupe³na to prawda jak chcia³by
kostyczny, nudny i (przepraszam) ograniczony Gustaw
Herling-Grudziñski ¿e z lichego strachu. To nie Bierut
i Berman ledzili, co oni robi¹, mówi¹ czy pisz¹. To oni,
czujne psy, wêszyli, co myli, ogarnia i czego chce Bie-
rut. Z woli nieprzymuszonej, i umys³u nie tyle zniewolo-
nego, co wyzwolonego do niecnoty pisali Obywateli
czy Partiê a twórczoæ pisarza. Ocknêli (ocyknêli) siê,
gdy przesta³o byæ tak zdecydowanie, przygodowo, tak
nowo. Zaryzykowali tym, co mieli dla siebie najcenniej-
szego karierami, ale te¿ po to, by kariery te zabezpie-
czyæ wobec moralnych nawrotów, z rzadka bowiem in-
dywidualnie, raczej grupowo, w trzydziestu czterech,
w konklawach, gdzie mia³ powstaæ consensus antyrz¹do-
wych g³osów.
Kogo, kiedy i jak zdradzi³ Mi³osz, ambasadzki (i to

w USA, co dowodzi sporego stopnia zaufania) urzêdnik,
uciekaj¹cy do paryskiej Kultury, kogo zdradzi³a Szym-
borska kolejna noblistka porównuj¹ca komunizm do
ogrodu, a Stalina do Nowego Adama? Kogo zdradzi³
Herbert, gdy oplu³ ich, to znaczy nazwa³, po dziele i na-
zwisku, w zachodniej gazecie? Kogo z marszu zdradzi³
Mickiewicz, skoro te¿ i Towiañskiego, mimo ¿e ów mu
nawet nastrêczy³ na³o¿nicê do domu, rud¹ piewaj¹c¹
¯ydówkê, Xawerê Deybel, z któr¹ pan Adam sp³odzi³,

obok dzieci Celiny dzieci? I wszyscy chowali siê, ko-
t³owali razem? Kogo zdradza³, przyjmuj¹c spowiedzi
cz³onków i cz³onkiñ swego ko³a? K³ad¹c rêce na ich g³o-
wach i piersiach, rozgrzeszaj¹ce? Zawsze tylko Boga,
z³ego Boga, rz¹dz¹cego z³ym i wyciemnionym wiatem.
Wród nich, zdrajca Towiañski by³ najprostszy: zdradzi³
Koció³, racjonalizm, moralnoæ. O ile klarowniej od
reszty mistycznych teozofów dzia³aj¹cych na niwie (na
grudzie) polskiej: Hoene-Wroñskiego, Cieszkowskiego,
Trentowskiego czy Liebelta. Trzeba siê cofn¹æ do Tade-
usza Leszczyca de Pankrakiewicze Grabianki, który
z Awinionu na Podole przeniós³ w 1770 sw¹ sektê Naro-
du Bo¿ego albo Nowego Izraela, by znaleæ oryginal-
noæ wiec¹c¹ nie tylko wiat³em zapo¿yczonym, albo
ewidentn¹ wariacj¹. Bardzo niewiele jest w polskim my-
leniu, wbrew pozorom, monomanii interpretacyjnych,
t³umaczenia wszystkiego jednym powodem, niejako ob-
sesyjn¹ przyczyn¹. Jakby na naszym gruncie, w tym kra-
jobrazie, pod tym lotnym niebem, zgoda w ustaleniu te-
oremu przyczyna-skutek by³a spójnie niemo¿liwa.
Trzeba by³o, by du¿a masa ludzi siê wyobcowa³a, trzeba
by³o emigracji, by mistycyzm, pomieszany, ale godny
uwagi, na chwilê zatryumfowa³. Ja rad jestem z tego: za
ma³o jestemy uczuleni na abstrakt i spekulacjê, za ma³o
wentylujemy nasze mózgi æwiczeniami w dowolnoci,
co z kolei obni¿a, zani¿a, uprostacza nasz katolicyzm,
jak i jego niezdarn¹ alternatywê: powrót do pogañstwa
(Zadruga), nieuchronnie zani¿aj¹c go do ch³opskiego
zabobonu i ch³opskiej upartoci.
80 Zau³ek pokory
Wiem co o tym, bêd¹c miêdzy wsi¹, choæby mêtnie

omaszczon¹ z kaganka owiaty, a dworem pañskim,
literackim, janie owieconym, gdzie ka¿dy (a by³o ich
du¿o) ¿y³ indywidualnie, inaczej, a przecie¿ szlachetnie,
i w koñcu inteligencko. I ka¿dy co innego zdradza³.
W koñcu wszyscy moi siê z tego gniazda rozpierzchli,
bo byli uzdolnieni, czym byæ trudno w poród katastrofy
umys³owej wsi polskiej, tej samej, co w 1863 wydawa³a
zaborcy szlacheckie partie, lub ³apa³a na granicy tych,
co siê za kordon przedzierali. Z jak¹ myl¹ przyby³
z Londynu wiejski eks-premier Miko³ajczyk? By co?
Nic prawie. Ratowaæ przed sowietyzacj¹, czym? Czy tyl-
ko dopchaæ siê tu i tam do brogu? Jak Witos, do w³a-
dzy? No tak, zgoda, ale kto wie polsk¹ tak¹ uczyni³,
niezdrow¹, nienawistn¹, jak nie szlachta w³anie? Kto
przez tyle wieków udawa³, ¿e u nas wolnoæ, rzymskoæ,
demokracja, prawo, ¿e Polska miodem i mlekiem p³yn¹-
ca? Rzymskoæ, tak, w tym sensie, w jakim Rzym sta³,
marmurowy i w togach, na masie niewolników, z który-
mi obywatel czyniæ móg³, co chcia³, lub niemal. Wystar-
czy³o zap³aciæ. Za polskiego ch³opa, duszê, dym, wy-
starczy³o zap³aciæ. Za jego pracê w Europie najd³u¿ej
do 1864 wymuszon¹. Za jego zdrowie, rozum, eduka-
cjê nic. Za jego ¿ycie, gdy zabi³, trefnych parê monet
z³otych.
A przecie¿ nie³atwo powiedzieæ, kiedy w feudalizmie

wyonaczy³o siê pierwsze rozumienie polskoci. Le-
gendy by³y o mierci z³ych króli (Popiel), a pierwszym
przez anio³ów wybranym kniaziem by³ Piast (piastun)
Ko³odziej (ch³op). Potem polski w wiadomoci wie-

niaczej, niewolnej i zaharowanej, zamuli³o siê do zanik-
niêcia. Czy pojêcie to obudzi³o siê wokó³ Krakowa, za
Kociuszki? Gdy targnêli siê, nagli patrioci, na trzech
zaborców na raz, z kosami? Czy raczej w zamian za je-
dyn¹ obietnicê dla nich wa¿n¹, za ziemiê, jak póniej,
w PRL, robotnicy bêd¹ siê targaæ na w³adzê za brak kie³-
basy? Witos sta³ siê poplecznikiem rz¹du narodowego
wobec sowieckiego zalewu 1920 przede wszystkim dla-
tego, ¿e zwyciêstwo komunizmu oznacza³o nacjonaliza-
cjê ziemi, czyli wyw³aszczenie, mieræ w³asnoci pry-
watnej. Drugi paradoks: to przez zachowanie w znacznej
mierze w³asnoci prywatnej nad ziemi¹, ch³opstwo pol-
skie uratowa³o PRL przed powa¿nym g³odem i powa¿-
niejszym komunizmem, i da³o Kocio³owi trampolinê do
siêgniêcia po w³adzê rzeczywist¹. Po czym polski komu-
nizm przegra³ z Watykanem.
Kontynuuj¹c listê zdrajców, jak¿e zabawne, i jak poucza-

j¹ce s¹ Dzienniki Tadeusza Bobrowskiego, wuja i opie-
kuna Conrada Korzeniowskiego, pisane w kresowych
w³ociach, sk¹d m³ody Józef uciek³, z suchego (mickiewi-
czowskie wp³yn¹³em na suchego przestwór oceanu) na
wodny ocean ¿eglug i mitrêgi marynarskiej w obcych
s³u¿bach. Te Dzienniki bowiem, zdradzieckie, to jedna
plotka. Z³oliwe, dociekliwe, pamiêtaj¹ce, zainteresowa-
ne, raportuj¹ce o ka¿dym i ka¿dej napotkanym,
i wszelkiej zas³yszanej anegdocie. Inteligentny, zamo¿ny,
spo³ecznie czynny Bobrowski, utrzymuj¹cy zamorskiego
oczajduszê, by³ jak ka¿dy w³aciwy inteligent zdrajc¹
82 Zau³ek pokory
swojego klanu, kasty, grupy, swoich ziomków. Zdrajc¹

jednak nie tylko kawiarnianym (tradycja podp³ocia ka¿e
tylko tam wyjawiaæ prawdê), ale socjalnym, a wiêc i poli-
tycznym, podczas gdy znakomita wiêkszoæ z nas woli hi-
storykom ofiarowywaæ kraj bez biografii, bez wiedzy in-
nej ni¿ oralna, trybalna, wioskowa, o naszych Donios³ych,
jak i o naszych Pociotach. Gdy w Litym borze z zacie-
kawieniem opisa³em paru naszych zdrajców w autentycz-
noci ich zachowania, zosta³em przez miarodajn¹ kultu-
raln¹ spo³ecznoæ wyklêty, jako zdrajca w³anie. Jak to,
chowa³em siê wspólnie, w ich domach przyjmowany, i oto
jak kalam to ciep³e gniazdo? Obraza wiejska zalêg³a siê
w miecie jak winia hodowana w wannie Nowej Huty,
obraza konwenansu i bigoterii, obraza zak³amania, obraza
o rzeczywistoæ. Nie przymierzaj¹c, Lubeka obrazi³a siê
(na dziesiêciolecia) na Tomasza Manna za Buddenbroo-
ków, gdzie co wa¿niejsi mogli rozpoznaæ siebie, Dublin
na Jamesa Joycea za Dubliñczyków, Sauk Center na
Sinclaira Lewisa (pierwszego amerykañskiego noblistê)
za Main Street, przyjaciele i krewni Czechowa bez prze-
rwy na niego za to, ¿e opisywa³ ich w prawdzie ich czynów,
postaw i charakterów. Po co prawda? Otó¿ tylko prawda
pozwala na proste odpowiedzi wobec pytañ z pozoru
skomplikowanych: skomplikowane jest ¿ycie. Prosta od-
powied rozjania ciemnoci, jest wiêc diabelska: lucy-fe-
ruj¹ca.
Ale te¿: Czechow lubi³ swych opisywanych, chcia³ siê

z nimi nadal przyjaniæ. Opisywanie nie jest s¹dowa-
niem. Ze szczególnym napiêciem staram siê spisaæ swo-
je uchybienia, z³e czyny, omy³ki, obsesje. Jednym z za-

dañ jest móc lubiæ swoje ¿ycie: nie wyobra¿am sobie,
jak móg³bym lubiæ ¿ycie zafa³szowane. Rozdwojenie
przebiega nawet przez zdradê: s¹ zdrajcy a zdrajcy, zale-
¿y co i kogo siê zdradza. Conradowi zarzuca³a Orze-
szkowa, ¿e zdradzi³ jêzyk polski, wiêc naród. Mój oj-
ciec, zdrajca swej ufnej i idealnej przesz³oci, po
mundurze wdzia³ ideowe szatki lepego: wylaz³o z niego
zawsze mnie zdumiewaj¹ce okrucieñstwo. Pokusa z³a
wspólnego, kolektywnego, w którym siê bierze udzia³,
i którym siê, dziêki intelektowi, powoduje, pokusa, która
w encyklopedii sowieckiej pozwala³a podaæ w hale in-
teligencja: zdolnoæ do adaptacji, rozgrzeszenie ko-
lektywem, masowoci¹, te cechy totalitaryzmu wspólne
chrzecijañstwu (zabijcie ich wszystkich, Bóg rozpo-
zna swoich biskupa pó³nocnej krucjaty na ³agodnych
gnostycznych katarów po³udnia Francji, na ich s³odk¹
i ascetyczn¹ cywilizacjê, na ich poetów, na ich króla, na
ich doskona³ych), faszyzmowi, komunizmowi, zezwa-
la na cnotê nowobrutalnoci, na historyzm i jego ko-
niecznoæ chwili. Himmler, gdy przemawia³ do zarz¹d-
ców obozów koncentracyjnych, zaklina³ ich, by za-
ryglowali w sobie odruchy ludzkie i moralny wstrêt wo-
bec obowi¹zku okrucieñstwa, i dziêkowa³ im za to, ¿e
ten najciê¿szy trud wziêli na siebie: kto musia³. Wy-
brañcy. Byli anio³ami nowego czasu, czycicielami,
oprycznikami Iwana Gronego z miot³ami na plecach,
g³owami psimi oder¿niêtymi i uczepionymi u siod³a, SS-
-manami. Cena rozdwojenia? Cena zdrady? Mój ojciec
op³aci³ siê suchymi po³aciami milczenia, niewyra¿ania
84 Zau³ek pokory
talentu, niepisania. Choæ sumienie w nim ¿y³o takie, ¿e

nie napisa³ jednego socrealistycznego k³amstwa
w swej prozie. Op³aca³ siê po conradowsku, ju¿ zdradza-
j¹c sw¹ now¹ ideologiê i umykaj¹c w rzeczy egzotyczne,
dziej¹ce siê w d¿ungli wietnamskiej czy podczas
podró¿y przez Francjê. A potem ju¿ to jedno ucieczka
mu zosta³o bo zwichn¹³ sobie pióro, gdy wywichn¹³
charakter swej lojalnoci: jest dobro w tradycji, nie wol-
no jej uszkaradniaæ, gdy to uczynisz, pozostanie ci gruz
(¯ukrowski) albo zmykanie. Ostatni¹ ksi¹¿k¹ mojego oj-
ca by³a Ucieczka do Afryki.
4
Ryba, co je owoce
J
est taka ryba. Rodzi siê jak wszystkie ryby, bez woli ni
zamiaru rodzenia siê bardziej tu i teraz, ni¿ tam czy
wcale. P³ywa wraz z innymi rybami w amazoñskich
rzekach, mêtnych jak kakao i rdzawych jak skórka dzien-
nych nietoperzy. Tyle, ¿e zjada owoce. Nurt podrywa drze-
wa d¿ungli, owoce wpadaj¹ w wodê, tropikalne owoce,
nadgni³e od dojrza³oci, ciê¿kie i soczyste. Ryba wywêsza
je (wszyscy mamy wêch: ju¿ plemniki kieruj¹ siê w ciem-
noci ¿eñskiej do jajeczka wêchem) lub spadaj¹ jej pod
pysk, na g³owê, i karmi siê nimi. Dzieciom co za owoce po-
dajemy? Mnie jakimi owocami karmiono?
Teorie wychowania zbiegaj¹ siê z wolna, po latach spo-

rów, by na dzi wnioskowaæ, ¿e w relacji geny/wychowa-
nie przewa¿aj¹c¹ si³ê stanowi dziedzicznoæ. To, co bio-
logicznie wynosimy z rodziców, praszczurów, rasy,
rodowiska, jêzyka, odruchów na co dzieñ. Edukacja
mo¿e to sk³oniæ, podkopaæ, zbrutalizowaæ czy rozcieñ-
czyæ, dorafinowaæ czy ukróciæ, nigdy zabiæ. Ja ze zdu-
mieniem wpatrujê siê w dzieci, które lubi¹ chodziæ do
szko³y, doczekaæ siê nie mog¹ koñca wakacji, ponie-
dzia³kowego ranka. Pamiêtam ssanie w do³ku i panikê
niedzielnego wieczoru, marzenie, by poniedzia³ek nie
88 Zau³ek pokory
nast¹pi³, by szko³a sp³onê³a, nauczyciel zachorowa³,

sczez³, sobie poszed³. By³em w ró¿nych szko³ach w ró¿-
nych krajach, zacz¹³em od pierwszych klas w Pary¿u,
potem w Pradze, Warszawie i znów w Pary¿u, wszêdzie
by³o tak samo. W Pradze uczy³ mnie przez jaki czas
prywatny nauczyciel: rodzice nie chcieli, bym przerwa³
francusk¹ edukacjê (rozdwojenie), a komunici zamknê-
li Instytut Francuski i jego klasy. By³ to czas pokazo-
wych procesów i gwa³townoci, Gomu³ki w Polsce, Raj-
ka na Wêgrzech, Slanskyego w Czechos³owacji. By³o
ciasno i czerwono, czerwieñ w spektrum barw najbli¿sza
jest czerni. By³o czarno. Co dzieñ sta³em w oknie swego
pokoju na pierwszym piêtrze willi w Dejvicech i ledzi-
³em, czy aby poza ogrodem dzi pan Garreau, id¹cy od
tramwaju tam w dole, siê mo¿e nie pojawi. Choæ raz by
siê nie pojawi³. Pojawia³ siê zawsze, póki go nie usuniê-
to na powrót do Francji, a ja nim zacz¹³em chodziæ do
Ambasady na tak zwane komplety.
Gdy posadzono mnie w ³awce siódmej klasy szko³y TPD

nr IX w Warszawie, prze¿y³em okres terroru. Nie zna-
³em rosyjskich bukw, a oni, moi koledzy, przerabiali je
od dwu lat: moim rodzicom to do g³owy nie wpad³o. Na-
ukê o Konstytucji, czyli indoktrynacjê komunistyczn¹,
prowadzi³a fanatyczna (dzi powiedzia³bym: histerycz-
na) ZMP-ówka, uzyskuj¹ca sobie tylko wiadomym spo-
sobem lodowate napiêcie i trwo¿n¹ nieruchomoæ spara-
li¿owanej strachem klasy. Strachem przed czym?
Terrorem czego? Wyrzuceniem ze szko³y, ju¿ wtedy?
Dlaczego tak przera¿aj¹ce wydawa³o siê nam dzieciom
Ryba, co je owoce 89
wpisanie przez ni¹ z³ych s³ów do dzienniczka ucznia,

szarego, le¿¹cego na ka¿dej ³awce przed ka¿dym z nas?
Reszty lekcji nie rozumia³em. Do matury oszukiwa³em
z chemii, fizyki, matematyki, na pamiêæ wkuwaj¹c nie-
przydatne, nieprzystêpne formu³y. A przecie¿: tli³ siê we
mnie, jak to u niektórych z nas, zmys³ (chochlik) filozo-
ficzny, rozchyla³a przepaæ metafizyki, skoro w jednym,
olepiaj¹cym a ciemnym b³ysku podejrza³em podwa¿al-
noæ cyfry 1. Co to jest jedynoæ, jakie ma granice, jak
siê roztapia w ca³oci, w ca³oci czego? Zagadn¹³em na-
uczycielkê na korytarzu, popatrzy³a na mnie jak materia-
listka na duchownego, z podejrzeniem i obc¹ pogard¹.
Mia³em, filozof, dwanacie lat.
Lubi³em polski, bo go rozumia³em. Bezwiednie wynio-

s³em z domu polszczyznê jasn¹ i poprawn¹, a pisanie
zawód pisania, zajêcie pisaniem (nawet gdy siê nie pi-
sze) uprawiane przez mojego ojca, oraz wiêkszoæ je-
go znajomych i przyjació³, uwa¿a³em za codziennoæ na-
turaln¹. Ojca, wtedy jak i póniej, nie interesowa³o, co ja
piszê. Raczej z niechêtnym zniecierpliwieniem przyj-
mowa³ do wiadomoci, ¿e piszê w ogóle. Jakbym mu
tym przeszkadza³ w jego borykaniu siê z literatur¹,
i z czasem, w którym mia³a mog³a powstaæ. Ze
szczeblami inteligenckiej kariery, ze s³usznie wyambi-
cjonowanymi nagrodami. Z cienk¹ gr¹ miêdzy conra-
dowsk¹ etyk¹ osamotnienia i wiernoci dla ton¹cych
idea³ów (Ostatnia Europa), mêsk¹ odwag¹ wobec hi-
storyzmu i jego d¿ungli (Rzeka Czerwona), doros³ymi
klêskami politycznymi, mi³osnymi i ³owieckimi (Go-
90 Zau³ek pokory
dzina Tygrysa), gdy ju¿ mo¿na by³o klêski przyjmowaæ,

i pisaæ o nich, to znaczy gdy zabrak³o ideologii wyma-
gañ. Do koñca ojciec w³aciwie nie czyta³ tego, co pisa-
³em, i do koñca uwa¿a³ siê za zawodowca, a mnie za
amatora. W co mi graj, skoro zawodowiec skazuje siê na
zawodowe podobania siê i przypochlebstwo, skoro wy-
konuje numer, za który musi byæ popularny pod grob¹
utraty statusu zawodowca, a amator to kto, kto nawet
publicznoci nie musi posiadaæ, mo¿e tylko garstkê
osób, w tym co robi zakochanych.
Potem mózg w szkole zacz¹³ wichrzyæ. Gorset sztywnej

banialuki, którym miano nas ugorszyæ, uwiera³ coraz
g³upiej, ale w jaki sposób dorozumiewalimy siê, ¿e do-
tykamy, przez ciasnotê, k³amstwa? Nie umiem wyjaniæ.
Jak trafialimy do czytelni przedwojennych ksi¹¿ek,
prowadzonych przez schludne i chude stare panie w tan-
detnych mieszkankach, to g³odne wczytywanie siê w eg-
zemplarze wyt³uszczone i nic a nic ideologiczne, prze-
ciwne (tego nie by³o wolno), ale choæby o Indiach,
choæby o Szkole Orl¹t, choæby Kiplinga, i Conan Doy-
lea i Mayne Reida i Jacka Londona, i Aleksandra Du-
masa, i Kochanków Wielkiej Niedwiedzicy. Inny
wiat, inna rozmowa, inne mylenie. Rozleg³oæ i smak,
³atwe zawi³oci wiedzy i przygody w odró¿nieniu je-
szcze nie porównywalimy od tektury i betonu i po-
trzasku nudnej warszawskiej edukacji. Kultura siê prze-
ciska³a w zakneblowany wiat swymi najskrom-
niejszymi cie¿kami, mackami tego, co dzi nazywamy
masowe, a wtedy by³o elitarne, bo ma³o któremu dziecku
przychodzi³o na myl czytaæ w ogóle, czytaæ nie z musu to,

co zadane, czytaæ, by czytaæ, czytaæ, by siê dowiedzieæ.
Z tych powijaków taki siê wylêg³ naturalny obyczaj, ¿e

ksi¹¿ek musielimy szukaæ w coraz m¹drzejszych miej-
scach: tamte zosta³y wyczytane do dna. Zamiast do szko-
³y, w koñcu szlimy wagarowaæ do Biblioteki Narodowej.
Z g³upkowato sfa³szowanymi uczniowskimi legitymacja-
mi, po osiem godzin przesiadywalimy pod wysokim
szklanym sufitem, w szarojasnym wietle sprzyjaj¹cym
czytaniu. Bibliotekarki tu te¿ nie by³y m³ode, i patrzy³y na
nas przez palce, z cich¹ aprobat¹. Pêd nasz by³ bez moto-
ru, czy raczej: motor by³ utajony. Nie z ambicji, z natury
rzeczy. Inteligencja, ciekawoæ, przyjemnoæ, wypieki
wiatów nieznanych by³y potwierdzeniem samego siebie,
bo w tym nieznanym wszystko by³o zrozumia³e, wszystko
znajome, olbrzymie morze nie do wyczerpania, anihilacja
nudy, go³os³owia, zimnej egzystencji narzuconej, wspó³-
¿ycie zamiast samotnoci, tak, o to chodzi³o. By³ to bezin-
teresowny zachwyt, a ju¿ wiedzielimy, ¿e nielegalny.
Wiêc to, co zachwycaj¹ce, nie mog³o byæ legalne i trzeba
by³o oszukiwaæ, rozdwajaæ siê, czarowaæ. Nasze wtaje-
mniczenie by³o Jedcem Bez G³owy, naszym przewodni-
kiem Tropiciel ladów.
No i by³y ksi¹¿ki w domu. Te dedykowane towarzyszowi,

nowsze, i te, które przenieli rodzice z okupacji, gdzie czy-
tali zach³annie klasyków, bo by³ czas na to. Ca³ego Anato-
lea Francea, ¯ywot Henryka Brularda (Stendhala),
którego delikatne a kapryne rozproszenie i sentymental-
92 Zau³ek pokory
ne sobie pob³a¿anie ojciec w swoim rozdwojeniu lubi³ naj-

bardziej. By³y to opas³e tomy za trudne dla mnie, strzela-
³em w ich twarde ok³adki rucikami z wiatrówki, a rodzi-
ce zbyt rzadko je teraz z pó³ek wyci¹gali, by siê
zorientowaæ. W tym czasie PRL-owskim rodzice w³aci-
wie prawie nie czytali. Ojciec raczej na bie¿¹co, to co kon-
kurencja pisa³a, a matka krymina³y, których nieprawdo-
podobna iloæ zastawi³a wszystkie biblioteczne pó³ki.
Sk¹d wiêc, jak szuka³em, co czytaæ nale¿y, co przynosi, co
jest warte? Gdy mia³em piêtnacie lat, i by³em po uszy za-
kochany w licznej Ewie Tuwim mylê, ¿e by³a to moja
mi³oæ najsilniejsza, bo pierwsza, jedyna, od której do-
s³ownie mdla³em przeczyta³em u niej wAninie, w szczê-
liwej willi, w której spêdza³em lato, Wojnê i pokój, sie-
dz¹c w ubikacji, bo tak mnie rozwolni³o ze¿arcie
kilograma niedojrza³ych wini. By³o to olniewaj¹ce
prze¿ycie nie, nie winie, lektura bo po raz pierwszy
przeczyta³em nie tyle przygodê, co punkt widzenia na
wiat. By³o to przejmuj¹co bliskie prze¿ycie te¿ dlatego,
¿e To³stoj zachowa³ dziecinny, wiêc najzupe³niej zmys³o-
wy, otwartooko zmys³owy sposób postrzegania. Ta zmy-
s³owoæ jest mi³osna, a ja ¿y³em w mi³osnym, zmys³owym
wyostrzeniu, po raz pierwszy.
Jedynie To³stoj potrafi³ daæ w literaturze to wra¿enie

pierwszego razu nie podrobione, a przecie¿ tylekroæ
poprawia³, rozpisywa³, przerabia³, torturowa³ swe manu-
skrypty! Gdy siê wejrzy w jego pracê, widaæ jednak, ¿e
ca³y wysi³ek szed³ w stronê uprozowania, rozbicia ³ad-
nych rytmów, aliteracji, uzyskania takiej powierzchnio-
wej chropowatoci, by ka¿de s³owo by³o jak kamyczek

(scrupulus) przeszkadzaj¹ce, a ca³e zdanie jak piarg za-
trzymywa³o siê w zêbach i nie pozwoli³o siê po sobie
przelizgn¹æ. Tak przecie¿ siê ¿yje. Wojnê i pokój czy
wyj¹³em z biblioteki pana Juliana, czy z pó³ki, zza matki
krymina³ów? I dlaczego? Czy to ten sam instynkt, który
niektórym pozwala nieomylnie wybraæ w restauracji
najlepsze danie w niezrozumia³ym menu? Z d³uganego
artyku³u w gazecie wy³owiæ jednym rzutem oka jedyny
wa¿ny akapit? Po trzech zdaniach w otwartej ksi¹¿ce
poj¹æ, czy jest dobra, i na ile? Wiêc chyba tak ksi¹¿ki
otwiera³em. Mo¿e szuka³em kawa³ków, mo¿e chciwy
by³em erotyzmu wyra¿onego, jak szuka³em nagich ko-
biet w albumach o sztuce, mo¿e sam nie wiedzia³em?
Ale to czytaj¹c Stendhala dozna³em, szesnastoletni, prze-

szywaj¹cego elektrowstrz¹su, bo po seksualnym wiecie
losów To³stoja, i ich zmys³owej, bia³oskórej, naturali-
stycznej nieprzejrzystoci, otwar³y siê szybkie, krótkie,
porywiste drzwi do skrótu i nerwu trybu dzisiejszego.
Wspó³czesnoæ Stendhala jest pora¿aj¹ca: psychologizm
ambicji, klêska stawania siê, skazanie na szafot, parwe-
niuszostwo romansów: rozdwojenia, które zacz¹³em czuæ
wokó³ siebie jak i w sobie, obcoæ wyrzuconego
w wiat, a nie jak u To³stoja organicznie w wiecie
wzrastaj¹cego. Ta niæ wiod³a dalej, do Conrada, Hemin-
gwaya, Prousta i jego katedry zawalaj¹cych siê snobi-
zmów, jego Sodomy i Gomorry gnilnej pederastii, starze-
j¹cej siê w wojennym ogo³oceniu z³udzeñ, do Kafki,
który opisa³ nasz¹ bezbronnoæ historyczn¹, jak i nasz¹
94 Zau³ek pokory
ontologiczn¹ bezbronnoæ, bo jestemy owadami o cien-

kim splocie bolesnej duszy, do Camusa, który w obcym
z³ym wiecie widzia³ rationale dla obojêtnego zabijania,
jak i mitotwórstwo postaw heroicznych u mê¿czyzn, da-
j¹cych sobie radê bez Boga, w ekstremach swojej rzeko-
mej wolnoci, jak i w czyæcowym oskar¿eniu w³asnych
sumieñ. No ale to, to on wyci¹gn¹³ z Dostojewskiego, to
znaczy z przesz³ego czasu, kiedy to ludziom (inteligen-
tom) siê arogancko wyda³o, ¿e otwar³a siê przed nimi
(pod ich nogami) arystotelesowska przepaæ wolnoci,
i co z ni¹ pocz¹æ dalej?
Tyle, ¿e to francuska brednia. Camus ich opisywa³ z za-

chwytu, Dostojewski z przestrachu. Gor¹czkowy t³um
pana Fiodora, jego absolutny s³uch na nêdzê i poni¿enie,
na wolê szlachetnoci w niecnym wiecie, jego jadowite
a nieprzeparte poczucie humoru, zgrywy, kryminalne
zaciêcie jego anegdot by³y (i pozosta³y) dla mnie naj-
¿ywszym upostaciowaniem tego, co siê z nami w tej cy-
wilizacji dzieje: ona swój najgêstszy kszta³t przybra³a
w jego g³owie, jakby jego g³owa wypchana by³a gazeta-
mi, a z gazet wysysa³a sedno, sprê¿yny, syntezê, skrót
i luboæ rozczytywania kto co z kim zrobi³ w obliczu
cierpi¹cego Boga, tego Boga, którego nie ma wcale (s¹
minimalne serafizmy i m¿enia svedenborgiañskie) u za-
aferowanego Balzaca: za katalogów pana Honoriusza
tak czy owak nigdy nie umia³em przeczytaæ.
Tomasz Mann, tam gdzie rozdwojony jest pomiêdzy gorz-

k¹ i skryt¹ wiedz¹ o swych inklinacjach seksualnych, wpi-
san¹ w schy³ek przyzwoitej kultury wiata, a profesorskie

kulturotwórstwo, i tam gdzie (w Esejach) s³u¿y innym
pisarzom, tam gdzie spe³nia d³ug skromnoci wobec swo-
jej formacji, a nie tam gdzie wie wszystko na ka¿dy temat
(Józef i jego bracia czy, po¿al siê Bo¿e, panegiryk nie-
mieckiej wojowniczoci i Cesarza Wilhelma II Rozwa-
¿ania apolitycznego bo i takie pope³ni³, swe Wojny
z zadufkami), gdzie sam siebie naucza. Rozdwojenia.
Rozdwojenia pochwytywa³em coraz wyraniej: w klasie,
w której tyle trzeba by³o udawaæ, by dowiadywaæ siê taj-
nie swego, rozdwojenie wród dzieci: Eryk Infeld, g³ówny
antagonista moich lat wTPD IX, syn fizyka, który porod-
ku lat stalinowskich wróci³ do PRL, by co przynieæ na-
szej wasalnej nauce atomowej, skoro uciek³ z Ameryk od
samego Einsteina? Z przekonania, jak Klaus Fuchs, czy
Rosenbergowie? By³ dygnitarzem, jego syn by³ dygnita-
rzem klasowym. By³ Eryk te¿ jadowity, mia³ pod³oæ
w charakterze. Zosta³ przewodnicz¹cym klasowym, po-
tem szkolnym ZMP, na miejsce kole¿anki Fiszbajn, która
zwo³ywa³a przeciwko mnie zebrania, na które wycho-
wawca Harczuk, nauczyciel historii, przychodzi³ okazu-
j¹c m³odzie¿ow¹ legitymacjê, by pomóc mnie oskar¿yæ
o z³o klasowe: do dzi nie wiem, czy chodzi³o o z³o, czy-
li powiewy innego mylenia si³¹ rzeczy, choæ bezwie-
dnie siê wyzwalaj¹cego w szkolnym pomieszczeniu, czy
o z³o mojej kasty spo³ecznej, przecie¿ wtedy w pe³ni kola-
boruj¹cej?
Coraz rzadziej przychodzi³em do szko³y, i nie uczy³em

siê tego, co mi zadali. Oczywicie wysz³o to na jaw. Za-
96 Zau³ek pokory
dawa³em niepotrzebnie g³upie pytania, i wypisywa³em

niepotrzebnie g³upie odpowiedzi. Gdy przekornie kole-
¿eñstwo wybra³o mnie do klasowego zarz¹du ZMP (by-
limy w ZMP wszyscy, nikt nie pyta³, czy chcemy czy
nie chcemy: mnie trzynastoletniego obdarzono czerwo-
nym krawatem i zielon¹ mundurow¹ koszul¹ za to, ¿e
by³em po siódmej klasie przodownikiem nauki, czyli
tak sterroryzowanym, ¿e poruszaj¹cym siê czy raczej
trwaj¹cym w katatonicznym znieruchomieniu na bacz-
noæ jak mechaniczna kuk³a, a stan ten, lêku, bo
pamiêtam dobrze, po³¹czy³ siê mostem z gorszym stra-
chem Lwowa i okupacji, mierci¹ mojej siostry i roz-
strzeliwaniami pod cianami domu, w którym w oknie
stawa³em, i z pob³a¿liwie ratuj¹cymi moj¹ ³adn¹ matkê
SS-manami, a tych tak siê ba³em, ¿e gdy w Szklarskiej
Porêbie w 1946 roku znalaz³em w krzakach na wyciecz-
ce czarn¹ czapkê oficersk¹ z trupimi piszczelami w doæ
dobrym stanie, dosta³em ataku histerii nie uleczalnej
przez wiele tygodni, a dalej czy w ogóle to do szes-
nastego roku ¿ycia moczy³em ³ó¿ko w nocy, bo nacho-
dzi³y mnie koszmary stale te same, tak we mnie w¿yte,
¿e gdy w rzekomej doros³oci zobaczy³em film Felli-
niego Giulietta od duchów, i w nim dwu oficerów SS
przechadzaj¹cych siê nocn¹ mokr¹ i wyb³yszczon¹ uli-
c¹, tak samo i takich samych, jak ci tamci, musia³em
wyjæ z kina), urz¹dza³em (obowi¹zkowe) zebrania, na
których opowiada³em, co wiedzia³em o Francji, albo
wróg mój, Infeld, opowiada³ o Kanadzie, gdzie siê uro-
dzi³. Oczywiste by³o, jak prêdko zosta³em z zarz¹dzania
zdjêty: w ramach uzdrowienia (sanacji) ideologicznej
klasy IXa (z jêzykiem ³aciñskim) trójka aktywistów

z zarz¹du szkolnego, z kole¿ank¹ El¿biet¹ Czy¿ewsk¹
w sk³adzie, przyby³a nakazaæ zebrania kszta³c¹ce
w marksizmie.
By³em do szesnastego roku najmniejszy w ³awkach, naj-

drobniejszy, najchudszy. By³em te¿ jednym z najm³od-
szych. Nie znosi³em przemocy, brutalnoci i chamstwa
w ¿adnej postaci, szanta¿u, bicia, zniewa¿ania, zniewa-
lania, no i sportu. Ale dlaczego nie znosi³em dru¿yn, ko-
lektywów, sztafet, grup, kolonii, zajêæ wspólnych?
Okrzyków, salutów, wart, apeli, mszy wiêtych i nie-
wiêtych, ceremonia³ów, partii, religii, zebrañ, fet, upo-
dabniania siê? Duszne obrzêdy, na które mnie prowadza-
³a moja wiejska babka, karne spêdy ZMP by³y oczkami
jednego ³añcucha, wiêzieniem dla mojego ja, dla mojego
poczucia swobody i wczesnej odpowiedzialnoci za sie-
bie. Czy ja wiedzia³em, ¿e wpisujê siê chc¹c nie chc¹c
w tradycjê etosu wolnoci sformu³owanego wymy-
lonego przez Greków? I ¿e bêdê za ten etos p³aci³
póniej tyle, ile ciemiê¿yciele bêd¹ mszcz¹c siê wy-
magaæ, od wtedy do dzi, czyli do skraju? Dzi mogê to
napisaæ, bo wiem, jak napisaæ, ¿e ¿yjemy, my europejscy
Polacy, w dwu skonfliktowanych tradycjach mylenia:
greckiej, stawiaj¹cej nas w wiecie wolnoci indywidu-
alnej, ale te¿ ¿ycia w polis, miecie, spo³ecznoci, ryn-
ku, i ¿ydowskiej, stawiaj¹cej nas w niewoli u Bóstwa je-
dynego, religii jedynie s³usznej, w zajad³oci jedynie
skutecznej, w okowach podleg³oci bardziej ni¿ obywa-
telstwa.
98 Zau³ek pokory
W tej zapo¿yczonej mitologii czujemy siê rozsierdzeni

na tych, od którychmy j¹ ukradli. Jak ka¿dy nie-
wdziêczny d³u¿nik, jak ka¿dy fa³szerz, jestemy niena-
wistnikami. A nie trzeba, nie nale¿y, nie wypada. Nie
pohañbiaj, nie rañ, nie kalecz, nie odbieraj. Rezultat? Jak
w wiêkszej czêci naszego tematu, rozdwojenie. Nie teo-
retyzowa³em tego, nie umia³em nawet wiedzieæ, ¿e my-
lê, ja w tych komunistycznych klasach, ¿e dobre jest
tylko co otwarte, czyli liberalne, wieloznaczne, ¿e ¿adna
religia, ¿adna ideologia, ¿adna moda, ¿adna jednoznacz-
noæ nie maj¹ byæ obowi¹zkowe. To takie proste! Obo-
wi¹zuj¹co i dobrowolnie mog¹ byæ przyjête regu³y gry,
jak w sporcie w³anie, pi³ce no¿nej czy tenisie sto³o-
wym, by zapanowa³a wród graj¹cych mo¿liwie naj³ago-
dniejsza atmosfera. Prawdom wojuj¹cym i zniewalaj¹-
cym wolno jedynie byæ opiniami. Celem winno byæ
zachowanie czystoci swej intencji, czystoci celu, nie
czystoci lubowañ; droga i jej nabytki, w wypadku mo-
jej rodziny, przez literaturê, malarstwo, muzykê, film,
znaczy przez sztukê. O, jak wczenie rozumia³em (jak
rozumiem), ¿e warunki ku temu nie s¹ idealne! Planeta
jest nieprzychylna, zimna lub wypra¿ona, trzeba siê
ubraæ, nakarmiæ, zapewniæ sobie sta³oæ dochodów,
obronê przed chorob¹, broñ przeciwko mordercy. Nie
wiedzia³em, ¿e chcê siê ubraæ w platoñsk¹ filozofiê do-
broci, ale ju¿ uczy³em siê utajnienia, mylenia dla siebie
samego: wiêc rozdwojenia, i, jeli trzeba, zdrady.
Nie, nie alienacji. Alienacja jest z³ym Marksowskim

(Heglowskim) s³owem, zak³adaj¹cym spo³eczeñstwo ja-
ko model jedynie s³uszny, z którego siê wariat czy nie-

szczênik psychospo³ecznie wy³amuje. Wiadomo, co
z takim zrobiæ: albo w kajdany go, na Sybir, do szpitala
dla wariatów, gdzie go chemicznie uzale¿ni¹, zg³êbi¹,
ujarzmi¹, albo daæ mu Maxima i dopuciæ do w³adzy.
Czy ja wiedzia³em, ¿e obie formacje, z którymi mi od
pocz¹tku przysz³o mieæ do czynienia, faszyzm i komu-
nizm, w³anie rozmontowa³y, za pomoc¹ fekalnego soju-
szu t³uszczy z Elit¹, kulturê, liberalizm, relatywnoæ, in-
telekt, delikatn¹ barwnoæ tego wiata? Czy Grekom
by³o ³atwiej? Gdy Platon ten, co uwa¿a³, ¿e tylko filo-
zofowie mog¹ byæ królami stara³ siê w tej idei pouczyæ
swego adepta, tyrana Dionizjusa z Syrakuz, ów go zaku³
w dyby i sprzeda³ jako niewolnika. Tylko ³ut szczêcia
wyratowa³ filozofa, ale czy mu to przeszkodzi³o w dal-
szym myleniu tego samego? Bynajmniej.
Jedno bardzo u³atwi³o grecki prze³om w myleniu i ko-

chaniu materii: uliteraturowanie jej tysi¹cem bogów,
bo¿ków i bogiñ. Pod tym upostaciowaniem mogli jaw-
niej uprawiaæ alethejê, nieukrywanie. Mogli wysup³y-
waæ rzeczywistoæ z otoczek i przelewaæ j¹ w swe su-
mienie, jak i w sztukê. To, w systemach, w jakich ¿y³em,
by³o niemo¿liwe. Myla³em m³odo i niejasno, a doroli
milczeli lub k³amali, k¹sali lub leczyli pogryzienia, nale-
¿eli do Kocio³ów, czerpali chwiejne che³pliwe korzyci
lub ich nie zna³em. Ich prawda nie by³a metahistorycz-
na, ale historyczna, i co dzieñ j¹ czym stalowym udo-
wadniano. Tyranii nale¿a³o siê baæ, a strach ten nazywaæ
mi³oci¹. Po ciê¿kiej, a czêsto bohaterskiej, przeprawie
100 Zau³ek pokory
wojennej chcieli odzyskaæ uciekaj¹c¹ m³odoæ, byæ na

jawie, zgodni, przeto musieli wierzyæ, by nie k³amaæ,
k³amaæ, by nauczyæ siê wiary. Mnie to nie by³o dane: nie
wierzy³em i nie kocha³em. Moje drobne dzieciñstwo by-
³o na pewno pe³ne mi³oci, skoro mnie rodzice przez
straszliwoæ miejsc i czasów przenieli, a raz ojciec mi
powiedzia³ wrêcz, ¿e gdybym siê nie urodzi³, i gdyby nie
musieli siê tyle nabiedziæ, by mnie przechowaæ, pewnie
zginêliby sami. Tote¿ mo¿e mo¿e dla mojej siostry
ju¿ tych zu¿ytych si³ nie mieli: moi bracia przyszli na
wiat po wojnie. Wierzê w to, usprawiedliwia to niejako
moj¹ obecnoæ, i gdy pierwszy film zrobi³em, zrobi³em
go o nich i dla nich. Pod mask¹, oczywicie, bo sztuka,
nawet gdy uprawia alethejê, naturalnie (lub z musu)
kroczy pod mask¹: larvatus prodeo. Jedyn¹ definicj¹
sztuki, do jakiej dotar³em, jest, ¿e sztuka to prawda (rze-
czywistoæ), która robi wszystko, by udawaæ (by siê wy-
dawa³o), ¿e ni¹ nie jest.
Nie jest to intelektualna prawda (te s¹ najczêciej

wzglêdne), ale prawda nazwijmy j¹ tak artystyczna.
Moja rodzina nie jest rodzin¹ intelektualistów: za inte-
lektualist¹ kryje siê koncept ideologa. Intelektualistami
w mojej frekwentacji byli Ko³akowski, Marleau-Ponty,
Sartre, Andrzejewski, Brandys, nawet Zanussi. Teorety-
cy nie wyzbyci praktycznoci, moralici o wielu twa-
rzach, kochankowie przep³ywaj¹cych czasów. Mnie
czynna teoretycznoæ napawa równym niezrozumie-
niem, co religia Jednego Boga, w któr¹ w którego nie
wierzê: rozumiem wierzenie, ale nie wiarê. W moim
szlacheckim rodzie od trzech pokoleñ przemno¿yli siê

pisarze, poeci, dramaturdzy, malarze, muzycy: w poko-
leniu mojego ojca wiêkszoæ z nich by³a, przynajmniej
przez chwilê, w partii. Mój ojciec swej partyjnej legity-
macji nie odda³ (nie rzuci³) do koñca: komunizm polski
rozkruszy³ mu siê pod nogami, legitymacja w biurku
wyznaczy³a przynale¿noæ do czego, czego nie ma: do
Niczego. Zajmuj¹ce, ¿e teoretycy Big Bangu, kosmicz-
nej eksplozji tworz¹cej wiat, wywodz¹ j¹ ex nihilo:
z Nicoci. Niczego nie ma, bang, i oto jest, co jest. Je¿eli
skleiæ to z myleniem religijnym dzi obowi¹zuj¹cym
w polskiej szkole, uzyskuje siê zdumiewaj¹c¹ ci¹g³oæ
równania: co z niczego, czyli z Boga, a skoro Bóg jest
stwórc¹ wszystkiego, ze sob¹ w³¹cznie, to Bóg jest Ni-
coci¹, a jako ¿e Nicoci Bóg nie móg³ stworzyæ, bo to
antynomiczne samo w sobie, wiêc nie móg³ sam stwo-
rzyæ siebie, co pokrywa siê z agonaln¹ intuicj¹ filozo-
fów, ¿e istnieje zale¿noæ, totumfactwo, czy mo¿e wrêcz
identyfikacja pomiêdzy Bogiem a Niczym.
Warszawsk¹ szko³ê opuci³em na spalonym: by³o po-

wszechnie przyjête, ¿e wyrzuc¹ mnie z niej, i usun¹
z ZMP, co w ówczesnym czasie znaczy³o wilczy bilet,
niepójcie na uniwersyteckie studia, gdzie i tak za inteli-
genckie pochodzenie ma³o mia³bym punktów na wstê-
pie, i musia³bym tych broniæ nadzwyczajnym panowa-
niem nad wiedz¹ obowi¹zuj¹c¹, której nabra³em
w stopniu niedostatecznym. Szczêciem, ojca wys³ano
do Pary¿a na powrót, do tej samej ambasady, i odkry³em
kino. To znaczy, po ekspedycjach z babci¹, potêgi fil-
102 Zau³ek pokory
mów dozna³em poczu³em gdy przesta³em chodziæ na

byle co, i z przypadku kupi³em bilet na Hamleta Lau-
rencea Oliviera w warszawskim kinie Polonia. Wróci-
³em w stanie nieprzytomnej egzaltacji, omal koszmaru
sennego, tyle ¿e ekstatycznego, abstrakcyjnego, bez gro-
zy: wiat siê rozdar³ i rozdwoi³ na to, co jest, i na studniê
osza³amiaj¹cego ciemnego wiat³a. Chcia³em w ni¹
wpaæ, bo jej tajemnica by³a pod ka¿dym wzglêdem lep-
sza, wrêcz nieporównywalna z niczym, co zna³em. Nie
wiedzia³em, ¿e sztuka to szukanie lepszoci, nie wie-
dzia³em, ocieraj¹c siê o kulturê i sztukê na co dzieñ, ¿e
tak¹ mo¿e mieæ urodê, tak¹ dynamikê, tak¹ si³ê, jak za-
kochanie. Magiczny kontur tego wejrzenia przej¹³ mnie
powtórnie w Pokoleniu Wajdy: nie, nie w treci, której
poniek¹d nie rozumia³em, ale w rzeczywistoci odtwa-
rzanej, jej smaku, zapachu, klimacie, czyli w talencie. To
samo w Popiele i diamencie, budz¹cym wród par-
tyjnych sensacje niezdrowego typu, jakby dotkniêcia
owocu zakazanego: pamiêtam (by³o to w Pary¿u), jak
wysocy urzêdnicy bratnich ambasad przyje¿d¿ali z wy-
piekami na pokaz do polskiej, ¿e co takiego w ogóle
w obozie powsta³o, i jak to jest mo¿liwe. Ch³oszcz¹cy
ksi¹¿kê i film Mro¿ek nie dostrzega, ¿e duch wy¿szy, ten
co jest nad mêtnymi wodami, objawi³ siê na ekranie
w d¿insach, ciemnych okularach, w urodzie ch³opaka
z WiN-u w ubeckim wiêzieniu, i w bia³ym p³ótnie prze-
cierad³a, które siê zakrwawia, przyciniête do cia³a
umieraj¹cego ch³opca z AK. Dolny duch grzeba³ siê
w mietniku historii i pomiewisku czasów, w których
zdradzieckie anio³y by³y wytyt³ane.
Choæ co zdradzali? Zdrajców. Gdy tylko Hitler zerwa³

pakt ze Stalinem, i Niemcy wziêli siê za Rosjê, premier
samotnej Anglii, najd³u¿ej za¿arty wróg komunizmu
w demokracjach, rzuci³ siê despocie z pomoc¹. Tragicz-
n¹ anegdot¹ wpisa³a siê w moj¹ pamiêæ noc, kiedy to
wydobyty z sowieckiego wiêzienia genera³ Anders cze-
ka³ w willi przyby³ego do Moskwy Churchilla na jedno
jedyne, jak¿e dla tysiêcy Polaków w ³agrach i na zes³a-
niu, dla armii, dla wojny, dla kraju wa¿ne spotkanie:
Churchill na nie do witu nie dojecha³, bo ucztowa³ ze
Stalinem i jego morderczymi klownami, mizdrz¹c siê
i przepraszaj¹c, ¿e siê tak nie³adnie zachowywa³, popie-
raj¹c Bia³ych podczas wojny domowej w Rosji, rano za
wyby³, odlecia³, i tyle go Anders zobaczy³.
Dlaczego uderzyli na W³ochy, w krwawym i bezsensow-

nym skrobaniu siê wobec doskonale jeszcze zorganizo-
wanej niemieckiej armii? Dlaczego nie przez Ba³kany
i ich partyzantki, wiedz¹c, ¿e Rumuni, Wêgrzy, ba, na-
wet Bu³garzy tylko marz¹, wobec pocz¹tków koñca ze-
rwaæ niemieckie sojusze i przejæ na stronê aliantów?
Dlaczego hamowali zrzuty dla AK, dlaczego ustawili ca-
³¹ sw¹ propagandê na prosowietyzm, i antypolskoæ? A¿
na to zas³u¿y³o sobie polskie przedwojnie, a potem pol-
skie u ich boku wojowanie? To po co poszli wojowaæ
w ogóle, na papierze i naprawdê? O, Polska na Zacho-
dzie odwiecznie wychodzi jak Zab³ocki na mydle. Od
s³odkich trucizn bogatszej cywilizacji uzale¿niwszy siê
tysi¹c lat temu, stalimy siê echem i ma³p¹ ich istnienia,
za z³ym duchem w³asnego przetrwania.
104 Zau³ek pokory
Wiêc w Pary¿u zamiast do szko³y chodzi³em do kina.

Nie, ¿eby kino kojarzy³o mi siê z kapitalizmem: prze-
¿ycia filmowe by³y wci¹¿ dla mnie, autorskie, a jed-
nym z najpiêkniejszych by³ Wajdy Kana³, jedyny
szekspirowski film polski, gdzie m³odoæ, uroda, wdziêk,
jasnoæ skazane s¹ na rewoltuj¹c¹ mieræ pod ziemi¹,
w piekle (Hadesie) nieczystoci i odchodów, wobec Hi-
storii i Sowietów stoj¹cych niewidzialnie po drugiej
stronie spokojnej rzeki, wobec rzezi tego wszystkiego,
w co wierzy³o siê tutaj przed ich przybyciem. Drugi by³
taki film, który móg³ ów krystaliczny wymiar osi¹-
gn¹æ: Lotna Wajdy, o koniu, piêknym i bia³ym,
w siodle którego ginie ka¿dy oficer, dosiadaj¹cy go
wrzeniem 1939. Ale w Wajdê ju¿ wesz³y (wychodzi³y
z niego) artystyczne grymasy i rozb¹blenia tak obo-
wi¹zkowe w naszej sztuce, gdy za sztukê siê uwa¿a.
Nie, ja w Pary¿u po¿era³em kino, z którego siê mog³em
dowiedzieæ nie o sobie, czyli rozrywkê. Trzeciorzêdne
westerny, w których widzia³em, jak ubierali siê India-
nie, i na jakich srokaczach galopowali, i w jakim krajo-
brazie. Filmy o pustyniach i gangsterach, statkach i Le-
gii Cudzoziemskiej, filmy zgodne z tym, co coraz
bardziej wiednie wiedzia³em ju¿ o ¿yciu, moim ¿yciu:
¿e jest przygod¹. Czy nie by³o przygod¹ prze¿ycie woj-
ny we Lwowie, trzech okupacji, tylu mierci? Przyja-
ciel ¯yd, którego moi rodzice na strychu ukrywali, nie
wytrzyma³ tej ciemnoci, w bia³y dzieñ wyszed³ na uli-
cê, i przeszed³ piêædziesi¹t metrów, zanim mu SS-man
strzeli³ w ty³ g³owy z pistoletu, ka¿¹c mu uprzednio
klêkn¹æ.
Nie zastanawiaj¹c siê wcale, rodzice wpisali mnie w Pa-

ry¿u do polskiej szko³y, a w³aciwie polsko-francuskiej,
bo z dwoma programami nauczania, co wystarczy³o, by
wiadectwo maturalne liczy³o siê jako francuskie, i po-
zwala³o zdawaæ na ci¹g dalszy. Ja wiedzia³em, ¿e matury
nie zdam wcale, wiêc kaza³em siê zapisaæ do internatu
przyszkolnego, istniej¹cego dlatego, ¿e uczniowie byli
g³ównie dzieæmi polskich górników z odleg³ego Nordu,
czyli pó³nocy Francji. Szko³ê tê zak³adali Goszczyñski
i Mickiewicz, Napoleon III da³ jej uprawnienia zrównu-
j¹ce z liceami francuskimi, a zamkn¹³ j¹, jako zbêdn¹,
PRL-owski kacyk, Gomu³ka. Ja w kinie spêdza³em so-
boty, niedziele i poniedzia³ki, noc z poniedzia³ku na
wtorek przesypia³em na rogó¿ce pod drzwiami mieszka-
nia moich rodziców, a w klasie pojawia³em siê we wto-
rek rano, by wród têpych, antypatycznych i brutalnych
górniczych nieuków przemêczyæ siê do pi¹tkowego wie-
czoru. By³ to nastêpny etap wychowywania siê w tym,
co rozumia³em jako moj¹ naturê w³aciw¹, myl¹c je-
szcze, ¿e wszyscy mamy tak¹ sam¹: w skazywaniu siê na
samotnoæ, na patos autentycznoci, by u¿yæ filozo-
ficznego sformu³owania. W zdaniu Kanta trzeba mieæ
odwagê, by u¿ywaæ w³asnego rozumu, interesuj¹ce po-
zosta³o s³owo odwaga.
Mylenie tego czasu by³o okropne. Przerdzewia³e re-

wanszyzmem marksowskim, którego podstawowy poli-
tyczny aksjomat zilustrowaæ by mo¿na dziejow¹ ko-
niecznoci¹ jedzenia odpadków ze mietnika, zamiast
na obrusie kawioru i trufli, bo sprawiedliwoæ siê tego
106 Zau³ek pokory
domaga, albo by³o mylenie zje³cza³e stêchlizn¹ eg-

zystencjaln¹, opiewaniem absurdalnoci cz³owieka ob-
cego w obcym wiecie, z niedopa³kiem w ustach i brud-
nym p³aszczu nieprzemakalnym, pod wieczór, na pustej
beznadziejnie zawilg³ej ulicy. I w obu wypadkach ja-
skrawy antyamerykanizm, jak gdyby ju¿ wtedy przeczu-
to, ¿e esencj¹ amerykanizmu jest rozrywka, tak obca so-
wieckiemu ³agrowi i europejskiej ponuroci. Na tym
dobrze wychodzi³y filmy: w masie by³y amerykañskie,
czyli rozrywkowe, inteligentne jeno w ukryciu. Gdy po
maturze dosta³em siê do szko³y filmowej, na pierwszym
roku zszokowa³em dwu powa¿nych swych kolegów,
W³ocha i Holendra, bo ich na ulicy opuci³em porodku
dyskusji o etyce Maxa Ophülsa, by zboczyæ do kina,
gdzie wywietlano szmirê o Cesarzowej Austrii, Sissi,
z Romy Schneider. Z któr¹ w osiemnacie lat póniej
zrobi³em swój pierwszy film na Zachodzie. Oni, W³och
i Holender, nie zrobili ¿adnego. W³och, samobójczy, ma-
³y i smutny, w grubych okularach i z abstrakcyjnym w¹-
sikiem, zgin¹³ siepniêty pr¹dem w wannie hotelowej
w Karaczi, bo chcia³ sfilmowaæ mrówkê na emalii, a ka-
bel od akumulatora kamery umoczy³ mu siê w mydli-
nach. Holender zaton¹³ w kanadyjskiej telewizji, nawet
nie jako re¿yser, tylko kierownik planu. Za na tym¿e
pierwszym roku studiów obejrzelimy w kinotece pary-
skiej (chodzenie do której by³o obowi¹zkowe: po trzy
filmy na wieczór, jazda do domu ostatnim metrem) piêt-
nacie pierwszych ponurych (znaczy powa¿nych) fil-
mów Bergmana, które krêci³ w wielkiej filozoficznej
nêdzy inteligenckiego istnienia niedopa³ek, p³aszcz
nieprzemakalny zanim zrobi³ (napisa³ i wyre¿ysero-

wa³) swój pierwszy cyrkowy.
Dlaczego kino? Ja bardzo wyczulony jestem na frywol-

noæ tragedii, lekkoæ powagi, drapie¿n¹ ¿ywoæ obrazo-
wania. Niepompatyczna sztuka, która zawiera siê w ulot-
nej smudze dymu nad g³ow¹, w zaciemnionej, wiêc
zmys³owej (chichoty dziewczêce, ³zy, chrobotanie cu-
kierkami, owo co pomiêdzy seksem, potem a delikatn¹
s³odkoci¹, co miêtowego, z podró¿y, ze liskoci) by³o
zgodne z tym, do czego siê wyrywa³em, i niczego nie
wymagaj¹ce, ale te¿, bêd¹c samotny, nigdy nie by³em
ambitny, i ambicjê filmow¹ musia³em poniek¹d udawaæ.
Wiedzia³em, jak rozdwojonym jestem cz³owiekiem, nie-
pos³usznym i nie chc¹cym pamiêtaæ i systematyzowaæ
tego, co mi nakazywano umieæ, wiêc wiedzia³em, ¿e
fatalnym bêdê studentem. Paryska szko³a filmowa, do
której uda³o mi siê zdaæ po miesi¹cu obozu przygoto-
wawczego i odsianiu kilkuset doros³ych kandydatów
(musia³em z³o¿yæ owiadczenie pod przysiêg¹, ¿e nie
powiem nikomu, ile mam lat siedemnacie), trwa³a dla
cudzoziemców (piêæ miejsc) dwa lub trzy lata, zale¿nie
od poziomu egzaminowanego. Uda³o mi siê j¹ przejæ
w dwa, przyp³aci³em to pneumopati¹, czyli zapaleniem
p³uc, oskrzeli i wszystkiego, co siê da w drogach odde-
chowych zapaliæ na raz z przemêczenia, bo by³em wci¹¿
w¹t³y i wci¹¿ najm³odszy, pewnie dlatego rodzice mnie
przy sobie przetrzymywali. £ódzkiej szko³y bym nie
przetrzyma³ ja, ani w klimacie, ani w d³ugoci studiów,
ani w paskudzie samego miasta: rzemios³a kinowego nie
108 Zau³ek pokory
mo¿na studiowaæ przez piêæ lat, to uzurpacja, a myleæ

i tak mia³em sam, ze sob¹ sam. Po czym za pierwszy
swój film, Trzeci¹ czêæ nocy dosta³em nagrodê przy-
znawan¹ przez szko³ê ³ódzk¹ i nosz¹c¹ imiê Andrzeja
Munka wiêc wysz³o na to samo.
Frywolnoæ sztuki a powaga mylenia. Po szkole filmo-

wej poszed³em z prawdziwej ciekawoci na filozofiê,
w Warszawie najpierw i na Sorbonie, bo z wielkim do-
maganiem bi³a we mnie dziwnoæ zadawania pytañ:
mo¿liwoæ ich zadawania. Praktyczni i partyjni (choæ
hrabiowie) moi warszawscy krewni wybijali mi to z g³o-
wy s³usznie, choæ nie z powodów, o których myleli
(jako cywilizowani filistrzy nie myleli wcale: ale to
wiejska i lekko zdegenerowana czêæ mojej rodziny).
Pytañ bowiem na obu fakultetach nie by³o. Na pierw-
szym zaledwie podniós³ g³owê marksistowski rewizjo-
nizm, czyli jedyn¹ dysput¹ tolerowan¹ (le) by³y schola-
styczne odró¿nienia miêdzy m³odym Karlem, zajêtym
pseudoalienacj¹, a jego doros³ym wcieleniem, które sa-
mo siebie nazywa³o Diab³em. Diabe³ umieszcza³ Z³o
we w³acicielach, a Dobro w proletariacie, którego nie
zna³ wcale. Po zachodniej stronie (jak mog³o by siê wy-
dawaæ) barykady myli, marksizm ten sam, rozpiêty nad
ciemn¹ przepaci¹ egzystencjalizmu, jego golizny, jego
czekania na Godota, który nie nadejdzie wcale. Samo
owo nazwisko ulepione zosta³o przez Irlandczyka Bec-
ketta na s³owie God, Bóg, a skoro takowego nie ma, jest
tylko o teologio bez teologii mieræ. Paskudne czasy,
paskudne mylenie. Potem zda³em jeszcze na Nauki Po-
lityczne (by nie obci¹¿aæ sob¹ rodziców, zarabia³em jako

asystent, i fotografuj¹c aktorów, bo to umia³em), ale ry-
ch³o poj¹³em, ¿e elitarny ten paryski Instytut produkuje
ambitnych urzêdników pañstwowych, zapewniaj¹c im na
ca³e ¿ycie status: urzêdnikiem siê nie rozumia³em, i nie
chcia³em mieæ niczego na ¿ycie zapewnionego.
Jestem obserwowa³em siê ze zdziwieniem i ironi¹

genetycznie nastawiony nie na ¿³ób, ale na sztukê (i jej
zaskoczenia). Z wdziêczn¹ ulg¹ dowiadywa³em siê, jak
porz¹dkuje ona wiat, czyci jego chaos, wprowadza po-
rz¹dek. Dlaczego od ma³ego czyta³em? Kiedy znajdowa-
³em czas, podczas mêcz¹cych studiów, by odkrywaæ
Ulissesa Joycea, W poszukiwaniu straconego czasu
Prousta (a w³anie, nad morzem, w rekonwalescencji po
ostatnim egzaminie, na wydmie, w s³onecznym kapelu-
szu, bo pogoda by³a piêkna, a mnie nie wolno by³o byæ
na s³oñcu, i patrz¹c na moje w³asne rozkwitaj¹ce dziew-
czêta bawi¹ce siê w ciep³ym tego lata morzu), Kwartet
aleksandryjski Durrella, eseje Camusa, poezje Saint-
-John Persea, Pod wulkanem Lowryego wydanego
przez maleñk¹ oficynê i zazdronie przez wtajemniczo-
nych strze¿onego kogo jeszcze, Malraux, Brocha, Dy-
lana Thomasa, Jüngera, Bellowa, Pavese, Andricia, Con-
rada? By wymieniæ tylko tych, co to jak Conrad uwa¿ali,
¿e sztuka ma daæ zobaczyæ, a Proust widzieæ jasno
w zachwyceniu. Nie mówi¹c o z³o¿ach lektur filozo-
ficznych, w których jasno i z pewnym zachwyceniem
przyjmowa³em niepowagê Spinozy, Leibnitza, Schopen-
hauera (a tak, zjadliwy to ironista), i zabawne gry s³ow-
110 Zau³ek pokory
ne Heideggera, który to ostatni dekonstruowa³ wiat,

by umkn¹æ Nicoci, czyli pustce, a na koniec w tej pust-
ce niemia³o i niewyranie powiedzia³, ¿e celem filozo-
fii jest niejasnoæ, a wszelka jasnoæ jest religi¹ mierci?
Cz³ek w stosunku do bycia jest podstawowo wolny, rozu-

mia³em. Rozum chcia³, by z kanwy cudzych pewników
uciec, i zrobiæ kuku egoistycznemu genowi ¿¹dnemu
przetrwania, rozmno¿enia, panoszenia siê, posiadania:
tej w³adzy, na której stra¿y stoj¹ pasterze genów, w s³u¿-
bie niewy³amywania siê. A do mnie nie przemawia³y ab-
surdalne i z³e ich obyczaje, lecz dostrzegalny fakt, i¿
sztuka zajmuje siê asymilacj¹ kolejno odkrywanych
dziwnoci. Kolejno odkrywanych manifestacji dziwne-
go. Odrzucanie dziwnego, to g³upota, zwana ko³tuñ-
stwem. Bo owo dziwne, które zosta³o zasymilowane
i straci³o sw¹ dziwnoæ (wszystko je traci), to nasz skar-
biec, muzeum, rodzina, poradnia, tradycja. Wiêc dawaj
dawaæ siê zasymilowaæ dziwnemu, i rozumieæ, czego
jest jak kwiat lub kryszta³ górski najjaskrawszym,
i skromnym w swej urodzie, objawem! Dotkn¹æ dziw-
noci w sobie i wyci¹gn¹æ j¹ na jaw (do góry), bo jest
rzeczywicie ród³em wszystkiego zasadniczego, ja-
kiemu siê udaje jeli siê udaje, napisa³ w 1937 Hei-
degger do swej kochanicy, ¯ydówki El¿biety Bachmann,
on, ostatni filozof europejski, który sparzy³ siê na uwie-
rzeniu w Historiê w jego wypadku hitleryzm i zosta³
pok¹sany.
5
Têgoryjec
A
le ksi¹¿ka, w której tego docieka³, w której do-
cieka³ w³asnej metafizyki od nowa, po ob³êdzie
woli mocy i zapaci niemieckiej woli mocy,
wysz³a dopiero w trzynacie lat po jego mierci (po pol-
sku w dwadziecia dwa): Przyczynki do filozofii.
Z wydarzania. W poezji, w intymnoci poezji, w punk-
cie najskrytszym jej uprawiania dopatrywa³ siê ten mi³o-
nik Greków presokratycznych, wiêc i pocz¹tków, ten fi-
lozof niewnioskuj¹cy, wiêc ostateczny ostatecznoci:
dojcie do Ciszy jest logik¹ filozofii, i co trudniejsze:
Bycie jest dr¿eniem Bo¿enia (te¿ ugniata³ towiañskie
mêtne s³owotwórstwo Bo¿enie, Bo¿enie-siê pisa³ w sen-
sie zdarzania, wydarzania, objawiania). Byt (Bycie) nie
ma niczego do siebie powiedzia³ wtedy, w ukryciu,
w tajemnicy, co oznacza de facto, ¿e Bycie jest Nicoci¹
ubran¹, w odró¿nieniu od nagiej, czyli boskiej, czyli Bo-
ga. Jest w Heideggerze, który by³ za m³odu jezuit¹ (do-
s³ownie, w seminarium), a póniej faszyst¹ ubóstwiaj¹-
cym Hitlera, a potem pytaczem o sens pytania, korzenna
wulgarnoæ tonu wy¿szego, wulgarnoæ towiañska
(Towiañski urodziw¹ Xawerê Deybel prosi³, by przycho-
dzi³a na spowiedzi donosy w chucie na g³owie
i piersiach, by nie kusi³o go dotykanie), wulgarnoæ
114 Zau³ek pokory
Mickiewicza sypiaj¹cego z rud¹ piewaczk¹ pod da-

chem swej ob³¹kanej ¿ony, z ich gromadk¹ dzieci pomie-
szanych, wulgarnoæ pomieszanych. Jak jej unikn¹æ?
Jak najrzadziej traciæ z oczu Jakoæ tego, co siê robi i co
siê ju¿ wie. Jakoæ, pojêcie ca³kowicie nie do zdefinio-
wania (za wiêtym Augustynem: wiem, póki mnie nie
pytasz, przy okazji pytania pokrewnego), a jak anielska
przêdza przep³ywaj¹ce przed nami w powietrzu, obecne,
czyste, ciep³e, trwa³e, jak oddech trwa³e? Ja polecam
wszystkim k³amanie, bo wiat i jego organizacje, i wrêcz
sprzecznoci s¹ doprawdy groteskowo grone, lecz
niek³amanie nigdy sobie. Za to przynajmniej mo¿na byæ
odpowiedzialnym. Za niek³amanie sobie znaczy niek³a-
manie wobec tego drugiego w sobie, stale obecnego,
przyjaciela, sobowtóra o wiêkszej iloci ducha, sojuszni-
ka, obserwatora, wspó³ziomka, tego co jest sumieniem.
Osiemnacie lat temu, gdy by³em bardzo nieszczêliwy,

i snu³em siê wieczorem po deszczowych ulicach porzu-
cony przez m³od¹ kobietê, jak¹ wydawa³o mi siê
wtedy kocha³em, a by³o to po zrobieniu ostrego (jak da-
nia s¹ ostre) a smutnego filmu o rozdartej parze, dziecku
i Diable, mokry wszed³em do kocio³a, usiad³em w pu-
stej ³awie (ca³y koció³ by³ pusty, pustka wydaje siê
esencj¹ kocio³ów), i pomyla³em, ¿e Bóg to ten ów we
mnie. I ¿e w ten sposób, sami, nie jestemy sami. To my-
lenie ze mn¹ zosta³o: to ono kontroluje samozachowaw-
czoæ mojego k³amania, i aberracyjn¹ odwagê moich
poczynañ artystycznych w z³o¿onej, odwetowej a panu-
j¹cej wulgarnoci (wulgarnoæ potrafi byæ nawet muze-
Têgoryjec 115
alna: gdy zaskakuje, przestaje byæ wulgarnoci¹, i staje

siê chwytem na siebie sam¹). O tak, od czasów wcze-
snych filmów Wajdy ca³e kino polskie tonie w wulgar-
noci, a od czasu mierci Rudnickiego, ca³a literatura.
Oczywicie, nastêpuj¹ nowe konwenanse, dreszcze mód
i papugowanie. Jednak na ka¿dy czas zalecam ambiwa-
lentn¹ wie¿oæ: g³upcami s¹ ci, którzy domagaj¹ siê
skreleñ (a ja ciê skrelam, powiedzia³ lew do ma³py,
co nie chcia³a mu siê daæ spa³aszowaæ), na przyk³ad
skrelenia PRL jako nie-prawnego nie-pañstwa. Podczas
gdy by³a ona, Polska, Pañstwem zaledwie ambiwalent-
nym, jak ca³oæ zjawisk naszej historii, do których ma-
my stosunek na dwoje babka wró¿y³a.
Tak rozumiemy Powstanie Warszawskie: na tak i na nie,

zale¿y wobec kogo. Niepotrzebna tragedia, wspania³y
zryw. Ja, wiem to, z rodzinnej tradycji poszed³bym do
tego powstania, nawet siê nie zastanawiaj¹c. S¹ miejsca,
chwile, wypadki, przebiegi anihiluj¹ce zastanowienie.
A przecie¿ wola³bym, by Baczyñski nie zgin¹³ w sztur-
mie na gmach Pasty (Pigoniowskie: my brylantami
strzelamy do wroga), tylko by³ poet¹ nadal. Jaka by³a
Polska za Stanis³awa Augusta? Mniej czy bardziej od
PRL wasalna? Skorumpowana? Zrywaj¹ca siê do wia-
te³, konstytucji, edukacji, obrony, do Napoleona? A bar-
skie powstanie, z Matk¹ Bosk¹ Czêstochowsk¹ w ryn-
grafach, przeciw Rosji i królowi-s³ugusowi, ale w imiê
przera¿aj¹cej wolnoci szlacheckiej? Na tak, czy na
nie? Czy w pomieszaniu? A sam stan szlachecki, który
by³ zasadnicz¹ odrêbnoci¹ polsk¹, i Polskê przetraci³?
116 Zau³ek pokory
A magnateria? Lubomirscy, Radziwi³³owie, Potoccy, Sa-

piehowie, Czartoryscy? Czy nie dumni jestemy z ich
bogactw, sobiepañstwa, potêgi? Czy nie snobujemy siê
do dzi na tytu³y, herby, koligacje? Co to za arystokracja
w kraju równoci panów-braci, czyli towarzyszy, nie-
których tylko pancernych? Potrzebna czy nie, w¿yta
w nasz¹ wschodni¹ dumê, czy zapaskudzona gigantoma-
chi¹ w³asnych egoizmów? A inne powstania, wszystkie
powstania? Aberracyjne 1830 roku, gdy pogromcy Na-
poleona odtworzyli nam, którzymy walecznie siê z nimi
szarpali, jednak Pañstwo, wojsko, administracjê, nie
mówi¹c o szko³ach, bibliotekach i jêzyku? Powstanie to
by³o niepoczytalnym odruchem z³otych karierowiczów,
m³odych jakobiñskich oficerków, pozbawionych parwe-
niuszowskiej, bonapartycznej szansy w wiecie reakcji
i cofniêcia siê absolutyzmów (przynajmniej w mafii
absolutystycznego Napoleona mogli dochrapywaæ siê
wszystkiego, nawet korony, nawet cia³ jego piêknych
a rozpustnych sióstr), w struktury spo³ecznie skostnia³e,
rz¹dzone herbem, krwi¹, religi¹? I zgo³a ju¿ katastro-
falne Powstanie 1863, bez wojska, bez planu, bez polity-
ki, po którym wygl¹da³o na to, ¿e z dymem po¿arów po
polskoci zostanie mogi³a, na niej wdowa z czarn¹ kaj-
daniarsk¹ bi¿uteri¹ z ¿a³obnego ¿elaza: czy te¿ odwrot-
nie, Olszynka Grochowska, partie, Traugutt i nawet szu-
bieniczna Cytadela?
Ambiwalencje. Drucki-Lubecki, czy Wielopolski, usi³u-

j¹cy odbudowywaæ Pañstwo, i Pi³sudski na mocie Po-
niatowskiego, zabijaj¹cy demokracjê. Kto mia³ racjê?
Têgoryjec 117
Co z tego wynik³o? A napadniêcie na Czechos³owacjê

oddan¹ w pacht Hitlerowi, pod pretekstem odebrania
Ziemi Cieszyñskiej, przez Masaryka za³apanej w 1920,
gdy z gorsz¹ nawa³¹ m³oda Polska wojowa³a? Wracaj¹c
do Pi³sudskiego, którego ¿ycie wydaje siê sk³adaæ z serii
ambiwalentnych b³êdów, jednak oddaj¹cych Polsce Pol-
skê ze sw¹ w³asn¹ ambiwalencj¹ (by³a-li czy nie by³a?):
b³¹d czy nie-b³¹d niepoparcia Bia³ych wobec
Czerwonych w Rosji, nie-sojusz z imperialnie nasta-
wionym Denikinem, co (wydaje siê) Lenina i bolszewi-
ków uratowa³o? Z jakim skutkiem? A chocia¿by, z dal-
szej beczki, Kociuszkowcy? Bitwa pod Lenino? Czy nie
czuæ tu krwi rozlanej równie bezsensownie, co pod
Monte Cassino, gdzie brat mojej babki (z dworu) by³
szefem sztabu genera³a Andersa? Jak¹ miar¹ mierzyæ
ambiwalencje? Tradycja mojej rodziny przebiega przez
wszystkie? Od osiedlenia siê owego pierwszego Tatara
(mo¿e po Grunwaldzie?), któremu nadano indygenat
i przyjêto do herbu, tam gdzie na Litwie, ¯mudzi czy
Inflantach, bo nazwisko, które z tego wyp³ynê³o nie
zwi¹zane jest z wilanymi ¯u³awami, a raczej z Dwin¹?
A wracaj¹c jak myleæ o ¯ydach? Ich masie, prze-
mno¿eniu, obcoci czyli wiernoci swemu Bogu
i swym prawom biedzie i erudycji, asymilacji w polsk¹
sztukê i polski kapitalizm, w £ód i adwokaturê, ale
i w komunizm mesjañski, fanatyczny, w kino i w aparaty
represji?
Ambiwalencje, czyli rozdwojenia. Ja siê nie dziwiê moje-

mu ojcu, gniewnemu podartemu anio³owi nios¹cemu na
118 Zau³ek pokory
sobie lady w³asnych powiêceñ i w³asnej dzielnoci. Je-

li kto przez piêæ lat morderczej okupacji karmi³ dzieñ
w dzieñ po kilkanacie tysiêcy wszy zaka¿onych tyfusem,
karmi³ dos³ownie sob¹, swoim cia³em i krwi¹, deliruj¹c,
gor¹czkuj¹c i marz¹c, a wszystko to dla mnie i mojej ma-
³ej siostry Marty, dla mojej matki i swoich rodziców bez-
radnych w okupacyjnym Lwowie, i dla AK, które mu tê
pracê narai³o, by prze¿y³, konspirowa³, redagowa³, pisa³,
wydawa³, on delikatny paniczyk z dobrego domu, poeta
katolicko-lewicuj¹cy, ju¿ pomieszany, bo jaki¿ cz³owiek
uczciwy mo¿e przebywaæ na prawicy w politycznym wa-
chlarzu, jaki¿ uczciwy cz³owiek mo¿e nie wzdrygaæ siê
wobec wyzysku i biedy i przemocy, jaki cz³owiek jakim
ów kto wyjdzie z tego, nietkniêtym? Czy bunt anio³ów
nie by³ ju¿ przeciwko przedwojniu, jego niesprawiedliwo-
ciom, pacyfikacjom i pogromom, czy tylko przeciwko
woli kontynuowania zasady wojennej, a mo¿e przeciwko
zdradzie w³asnego sumienia, któr¹ to zdradê trzeba by³o
kolejno zdradziæ, aby siê sumienie jednak zatli³o? Negaty-
wy. Same negatywy. Ale negatywne ¿ycie te¿ umie mieæ
swoje tryumfuj¹ce blaski, rozpa³ane rumieñce, poczucie
mia³oci, racy, kariery. S³u¿ebnoci. Oszukania.
Skok w wiarê, credo quia absurdum wierzê, bo to

absurdalne nie dla mnie. Mogê nie lubiæ postaci moje-
go ojca, za zadanie mam j¹ rozumieæ. Za zadanie mam
opowiedzieæ, ile wiem i jak mogê, i jak umiem. Nie lu-
biê PRL i jego oczywistych kazamat, ale za zadanie
mam je poj¹æ. Pamiêtam, jak zszokowa³o mnie obejrze-
nie (mia³em czternacie lat) w filmie Upadek Berlina
Têgoryjec 119
Cziaureliego scen dziej¹cych siê niby to w bunkrze Hi-

tlera: roztrzêsienie, degradacja, g³upota wraku Hitlera,
odrywaj¹cego sobie guziki z munduru, by przesuwaæ po
mapie nieistniej¹cymi ju¿ armiami. Mo¿e tak by³o. Mo-
¿e tak by³o przez moment. Ale niczego nie t³umaczy³o
takie zobrazowanie. Bo jeli byli oni, ci szefowie nazi-
zmu tacy, to dlaczego ca³y naród niemiecki poszed³ za
nimi, i dlaczego ca³y wiat pó³nocnej pó³kuli tak d³ugo
nie móg³ ich zmóc? Do dzi z lekcewa¿eniem mówi siê
o Mein Kampf , jakby nie chcia³o siê dostrzec (nieste-
ty) ca³kowitej rzeczowoci i klarownoci logiki w nim
zawartej, logiki tego cz³owieka, tego mitu, tej ideologii,
tego izmu. Czyni¹c tak nie rozumiemy nadal. Zacho-
dzimy w g³owê, jak to mog³o siê staæ, i czy sam Diabe³
nie macza³ w tym palców. Szkoda, ¿e z zarozumia³¹ po-
gard¹ traktujemy intelektualistów faszyzmu, bardzo pre-
cyzyjnych, jak i w pe³ni samowiadomych, jego filozofów
a tak, istnieli i tacy, jak Ernst Krieck czy Erich Jaensch
¿e o Rosenbergu mówimy jako o szarlatanie. Nie pozwala
na to mylenie, a dziura niemylenia mo¿e wywo³aæ
sk¹d? jak? znowu? kolejno wype³niaj¹ce hydry.
Têgoryjec, to taki robak, co zalêga siê w kiszkach, i kar-

mi ich treci¹. Zwierzak sympatyczny, bo potwierdza
koniecznoæ strawy, przyczepnoæ do wiata, a raczej:
do jego bio-filo-historyzmu. Ewokacja mi bliska, bo
odrzuca mnie wszelka go³os³ownoæ. Trzeba siê karmiæ,
by wiedzieæ, wiedzieæ, by otworzyæ dziób. Tyle ¿e co tê-
goryjec robi ze sob¹ w jedynym wiecie wolnoci, jaki
znam, to znaczy w domenie kultury, zamienia go w do-
120 Zau³ek pokory
brym przypadku w lekkoryjca, a czasem w Idiotê. Wy-

t³umaczê siê. Idiota w greckim leksykonie, to obywatel
prywatny, nie piastuj¹cy ¿adnych funkcji, obecny na
rynku (polis) tylko, by kupiæ i sprzedaæ. Idiot¹ jest filo-
zof póki, jak Platon, nie zamierza pouczyæ w³adców, co
le siê koñczy, przewa¿nie dla filozofa. Istnieje takie
lekkoryjne zdanie têgoryj¹cego Tomasza Manna, który
napisa³, gdy chciano go w 1948 wysun¹æ na prezydenta,
kanclerza, duchowego wodza Niemiec poklêskowych:
gdyby nie rozrywka (rozrywkowoæ) inwencji (wyna-
lazczoci) Twórczoci, Sztuki doprawdy nie wiedzia³-
bym, jak ¿yæ, có¿ mówiæ o doradzaniu czy wyg³aszaniu
kazañ do innych? W zagadce pytania: co to jest huma-
nizm, i znów koniecznej ambiwalencji odpowiedzi,
lekka myl tu sformu³owana przez Pana Tomasza brzmi
szczególnie wdziêcznie.
Co to jest humanizm? I co to jest barbarzyñstwo? Barba-

rzyñstwo okazuje siê pojêciem szczególnie wadliwie
i arogancko maltretowanym. Barbarzyñstwo mi siê ko-
jarzy z religi¹ jednego, niedobrego, a przynajmniej za-
zdrosnego Boga. Barbarzyñcy, którzy zdobyli Rzym
w 410 roku, byli o wiele bardziej od Rzymian chrzeci-
janami. Cywilizacja kojarzy mi siê z pluralizmem: bo-
gów, partii, myleñ, ras, wspólnie buduj¹cych polis. Tu
te¿ obecni s¹ bogowie powiedzia³ (tak opowiada Ary-
stoteles) Heraklit do m³odych wielbicieli jego filozofo-
wania, przyby³ych, by go pos³uchaæ, a którzy zastali go
grzebi¹cego siê w kuchni przy piecu do wypieku chleba.
To dopiero rozumiem. Rzecz stoi pomiêdzy religi¹ bar-
Têgoryjec 121
barzyñcy-filozofa a religi¹ kap³ana z obna¿onym mie-

czem. Jakim by³ Attyla? Wielce religijnym cz³owiekiem.
I skromnym, jak wiêkszoæ najbezwzglêdniejszych dyk-
tatorów. Skromnoæ dyktatorów. Skromnoæ herbatek
Hitlera, stalinowskich mundurków, skromnoæ, czy na-
wet zgrzebnoæ ich rozrywek: lubili ogl¹daæ kino. Na-
czynia na dworze Attyli by³y drewniane, jego chañskie
siod³o wyzbyte najdrobniejszej ozdoby. Wulgarnoæ tej
skromnoci. W serii pytañ do têgoryjca, które de facto s¹
pytaniami o to, czym jest, w odró¿nieniu w opozycji
do wulgarnoci Jakoæ, wracam do pytania o humanizm
ksiêdza Kolbego. Jak go rozumieæ? Przepaæ rozszala³ej
nienawici w Rycerzu Niepokalanej czy Ma³ym
Dzienniku, i mêczeñska dobrowolna mieræ w Au-
schwitz?
Nasze mitologie. Wyobramy sobie, po której stronie je-

stemy, i czy po obu, czy po ¿adnej. My tylko praktycz-
nie ¿yjemy w realnej teraniejszoci: duchowo raczej
w jej niedostatku czy plotce, czy ob³udzie. Tak, my Pola-
cy. Ju¿ sam koncept Pañstwa Polskiego jako najwy¿szej
wartoci jest do poddania w w¹tpliwoæ pytaniem: nie,
czy jest, ale Jakie? Gdyby PRL nie by³a tak kompletna,
tak istniej¹ca, czy tak kompletna i istniej¹ca by³aby pa-
ryska Kultura, i tak niezmordowanie uparty klerkow-
ski jej ksi¹¿ê, redaktor Giedroyæ? Czy Polska jest bar-
dziej, nawet na ziemi obcej, gdy jest etniczna, czy raczej
federalna? PRL by³a jednym z awatarów pañstwowoci
polskiej, a mozaika dzielnicowa po mierci Krzywouste-
go na przyk³ad nie: ta wrêcz odwrotnoci¹ tamtej.
122 Zau³ek pokory
A przecie¿ rozdrobnienie okaza³o siê rzecz¹ dobr¹ dla

utwierdzenia siê autentycznoci terytorialnych Polski,
przywi¹zañ i tradycji. Teraz: dobrze to, czy le? Co zna-
czy: dobrze, co znaczy le? Le¿a³o w interesie i moim,
i mojej Ojczyzny, bym robi³ w kulturze, która nie jest
pañstwowochwalcza, ale idiosynkratyczna: wiêc w wol-
noci kultury, której nie czujê jako absolutnej, lecz jako
ambiwalentn¹, to znaczy najbli¿sz¹ mojej rzeczywisto-
ci praktycznej. Istnieje bowiem te¿ wolnoæ nieprak-
tyczna, ca³opalna, póna wolnoæ ojca Kolbego w Au-
schwitz.
Nasz duch ma to do siebie, ¿e zazwyczaj mierzy za wyso-

ko, lub za nisko. W nieskoñczonoæ, albo w robaka. Têgo-
ryjec. Lekkoryjec. Idiota. W Idiocie Dostojewskiego
mamy jedn¹ z najbardziej zastanawiaj¹cych postaci (mo-
delu), uduchowionej absolutnym (Jezusowym) mi³osier-
dziem, czyli niespe³na rozumu, wzoru prostaczka i dzie-
wica w skomplikowanym wiecie, w którym Idiota
serdeczn¹ szlachetnoci¹ swych czynów, wspó³cierpie-
niem swego serca, wpêdza ka¿dego, na kogo siê natknie,
i kogo pokocha lub zrozumie w zgubê, w zatratê,
w mieræ. Wczesn¹ odmian¹ Idioty by³ Hamlet, tyle ¿e ów
idiotyzm udaje, a Myszkin (ksi¹¿ê, jak i on) jest autentycz-
ny. Chwilami autentyczny reszta jest epilepsj¹, czyli
milczeniem. Hamlet wpêdza w szaleñstwo zakochan¹
w sobie Ofeliê, pó³ladacznicê (Szekspir ci¹ga³ z ró¿nych
wersji podania), pó³prawiczkê, co sztuce pomaga byæ sta-
le wspó³czesn¹. A potem wpêdza j¹ w samobójcz¹ mieræ.
Szekspir lepi³ z lewa i prawa, nie bacz¹c na sens, bo sens
Têgoryjec 123
w ambiwalencji, rozdwojeniu przebiega przez sam rze-

czy rodek, serc i sumienia. li poeci naladuj¹, dobrzy
poeci kradn¹, powiedzia³ T.S. Eliot, poeta katolickiej
rozpaczy i prawy nieszczênik. Jedyn¹ tragedi¹ w Ham-
lecie jest mieræ Ofelii, bo to niewinna mieræ. Reszta
mordów jest gazetowa, z anegdoty, i nic nie znaczy. Tra-
giczne jest tylko ukatrupienie tego, co niewinne: Romea
i Julii, syna Banka, który bêdzie straszy³ Makbeta przy
bankietowym stole. Pozosta³oæ jest przebiegiem, kome-
di¹, pseudodramatem i k³amstwem: jak pana Williama
Kroniki historyczne, czyli najzupe³niej dla doranych
us³ug zafa³szowane. Szekspir ¿y³ w swoim PRL, i wie-
dzia³, co robiæ, by siê na jego g³owie nie zacisnê³a ¿elazna
wilcza szczêka. Tote¿ galeria jego wulgarnych, rozrywko-
wych, a przyk³adnych postaci tkwi w pamiêci jako czêæ
kanonu naszych wzorców. S¹ ³atwe do przywo³ania (Otel-
lo, Lear, z³onica Kasia, Shylock, Kaliban, Jago): w na-
szym wiecie tylko kino posiad³o tê ³atwoæ, tê praktycz-
n¹ lekkoæ, tote¿ mitologia kina sta³a siê mi³¹ czêci¹
naszej mitologii. Frywolnoæ dramatu Lady Makbet, która
za pomoc¹ wody i myd³a chcia³a zetrzeæ zbrodniê z pal-
ców, i frywolnoæ wulgarnego dramatu Marilyn Monroe,
pó³kurwy, pó³dziecka, któr¹ zabi³o samo zbli¿enie siê do
bezwzglêdnej skromnoci w³adców.
Nie jest tragedi¹ brzydota Ryszarda III ani samo jego na-
rodzenie siê, ani chêæ udowodnienia, ¿e Z³o rz¹dzi wia-
tem, a z ludzi czyni cierki: tragedi¹ jest seksualna g³upo-
ta Lady Ann, pozwalaj¹ca jej na oddanie siê zabójcy
swego ³adnego mê¿a ju¿ na jego trumnie (fascynacja ero-
124 Zau³ek pokory
tyzmem brzydoty), bo to ona pozwala Ryszardowi na udo-

wodnienie swych zasad. Tragedi¹ nie by³o przyst¹pienie
rzeszy naszych pisarzy do socrealizmu tragedi¹ jest, ¿e
uwa¿aj¹ dzi, i¿ siê trzeba z tego t³umaczyæ. A s¹ starzy.
Tragedi¹ nie jest ¿yciorys Jaruzelskiego: to pomylony jan-
czar. Bardziej upiorne mi siê wydaje, ¿e tyle nam swoj¹
osob¹ wci¹¿ czasu zabiera. Bo czas jest p³aszczyzn¹ pyta-
nia o ka¿de pytanie, czyli pytania o mylenie: co to jest my-
lenie, co to jest bycie w czasie? Nak³aniam do uwa¿nego
przygl¹dania siê ambiwalencjom, pewien dla nich szacu-
nek, bo dostrzec mo¿na tam odprysk postawy zasadniczej,
zwanej humanistyczn¹. Równie frywolnie, co Tomasz
Mann, Hannah Arendt pisze o nieuniknionym na chybi³-
-trafi³ ducha. Samo s³owo Duch, przyw³aszczone przez
chrzecijan w mêtnym pojêciu wiêtoci, a oznaczone
przez co w rodzaju go³êbia z g³ow¹ w dó³ tryskaj¹cego
bia³ym wiat³em, wesz³o w sk³ad uzurpacji s³owa ducho-
wy: urzêdnicy pañstwa Watykan uto¿samiaj¹ uduchowie-
nie z niespó³kowaniem, pokaraniem i poni¿eniem i kurty-
zowaniem w³asnej seksualnoci, by zaj¹æ siê moj¹ czyli
w nieprzeliczonym t³umie naprawiaczy wiata s¹ wroga-
mi mojej wolnoci, tej, za któr¹ ja mówiê.
Najgnuniejsz¹ stron¹ religii zorganizowanej wydaje mi

siê dezorganizowanie wierz¹cego, systematyczne po-
zbawianie go pokanej czêci w³asnej indywidualnoci.
Cz³ek rozp³yniêty w Bogu, a raczej w podobieñstwie do
innych wierz¹cych, i w formu³ach wspólnej doktryny, na-
wet najbardziej ezoterycznych, z rzadka wyrafinowanych
(wierzê, ¿e modlitwa Papie¿a jest wysublimowana), mun-
Têgoryjec 125
duruje sw¹ oryginalnoæ i pozostaje maluczkim. W bud-

dyzmie czy¿ nie chodzi o stracenie iluzji bolesnego i z³o-
czynnego ego w Prawdzie, która jest Nicoci¹ wobec
Nicoci, jak¹ jest byt? Owszem, drugi biegun, biegun wol-
noci, te¿ mo¿e doprowadziæ do ohydnych zbrodni i po-
twornych zatraceñ. Mo¿e, nie musi. Wolnoæ, któr¹ poj-
mujê, nie jest skrajna: jest wewnêtrznie skrajna. Jest
totalna tylko w myleniu o myleniu, co dla mnie definicj¹
jest filozofii, i w jej to poszukiwaniu szed³em na go³o-
s³owne studia, które okaza³y siê chwilow¹ zgryw¹ ludzi
pompatycznie ¿eruj¹cych na niewiedzy swojego czasu.
Skandal mierci, absurd bycia s¹ pojêciami równie
lemylnymi dla mnie, jak t³umaczenie dziecku, ¿e grze-
szne przysz³o na wiat, i ¿e kto siê musia³ daæ skatowaæ za
nie na krzy¿u. Wychodzi³em z wojny i komunizmu, a od-
czytywa³em heroiczne apele Sartrea, mistrza francuskiej
uniwersyteckiej myli od 1945, co do samotnoci cz³owie-
ka skazanego na dzia³anie wobec nicoci i rozpaczy by-
cia. Zda³o mi siê owo odwrotnoci¹ koniecznej ostro¿no-
ci, jak i wyrafinowania w sobie uwagi na mordercz¹
tromtadracjê moralizuj¹cej etyki, któr¹ rozpoznajê
w ka¿dym totalitarnym zamachu na wolnoæ, i w ka¿dej
religii o zamkniêtych zawiasach. Dla mnie s³owo Du-
chowny lepiej pasuje do aktora, graj¹cego w kiczowatym,
erratycznym (na chybi³-trafi³) i rozrywkowym serialu
Z archiwum X, ni¿ do kap³ana, wieckiego czy w sukni
zalubin ze swym ¿a³osnym Bogiem.
Nad-zwyczajnoæ, dziwnoæ, skandal nie le¿y w mier-

ci, dla której, przez któr¹, po której ma byæ lepiej, ale
126 Zau³ek pokory
w fakcie narodzin, umo¿liwiaj¹cym wszystko, ze mier-

ci¹ ³¹cznie. Tak, jest jubilacja zachwyt, humor, wlubie-
nie siê w narodzinach: wystarczy patrzeæ na dzieciñstwo
dzieci, które nie s¹ krzywdzone fizycznie ani psychicznie,
czyli nie padaj¹ ofiar¹ terrorów. Opcja wydaje siê byæ
dla mnie pomiêdzy zniewalaniem a humanizmem, który
postaram siê zdefiniowaæ dziesiêcioma s³owami. W kolej-
noci, na humanitas sk³adaj¹ siê dla mnie, dla mnie
Dobroæ, Inteligencja, Rzetelnoæ, Talent, Wdziêk, Cieka-
woæ, Pamiêæ, Uwa¿noæ, Czu³oæ i dopiero na koñcu
i tylko po czêci, Odwaga. Rzetelnoæ rzemielna, umie-
jêtnoæ dotrzymywania: s³owa, wysi³ku, kroku, dzia³ania.
Inteligencja jako chêæ sk³onnoæ, ochota i radoæ
z w³asnego dorozumiewania. Ciekawoæ to dla miejsc,
czasu, innych. Reszty pojêæ nie muszê precyzowaæ. Takim
staram siê byæ, rozumiej¹c, jak jestem jednoczenie byty
przez wiat, i jak od tego bytowania staram siê uciekaæ.
Miêdzy i pomiêdzy, ani zupe³nie tu, ani ca³kiem tam, ani
nie nigdzie. Porodku miêdzy biegunami, s¹dzê, le¿y w³a-
nie owa ajdemonia, szczêliwoæ bezskrajnoci. O, musi
ona byæ ambiwalentna, erratyczna, niekiedy jak korek na
chaotycznej fali. Czêsto domaga siê k³amania wiatu, kra-
dzie¿y z niego, ale sta³ej wobec siebie szczeroci. Kra-
dzie¿ nie jest nieuczciwoci¹, nieuczciwoci¹ by³oby pod-
kradanie. Uczciwoæ ka¿e bowiem sk³adaæ raport z siebie,
z rzeczywistoci i z kradzie¿y: to siê nazywa sztuk¹. Dla
mnie, dla mnie. Wa¿ne jest nie to, co powiedziane, ale co
opowiedziane. Uteatralniony raport têgoryjca staje siê
lekk¹ sztuk¹ o sztuce samej.
Têgoryjec 127
Pytanie o humanizm jest mo¿e najtrudniejszym z pytañ

w sednie jakim byæ. Bo okrela siê z kolei seri¹ pytañ
praktycznych: w jakim obracaæ siê wiecie? W jakiej tra-
dycji? W jakiej zgodnoci? W jakim sprzeciwie? Co
wiedzieæ? Czego unikaæ, na co przystawaæ, czemu da-
waæ wiarê? Powraca ambiwalentne s³owo uczciwoæ: nie
znam nieuczciwego mordercy, na przyk³ad. Wraca pojê-
cie praktycznoci: zmys³ praktyczny na przyk³ad w prak-
tyce kina, i w jego absurdalnoci. Byæ w po³owie, po-
miêdzy, zak³ada otarcie siê (dolny ton) o pó³wiatek:
istniej¹ pó³wiatki kryminalne, kulturalne, pó³senne, na-
rkotyczne, kurewskie, polityczne. Pó³wiatek równa siê
wulgarnoci, a chodzi przecie¿ o zachowanie Jakoci,
czyli stopnia uduchowienia. Jak uchowaæ duszê, gdy
wulgarnoæ na przyk³ad podawana jest jako cnota? Hol-
lywood? Wa³êsa? Glemp i jego armie? Jaruzelski? O,
uporaæ siê z mitologi¹ w³asnego czasu, dojæ do ³adu
z mitologi¹ w³asnego czasu! Wa¿ne okazuje siê to, co
opowiadane: nawet ¿ycie myli.
Dlatego mam tak nieufny, by nie powiedzieæ: oporny,

stosunek do poezji. Jej za³o¿ona niepodwa¿alnoæ (bo
czym, bo jak), nazywana intuicj¹, szybko mnie nu¿y,
odpadam. Tylko do dwu polskich wierszopisarzy mia³em
mam sympatiê, choæ nierówn¹ dozê zaufania: o wie-
le wiêksz¹ do Mickiewicza, znacznie inteligentniejszego
wiêc rozdwojonego by byæ tylko poet¹: a w³aciwie
tylko do Pana Tadeusza, z tego co napisa³ (i kilku
zdañ, formu³ gnostycznych tu i tam rozsianych, jak
Jedmy, nikt nie wo³a), gdy¿ Ostatni Zajazd na Litwie
128 Zau³ek pokory
jest opowiadaniem, z niewa¿nymi rymami i b³yskotliw¹

proz¹. I mniejsz¹ do Herberta, w którego uczciwoæ
bardziej wierzê ni¿ w koturny czy okruszkowe tragar-
stwo kulturowe innych, tych co to jednak, tu i tam, s³u¿y-
li okolicznociowym peanem, PRL-ow¹ dyspozycyjno-
ci¹, z której to wywijali siê okolicznociow¹ zdrad¹, bo
na szczêcie byli zdrajcami. Trudno zapomnieæ, ¿e przed
koñcem jego ¿ycia, Berliñska Akademia Sztuk Piêknych
uzna³a (w 1950) dzie³o Heideggera za czyst¹ poezjê,
przez sam¹ krañcow¹ jego niejasnoæ (niejasnoæ ¿e
tak powiem bana³u) oraz przez górny ton, podczas
gdy to jasnoæ i dolny ton by³y tym, w czym myliciel
w szwabskich spodenkach siê spe³ni³ (jego s³owa) jako
nazistowski rektor Uniwersytetu we Fryburgu i reorgani-
zator uczelni w duchu dzie³a Adolfa Hitlera, niekiedy
donosiciel i zdrajca swych ¿ydowskich mentorów (Hus-
serl), jak i obarczonych nie-aryjskimi ¿onami braci
w myleniu (Jaspers).
W mitologii, z jak¹ mam siê uporaæ, mój czas jest mniej za-
wi³y i bardziej zwarty ni¿ ten, z którym boryka³ siê mój oj-
ciec. Na ojcowym przebiegu zawa¿y³y dwa dwory, rodzin-
ny ojca i rodzinny matki, i dwie inteligenckie eksplozje,
w pokoleniu mojego dziadka po mieczu, jak i w pokoleniu
mojej babki po mieczu (nie licz¹c samej babki, teozofki,
antropozofki i wielbicielki Weiningera, którego P³eæ
i charakter ustawia³a znak równania pomiêdzy zdradziec-
k¹ pustk¹ kobiecoci i zdradzieck¹ pustk¹ ¿ydostwa We-
ininger by³ ¯ydem, i pope³ni³ po napisaniu ksi¹¿ki samo-
bójstwo), i jej bystrej i wykszta³conej siostry-nauczycielki,
Têgoryjec 129
w której siê mój dziadek kocha³, ¿yj¹c w osobliwym ména-

ge à trois. M³ynne pod Limanow¹ wyda³o Jerzego (Eros
i Psyche i Na srebrnym Globie), i wyda³o Zygmunta.
Zygmunt zmar³ w 1949 w domowym, komunistycznym
areszcie, opluty za swe wo³ania o prawdê dla prawdy; Jerzy
zgin¹³ w Legionach Pi³sudskiego, za m³odo, jak wszyscy
gin¹cy. W kieszeni munduru mia³ niedopisany wiersz do
swego synka. Z dworu babki w Dobromilu podobnie zgi-
n¹³, pod Konarami, jej dziewiêtnastoletni brat, po którym
pradziadek nosi³ do mierci maciejówkê.
Pradziadkowie byli obaj szlachcicami na gospodarstwie,

Winiowski i Szeliga-¯u³awski, i podobne hodowali w¹-
siska i milczenie. W pokoleniu nastêpnym Zygmunt no-
si³ w¹sy, ale g³adko ogolony Jerzy preferowa³ ju¿ tylko
cwikiery. Mój dziadek kontynuowa³ w¹satoæ, inni bra-
cia (by³o ich dziewiêcioro w domu) nie. W pokoleniu
mojego ojca jego brat architekt w¹sy zachowa³, ojciec
nie, choæ siê do nich stale na staroæ przymierza³. W¹sy
kultywowa³ malarz Jacek, ale Marek, Wawrzyniec i Ju-
liusz (malarz, kompozytor i poeta) byli wygoleni. Ja,
w pokoleniu nastêpnym (wszyscy oni siê chowali pod
jednym dachem wielkiego dworzyszcza) nie golê siê tyl-
ko, gdy robiê filmy, to znaczy gdy jestem w najbezpiecz-
niejszym punkcie porodku, miêdzy pretensj¹ Powagi
a niepowag¹ Rozrywki, w miejscu odleg³ym najbardziej
od terroryzmu, a przecie¿ gdzie u¿ywa siê bezwstyd-
nych (terrorystycznych) metod uwodzenia (uroda
gwiazd, snobizm obowi¹zkowego bycia an courant),
w splocie ambiwalencji kultury samej (bo co to jest kul-
130 Zau³ek pokory
turalnoæ?) w domenie fa³szu. Inteligenckie kino jest te-

renem takiej samej zdradzieckoci jak wszelka sztuka:
patrz Eisenstein zmylaj¹cy szturm na Pa³ac Zimowy
w 1917 (Oktiabr), czy sprzedajne koniecznoci euro-
pejskich wykszta³ceñców (Langa, Murnaua, Boles³aw-
skiego) w Hollywoodzie; na arenie wreszcie technologii,
to znaczy sztuki najbardziej zale¿nej od skoków fizykal-
nego pomys³u, ale te¿ sztuki, która jako jedyna (co wa¿-
niejsze) wskazuje na cele swej technologii, na sens ca³e-
go naszego rozwoju (frywolnoæ celu technologii),
niejako we frywolnym punkcie celu wiata, opisanym
nie ¿argonem poezji , bo poezja buja, ale proz¹ rapor-
tu z przysz³ej rzeczywistoci.
Celem tym bowiem wydaje siê w przemo¿nym sensie

rozrywka. D¹¿eniem czas wolny. Broñ Bo¿e, by pozo-
sta³ ogo³ocony: karmiony przez technologiê, której dwo-
ma innymi kierunkami by³y wojskowoæ i medycyna. Po
kilka godzin dziennie przed telewizorem, ju¿ teraz. Teraz
k³opotem drugorzêdnym wydaje siê zdefiniowanie, co
kogo rozrywa. Uzyskana lekkoæ technologiczna, jej
bezinteresowna (to my jestemy interesowni) pustota,
ka¿¹ siê umiechn¹æ, a nie zamartwiæ. Posêpnie, szkara-
dnie pobrzmiewa³o w uszach has³o cywilizacji pracy.
Jako dziwotwór ludzie pracy. Definicja proletariatu.
Oskar¿enie: bezrobotny. Wyrok: stary. Etosy i Erosy
s³aboci czy staroci przesta³y byæ godne respektu. Wie-
kowi i bezdomni w najlepszym wypadku zbierani s¹ po
przytuliskach, gdzie niecierpliwi¹ siê nad nimi sio-
stry, i le p³atni opiekunowie. Zbiorczym punktem
Têgoryjec 131
(wodopojem) sta³ siê ekran, a wanie, bezsilnie brutalne,

wybuchaj¹ o to, co dzi siê bêdzie ogl¹daæ na jakim ka-
nale: telewizory króluj¹ w wiêzieniach. Moja ¿ona ostat-
nia jest aktork¹, i przeczyta³em o niej w pimie telewi-
zyjnym, jak to przyst¹pienie jej do mojej rodziny nas
unobilitowa³o, podczas gdy to ona gwiazda ekranów
pochodzi z bezradnego proletariatu, a herb szlachectwa
nadalimy jej my, ciemni ziemianie z drewnianego dwo-
rzyszcza, którzemy do sztuk siê dobili, za w nich zgo-
dnie kultywujemy ajdemoniê.
Gdzie jest kino. Rozprzestrzeniaj¹ce siê kino. Gdzie jest

fikcja. Kino, aczkolwiek niekiedy werydyczne, spraw-
dzalne, wówczas poruszaj¹ce (wzmo¿one poczucie ¿y-
cia) w nas wzruszenie, jest dalekie od naprawdziwoci.
Naprawdziwoæ jest wtedy, gdy gwoli rozerwania nudz¹-
cych siê mas (przeto mog¹cych zagroziæ porz¹dkowi)
w³adze wystawiaj¹ igrce cyrkowe, na których naprawdê
zabija siê tysi¹ce dos³ownie zwierz¹t dzikich, eg-
zotycznych, wydaj¹cych siê tylko bestiami. Naprawdzi-
woæ to wtedy, gdy cesarz schodzi w arenê, by udawaæ
gladiatora, lub (cile chroniony) szyæ z ³uku do guców
i ¿yraf. Naprawdziwoci¹ jest katowanie byków w corri-
dzie, pod historycznymi pretekstami religii Blubo (Blut
und Boden), i w oparach mêskiego Militaryzmu. Na-
prawdziwoci¹ jest korzystanie z igrzysk dla pokazowe-
go wytêpienia szkodliwych, nudnych, prymitywnych
sekt, budz¹cych wstrêt prostactwem i nieuctwem, i wiel-
bieniem jakiego ¿ydowskiego proroka, podobno syna
cieli i fryzjerki, w dodatku nielubnego, jak mówi¹,
132 Zau³ek pokory
sp³odzonego z legionist¹ o imieniu Pandora (rzymskie

Ewangelie Getta). Jest groza w naprawdziwoci. Bo
potomkowie duchowni sekty bêd¹ publicznie na-
prawdziwoæ kontynuowaæ, pal¹c z kolei na stosach
tych, co wadliwie siê sprzeciwiaj¹, znów ku pouczaj¹cej
rozrywce t³umu. W Chinach egzekucje s¹ po dzi dzieñ
publiczne, podobnie jest w Afganistanie. Rewolucja
francuska (Terror), ustawi³a gilotynê na najwiêkszym,
najludniejszym placu. Gdy w³adza dostarcza rozrywki,
zapanowuje nad mylami. Ale w komunizmie, w PRL,
kino by³o pañstwowe, a publicznoæ widzia³a w filmach
co innego ni¿ pretekst, dla którego by³o tworzone. Krew
jest naprawdê. W³adza te¿. Kino nie.
Dlatego je lubi³em. Dlatego tak chcia³em je uprawiaæ.

Gdy mia³em dziewiêtnacie lat, i by³em na studiach filo-
zoficznych, napisa³em esej pod tytu³em Cz³owiek po-
zbawiony dobroci, bo wci¹¿ rozumia³em wiat jako z³y,
a sposobem wylizgniêcia siê z pado³u ³ez zdawa³o siê
dotarcie do ³ask kina. Do jasnej polany porodku nie-
przychylnego lasu. Ci, co kino oskar¿aj¹ o propagowa-
nie amoralnoci czy gwa³tu, o bezwstydne podawanie
m³odym g³owom wzorców morderczych, ci co pragn¹
cenzurowaæ i zakazywaæ, s¹ niedomylnymi hipokryta-
mi. Dobra m³oda g³owa dobrze rozumie fikcyjnoæ fil-
mu. Z³a m³oda g³owa, duszno lub w pustce uporz¹dko-
wana nie. Ta druga wst¹pi do ka¿dej partii, w³o¿y
ka¿dy mundur, ogoli ³eb na ka¿dy wzór, wytatuuje sobie
na skórze ka¿de has³o. Widz ¿yje w realnoci, jak¹ wy-
tworzy³o spo³eczeñstwo, nawet gdy w buncie przeciw
Têgoryjec 133
niej. Pierwsza g³owa uchyli siê od realnoci dziêki fikcji,

czyli tworzeniu. Ambiwalencja, ka¿¹ca tworzyæ raporty
z rzeczywistoci ubrane w szaty spektaklu, wytyka tylko
palcem strach, dowiadczony strach przed rzeczywisto-
ci¹. Otó¿ fikcji nie uprawia siê w odwrocie od niej, ale
w poczuciu wspó³w³asnoci, wspó³¿ycia, wspó³-z-rze-
czywistoci¹ obywatelstwa, czyli w mniej lub bardziej
wiadomym poczuciu demokracji.
Demokracja bowiem jest presj¹ na w³adzê, by nie prze-

szkadza³a w rozrywce. W rozmna¿aniu siê i postêpie
wzd³u¿, wszerz, w bok technologii, która ow¹ rozrywkê
unadzwyczajni³a i uzwyczajnia, rozdaj¹c j¹ coraz wiêk-
szej iloci ludzi. Czy odczuwaæ wobec nich, czy odczu-
waæ dla niej (rozrywki, technologii) pogardê? Pluæ na
maluczkich i uwa¿aæ rozrywaczy za eksploatatorów, wy-
zyskiwaczy ich nudy egzystencjalnej, ich maluczkoci
w³anie? Kto sobie przyznaje prawo do pogardy? Elita?
Jaka¿ to elita, skoro, jak napisa³ syn górnika, D.H. Law-
rence, prawdziw¹ arystokracj¹ jest tylko arystokracja
ducha! Ka¿dy mo¿e zostaæ arystokrat¹, jeli jego chêæ
stypuluje otwartoæ zamiast zamkniêcia, bo tylko otwar-
cie przyzywa dobroæ cywilizacji cywilizowanej. Frustra-
cja bezfikcyjna (bez kina) daje rezultaty bezwzglêdnie
gorsze: brutalnoæ zawiera siê ju¿ w j¹drze naszego po-
bytu tu i teraz, w lesie otaczaj¹cym polanê cywilizacji.
Ile filmów ogl¹dali SS-mani w Auschwitz, kaci na £u-
biance? Nie mieli czasu. Nie mieli w³asnego czasu.
W ³agrach, za krêgiem polarnym, filmy pokazywano
niekiedy zekom, by ich zmiêkczyæ. Kaci byli w niewoli
134 Zau³ek pokory
naprawdziwoci, czyli torturowania. Cudza mieræ by³a

im lekka: nie by³o widowni dla niej, widowni w³anie.
Ewentualn¹ widowniê przecie¿ tak¿e likwidowano.
A filmy dokumentalne? Gdy propagandyci antysemi-

tyzmu niemieckiego nakrêcili w warszawskim getcie do-
kument maj¹cy na celu ukazanie, co ¯ydzi potrafi¹ sami
ze sob¹ (mierci g³odowe; trupy na ulicach nagie, t³uste
knajpy; w³asna policja; prostytutki; wszy; kradn¹ce
dzieci) zrobiæ, nie omielili siê, mimo zrêcznej re¿yser-
ki, filmu dokoñczyæ, ani tym bardziej pokazaæ. Raport
z rzeczywistoci, choæ zawiera³ w sobie teatralizacjê, by³
za naprawdziwy! Gdyby Hitler nakaza³ zrobienie filmu
o zagazowywaniu ludzi w Auschwitz, jest prawdopodob-
ne, ¿e ma³o kto by w komorach zgin¹³ naprawdê. Tak jak
koniecznoæ ambiwalencji, wyg³aszam tu pochwa³ê ki-
na, bo lubi¹c o, jak¿e ja j¹ od narodzenia lubiê rze-
czywistoæ mojego tu przebywania, widzê umajenie
owej bytnoci, kwiaty na s³onecznej ³¹ce w fikcji, i cie-
szê siê, ¿e mogê j¹ ch³on¹æ i wytwarzaæ. Mylê, ¿e tak
nale¿y siê zachowywaæ wobec wiata, by wiat móg³ wy-
kazaæ siê w zamian sw¹ dwuznaczn¹ i dziwn¹ urod¹. Nie
sposób nie widzieæ, jak fikcja przyczyni³a siê do klêski
komunizmu, jak technologiczny (filmowy) prezydent
USA, Reagan, mia³ wyprodukowaæ najmielszy z hol-
lywoodzkich dziwotworowych (futurystycznych) scena-
riuszy: projekt wojen gwiezdnych, i jak okaza³o siê, ¿e
samo to widmo, samo wejrzenie w amerykañsk¹ fanta-
smagoryczn¹ mo¿liwoæ, przecie¿ tyle razy wykazan¹
na ekranie fikcji, a teraz wcielon¹ w konkretny bud¿et
Têgoryjec 135
Pañstwa (którego pierwszym ród³em napêdowym sta³

siê w³anie przemys³ kina, telewizji, komputerów: prze-
mys³ obrazków) wystarczy³o, by zapad³y siê, przesta³y
istnieæ nadnaturalnie, nagle, ku zdumieniu, mizantropij-
ne nogi naukowego ustroju nudy i wiêzienia, wiêzienia
i nudy, szaroci i bez-zdrowia i rozrywki obracaj¹cej
nêdznym cia³kiem tego, co wszystkim wiadome.
Cz³ecza wolnoæ uzale¿niona jest, o paradoksie (ilu¿ na-

biedzi³o siê, by myleæ na opak, i rwaæ szaty przed zniewo-
leniem technologicznym, jakie na nas czeka) dok³adnie
uzale¿niona od wolnoci jego technologii. Kto na ni¹ po-
stawi³, wygra³. Kto samego z³o¿enia obu s³ów nie poj¹³, bo
do ka¿dego z nich podchodzi³ z czujn¹ pogard¹, kto uwa-
¿a³, ¿e cz³owiek jest besti¹, czyli bydlêciem blond lub
kurnosym s³u¿¹cym Pañstwu, a nie pozwala³ na wolnoæ
mylenia o a-pañstwowej dziwnoci zjawisk tego wiata,
czyli na uprawianie fikcji raportuj¹cej prawdê o rzeczywi-
stoci takiej, jak¹ przynosi technologiczny wynalazek,
oparty na bezpañstwowej intuicji, na tajemnicy wci¹¿
k³opotliwego i dociekliwego naszego mylenia, na irra-
cjonalnoci, na kinie, ten zatchn¹³ siê, zasta³ i zgni³, umie-
j¹c na za wytworzyæ tylko nowe, szczególnie przykre for-
my wyzysku, bandytyzmu, wulgarnoci i rozpaczy. Nic
nie jest wulgarne w kinie: wulgarnoæ a z³y gust, wulgar-
noæ a pospolitoæ, wulgarnoæ a seksualnoæ to nie to sa-
mo. Czy wulgarnym aktorem by³ Reagan, wierz¹cy w ka¿-
d¹ rolê, jak¹ w filmach zagra³, bohater ekranowych bitew,
czy wulgarne by³y jego przewagi, i jego o sobie, i o nas,
przekonania? Tylko aktor aktorus realnych Wojen
136 Zau³ek pokory
Gwiezdnych móg³ nazwaæ Rosjê Imperium Z³a. Czy bar-

dzo siê myli³? Kolejnym licem paradoksu sta³o siê, ¿e tyl-
ko aktor, który zszed³ z bezkarnej fikcji ekranu móg³ wy-
wo³aæ u przeciwnika taki strach. A te¿ znaczy³o to tylko,
¿e terroryci, tyrani, psychopatologwie (Hitler, Stalin,
Mao, Kim-Ir-Sen) i ich ewidentne gwiazdorstwo, ich cha-
ryzmatyczny talent narzucania siê i przekonywania mi³o-
snego do siebie, podpatrzony przez tych wielbicieli kina
na ekranie, staje siê zbrodniczy, gdy z ekranu schodzi,
straszny, gdy dzia³a w naprawdziwoci, bo ona jest od-
wrotna do ekranowej polany. Strach jest s³owem okrela-
j¹cym najohydniejszy stan, zgo³a najsilniej wrogi temu,
jaki przyobiecuje humanizm.
6
wiêty Andrzej
Sztuczny
O
czywicie, zale¿y, którym okiem patrzysz. Mo¿na
tym, co nie potrafi widzieæ. Wtedy strasznoæ Hi-
tlera pozostaje niewyt³umaczalna. Ale legenda, ¿e
prze¿y³, zaszy³ siê, jak jego podw³adni (Eichmann, Bor-
mann czy Mengele) w Ameryce Po³udniowej, mo¿liwa.
Upiory z³a, a nie Gombrowicz, skry³y siê na przedmie-
ciach Buenos Aires, w d¿ungli Parany, pod fotelem dyk-
tatora Stroessnera. Ju¿ siostra Nietzschego (filozofa od
Blond Bestii i koñcowego maryjnego szaleñstwa) zak³a-
da³a nad Amazonk¹, gdzie te¿ by³em, kolonie przysz³ych
nazistów. Gdy szuka siê zabobonu, mo¿na uwierzyæ, ¿e
gwiazdorstwo jawi siê talentem diabelskim, przewrot-
nym, czym równie szmat³awym, co poci¹gaj¹cym, jak
Hollywood. Widoczny ektoplazm, wyp³ywaj¹cy z ust
krzycz¹cego Hitlera, bia³e jego oczy, kobiecy przedzia³ek
i nastroszony w¹sik, tu¿ obok ciemnoplisowanych oczek
Stalina, jego dziobatej twarzy, ³ysienia, przykurczonej se-
minaryjnej rêki, statecznie odk³adaj¹cej szklaneczkê
z wod¹ na trybunie, po ka¿dym roztropnym zdaniu prze-
mówienia. Ich sekrety, rodowodowe, nêdzarskie, seksual-
ne, koprofagiczne (Hitler i m³ode kobiety, którym kaza³ na
siebie oddawaæ fekalia; degraduj¹ce obyczaje holly-
woodzkich producentów Harry Cohn, zwany Bia³ym
140 Zau³ek pokory
Gównem orgietki beriowskie i pochwytywanie dziew-

czyn na ulicach Moskwy) mog¹ siê ze sob¹ splataæ tak, ¿e-
by siê wydaæ podobne, emanacj¹ z³a tego samego, tego,
o którym siê wie, póki o nie nie zapytasz.
A przecie¿. Eros dyktatorów (owszem, byli erotyczni)

i Eros kina mog¹ byæ podobne, cele ich s¹ przeciwstawne.
To nie idealizacja, to spojrzenie z potrzebn¹ ironi¹. Cyrk
kina zabija bardzo rzadko, skromnoæ dyktatorów bez
ustania. Z³o jest ich produkcj¹. Moja nieprzemakalnoæ na
poezjê, czy le¿y w samym rodowodzie s³owa produkcja,
co po grecku mówi siê: poiesis. Wyczuwam u poetów sa-
modurne zatrzymanie siê inteligencji tu¿ po wyproduko-
waniu wiersza i jego macaj¹cej iluminacji: jakby to wy-
starcza³o. Dalej nie trzeba, dalej by³aby praca, rzetelnoæ,
uwaga, s³owem: proza. Proza siê tam uparcie zaczyna,
gdzie genialnoæ poety siê koñczy. Argumentem równie¿
by³oby, ¿e znam olbrzymi¹ iloæ wierszy napisanych ku
chwale z³ej sprawy wierszy dobrych a niezmiernie ma-
³o dobrej prozy w tym kierunku napiêtej. Oczywicie, to
te¿ uproszczenie, ufrywolnienie tematu, lub jego idealiza-
cja. Ale proszê, co mamy potocznie idealizowaæ? Rozpa-
san¹ pó³g³ówkê, zaczynaj¹c¹ w katedrze jako ksiê¿na Wa-
lii, koñcz¹c¹ pod mostem (w tunelu) w limuzynie
arabskiego playboya, handlarza mod¹, z pijanym szofe-
rem i hord¹ wytresowanych przez siebie w pogoni papa-
razzich? Potrzeba idealizacji jest potrzeb¹ kochania: wór
ca³y z kochaniem nosimy na grzbiecie, i tak go na kogo
na co zrzucimy. W rzadkim niezmiernie przypadku na
kogo co co jest tego warte.
wiêty Andrzej Sztuczny 141
S³owa kochaæ u¿ywam ze skrajn¹ ostro¿noci¹. Mo¿e

dlatego, ¿e obserwowa³em, z jak¹ iloci¹ mi³oci (iluzji,
pok¹sañ, zamkniêæ oczu) mój ojciec siê boryka³, zanim
doszed³ do stadium paratnahamsy, ³abêdzia, co jak twier-
dz¹ Hindusi, jest ostatnim stadium opuszczenia (sanya-
sy): stanu wspó³czucia i ³agodnoci i dobrodusznej apro-
baty dla tego, co pod rêk¹, i dojmuj¹cej nostalgii za
niewinnym sob¹, tym co pojawia³ siê i zanika³, zawieru-
szy³, w dzieciñstwie jak i staroci. Dopiero wtedy odrodzi-
³o siê uczucie miêdzy nami (ja by³em w ziemi tu³aczki, na
Wschód od Edenu Gen 4:16). Przedtem ojciec ciska³ po
cianach mój raport z rzeczywistoci niewygodnej (das
Unbehagen in der Kultur u Freuda) Lity bór praw-
dziwy nie jak donos, ale jak kompilacja ubrana w teatral-
ny strój, okrelaj¹ca siê wyranie i gwoli rozrywki, która
nie by³aby go³os³owiem, i gwoli pamiêci, która by zanik³a
i uniewa¿ni³a. Reporta¿ jest wa¿ny dla mnie. Filmy zacz¹-
³em robiæ dla reporta¿owania i ¿eby nie byæ w uszczupla-
j¹cej, kalecz¹cej naprawdziwoci, jakbym ju¿ wtedy
wiedzia³, ¿e jakkolwiek bym ucieka³ przed ni¹, umkn¹æ jej
nie mogê. Z tego siê wyt³umaczê. Lekcjê moraln¹ mo¿na
wysnuæ z ka¿dej bajki, nawet takiej, która rêkoma i noga-
mi siê zapiera, ¿e jej wcale nie zawiera. Ale moralna lek-
cja nie mo¿e byæ tematem sztuki. Dlatego wychodzê z kin,
gdzie mnie boleciwi pó³myliciele umoralniaj¹. Dlatego
wolê frywolnoæ powagi, w lekkoci odwracaj¹cej siê ple-
cami i kicaj¹cej gdzie indziej gdy zetknie siê z groz¹
systematu. Filmy robi³em z powodów najmniej stabil-
nych, no i po studiach nie od razu: d³ugo mi by³o dojrze-
waæ do w³asnej niedojrza³oci. Dojrza³y film to mieræ.
142 Zau³ek pokory
Film o zatrutej bia³kiem wszowym krwi mojego ojca, bo

z niej jestem, zrobi³em, gdy komunici wygrywali wojnê
na ekranach, GL-owski proletariat walczy³, a inteligenc-
ka braæ by³a wci¹¿ i pozostawa³a coraz bardziej zaplu-
tym kar³em reakcji. To by³a moja kasta. Zrobi³em film
o takich, co czytaj¹ Prousta i id¹ na lorach w ³agry, i sa-
moczynnie s¹ w ruchu oporu, choæ nie uczono ich ludzi
zabijaæ. Ale zrobi³em film nade wszystko o wszach.
Wszy by³y powodem, nie samoloty i czo³gi: wszy chore
na tyfus s¹ rubinowe pod mikroskopem. Szlachetna, kry-
szta³owa czerwieñ przewietla ich delikatne brzuszki.
Drewniane klateczki, w których siê je przytwierdza na
udach, s¹ dzie³ami sztuki: wypolerowane manipulacj¹,
z maleñkimi zawiasami i zatrzaskami niby piórniczki.
Wszy dobieraj¹ siê do skóry przez jedwabn¹ ciankê cie-
niuchn¹ i przeroczyst¹. Udo kobiece, kszta³tne udo, jest
bia³e. Dyrektor Instytutu, który metodê uodpornienia
Europy na tyfus wynalaz³ profesor Weiss by³ amato-
rem-³ucznikiem, i z ³uku strzela³ w ogrodzie. Przez ca³¹
okupacjê zdarzy³y siê trzy wypadki na dziesiêæ tysiêcy
pracuj¹cych, w wiêkszoci skierowanych do Instytutu
przez AK aresztowania.
Ojciec przez to mia³ kartki ¿ywnociowe i papiery, i sta-

³e gor¹czki, humory i zapaci. Który z tych stanów po-
pchn¹³ go do Lublina, Rzeczypospolitej, do zdobywa-
nia berliñskiego zoo, do literatury, do nas? Bierut rzuci³
jego Ostatni¹ Europ¹ o pod³ogê, ale ona ostatnia
w owym czasie krwawej lepkoci by³a napisana je-
szcze przy wszach, w lwowskim czasie. Potem ojciec na-
pisa³ Rzekê Czerwon¹, o wojnie komunistyczno-fran-

cuskiej w Wietnamie, i dosta³ od Bieruta Nagrodê Pañ-
stwow¹. Pisa³ j¹ w Pradze Czeskiej, na dobrowolnym
odes³aniu, w którym tkwi³, by nie zostaæ emigrantem
w Pary¿u (nie ten charakter, nie ta zdrada), ani wiad-
kiem w Polsce dobijania jego przedwojennej formacji za
s³u¿bê w AK. A mo¿e z wygody: ni to, ni sio, z lenistwa,
z u³atwienia sobie egzystencji, z biologizmu uratowane-
go od szponów Historii: ogród, s³u¿ba, spokój ambiwa-
lencji, choæ nie mierci: spokój samotniczego spacero-
wania. Czy tak? Przecie¿ gdy spozieram na listê tego,
z czym mia³ siê pasowaæ, ze s³u¿ebnoci¹ i poczuciem
przemijania i tym, co owe czyni³y z jego sercem, sumie-
niem, z jego tchórzostwem czy odraz¹, z jego rzemieln¹
rzetelnoci¹ i mylowym rozdwojeniem, i porównam to
z moj¹ list¹ (wobec czego ja mia³em siê zachowaæ), jego
wydaje siê tragiczna, moja zaledwie ma³o ³atwa. Trage-
dia jest wtedy, gdy nie mo¿esz siê wywik³aæ, bo nast¹pi-
³o co, co siê nie odstanie. Kiedy? Co? W chwili zdrady
AK, ucieczki ze Lwowa, zamiany jednego, ³agodnego
charakteru, pisz¹cego do lewackiej (Sygna³y) prasy
melancholijne wiersze, a nagle zatrutego jadem wszo-
wym i mas¹ trupiego jadu woko³o, w niegodn¹ brutal-
noæ, w gwa³t drugiego? Wieczorem dojrza³ do trzeciego.
Mo¿e dojrzenie by³o wejrzeniem w oczy mierci nie cu-
dzej, ale swojej pogodnej w³asnej.
wiêty Andrzej od Sztuk (Saint-André-des-Arts), wiêty

Andrzej Sztuczny jak Matka Boska Polna czy wiêty
Maksym Wyznawca bo jest taka uliczka w Pary¿u, w¹-
144 Zau³ek pokory
ska i wij¹ca siê przez ³aciñsk¹ dzielnicê równolegle do Se-

kwany. Przechodzi³em ni¹ czêsto w czasie studiów,
i póniej, po skomercjalizowaniu (ciuchy i greckie ¿ar³o),
bo zosta³ na niej antykwariat historyczny, od pokoleñ
z profesjonaln¹ pasj¹ prowadzony, gdzie mog³em kupiæ
ksi¹¿ki o Polsce. To na tej ulicy (zachowa³o siê te¿ na niej
kilka niewielkich kin ambitniejszej, wiêc biedniejszej ma-
ci) pokazywano Trzeci¹ czêæ nocy, mój wszawy film
o Lwowie. Ja, pomiêdzy jednym a drugim spacerem,
wróci³em (bo pojecha³em samopas) do Warszawy, i sta³em
siê asystentem Wajdy. Nie tylko podziwia³em jego filmy:
by³em stale zaskoczony ich dziwnoci¹. Trafianiem
w dziwnoæ czasów (Popió³ i diament), miejsc (Ka-
na³), anegdoty (Lotna): nawet z³y gust Wajdy by³ nie-
daleki oryginalnoci, móg³ sobie on nañ pozwoliæ: krzy¿
do góry nogami wisz¹cy (i skrzypi¹cy) podczas nocnej
w ruinach kocio³a, erotycznej (tak j¹ pamiêtam) rozmo-
wy: to wklei³o mi siê w pamiêæ jako znak nieprzekraczal-
nej granicy smaku, czyli Jakoci, która tu pusto i agresyw-
nie zazgrzyta³a. Lekcja by³a na tak, i na nie.
W przemo¿nym stopniu na tak. Zyska³em starszego brata,

ojczyznê, rodzinê artystyczn¹, dom, rodowisko, zawód,
zajêcie, przekonanie. Czym ono by³o, owo przekonanie?
Otó¿ niczym nadzwyczajnym: zakotwiczeniem dorasta-
j¹cego szlachectwa w osoczu starszych, ju¿ prawie wyli-
zanych z pok¹sania, wnet uzdrawiaj¹cych siê na nowe
podzia³y. By³ 59 rok, jedna z cyrkomwolucji komunizmu,
który wahad³owym, oskrzelim ruchem sprê¿ania i wyde-
chu posuwa³ m¹twê ku w³asnemu upadkowi. Naturalnie
w tym by³em, naturalnie bez w¹tpliwoci bra³em

udzia³. By³em zbyt sterroryzowany dzieciñstwem, zbyt
ucywilizowany ksi¹¿kami, kinem i skutecznym milcze-
niem ojca, by k¹paæ siê w marginesach, szukaæ dla siebie
miejsc skrajnych. Nie by³o to rozwi¹zaniem, bo sztuka nie
jest od rozwi¹zywania, jest od raportowania o rzeczywi-
stoci pod mask¹ estetyzmu, seksu, rozrywki (uprawianie
sztuki nieestetycznej jest takim¿e estetyzowaniem, jak
nie-wiara w Boga jest form¹ wierzenia): by³o sposobem.
Pierwszy mój film przelizgn¹³ siê przez kaudyjskie wi-
d³y, ale ju¿ doborowe chmury ciemniactwa i cynizmu
(Szpilki, Ka³u¿yñski, Sztandar M³odych) zbiera³y siê
nad tym, co mia³o byæ dalej. O czym nie myla³em wcale,
robi¹c swój drugi film, Diab³a.
To by³ film o 1968 roku. O marcu studenckich rozru-

chów, podsyconych przez ¿¹dn¹ w³adzy frakcjê nacjo-
nal-têpaków, przeciw têpakom ¿ydowskim i wiejskim.
Manglabitów (pa³karzy) przeciw dzier¿¹cym stery. Ja
Diab³a nakrêci³em w dekoracjach schy³ku Rzeczypo-
spolitej, w okresie drugiego rozbioru. ¯e niby. Z Mo-
skwy przylecia³a Furcewa (minister) i gniewnie po³aja³a
tych, co moje bezeceñstwo przelepili, i przykaza³a usu-
n¹æ tych, co za nie lekkomylnie odpowiedzieli, z cz³on-
kiem Biura Politycznego (tak siê to nazywa³o) Tejchm¹
w³¹cznie, który na tym filmie straci³ noszon¹ w plecaku
pa³kê przysz³ego Pierwszego Sekretarza. Ze mn¹ nie
rozmawiano. By³em nienaturalny. By³em zdrajc¹, tak,
ale kogo i czego? Nikt ze rodowiska, nikt z tak zwa-
nego Ksiêstwa Warszawskiego (okrelenie Zbyszka Cy-
146 Zau³ek pokory
bulskiego) nie stan¹³ w mojej obronie. Wyda³o mi siê to

zrozumia³e, i pozosta³o w pamiêci, jak wszystko, czym
siê karmi³em, jak wszystko, co wiedzia³em, miast go³o-
s³ownoci, o charakterze i Jakoci tych, co tu i teraz.
By³em szpiegiem sk³adaj¹cym raport dobremu Bogu,

ukrytemu za Bogiem uzurpatorem. Ucieka³em od komu-
nistów i ich ulicy, tramwaju, morale, rechotu i zak³ama-
nia. Od splotu b³ota z p³otem, od no¿owników, jak i od
spokoju. Emablowa³em dziewczyny bardzo piêkne
i m³ode, i mo¿liwie nieskorumpowane. Bardzo siê
ba³em. Przez ca³y czas asystanatu przegryza³em siê
w Warszawie przez studia równoleg³e i równoleg³e
próby pisania. Mnie nigdy nie spotka³ atak frontalny: za-
wsze uboczny, z argumentem zafa³szowanym. Gdy napi-
sa³em pierwsz¹ sw¹ ksi¹¿kê, powieæ Kino (rzecz ja-
sna), zatrzymano j¹, bo zabierano siê do ostatniego
pogromu ¿ydowskiej inteligencji, s³u¿ebnej czy wcale,
do kolejnego rozliczania siê chamów z ciemniakami, ze
rodowiskami wci¹¿ s³u¿ebnymi, ale ju¿ petycjonuj¹cy-
mi o minimum, z gettem i jego wcieleniami, a ja o tym
w³anie, wiedziony aberracyjnym bezwzglêdnym nosem
robienia tego, czego w danej chwili robiæ nie nale¿y (na-
le¿y, tyle ¿e siê p³aci), Kino napisa³em. Zreszt¹ wszy-
stko jedno, kto bi³, kto uderza³: gdy wydrukowano mi
pierwsze wiersze we Wspó³czesnoci, naplu³ na nas
nie-rymuj¹cych (?) andrusów S³onimski, a gdy pisa³em
felietony z planu filmu Popio³y, gdzie z dnia na dzieñ
widzia³em, jak Wajda porwa³ siê na co, co by³o mu nie
tylko obce, ale wrêcz nieznane: ¯eromsk¹ szlacheck¹ le-
wicowoæ i gor¹czkê rozdwojenia wobec Cesarza i bla-

sków, jakie ów pierwszy modernista wniós³ w nasz¹ za-
ciankowoæ (popatrz Basiu), i rzezi i spustoszenia, ja-
kiego dokona³, wiêc gdy ba³wochwalstwo asystenckie
nie chcia³o mi wejæ pod pióro, napad³ mnie natomiast
za arogancjê wyznawca heglowskiego pozytywizmu
(dobre jest to, co jest), potomek twórcy Golema, uczone-
go rabina Loewa, KTToeplitz.
Potem posypa³y siê filmy inne. Wyjechany do Pary¿a

(moi rodzice wrócili do centrali, a ojca upokarzali
hunwejbini w partyzanckich bryczesach, ci sami, co
urz¹dzili proces ostatnim rzemielniczo-¿ydowskim
producentom, Hagerowi, Szyndlerowi, Toeplitzowi
[Jerzemu], be³kocz¹c o duszy o jak¿e nie znoszê tego
s³owa w plugawych ustach obracanego proces przypo-
minaj¹cy mi ZMP-owskie zamachy na moj¹ skórê), zgo-
dzi³em siê zrobiæ film o amoralnym pó³wiatku, dlatego
¿e bohaterem by³ nieuk, fotograf obfotografuj¹cy per-
wersje, który dla bezrobotnej aktorki czyni mi³onie gest
dobroci, za tym gestem zabija jedynego dobrego cz³o-
wieka w jej ¿yciu, jej bezradnego mê¿a. Idiota siê k³a-
nia, i bêdzie siê k³ania³ (dobro czyni¹ce z³o) a¿ do filmu,
jaki w 1984 z samego Idioty wykona³em. Granic¹ do-
broci bywa idiotyzm, jak granic¹ rozdwojenia wiara
w jad, jakim siê zosta³o uk¹szonym. Nie umia³em byæ
ani po jednej, ani po drugiej stronie: fa³sz jest po to, by
trysnê³a prawda. Raport musi byæ prawdziwy, i nikt nie
mo¿e móc siê do niego przyczepiæ: nikt godny, oczywi-
cie: nie piszê tu o padalcach.
148 Zau³ek pokory
Chocia¿. Tak wiele tego dzia³o siê w³anie w pó³wiat-

kach. Gdy zaczêto o mnie dobrze pisaæ na Zachodzie
Europy, pozna³em prawdziwe pieni¹dze, czyli ludzi naj-
bogatszych. Ju¿ nie golemowi komunici, ale kapitalici
ze z³otym cygarem w ustach chcieli, podsuwaj¹c mi za-
robek na tacy, bym by³ zgodny z nimi, nie inny, robi³ to,
co z ich ¿¹dz wynika. Ku temu, a nawet ku oszukiwaniu
tego (artysta, powtarzam, wszêdzie jest oszustem) sk³a-
niaj¹ siê charaktery bardziej osobliwe: paru wród nich
by³o Polakami. Ich twórczoci potrzebny jest McGuffin:
tak Hitchcock, który na oszustwie zna³ siê bez politycz-
nego powodu, nazwa³ podstawowy chwyt (chochlik), na
który siê publicznoæ, jak ryba na haczyk, nabiera. Na
przyk³ad: dwu mê¿czyzn spotyka siê w poci¹gu, i posta-
nawiaj¹ wymieniæ siê na zbrodnie: ka¿dy z nich ma ko-
go zawadzaj¹cego do sprz¹tniêcia. Jeden z mê¿czyzn
jest psychopat¹, i naprawdê zabija puszczaj¹c¹ siê ¿onê
drugiego. Ów drugi myla³, ¿e to by³ ¿arcik, ot, a teraz
jest szanta¿owany. I tak dalej. Albo bez tak dalej: Mc-
Guffin jest tylko tym, czym jest ca³y film: wymian¹.
Moje McGuffiny nie nadawa³y siê organicznie do wy-
wo³ywania czyichkolwiek krwistych wypieków, ani na
blagê beztroski. Wszy we Lwowie by³y McGuffinem, ale
jakim? A policjant, zamieniaj¹cy siê w psa pod koniec
Diab³a? (Homo est brutum bestiale). Moje McGuf-
finy by³y narzuca³y mi siê z nieoczywistoci, z ka-
prynych obrze¿y mylenia: na przyk³ad powodem do
nakrêcenia Na srebrnym globie by³o, ¿e trzeba pusty-
ni, by imitowaæ Ksiê¿yc. Najbli¿sza finansowo le¿a³a
w zad³u¿onej u PRL Mongolii. Powodem by³a Mongo-
lia, bo od zawsze chcia³em tam pojechaæ, ja, który nig-

dzie nie je¿d¿ê jako turysta. Mongolia dlatego, ¿e z jej
azjatyckiego serca jestemy, a w tym storturowanym ser-
cu kreatury komunistyczne przez Azjê wprowadzone do
mojego kraju rysuj¹ siê z ca³ym swym psychopatycz-
nym wypotwornieniem na pustyni, w kryszta³owym
powietrzu i pod wielkim niebem najwyraniej.
No ale co tu by³o wa¿niejsze, osobista (prywatna) fry-

wolnoæ powodu, czy fakt, ¿e gdy tylko mog³em, do Pol-
ski z Pary¿a wróci³em, by nakrêciæ Na srebrnym glo-
bie? McGuffinem prywatnym by³o, ¿e od ma³ego
ba³em siê tej rodzinnej, ponurej, antyreligijnej, egzy-
stencjalnej, kiczowatej, m³odopolskiej, modernistycznej
a szyderczej ksi¹¿ki bardzo. Jej beznadziei mrocznej
i zimnej, hipnotyzuj¹cej dziecko sam¹ sw¹ nudnoci¹.
Przybyszewskiej quasi-pornografii w czêci drugiej
(Zwyciêzca), klêski blond-bestii i seksualnej przewagi
Diabelskoci. Dadaistycznej niemal¿e kakofonii czêci
trzeciej (Stara ziemia), procesu przysz³ej wyuzdanej
cywilizacji, jak i ko³tuñstwa Kosza³ków-Opa³ków, spisu-
j¹cych o wiecie swe teorie. By³a ta ksi¹¿ka moj¹ dzie-
cinn¹ w³asnoci¹ i zmor¹, ale uprawia³em kino, które na-
wet gdy pos³uguje siê zmorami, jest nudzie przeciwne.
To wtedy raz na zawsze przyj¹³em, ¿e kultura jest po
prostu moj¹ w³asnoci¹, i ¿e mogê j¹, jak chcê, nicowaæ.
Opowiadaæ i odpowiadaæ nie podkradaj¹c, ale kradn¹c.
Film (nieukoñczony) zatrzyma³ zaprzedany ciemniakom
inteligent w randze ministra, choæ niedok³adnie sformu-
³owa³ dlaczego. Otó¿ film by³ zdrad¹, bo by³ religijny:
150 Zau³ek pokory
nie dlatego, ¿e ja jestem religijny, ale dlatego, ¿e religia

jest pierwszym wypustem wszelkiej wszêdzie cywiliza-
cji: w d¿ungli, wród gór lodowych, na pustyni, na pola-
nie. A skoro jest, nale¿y w miejscu zamieszkania o tym
z³o¿yæ raport. Ukrytym moim McGuffinem w tym ra-
porcie by³ ten sam wróg co w ksi¹¿ce: obskurantyzm.
Moje borykanie wci¹¿ w minimalnym stopniu dawa³o

siê porównaæ do ojcowego: jego mogli zabiæ, mnie tylko
chcieli wywichn¹æ karierê, unieszczêliwiæ ambicjonal-
nie. Przetr¹ciæ. Có¿, kiedy nie mam w sobie ambicji?
Mylê, ¿e w obu wypadkach jednak sz³o o zachowanie
(o konstrukcjê) czego, czego nie umiem nazwaæ ina-
czej jak dusz¹. Inne filmy mia³y inne McGuffiny:
w ostatnim anorektyczka duszy wyjada mózg kochan-
kowi z czerepu ³y¿eczk¹, bo kochanek-antropolog za-
mierza³, w pustej iluminacji, pójæ w duchowieñstwo,
wszystko jedno jakie. Pustka do pustki, wiat³o do wia-
t³a. Ja rozumiem, jak szczêliwie mo¿e byæ: syte uczu-
cie, ¿e siê wszystko, co siê myla³o powiedzia³o. To
uczucie doniesienia rzeczywistoci do jej ostatniego lub
pierwszego progu, jakby do ducha, ducha uzmys³awiam
sobie jako spe³nienie, w spokoju sumienia i pogodnej
nicoci umierania.
Co nie znaczy, ¿e podobny próg mo¿na osi¹gn¹æ tylko

tworz¹c. Ja obracam siê jedynie z musu w tradycji, która
jest mi znana. Gdybym by³ szewcem, pisa³bym o butach,
a mo¿e w uczciwoci ich szycia uda³oby mi siê dojæ do
podobnej ³aski. To nie zajêcia, zawód, kariera s¹ tu wy-
znacznikami, ale niezmiernie delikatne, rozdwojone (jak

reszta) s³owo uczciwoæ. Uczciwie wyleczeni cz³onko-
wie artystycznych sfer Ksiêstwa Warszawskiego siê na
mnie uczciwie obrazili za to, ¿e pamiêtam. ¯e by³em
wród nich (bo gdzie?), ¿e kocha³em ich córki, ¿e je i ich
opisa³em. Sami, gdy czuj¹ siê przymuszeni (dlaczego?)
do pisania o sobie, intytu³uj¹ to paszkwilem, a uplataj¹
panegiryk. Przyjmuj¹c postawê psa o podwiniêtym ogo-
nie, ale z³oliwego, o fa³szywym umiechu i wyszcze-
rzonych k³ach, poni¿onego i samoponi¿aj¹cego siê pod
p³otem, przymilnie k³ad¹ na szali przesz³e grzechy du-
cha i pozerstwa obraliwej konwalescencji, i z samych
siebie wyci¹gaj¹ wniosek, ¿e trzeba ich kochaæ bezpa-
miêtnie. Bo maj¹ talent. Ten, który tworzy rzeczy do-
bre, uwa¿a siê za dobr¹ rzecz, napisa³ filozof Rudolf
Safranski. W którym miejscu tego rysu jest uczciwoæ?
Zdrajca jest mi postaci¹ najbli¿sz¹, gdy zdradza zdradê,
a kalacz, gdy kala gniazdo pokalane. Uczciwoæ i praw-
da s¹ pojêciami pokrewnymi. Z jedn¹ uwag¹: maj¹ s³u-
¿yæ lepszemu. Prawda ma s³u¿yæ dobroci. Uczciwoæ ma
s³u¿yæ zrozumieniu, nawet w³asnego rozdwojenia. Am-
biwalencja ma s³u¿yæ ³agodnoci. Pomagaæ tak, to jest
to s³owo pomagaæ. Dlatego na przyk³ad tomy Desch-
nera o kryminalnej historii chrzecijañstwa czy te¿
Czerwona msza Urbankowskiego, têgo ³aj¹ca ilumina-
tów pokalanych komunizmem, osi¹gaj¹ ten sam cel: fak-
ty tam podane s¹ istotne, ale istota ta s³u¿y do napiêtno-
wania cia³a zbrodniarzy roz¿arzonym znakiem.
Zhañbiony pisze hañbê domow¹. W s³odyczy katolic-
kiej Prawda i Mi³osierdzie maj¹ byæ splecione ze sob¹.
152 Zau³ek pokory
Otó¿ nie: mi³osierdzie zak³ada stawianie cenzurek, i s¹-

dow¹ wy¿szoæ. W mojej tradycji, ja nie jestem od s¹-
dzenia, ale od spamiêtywania.
Uczciwoæ, pamiêæ, raport. Przy skonie mojej prababki

Gos³awskiej, jej raport z rzeczywistoci zawar³ siê
w jednym s³owie, jednym imieniu: Marek. Prababka d³u-
gie prze¿y³a ¿ycie, porodzi³a sporo dzieci, wype³ni³a
swe obowi¹zki. Marek by³o imieniem m³odego powstañ-
ca z 1863 roku, którego przyniesiono, rannego i bez-
przytomnego, do dworu jej rodziców. Opatrywa³a go,
pielêgnowa³a, karmi³a. Wydobrza³, wróci³ do partii le-
nej, lad po nim zagin¹³. Czy siê chocia¿by poca³owali?
Czy spletli palce? Dotknêli inaczej ni¿ oczami, ni¿ czo³o
i d³oñ cieraj¹ca rozgor¹czkowany pot cierpienia? Kto
wie. Umieraj¹c, wyszepta³a: Marek. By³y dzieci przy jej
mierci; wnuki, synowe, m¹¿. Czy wiedzieli, rozumieli,
pamiêtali? Czy tylko ona? Jakie by³o jej serce przez
wszystkie te d³ugie zbo¿ne lata? Jakie rozdwojenie, jakie
rozdarcie, jaka rozpacz? Jak ich, swoich najbli¿szych,
kocha³a? Co to jest mi³oæ? I gdzie, i jak, w tym rzew-
nym ¿yciorysie ustawiæ s³owo: uczciwoæ? Wobec cze-
go? Kogo? Wobec siebie samej? Z³udzeñ nadziei? Uczu-
cia? Wiernoci? Sporo siê rzek³o. Nie u¿ywajmy pojêcia
uczciwoci: jest mia³kie. S³owo wiernoæ jak sztych
przebija ca³oæ jej ¿yciorysu. By³a wierna. Wierna rze-
ka. Tak, ¯eromski.
Byæ wiernym sobie. Wiernym temu, co rozpoznajemy

jako nadrzêdne w sobie, czego chcemy i do czegomy
siê przypisali dociekaj¹c, rozumiej¹c, oceniaj¹c. Ja czu-

jê siê wierny legendzie mojej rodziny, w ca³kowitej
wiernoci dla jej jêzyka i obyczaju, dla miejsc i losów,
dworów, zwierz¹t, sztuk i literatur, charakterów, historii.
Wierzê w podstawow¹ szlachetnoæ ich odruchów, ce-
lów, poczynañ. Wierzê w czystoæ ich dusz, nawet gdy
ulega³y pobrukaniu, pobrukaniu na chwilê, przez chwi-
lê, dla chwili, bo i to, zamiast zastygaæ w plugaw¹ skoru-
pê, w kamieñ, czyci³o siê, pozwalaj¹c ich czasowi, ich
krajowi lepiej prze¿yæ, wiêcej wydaæ z siebie ni¿ innym
wbitym w podobne cêgi politycznego bandytyzmu i po-
litycznych zbrodni. Wyg³aszam tu z ca³¹ wiadomoci¹
panegiryk Polski. Pomiêdzy moj¹ rodzin¹ a Polsk¹ nie
ma ¿adnego rowu, ¿adnej ciany. Jest to jedno i to samo.
Czym¿e jest ta to¿samoæ? Tym w³anie, ¿e byli ojciec
i matka w AK, a stryjowie w Legionach. ¯e grzebali
siê od tylu pokoleñ w ziemi, nie wystaj¹c z niej. ¯e byli
zwyczajni. ¯e czytali po dworach Mickiewicza, póniej
S³owackiego, póniej Norwida. ¯e przy ³ó¿ku mojego
dziadka le¿a³ Colas Breugnon, a przy ³ó¿ku mojej
babki Irydion. ¯e, przecie¿ majêtni, szli na lewicê, nie
w prawo. ¯e utrzymywali ¯ydów w swoich domach,
a nie ich wydawali. ¯e byli w PRL nie obojêtni, ale te¿
nie nadaj¹cy siê do barskiego odruchu. ¯e przeszli przez
klêskê, i uzwyczajnili nasz nie nadaj¹cy siê do ¿adnego
totalitaryzmu kraj, tak by wyda³ ze swej g³êbi odwrot-
noæ tego, co chcia³a wychlapana krwi¹ i gliniana w³a-
dza: swoich noblistów, kompozytorów, re¿yserów, swo-
jego papie¿a, swoje sumienie. ¯e nie kochali pieniêdzy.
¯e moja matka do mierci nigdy nie podnios³a g³osu na
154 Zau³ek pokory
nikogo. ¯e mój ojciec nie umia³ wbiæ gwodzia w cia-

nê, a przeniós³ nas przez wojnê. ¯e mówili po polsku jak
nikt, i znali jêzyki, które dali te¿ dzieciom, aby im otwo-
rzy³y wiat. ¯e nigdy nikomu, nawet nam, niczego nie
narzucali. ¯e umieli ¿yæ obok nas, a nie nami. ¯e jeste-
my tacy sami.
Raz jeden ojciec wyrazi³ siê o tym, co robi³em, pochleb-

nie. Zobaczy³ w Afryce Jak wa¿ne jest kochaæ, i napisa³
mi w licie, ¿ebym robi³ filmy choæby na biegunie. Masz
taki cholerny talent. By³ to bowiem jedyny sentymental-
ny (prawie) film, jaki nakrêci³em. Moje McGuffiny by³y,
w innych, skokami w bok, by nie p³yn¹æ w tak zwanym
g³ównym nurcie, który to ¿eruje na papce sentymentalne-
go sadyzmu. Na zawsze zosta³o mi w pamiêci zdanie Do-
stojewskiego o starym zbereniku Karamazowie: By³
sentymentalny. By³ z³y i sentymentalny. To klinicznie
prawdziwe, i dlatego najmniej lubiê Jak wa¿ne jest ko-
chaæ, z tym ckliwym przyklejonym przez producentów
tytu³em, niby krzywy lepki umieszek do twarzy oszusta.
Oszustem czu³em siê d³ugo, d³ugo myla³em, ¿e zapo¿y-
czam, kompilujê, podbieram, d³ugo nie wierzy³em
w przenikliwoæ swojego oka i oryginalnoæ swoich s³ów:
a przecie¿ kultura jest moj¹ autentycznoci¹. Nie, gorzej:
d³ugo nie wierzy³em w rzetelnoæ powodu, dla którego re-
¿yserowa³em filmy, d³ugo podejrzewa³em, ¿e udajê sie-
bie, choæ przecie¿ by³em w przeciw-koniunkturze odru-
chowo, w aktach wobec kariery samobójczych,
i choæby to powinno mnie upewniæ i uspokoiæ. Uspokojo-
ny nie by³em. Ba³em siê dalej, ka¿dej wulgarnoci, ka¿dej
ciemnoty, ka¿dej samotnoci, wi¹za³em siê byle tylko byæ

zwi¹zanym, a paniczne lêki trawi³y mnie po nocy. W dzieñ
re¿yserowa³em.
Nie mia³em pewnoci siebie, nie bywa³em che³pliwy, py-

szny ani arogancki. By³em hardy, bo bardzo wierzy³em
w talent innych, w skarb, który oni, nie ja, posiadaj¹. Wie-
rzy³em w Konwickiego, Andrzejewskiego, Brandysa,
choæ ich ksi¹¿ki w wielkiej mierze mnie nudzi³y. Myla-
³em, ¿e tak byæ nie powinno, ¿e usterka jest we mnie. Pa-
miêtam udrêkê Sennika wspó³czesnego, salonowoæ
Listów do Pani Z., zakalec Miazgi. Intymnie, w roz-
mowie sam ze sob¹ czu³em z ca³¹ pewnoci¹ ich gor-
szoæ, ale by³a to pewnoæ jakby nie do wys³owienia, nie-
jako bezprawna: mia³em o niej milczeæ, albo siê za³gaæ.
Na egzemplarzu Dziury w niebie Konwicki napisa³ mi
dedykacjê brzmi¹c¹ Kochanemu Andrzejowi witaj¹c go
serdecznie w rodzinie i czu³em siê wdziêczny za to. Roz-
miar dwoistoci, rozmiar ludzkiej komplikacji dopiero
mnie podchodzi³, powietrze dopiero siê mn¹ wype³nia³o.
Mój ojciec nigdy z niczego siê nie t³umaczy³, i nigdy nie
kaja³. Milczenie jest godniejsze od lizania. Mój ojciec,
wbrew temu, co twierdzi³, wiedzia³, ¿e nie jest zawodo-
wym, ale okazyjnym literatem.
Potem, gdy film Na srebrnym globie zatrzymano, po-

lecono wykopaæ dó³ w piasku nad morzem, gdzie krêci-
limy z coraz wiêkszym trudem, bo ca³a wytwórczoæ
kraju czka³a i stawa³a, a film by³ futurystyczny, najzu-
pe³niej zale¿ny od kostiumów, rekwizytów i dekoracji,
156 Zau³ek pokory
i w ten dó³ kazano wrzuciæ, przypuszczalnie noc¹, te-¿e

rekwizyty i kostiumy, z takim kosztem czasu i wysi³ku
wydarte z paszczy komunistycznej bezw³adnoci, przy-
kazano je zalaæ niegaszonym wapnem, wypaliæ i zako-
paæ jak trupa, jak trupy, które widzia³em oblewane wap-
nem i z ustami pe³nymi gipsu, rozstrzelane pod oknami
naszego domu we Lwowie, gdy rodzice byli w pracy, oj-
ciec wszowej, matka jakiej, a ja sta³em przy oknie ca³y-
mi dniami, trzymaj¹c siê krzes³a, bo tak przykazali mi na
siebie czekaæ. Znalaz³em siê (po Globie) w Ameryce,
a piszê znalaz³em, bo eufemistyczn¹ tê formu³ê wynio-
s³em z komunizmu znalaz³em siê w Kazachstanie,
znalaz³em siê w Magadanie formu³ê, która w wypadku
ostatniego naszego pañstwowego zbrodniarza, Jaruzel-
skiego, powinna brzmieæ: odnalaz³em siê za ko³em po-
larnym, gdzie zabito (?) zag³odzono (?), zakatowano je-
go szlacheckich rodziców (to herbowy genera³).
Znalaz³em siê og³uszony do tego stopnia, ¿e diety, które
mi dawa³ amerykañski producent odk³ada³em na zakup
dwu wzgórz w Drohomilu, choæ i tu, w punkcie klêski,
by³em rozdwojony, bo rad z wyzwolenia od filmu, który
nie dawa³ siê skoñczyæ, i z ulg¹, ¿e nikt nie rozpozna³
mojego k³amstwa podstawowego, mojego braku wiary
we w³asne powo³anie.
Mieszka³em w ciemnym pokoju na samym szczycie ho-

telu Mayflower w Nowym Jorku (by³a to nazwa statku,
którym pierwsi anglosascy kolonizatorzy pielgrzymi
przyp³ynêli do Ameryki) i przez w¹sk¹ szparê pomiêdzy
niebotycznymi czarnymi cianami studziennego pod-
wórza widzia³em, tam w górze, mewê ko³ysz¹c¹ siê

w nieuchwytnym przewiewie: za mew¹ by³a rzeka, wle-
waj¹ca siê do morza. Dopiero wtedy dotar³o do mnie, ¿e
nikt nie ma przyrodzonego talentu do kina, bo kino jest
zlepkiem przypadkowo razem zebranych technologii.
Dzwoni³em do domu, i mówi³em, ¿e tej obcoci nie
zdzier¿ê, ¿e lepiej polski areszt ni¿ to. Ni¿ co? Otwiera-
no przede mn¹ drzwi, wchodzi³em do biur i rezydencji
najbogatszych. Zastanawia³em siê, ile czasu im zajmie
rozszyfrowanie mnie. Udawa³em, ¿e interesujê siê ich
projektami. Przerzuca³em scenariusze, pisa³em swój
w³asny, niewiele maj¹cy wspólnego z ich ochotami, nie-
mo¿liwy jak bajka. Nie biega³em do kin, drepta³em do
ksiêgarni. Czu³em siê niedouczony i g³odny, podobnie
jak gdy przesiedzia³em pomaturalne lato nad jak¹
rzeczk¹ na Pomorzu, ch³on¹c historiê filozofii Tatarkie-
wicza trzy tomy i historiê sztuki te¿ trzy i szuka-
j¹c w nich tego, co wiedzieæ powinienem, co mi spra-
wia³o przyjemnoæ rozkoszn¹, gor¹czkow¹ i lep¹. Teraz
by³o tak samo. Srebrny glob by³ koñcem szko³y. Nikt
siê i póniej na tym nie pozna³: moje filmy by³y wci¹¿
osobliwe, tyle ¿e ich w³asnoæ zaczê³a nabieraæ ostrej
precyzji, a widzowie nie chc¹cy, by to ich ciêto z ekranu,
zaczêli siê wahaæ. W tym okresie doæ b³yskotliwego po-
wodzenia, nagród, pieniêdzy, s³awy, kobiet i re¿yserii,
któr¹ imitowano, krystalizacja odbywa³a siê do rodka,
dywan kurczy³ mi siê pod nogami. Sta³em siê zupe³nie
pewien swego, i ca³kiem obojêtny wobec tego, co siê sta-
nie, a co siê staæ musia³o. Ambiwalencja, wzglêdnoæ,
rozdwojenie znik³y, bieguny sczez³y z mojego strachu.
158 Zau³ek pokory
Strumyk, przeciek, kana³ rozrós³ siê w rzekê, a ona oka-

za³a siê wierna, i swym nurtem wype³nia³a ocean.
Mog³em, wreszcie mog³em zmierzyæ ambiwalencjê in-

nych i rozumieæ jak niewiele i w czym jeli ró¿ni siê
od mojej. Wszyscy jestemy ambiwalentni, nie wszyscy
hipokrytami. Jeli celem zrozumienia jest uzyskanie jed-
noci w sobie, czyli stanu bycia, nazywanego to¿samo-
ci¹, to na ni¹ musz¹ siê z³o¿yæ nurty rozdwojenia zlane
ze sob¹, jezioro z kilku wód spl¹tanych. Pomaga w tym
obecnoæ urody, która, owszem, tak, mo¿e byæ w sztuce,
jak mo¿e dziaæ siê przez oniemia³¹ kontemplacjê gór-
skiego piêkna, wieczornej ³¹ki, db³a, pajêczyny i rosy.
Wystarczy to piêkno pozyskaæ dla siebie, aby sztuka nie
musia³a byæ piêkna, gdy jest inteligentna, trudna czy
przewrotna. Piêkno kryje siê w niej, jak w rezerwuarze,
czasem strasz¹c niby wodnik, czasem krzywi¹c siê w ro-
pusze grymasy. Nierobienie tego co inni, niedzia³anie
w obowi¹zuj¹cych kanonach, bycie innym, siê w tym
poczuciu staje mo¿liwe, bo nie znaczy natarczywego po-
szukiwania odmiennoci, ale wskazuje na odmiennoæ
jako na ród³o na legitymacjê dzia³ania. Jestemy
wszyscy odmienni, cz³on to naszej ambiwalencji równie
silny jak: jestemy wszyscy tacy sami. Tyle ¿e szukanie
jednoci na zewn¹trz siebie i poza odmiennoci¹, wska-
zuje na ubezw³asnowolnienie, czyli brak równowagi.
Zrobi³em film o parze, do której wdziera siê seksual-

nie diabe³. Taka k³ótnia ma³¿eñska, rozwijaj¹ca siê po-
woli w eskalacjê, niby po piêtrach domu, do strychu, do
nadbudowy doros³ej bajki, gdy okazuje siê, ¿e irracjo-

nalna ¿ona zdradza mê¿a z monstrum, które sama wyro-
dzi³a, a racjonalny m¹¿ pogr¹¿a siê w jej szaleñstwie, by
j¹ uratowaæ, wybroniæ, zachowaæ, ku czemu? Ku komu?
To pisa³em w hotelu Mayflower, dla siebie, i to nakrêci-
³em w Berlinie przepo³owionym murem na dobro i z³o:
na spektakl dobrego i z³ego. W Pary¿u nakrêci³em film
o dziewczynie, która naga tañczy dla podpatrywaczy,
a zrobi karierê filmowej gwiazdy, bo zajmie siê ni¹ nie-
miecki re¿yser-lewak, z tych, co finansowali czerwony
terroryzm. Nakrêci³em rosyjsk¹ operê Borys Godu-
now, bo jednym z najciê¿szych polskich grzechów by³
najazd na Moskwê z fa³szywym carem, akt bezwstydne-
go ³upiestwa i haniebnej pychy, katastrofalny w skut-
kach: dzi data wypêdzenia ludo¿ernych Polaków i sca-
lenia siê Rusi w spo³ecznoæ przez nienawiæ jest
pañstwowym wiêtem narodowym. Ale te¿: bo chcia³em
zrobiæ film w Jugos³awii, tak jak w Berlinie. Renesanso-
wy Kraków le¿a³ w Dubrowniku, bo go w Polsce prze-
cie¿ nie ma, jak Lwów okupacyjny le¿a³ na bruku
Krakowa, a Warszawa, niedostêpna dla metafizyki (Po-
ssession) mieci³a siê w Berlinie, i podobnie jak walka
z religi¹ i walka z szatanem by³y metafizycznie na
pustyni Gobi. W Pary¿u nakrêci³em peterburgsk¹ ambi-
walentnoæ Idioty, i film o utoniêciu w s³owach, zaczy-
naj¹cy siê proz¹ a koñcz¹cy wierszem, w którym nieuka
i wpadaj¹ca w transy dziewczyna zakochuje siê w star-
szym od siebie cybernetyku, z którego mózgu sensy
i nazwania uciekaj¹. S³owa prze¿era³y filmow¹ tamê,
pchaj¹c mnie, nie wiedzia³em gdzie i po co.
160 Zau³ek pokory
Na koniec zachodniego wygnania napisa³em film o Szo-

penie i ostatnim jego dniu ze z³¹ francusk¹ kochank¹, pi-
sz¹c¹ na niego paszkwil. Pierwszy raz robi³em film
o kim, kto by³ naprawdê (nie liczê Godunowa, bo z ca³¹
rozwag¹ stara³em siê sprowadziæ prawos³awn¹ wersjê Pu-
szkina do swego w³asnego nonsensu: nie wystarcza, by hi-
storyczny zbrodniarz siê pokaja³, by uznaæ go za wiêtego,
wiêc nakrêci³em film odwrotny do rozkochania siê Rosjan
w rosyjskiej straszliwoci, i nie dziwiê siê, ¿e siê o to ze
mn¹ procesowali: s¹ tacy tak samo) i po raz pierwszy
chcia³em, by ten kto na Obczynie mnie zrozumia³.
Paradoksalnie: nie ja Szopena, ale on mnie, bymy siê po-
lubili. To oznacza³o koniec: niekomercjê, nieigranie, nie-
kaprynoæ wyboru (polskiego) McGuffina. Staniêcie po
stronie polskiej muzyki przeciwko francuskiej osch³oci.
Antypatyczna ich widowni wolnoæ surrealistycznych ko-
la¿y. Opona siê usuwa³a, by³em sob¹, literatura wkrada³a
siê na miejsce obrazów, by³em na obczynie, a nie chcia-
³em tam byæ. Dopiero teraz zacz¹³em patrzeæ wstecz i ro-
zumieæ, co kiedy siê sta³o. Nawa³a tego i przelotnoæ. Po-
cz¹³em sporz¹dzaæ katalog. Mój raport siê zaczyna³:
cienkie, kruche, przejrzyste macki meduzy obmacywa³y
w g³êbi morza szar¹ per³ê, utoczon¹ przez kino. Pierwsz¹
doros³¹ ksi¹¿kê napisa³em z opowieci, jak¹ us³ysza³em
przy filmie: by³a o inteligentnym i wykszta³conym, boga-
tym w³acicielu ziemskim, który podczas okupacji odma-
wia delikatnemu swemu synowi o¿enku z przypadkow¹
dziewczyn¹, sponiewieran¹ na Wschodzie. Syn wstêpuje
do seminarium, dziewczyna zamyka siê w klasztorze
i lepnie. M³ody ksi¹dz okazuje siê gnostykiem, a reforma
rolna sprowadza pana na w³ociach do roli dró¿nika na ko-

lei. I tyle.
Mia³em dom na wsi pod Pary¿em, i coraz czêciej sa-

motnie w nim przesiadywa³em, ¿yj¹c z zaoszczêdzonych
pieniêdzy, i pisz¹c po polsku. O, scenariusze pisa³em od
kilkunastu lat w obcych jêzykach, po polsku pisa³em li-
teraturê. Pisarstwo, mylê, jest najtrudniejsz¹ ze sztuk,
ale jedyn¹, któr¹ nawet lepy (opuszkami palców) czy
g³uchy (wzrokiem) mo¿e posmakowaæ. Literatura jest
miêdzy Jednym a Jednym, zapisanym a przeczytanym,
pisz¹cym a czytaj¹cym. Jest Eros w literaturze, pchaj¹cy
najzdolniejszych (a najzdolniejszy wród nich by³ Gom-
browicz) do monotematycznoci: tak, tak, wszyscy pisa-
rze s¹ w zasadzie zapêtleni na sobie, skoncentrowani,
w szponach w³asnej jani, w³asnej egomanii i w³asnej
zdolnoci obserwowania, ale rzadko który z tej autoob-
sesji czyni cnotê literack¹: Joyce, Céline, Kafka, ze swe-
go autowiata czyni¹c temat, dla blasku którego trzeba
autostylu. To bardzo wywy¿szone, i wielu szampañsko
wykszta³conych egotyków zatonê³o w tym, jak w manie-
rze: ratowali siê tylko ci, którzy pracowali: na sucho,
tint¹ czy mezzotint¹, rylcem bez rozmazywania. Skoro
literatura najtrudniejsz¹ jest ze sztuk, trzeba dotrzeæ do
niej. Jeszcze technologia jej nie zdominowa³a, jeszcze
pisanie jest idiosynkratyzmem, tym, czego szukali w ki-
nie tylko re¿yserzy najinteligentniejsi, najbardziej ska-
zani na pora¿ki: Eisenstein, Murnau, von Stroheim, Fel-
lini, Welles. Przypominam: ja nic nie mam przeciwko
technologii, przeciwnie. Z trzech jej celów g³ównych
162 Zau³ek pokory
(zdrowie i mutanty; gwiezdne wojny i zag³ada; rozryw-

ka, czyli pêd do l¿ejszego), wszystkie trzy wygra³y
w ma³piej bitwie o wiat, czyli o jego przysz³oæ. Samo-
napêdzaj¹ca siê, samozap³adniaj¹ca siê, niemal samo-
czynna technologia sta³a siê, z czasem i przestrzeni¹,
trzecim wymiarem naszego ¿ycia. Ale który to z filozo-
fów zapytywa³: raz, dwa, trzy, lecz gdzie, mój drogi Ty-
meuszu, jest ten Czwarty?
Tego Czwartego zwyk³o siê, od bardzo dawna, nazywaæ

z³ym imieniem Diab³a. Mrocznie, z wielkim powa¿a-
niem, z zabobonem, i ostro¿nie u¿ywamy jego Imienia.
Bowiem ciê¿ka czêæ naszego mylenia, gros naszego
zdumienia i szukania i pytania jest o Niego. Jego zasadê
jego istnienie?, jego oczywistoci. Unde malum? Po co?
Dlaczego? Za czyim powodem? Gnostycy w ka¿dym
wierzeniu i ka¿dym sceptycyzmie ocieraj¹ siê o próg,
o wrota, granicê, pobrze¿e przepaci, któr¹ On jest,
gdzie On siê w nas znajduje. Bo nie jest On zamkniê-
ty, zatrzaniêty w ¿ywocie, wspó³twórca czy przeszka-
dzacz, po¿erca dusz, pan tajemnych zawiatów. Tama,
która ka¿e mi siê cofn¹æ przed upadkiem w jego prze-
paæ, jest wol¹ zachowania Dobroci, czyli pozostania
w niezrozumieniu i niedowietleniu siebie Jego ciem-
nym blaskiem. Pisarz chce byæ Dobrym, i st¹d tyle ksi¹-
¿ek jest o dzieciñstwie, jakby na dowód, ¿e mo¿na.
7
£eb meduzy
W
dzieciñstwie ³eb meduzy ow³osiony by³ gêstym
lasem. Póniej pojawili siê ludzie, którzy w jego
ciemnych ostêpach wycinali niewielkie pola, po-
lany. Zaorywali i obsiewali te tonsury lene, zbierali plon,
zjadali, co polana wyda³a, i szli gdzie indziej, wypalaæ na-
stêpn¹, bo ta siê wyja³owi³a. £atwiej im by³o zak³adaæ
osiedla przy mokrad³ach, jako ¿e w naszych stronach
drzewa w wodzie nie rosn¹, czyli bór nie zas³ania najez-
dnika, ³upie¿cy. Przez puszczê wêdrowa³y ludy nieliczne,
ubogie, gnane klimatem, lub pchane presj¹ liczniejszych,
lepiej uzbrojonych lub silniejszych szczepów. Wêdrówki
przeczesywa³y kniejê, bitwy by³y lene lub bagienne. Im
wiêcej polan, tym bardziej las siê objania³. Objanianie,
niemieckie Lichtung, po angielsku nazywa siê clearing,
co te¿ oznacza polanê. Ci, co tutaj najwiêcej lasów obja-
nili i ju¿ siê st¹d ruszyæ nie dali, to Polanie. Przedtem,
przed ich przywêdrowaniem, lasy nale¿a³y do Gotów, Ala-
nów, Wandalów, Sarmatów, do Germañskich ur-plemion,
zsuwaj¹cych siê na Zachód i Po³udnie, do Celtów walcz¹-
cych z Rzymianami, do Niemców, którzy Rzym podbili.
Las to dzieciñstwo historii, silva rerum, Z³oty Wiek dobra

i niewinnoci. Raj. Jeszcze jak póno u Szekspira las
166 Zau³ek pokory
rusza, oburzony, by ukaraæ sob¹ Makbeta za je¿¹ce w³os

na g³owie zbrodnie. Niem¹drze to wygl¹da³o w filmie Ku-
rosawy, gdzie ¿o³nierze nios¹ wlok¹ drzewa. To zgo³a
marksowska, czyli trywialna, to znaczy materialistyczna
eksplikacja. Mit polega na tym, ¿e las jest czu³y, i natural-
nie moralny. Takie jest bowiem dzieciñstwo, ka¿de dziec-
ko, jeli siê go póki siê go nie skrzywdzi. M³ody Bóg
m³odego Stworzenia stworzy³ m³odego Adama, którego
trudno sobie wyobraziæ inaczej ni¿ jako dziecko. Aby mia-
³o z kim siê bawiæ, Stwórca stworzy³ Ewê. Gdy nacieszyli
siê Rajem i doroli, postanowili nacieszyæ siê sob¹, i sie-
bie spenetrowali. Zamek i klucz, powiedzia³ im W¹¿, we-
dle wcale m¹drego tego mitu, choæ myl¹cego nas do dzi-
siaj. Ewa zasz³a w ci¹¿ê, ona i jej m¹¿ stali siê Z³em.
Stwórca nie chcia³ Z³a w Raju, zrzuci³ wiêc kochanków
w padó³, który sta³ siê królestwem Z³a.
Co w tej historii zaskakuje, to praobecnoæ wê¿a. Chyba

¿e, nie czekaj¹c na Adama i Ewê, wszystkie rajskie
zwierzêta, g³odne roliny i lepe bakterie ju¿ siê z¿era³y,
czyli ¿e ju¿ istnia³ ból, ju¿ przewa¿a³o cierpienie, ju¿ pa-
noszy³ siê strach, si³a by³a przemo¿niejsza od lekkoci.
Wtedy, tak. Ale wtedy miejsce Raj nie by³oby Rajem,
chyba ¿e Rajem nazwiemy biologiczne Piek³o, w którym
nie ma refleksji nad Dobrem i Z³em, tylko wszyscy
wszystkich koniecznie i musowo chrupi¹, co okrutnym
i bolesnym jest procederem. Znaleæ siê w paszczy wê-
¿a, w ¿uchwach paj¹ka, w gardle krokodylim. W gadzie.
Byæ dla kogo innego, mniejszego lub s³abszego, gadem.
Samo drzewo jab³ko poznania nazywa siê w Biblii
£eb meduzy 167
poznaniem Dobra i Z³a: oba wiêc istotnie ju¿ wystêpo-

wa³y, tyle ¿e wiedzieli o nich tylko Twórcy, a nie stwo-
rzeni. Stworzeni dopiero mieli zacz¹æ siê zastanawiaæ,
co wyodrêbnia (wychowuje) cz³owieka, Kobietê i Mê¿-
czyznê, z ciemnego nurtu ku wiat³oci.
Choæ czy¿by? Diabelskoæ nie pozosta³a w Raju, zawi-

niêta na pniu Drzewa, podaj¹ca kolejne jab³ka kolejnym
spó³kuj¹cym zwierzêtom, lwom, myszkom, innym wê-
¿om. Diabelskoæ to doros³oæ, Adam i Ewa stali siê do-
roli, wiêc musieli wraz z Wê¿em opuciæ Raj zaludnio-
ny niedoros³ymi stworzeniami. Czy doros³e, w pe³ni
doros³e s¹ s³onie? A ryby? A anio³y? Co z doros³oci
musia³o byæ w tych ostatnich mo¿e ich fizyczne podo-
bieñstwo do ludzi ¿e pok¹sa³ ich w¹¿ diamatu, i pospa-
da³y wraz z ludmi w otch³añ ¿ycia seksualnego i ciem-
nego nieszczêcia, skoro za³o¿one jest, ¿e Raj jest jasny.
Dialektyka zak³ada, ¿e co wywodzi siê z czego na tak,
jak i na nie. Z³o wiadomej kopulacji, z³o po¿¹dania, z³o
rozkoszy z ciemnej kobiecej macicy wydaje niewielkie
dobro. Dzieci wykazuj¹ nam, ¿e nie jestemy tylko li,
¿e nie jestemy li, bo gdybymy byli z³ymi, cieszyliby-
my siê z ich dzieci z³a. Kochalibymy je za okru-
cieñstwo. Z rozradowaniem patrzylibymy, jak komu
przegryzaj¹ gard³o.
Wiêc raczej nie. Naturalnym jêzykiem dzieci jest szcze-

biot, naturalnym odruchem zabawa, naturalnym strachem
lêk bicia. Mo¿e takie s¹ chytrze bymy je chronili, by
nas wzrusza³y, by gatunek przetrwa³? Nie s¹dzê. Ryba nie
168 Zau³ek pokory
zna charakteru swoich dzieci, zamkniêtych pod b³on¹

przeroczycie milcz¹cego jajka, a chroni sw¹ ikrê. Za-
zdrosny lew potrafi zjeæ swe urocze maleñstwa. Nam
dzieci mówi¹, ¿e w wiecie naszej jani Z³o nie rodzi siê
jako pierwsze. Pierwsze jest Dobro, które kompletuje (ko-
rumpuje) sw¹ naturê, zmieniaj¹c siê, choæby czêciowo,
w Z³o, kolejno wyradzaj¹ce Dobro. W tej kwadraturze ko-
³a tylko w Raju pierwszy by³ w¹¿. Mo¿liwoæ Makbeta,
mo¿liwoæ D¿yngis Chana czy Hitlera w ka¿dym jest obe-
cna. Mo¿liwoæ zabicia staruszki, przyjemnoci z gwa³tu,
okaleczenia psa. Torturowanie nog¹ od krzes³a, czy pedo-
filia, jako dobranie siê do Dobra jako takiego, czyli dzia-
³anie po stronie rechotu Szatana, gwiazdorstwo w bezczel-
nym ogniu jego lepi, jego jupiterów, jego Ja.
Boryka siê z tym Koció³, borykaj¹ jego ubrani w szatki

cnoty i mierci, czarne, kap³ani. Kanalizowaæ: nie zabi-
jaj, nie podno rêki na ¿ycie stworzone, zbrodni¹ jest
usuwanie p³odu. Ambiwalencje. Zbrodni¹ jest, przyj¹w-
szy dobroæ i niewinnoæ dzieci, skazywanie ich na ¿ycie
w prostytucji, nieszczêciu i nêdzy. Na brutalnoæ, g³ód
i ³zy. Kanalizanci: nie spó³kowaæ (dobrowolna rezygna-
cja z rozkoszy jako wiadome wyrzeczenie siê Z³a), a je-
li, to z sakramentami. ¯¹daæ, by Diabe³ chodzi³ w ry-
zach, seks w kagañcu. Jednoczenie zabraniaæ kagañca
innego ni¿ w g³owie, ufaæ naturalnemu kalendarzowi
p³odnoci, to znaczy spl¹taæ naturê z buchalteri¹, tu te¿
bior¹c w dyby spontanicznoæ i jej s³oneczne, niekiedy,
wesele. Koció³ te¿ wrogiem technologii. K³êbowisko
sprzecznoci, czy nie? Nie dziwota, ¿e tak wielki ciê¿ar
£eb meduzy 169
pomieszania z³a z seksem, dobra z zakazem przygi¹³ pa-

pieskie ciê¿kie ramiona, zeskwarczy³ papieski mózg do
cienkiego, choæ krzykliwego powielania nieprawd i ze-
skorupia³ych nie-myli, nie daj¹cego siê rozwi¹zaæ su-
p³a, z którego, w lata czy w wieki póniej, i tak trzeba siê
bêdzie wycofaæ, ba, przepraszaj¹c za z³o wykonane.
Ten Koció³ jest pañstwem, ma struktury pañstwowe,

rz¹d, banki, w³asnoci i administracjê, i dobry by³ do
zwalczania pañstwa, jakim by³ komunizm. Te¿ przes³a-
nie chrzecijañskie, spisane w ewangeliach kanonicz-
nych, jak i odsuniêtych przez Sobory (Wê¿a, Marii, Ju-
dasza, i najciekawszej Tomasza) by³o podziwu godne,
bo pe³ne dobrej, a nie z³ej woli. I nie zawiera³o w sobie
jadu uk¹szenia w³asnym diamatem. W koñcu w dale-
kim perspektywicznym koñcu komunizm run¹³ przez
szczelinê pomiêdzy sw¹ teori¹ a sw¹ praktyk¹, swymi
sloganami a sw¹ realnoci¹, we w³asne swe k³amstwo.
O nie, nie to k³amanie, które polecam na co dzieñ, by
wiêkszej nie wyrz¹dzaæ krzywdy ok³amanym, czy by siê
uratowaæ z ziemskiej opresji. K³amstwo komunizmu by-
³o totalne, jak architektura: rdzawa konstrukcja wiêby
gnij¹cej wewn¹trz pomnika.
Przez wieki pañstwo kocielne komunistycznie k³ama³o,

¿e jest dobre, podczas gdy wojowa³o ogniem i mieczem,
i zabija³o w ludobójczej skali. Ca³e cywilizacje zosta³y
wymordowane przez wierz¹cych spod krzy¿owego zna-
ku. Majowie, Aztekowie, Indianie, ¯mudzini, Prusowie.
Zbrodniczy papie¿ Niewinny (Innocenty) III nakaza³ ³u-
170 Zau³ek pokory
pie¿cz¹ wyprawê na chrzecijañskie Bizancjum, i rze

miasta. Skrzykn¹³ krucjatê na szczêliwe dobra gno-
stycznych Albigensów, i wyciêcie ich w pieñ. Kaza³
oznakowaæ ¯ydów. Namówi³ Konrada Mazowieckiego
na sprowadzenie Krzy¿aków na Ziemiê Che³miñsk¹.
Pius XII nie potêpi³ agresji Hitlera na Polskê, a w czasie
okupacji nie pisn¹³ jednym s³owem o losie polskich ksiê-
¿y, có¿ mówiæ o losie gazowanych ¯ydów. Dlaczego pi-
szê o tym? ¯eby pamiêtaæ. ¯eby niechêæ wobec religii
pañstwowych, umundurowanych wiar nosiæ w jednym
z bardziej gorzkich miejsc swej wiadomoci. Polska
nierz¹dem stoi mówiono w sarmackich wiekach s³abo-
ci, wiêc nieistnienia pañstwa jako si³y przemo¿nej.
W tym zdaniu, tak okrzyczanym za sw¹ g³upotê przez
racjonalistów, czyli fanatyków absolutyzmu, widzê do-
datkowy powód do lubienia tego kraju. Panegiryk polski
przechodzi przez s³aboæ. Trudno taki sam wyg³osiæ
o ¿yciu w zmilitaryzowanych, totalitarnych, niewolni-
czych Prusach, kator¿nej Rosji czy urzêdniczo-fanatycz-
nym cesarstwie austriackim.
Przez d³ugie lata nie wolno by³o mówiæ, ¿e nie bylimy

pierwsi na tych ziemiach, ¿e póno przycupnêlimy na
polanach. Jakby nasza przelotnoæ, mierzona sta³¹ p³yn-
noci¹ granic, by³a wad¹: owszem by³a, ale tylko wobec
tych, którzy za zaletê poczytuj¹ wypruwanie kiszek ku
chwale najhaniebniejszego nawet mocarstwa. Chrzest
Polski chrzest na polanie by³ pierwszym aktem dra-
matu, maj¹cego nas wpêdziæ w pañstwowotwórcze (co
usz³o), w mocarstwowe (co na szczêcie siê nie uda³o)
£eb meduzy 171
struktury. Po wietnej rozbuja³oci rozdrobnienia dzielni-

cowego, zbieracz £okietek w³aciwy nosi przydomek.
Czy to ma³y wzrost ambitnych polityków tak ich pcha do
Wielkoci, czy-ci uciemiê¿enia innych W³adz¹? Ach,
oczywicie, to bardziej z³o¿one: polana nie le¿a³a w ksiê-
¿ycowym lesie, zalewa³y j¹ regularnie najazdy g³ównie
azjatyckie, i trzeba by³o siê broniæ, a ku temu kupê zorga-
nizowaæ, i rozdzieliæ szar¿e. Unia z Litw¹ Jagielloñsk¹
najskuteczniejszy bufor proponowa³a. Puste pola, Dzikie
Pola ukrainne w najgorszych chwilach resorbowa³y ludzi
wolnych, zbiegów spod presji pañstwowoci zbyt moc-
nych, gdy Polska stawa³a siê, pod szwedzkimi absurdal-
nie importowanymi królami, i jezuick¹ rêk¹, niezdolna
do tolerancji, gdy¿ quasi-mocarstwem. S³upy, przez
Chrobrego w Odrê wbijane, i szczerba na kijowskiej bra-
mie jego mieczem zadana wykrela³y ambicjê meduzy,
na szczêcie solidn¹ treci¹ d³ugo nie wype³nianej, a¿ po
krach calamitas Regnum, po wybuch wciek³oci odrzu-
conych Kozaków i gnêbionego prawos³awia, po napaæ
imperialnych Szwedów na Szwedów Polsk¹ w³adaj¹cych
o to samo: ³up, ziemiê, w³adzê.
Potem, degrengolada. Wojny z Turkami, rozumiem, nie

mymy ich naje¿d¿ali. Ale polityczna durnoæ Sobie-
skiego, jad¹cego na ¿¹danie papie¿a ratowaæ austriackie
cesarstwo na przedpolach Wiednia to zakrawa na g³u-
ch¹ lepotê wobec interesu Ojczyzny, i mówi o koñcu
pocz¹tków, czyli pocz¹tku koñca. Póki Turcy byli silni,
powstrzymywali i zajmowali z³¹ rosyjsk¹ ambicjê jak
i zdradzieckoæ austriack¹, przed zwróceniem chciwych
172 Zau³ek pokory
k³ów w nasz¹ stronê; zamiast trzech, pozostawa³ nam je-

den wróg do okie³znania. Prusy, czyli w nieuchronnym
czasie, Niemcy po³¹czone. A co mymy sobie na w³asny
kark upletli? Saskich królów, którzy z braku umiejêtno-
ci stworzenia u nas absolutystycznego (swojego) Pañ-
stwa, okazali siê tylko z³odziejami na niespotykan¹ ska-
lê. Wystarczy sobie przypomnieæ, z jak¹ bezbrze¿n¹,
zimn¹, biologiczn¹ pogard¹ Fryderyk II pisa³ o Pola-
kach: kraj wegeta³ów, naród wredny, og³uszony brudem
i bezmylny. Przymierze, nie wojna, z Turcj¹, by mu
pysk zamknê³o. Wracam do tego, bo Turków, wówczas
s³abn¹cych, nale¿a³o po wiekach zmagañ bezreligijnie
wzmocniæ, a nie katolicko praæ. Z fascynacji i szacunku,
z Chocimia i Cecory nosilimy ich strój, szable, ³uki, sa-
hajdaki, buzdygany, boty czerwone, podgolone ³by, pasy
jedwabne. Konie siod³alimy na ich mod³ê, na cianach
wieszalimy ich opony, ³awy zarzucalimy ich kilimami.
Katolicyzm naszej wiary okaza³ siê katastrof¹ wiary
pañstwowej. Jeszcze za Stanis³awa Augusta, wojna Rosji
z Turcj¹ by³a jedyn¹ chwil¹, w której rosyjska okupacja
musia³a zel¿eæ, i mo¿na siê by³o porwaæ na z³udn¹
nadziejê odnowy.
Lecz nie. By³o za póno. Nawet barska konfederacja

przeciwko kulturalnemu bawidamkowi na tronie, tej kre-
aturze rosyjskiej, unurzana jest w ciemnoci, z zamawia-
czem ksiêdzem Markiem i ryngrafami na piersiach,
w obronie bardziej czupryny ³aszczowej ni¿ dla pozy-
skania jakichkolwiek wiate³. Meduza sz³a na dno, ja-
snoci tam by³o niewiele. Czupryna zbita by³a w ko³tun,
£eb meduzy 173
k³¹b w³osia i ropy nie do rozczesania, strup korzeniami

siêgaj¹cy w g³¹b chorej i niemytej czaszki. Gordyjski
wêze³ to¿samoci polaczej. Có¿ mówiæ o stanie zdrowia
absurdalne s³owo wsi? Sturczenia przesta³y prze-
szkadzaæ dopiero w wiek póniej, gdy polscy dowódcy
w s³u¿bie ottomañskiego imperium przechodzili na is-
lam i zmieniali nazwiska na bejów, by lepiej dobijaæ siê
polskiej niepodleg³oci i ¿ydowskiego wyzwolenia, za
mrzonkê czego bodaj¿e otruto Mickiewicza w Konstan-
tynopolu.
Ambiwalencje, tak, i paradoksy. Do dzienniczka zdrajcy

przypisujê postaæ Sadyka-Paszy (Czajkowskiego), autora
powieci ukrainnych i dowódcy (po przyjêciu turbanu)
pu³ku kozaków ottomañskich. Do dzienniczka zdrajcy je-
go powrót, po bezp³odnie dla by³ej Rzeczypospolitej za-
koñczonej wojnie Turcji, Anglii i Francji z Rosj¹, do Pol-
ski rosyjskiej, i przejcie niby Adam Gurowski na
prawos³awie. I brzydka mieræ samobójcza wobec zdrady
m³odej bezwstydnej ¿ony, gdy ju¿ spali³y mu siê stajnie
z wszystkimi arabskimi koñmi, które hodowa³. Za zdrajcê
poczytujê barszczanina Pu³askiego, który z Jasnej Góry
chcia³ wykraæ córkê Jakuba Franka, by pohulaæ z ni¹
przed ucieczk¹ do Ameryki i mierci¹ w szar¿y pod Sa-
wannah, jak i brata jego Antoniego, wspó³organizatora
Targowicy.
Historie. W historii mojej rodziny przewija siê glêba,

jakoby pradziad Winiowski, ojciec mojej babki po mie-
czu zdradzi³ swoj¹ sferê, wykradaj¹c swoj¹ ¿onê z ¿y-
174 Zau³ek pokory
dowskiego m³yna. M³ynarka by³a ponoæ piêkna, godna

i milcz¹ca. Brat pradziadka zawis³ na rynku w Drohomi-
lu za powstañcze rozruchy, wiêc pradziadek i prababka
nosili siê na czarno, to do ich czarnego dworu przyjecha³
w konkury czarny jak Mefisto mój dziadek ¯u³awski,
zakochany w starszej córce, a wyjecha³ z impetyczn¹
m³odsz¹. Czy by³a w niej krew podstêpna, ¿ydowska,
Frankowa? Z mojego ojca czyni³oby to ¯yda w jednej
czwartej, czyli podpadaj¹cego pod norymberskie para-
grafy. Ze mnie w jednej ósmej norymberskiej, za ma³o,
by siê poczuwaæ, za ma³o, by gnaæ do Izraela, co wszyst-
kim m³odym ¯ydom polecam. W moim przypadku,
z ¿ydowskiego punktu widzenia, ¯ydem nie jestem wca-
le, bo przez ojca, a nie matkê. Gdyby to by³o prawd¹.
Chyba niestety nie jest, czego ¿a³ujê. Lubiê tê legendê
i chêtnie siê na ni¹ powo³ujê, jestem zwolennikiem wiel-
kich tygli i du¿ych przestrzeni, zmieszañ, federalizmów,
tradycjonalizmów, ale i podró¿owania. Jestem zwolenni-
kiem Stanów Zjednoczonych i Polski wielonarodowo-
ciowej, wielokulturowej, wieloplemiennej, tej w której
nie oblicza siê procentu krwi dop³ywowej. Któ¿ jest bar-
dziej polski, ni¿ ¯yd p³owy, ry¿y, bia³oskóry, b³êkitno-
oki, którego setkami widzia³em na ulicach Tel-Avivu, tak
podobnego do Singera, z ¿on¹ podobn¹ do pani Singer,
z laseczk¹ i s³omkowym kapeluszem niby jaki S³onim-
ski, z jakich krwi przemieszanych a zdolnych?
Lubiê ten mit, mimo ¿e zosta³ póno i z³oliwie wykluty

dopiero przez ambitniejsz¹ (babsk¹) czêæ rodziny prze-
ciwko nietwórczemu, nadgranicznemu trybowi ¿ycia
£eb meduzy 175
mojego dziadka. On jeden pozosta³ prowincjonalnym ni-

kim: urzêdnikiem austriackim w powiatach, starost¹
zdegradowanym do sekretariatu (za upornoæ) w kolej-
nych placówkach od l¹ska przez Podole do Beskidów
i Bieszczadów. Czyli coraz dalej. Ambicje mia³a moja
babka. W tych odleg³ych miecinach bola³a j¹ g³owa,
a dziadek pociesza³ siê przy jej siostrze, tej, po któr¹ po-
jecha³ wtedy do czarnego dworu. Wyda³ j¹ za geodetê
poczciwego i milkliwego. Spotka³em ich po wojnie emi-
grantami w Londynie, dok¹d zjechali z Kenii. Dostali siê
tam przez Syberiê i Iran. Brat obu sióstr z czarnego do-
mu, genera³ Winiowski, w tym¿e Londynie ³agodnie
skleja³ pot³uczon¹ porcelanê, by wy¿yæ.
Losy jak inne. Prowincjusza, mojego dziadka, Sowieci

zabili w poci¹gu, wioz¹cym go do ³agru. We Lwowie
mój ojciec widzia³ tylko, jak go na lorê zapakowano.
Dziadek mia³ na sobie paryski kapelusz i angielskie
przedwojenne tweedy. Dotkn¹³ siwego polskiego w¹sa,
i uchyli³ z pó³umiechem ronda. Tak to sobie wyobra-
¿am. Na staroæ upodobni³ siê do Faulknera, czy raczej
Faulkner do niego, tyle ¿e dziadek by³ pedantycznie
schludny, a myl o pisaniu ksi¹¿ek nie przesz³aby mu
przez g³owê. Kocha³ po³oniny, synów, polowania, kobie-
ty, ciszê, wiatr, i nienawidzi³ miasta. Lubi³ moj¹ matkê-
-parweniuszkê, której nie cierpia³a moja literacka babka.
Babka uwa¿a³a (tak mylê), ¿e matka ojca zmarnowa³a,
zu¿y³a, wyja³owi³a sw¹ ja³owoci¹ jego talent: ten talent
niepewny, nieerudycyjny, a ewidentny, który siê zaszy-
wa³ i kluczy³, chowa³, zanika³, a pyskowa³ tylko pod uk¹-
176 Zau³ek pokory
szeniem diamatu, po wygnaniu z m³odego i strasznego

Raju: do koñca ojciec mówi³, ¿e ohydne lata okupacji
by³y latami najlepszymi, ¿e by³y lekkie. Bez w¹tpliwoci
¿adnej, co czyniæ, kim byæ, jak siê kochaæ, co tworzyæ.
Bo moi rodzice, tak, niew¹tpliwie siê kochali. Tak bar-

dzo tak ca³kowicie, powiedzia³bym, co moja matka
ukrywa³a ró¿ni, intelektem (nie inteligencj¹), wycho-
waniem, na gruncie mi³oci siê do koñca spotykali. Po-
znali siê przy p³ocie w Dobromilu, gdy matka mia³a
osiem lat, ojciec piêæ. Przekomarzali siê, kto splunie da-
lej. Matka by³a na wakacjach letnich u swojej ciotki,
krawcowej, ojciec u ulubionych dziadków Winiow-
skich. Krawcowa by³a ¿on¹ hrabiego, bez grosza i trochê
nienormalnego, a ojciec siê z ich synem jedynakiem za-
przyjani³ na ca³e ¿ycie. Mi³oæ niekoniecznie jest do-
brem, ale w dzieciñstwie i dla dzieciñstwa le¿y najbli¿ej
Dobrego. Dalej jest literatura.
Pokusi³em siê o stwierdzenie, ¿e w literaturze zawiera siê

znaczna, mo¿e g³ówna czêæ Dobra mo¿liwego dla doro-
s³ych. Mo¿e literaturê po to wymylono. Raport ma byæ
w obronie Dobra, nawet przewrotnymi rodkami sporz¹-
dzony. I nawet jeli domniemasz, ¿e z³e rêce, z³e oczy
pierwsze go przerzuc¹. Ró¿nica skoro z natur¹ Z³a siê
borykamy jest jak pomiêdzy (proszê mi wybaczyæ to
grubiañstwo) Kafk¹ a Hitlerem. Kafka z³o opisa³ (Pro-
ces, Kolonia karna), Hitler uskuteczni³. Punkt widze-
nia Kafki by³ punktem widzenia niewinnego, ofiary, punkt
widzenia Hitlera sta³ siê zagadk¹. Zagadk¹ jest samo Z³o,
£eb meduzy 177
choæ jak¿e jaskrawe s¹ jego ofiary: Zachód chêtnie wpisu-

je Hitlera, w jego halucynacje. My chêtniej Stalina i jego
³apsów, bo po wschodniej stronie Europy siê znajdujemy,
czy tego chcemy, czy nie. Z³o Stalina wydaje siê nam rów-
nie straszne, acz ³atwiej chcia³oby siê rzec: naturalniej
zrozumia³e. Jakby zbrodnie komunistów by³y prostsze od
metafizyki esesmañskiej. Zabijanie mrozem czy kul¹
w ³eb czytelniejsze od gazowania, zastrzyku w serce, kre-
matorium. Odcienie, stopnie Z³a. Jedna z miar ka¿e nam
s¹dziæ, ¿e Hitler gorszym by³ wcieleniem, tyle ¿e nie zd¹-
¿y³ osi¹gn¹æ stalinowskich liczb w ofiarach. Ale druga
miara podpowiada, ¿e z³o Hitlera mia³o co wspólnego
z artystycznoci¹: mundur SS-mana by³ wysmakowany,
Szatan iluminuje ciemnym wiat³em. Klisza czarno ubra-
nego oficera w nienagannych botach, graj¹cego Szopena
na ulicy, na wyrzuconym z p³on¹cego domu fortepianie,
podczas gdy z okna skacz¹ pal¹ce siê kobiety, lub do gazu
id¹ kolumny pod-ludzi, z podniesionymi panicznie rêko-
ma, dzieci wród nich, dzieci, których g³ówkê SS-man po-
g³aszcze, nim w ni¹ strzeli, klisza ta na podstawie czego
jest nam znajoma? A Mengele, przeprowadzaj¹cy swoisty
casting na peronie dworca w Auschwitz, obsadzaj¹cy do
naprawdziwoci w role ¿ycia i mierci oczy spotykaj¹
oczy, ruch urêkawiczonej rêki ³adnych i brzydkich, sta-
rych i m³odych, ¯ydów i Arian, czy rzeczywicie jest po-
wieleniem z³a zredukowanego do rangi bana³u?
Co zmusza nas do mylenia o rzeczywistoci ¿ydowskiej

sprawy, tym zaczêtej, ¿emy sobie za Boga obrali Boga
¯ydów, a za Zbawcê ¯yda aramejskiego. I jak siê to
178 Zau³ek pokory
u nas, wobec nas, przy nas, z nami skoñczy³o? Pogro-

mem kieleckim, bo nie doæ by³o gett, wojny, okupacji,
wybicia istotnie ca³ej ludnoci ¿ydowskiej w naszej me-
duzie, aby ludzie Polacy kamienowali jeszcze kilku-
dziesiêciu pozosta³ych, na podwórzu, klatce schodowej,
ulicy, w rynsztoku, za ¿ydostwo w³anie? Koniec to by³
czy nowy pocz¹tek? Pó³tora miliona ¯ydów zg³adzo-
nych w jednym obozie, czy nie wystarcza, ¿eby nie ob-
stawiaæ tego miejsca mierci zawistnymi krzy¿ami, licy-
tuj¹c siê swoj¹ grup¹ milcz¹cych zmar³ych? Gdy
pierwszy raz lecia³em do Izraela, na zaproszenie tela-
wiwskiego uniwersytetu, ¿artowa³em, ¿e wysmarujê so-
bie w samolocie rêce keczupem, i ju¿ na lotnisku siê
przyznam, ¿e w³asnymi rêkoma wpycha³em starozakon-
nych do gazu. Ale oni tam, studenci i profesorowie, mie-
li inne problemy na g³owie, innych zabitych na co dzieñ.
Tylko amerykañski filolog, ¯yd, który nigdy w Polsce
nie by³, a wojnê jako dziecko przesiedzia³ spokojnie
w Nowym Jorku z rodzicami, patrzy³ na mnie z nieukry-
wan¹ i bigoteryjn¹, to znaczy lep¹ odraz¹.
Sporód wielu innych niem¹drych zdañ, które z tak¹ ³a-

twoci¹ i swad¹ (chcia³oby siê napisaæ: hucp¹) z siebie
wyrodzi³, jeden z g³ównych drêczycieli mojej filozoficz-
nej m³odoci, Sartre, mo¿e najdotkliwszym by³o, ¿e an-
tysemita to kto, kto w ogóle spostrzega (czyli rozró¿-
nia) ¯yda. Có¿ za bzdura! Ten sam myliciel, zaka¿ony
niemieckim bana³em, przerobi³ (Husserlowskie) okre-
lenie Existenz na dok³adn¹ sw¹ odwrotnoæ, powoduj¹c
egzystencjaln¹ konfuzjê (pustos³owie jego Bycia i Ni-
£eb meduzy 179
coci wobec Bycia i czasu Heideggera), a w trakcie

samolubnego przebóstwiania samego siebie (i swej przy-
krej brzydoty) wyformowa³ (Mur) pojêcie swej w³a-
snej obcoci, obcoci wiata wobec siebie i siebie wobec
wiata, poczucia nieprzynale¿noci nielekkiej, jak w Tao
czy Zen, gdzie siêga ona nieruchomego nurtu, przejrzy-
stego nurtu rzeki przez nas p³yn¹cej, ale fizycznie, do
bólu, do rzygów (La nausée) obrzydliwej. No có¿,
Sartre by³ grafomanem, jego raport z rzeczywistoci by³
o idealizacji w³asnego literackiego paskudztwa, co do-
prowadzi³o go do idealizacji ludobójczego poety, Mao
Zedonga. Bowiem mam rozró¿niaæ, i zreszt¹ rozró¿-
niam! Brak funkcji rozró¿niania prowadzi do autyzmu,
zmys³owego czy moralnego, do ignorancji, która nie jest
ani docta, ani prostacza, tylko wulgarna. Hipokryzja tej
niewiedzy kojarzy mi siê z brudem, próba zdobycia wie-
dzy z czystoci¹ zdefiniowania dla siebie swojego Drze-
wa Dobrego i Z³ego.
Odró¿niamy renetê od papierówki, mopsa od jamnika, zi-

mê od lata, sosnê od jod³y. Uczymy siê tego od dziecka,
iloæ rozró¿nieñ jest miar¹ naszego poinformowania.
W przeroczystej meduzie od dziecka ¿ylimy z ¯ydami,
rozró¿niamy ich. Zebrane niechêci s¹, czy chcemy czy nie,
jedn¹ z tradycji napiêtrzonych, nask³adowanych bliskim
i gêstym obcowaniem. Ale st¹d do mordu? Mam wielki
podziw i serdeczne umi³owanie dla Pi³sudskiego i jego
szlachectwa, i jego sta³ej, romantycznej w inspiracji, m³o-
doci: nie inaczej widzê romantyzm, jak m³od¹ literaturê.
Pi³sudski zestarza³ siê za jednym zamachem, jednego
180 Zau³ek pokory
dnia, w jednej godzinie, na Mocie Poniatowskiego, gdy

wytoczy³ dzia³a przeciw demokracji, i kaza³ im zabijaæ.
Strzela³ w zgniliznê demokracji niepoprawnej, aleæ nie ma
ustroju lepszego od niej: alternatywa jest gorsza. Zatruty
mierci¹ na mocie dyktator pozwoli³ krajowi siê zepsuæ
przez pa³kowanie, przez Piaseckiego i jego falangi, karny
obóz w Berezie, numerus clausus, bojkot sklepów ¿ydow-
skich, po wspó³pracê z Hitlerem przy rozbiorze Czecho-
s³owacji. Wyda³o to kontynuacjê granatowej policji, wy³a-
puj¹cej ¯ydów i pilnuj¹cej gett wespó³ z Niemcami,
wyda³o to Studnickiego, czekaj¹cego w willi pod Berli-
nem, by go hitlerowscy hierarchowie mianowali w³anie
polskim Quislingiem.
Na szczêcie, czy nieszczêcie, dla Niemców bylimy

(zaledwie) o oczko wy¿ej od ¯ydów, jad polski nie za-
truwa³ krwi wiata, bo nasza rasa by³a za g³upia, by knuæ
cokolwiek. Chlubienie siê realnoci¹, ¿e Quislinga u nas
nie by³o, krótki ma oddech, nie ca³kiem nasza to zas³uga.
Za to, gdy p³onê³o getto w ciep³¹, piêkn¹ wiosnê, praw-
d¹ jest, ¿e krêci³a siê karuzela na placu Krasiñskich,
i prawda, ¿e gawied kobiety wyelegantowane, dzieci
na malowanych konikach patrzyli, jak ¯ydzi skacz¹
z p³on¹cych okien na bruk. I prawd¹ jest, mimo poczci-
wych tomów, ¿e ma³o kto ¯ydom pomaga³, tak jak praw-
d¹ jest, ¿e za pomoc tak¹ ca³a rodzina sz³a pod cianê.
I prawd¹ jest, ¿e w³adaj¹cy krajem aparat komunistycz-
nej przemocy by³ w wielkim stopniu obsadzony ¯ydami.
Ambiwalencji to ci¹g dalszy. Odnalaz³em w ogrodzie
Yad Vaszem w Jerozolimie drzewka z nazwiskiem mojej
£eb meduzy 181
rodziny, a ¯yda rozró¿niam automatycznie, i niestety

nieomylnie, u nas. Tam, w Izraelu wszyscy s¹ ¯ydami.
Nie borykaj¹cy siê z sensem s³owa obcy, które tak do-
brze rozumiem, które rozumia³ mój ojciec i mój dziadek,
i Marek H³asko, gdy powiesi³ sobie gwiazdê Dawida na
szyi i zatrudni³ siê jako traktorzysta w kibucu, a ¯ydem
nie by³. Z obcoci¹ talentu Adolfa Rudnickiego wród
nas. W tym sensie wszyscy jestemy ¯ydami.
Bo wiary ustawi³y nas plecami do siebie. Tragedia dawa-

nia wiary. Jak¿e silnie przestrzegam dzieci przed Ko-
cio³ami! Na tysi¹c lat, nasz raz tylko siê przyda³, to gdy
okaza³ siê jednak pañstwem etyczniejszym od komuni-
stycznego, ostoj¹ lepszego mówienia, czym wykaza³
tak odwagê wobec z³a rozpanoszonego, z którym to
uk³adaj¹c siê, to przechytrzaj¹c jego kolejne s³oje, zma-
ga³ siê, dla swojej potencji, a skoro to my jestemy Ko-
cio³em i dla nas. Okupacja, komunizm, Papie¿.
A w koñcu? Antysemityzm bez ¯ydów, krzy¿e naprze-
ciw ¿ydowskiej masy trupów. Problem wiary. W co wie-
rzy³ Hitler, wymordowuj¹c ich szeæ milionów? Z tym
mam siê uporaæ, bo przystoi mi dociekaæ Dobra i Z³a,
i rozumieæ, rozró¿niaj¹c. W co wierzy³ Stalin, u którego
Tatarzy krymscy, lekarze, matematycy, poeci, przypad-
kowi, ¯ydzi, wojskowi, mieli byæ kolejno i powtarzalnie
przemielani przez maszynê do mielenia ludzi i utrzymy-
wania karnej pustki i pracy po nic, dla pracy?
Teatralizacja dyktatorów, gwiazdorstwo wodzów. Opero-

wa, inkantacyjna, erotyczna charyzma Hitlera i ubóstwie-
182 Zau³ek pokory
nie gwiazdy janiejszej od s³oñca, Stalina. W Hollywoo-

dzie na szczêcie za gwiazd¹ stoj¹ pieni¹dze, to one kupu-
j¹ gwiazdê, bo ona pieni¹dze mno¿y. Tote¿ filmy nie maj¹
na celu unictorzenia widowni, bo kto kupowa³by bilety?
Artyzm dyktatorów jednak upodabnia ich do aktorów, bo
aktorzy w czasie przedstawienia wierz¹ w to, co graj¹,
wierz¹ w rolê, prze¿ywaj¹ j¹ naprawdê, mi³oæ do partner-
ki jak do misji dziejowej. Przed przedstawieniem maj¹ za-
danie najtrudniejsze: musz¹ uwierzyæ, ¿e maj¹ talent, lub
uwierzyæ, ¿e oszukaj¹ wszystkich, co maj¹ uwierzyæ, ¿e
oni talent posiadaj¹. S¹ swym w³asnym medium, swymi
w³asnymi re¿yserami. Kto Stalina re¿yserowa³, kto Hitle-
ra? Pobierali lekcje, ale wystawiali siê sami. Hollywood
jest gwoli lepszego ¿ycia, Hitler i Stalin gwoli zniszczenia,
ale ten ludzki punkt podobieñstwa jest namacalny. Nazy-
wa siê to histori¹. Z wojny przeszed³em w komunizm,
z komunizmu w kino, z kina w miarê obrastania wiedz¹ hi-
storyczn¹, czyli teozoficzn¹, w literaturê.Tote¿ z wielk¹
uwag¹, stawiaj¹c moje kroki w literaturze pierwsze, stoso-
wa³em siê do tej samej frywolnej zasady, co gdy wynajdy-
wa³em (skaka³y na mnie) moje filmowe McGuffiny: pisa-
³em o Joannie dArc czy wyspie Gorée, o baronie von
Ungernie czy dziewczynie, która wobec fekalnoci wojny
wypuszcza z siebie fekalia. O starym Casanowie i medu-
zich konwulsjach Ksiêstwa Warszawskiego, tych, których
by³em wiadkiem.
Kaprynoæ, przypadkowoæ, przelotnoæ. Rozdwojenie

pomiêdzy powag¹ rzeczy a frywolnoci¹ rodków. Có¿
mo¿e byæ powa¿niejszego, a l¿ejszego, a weselszego, bo
£eb meduzy 183
objaniaj¹cego, ni¿ samo poczucie, ¿e siê pisze prawdê?

Ten wiat tak jest za³o¿ony, ¿e wszystko ze wszystkim
siê ³¹czy, i wszystko na wszystko siê sk³ada. Truizm?
O nie: dopiero niedawno omielono siê sformu³owaæ te-
oriê chaosu, w której twierdzi siê, ¿e machniêcie skrzy-
de³kami motyla w Australii mo¿e spowodowaæ stopnie-
nie góry lodowej na Szpicbergenie: ka¿dy rzetelnie
pisz¹cy wie to od zarania dziejów pisania. Ró¿nie to
próbowano nazwaæ: guliweriad¹, romantyzmem, futury-
zmem, akmeizmem, surrealizmem, na dzi postmoder-
n¹. Jak siê ma gazetowy fait-divers do To³stoja, proces
policyjny do Dostojewskiego, marlin do Hemingwaya?
Marlin do cz³owieka, zdrada do samobójczego skoku
pod poci¹g, nihilizm do Diab³a? Historia do Dobra? Z³o
do prawdy? Od pocz¹tku tego tekstu optujê za wyborami
ambiwalencji, niezaciemniania i niewiary. Czy Hitler
wierzy³ w swe aktorstwo, czy w sw¹ misjê, wychodzi
wylewa siê krwaw¹ kiszk¹ na to samo. Czy Stalin wie-
rzy³? O, by³ komunist¹! W jego bibliotece dziesi¹tki to-
mów ojców marksizmu-leninizmu pokryte s¹ po margi-
nesach mrówczymi jego, upartymi notatkami. lêcza³,
wierzy³, chcia³ siê nauczyæ. A jaka¿ to nudna, jaka to-
porna, jaka têpa wiedza! Ostatni filozofowie, tacy jak
George Steiner, wysnuwaj¹ z natury samej jêzyka, po-
zwalaj¹cej na zakalec, k³amstwo lub plugawoæ s³ów, na
l¿enie, klniêcie, i pornografiê mówienia, teoriê o podsta-
wowym le, które w nas mieszka.
Naród wybrany. Dlaczego Bóg z nimi rozmawia³? Bo

nas nie by³o? Nie by³o meduzy, by³ jej porost, by³ las,
184 Zau³ek pokory
bylimy w lesie. No, ale skoro teraz ju¿ jestemy, On ma

z nami gadaæ, i to w naszym jêzyku, bo niby w jidisz?
W tym celu usun¹æ zawadzaczy, wpychaj¹cych siê wci¹¿
miêdzy nas a Niego! W cha³atach brudnych czy bankier-
skich brylantach, chytrzejszych, bardziej zwartych od
nas, choæ przecie¿ tak siê nienawidz¹, ¿e starszyzna ich
w du¿ym stopniu z wybijaj¹cymi ich Niemcami wspó³-
pracowa³a: za udowodnienie tego znienawidzono, zw³a-
szcza w Ameryce, Hannê Arendt (Eichmann w Jerozo-
limie). Na ich eksterminacjê zgadza³o siê trzy czwarte
Europy, tam w³anie gdzie, i dlatego w³anie, siê to tam
dzia³o: prawa francuskiej administracji za Pétaina by³y
surowsze, gorsze, straszniejsze dla ¯ydów od norymber-
skich, choæ Niemcy wcale na to nie nalegali. Antysemi-
tyzm jest ontologiczny: oni s¹, wiêc trzeba ich zabiæ.
Ontologiczna jest kl¹twa nienawici: jeste ¯ydem, wiêc
trzeba ciê zabiæ, Murzynem, Indianinem, muzu³mani-
nem: w p³aszcz izmu ubierze siê to potem: rasizmu, eko-
nomizmu, kolonializmu, izmów wiary. Dlaczego odrzu-
cili Jezusa, który chcia³ dobra? Czy Owiêcim by³
czym w rodzaju anty-Golgoty? Trudno doprawdy dopa-
trzyæ siê grafizmu tarczy dawidowej w znaku sierpa
i m³ota, a nietrudno, jeli siê w tê wstrêtn¹ bawiæ zaba-
wê, dostrzec rysunek krzy¿a w swastyce, i na opak.
Ze skandalami historii mam siê uporaæ, jak z w³asnym

skandalem. Uwa¿am za skandal, ¿e Lwów czy Wilno nie
s¹ w krainie mi dostêpnej, a Gdañsk czy Wroc³aw, nie-
mieckie miasta filozofii, tak. Szczecin czy Zgorzelec nie
s¹ mi potrzebne do okrelenia, kim jestem: zmuszaj¹ mnie
£eb meduzy 185
za to do okrelenia, jakim byæ muszê, by nie by³o tenta-

tywnie jeszcze gorzej. Jeli zakwestionuje siê granice,
prawa, zasiedlenia, nast¹pi rze jugos³owiañska. Liczyæ
w tym temacie mo¿na tylko, ¿e granice rozejd¹ siê, rozsze-
rz¹, i ¿e ¿yæ bêdziemy w meduzach wiêkszych i ³agodniej-
szych. Tyle ¿e niemiecka granica rozpêknie siê pierwsza,
w wyniku konsternuj¹cego naszego europochwalstwa,
i wyrzuceni Niemcy wróc¹ do swych duchowych i fizycz-
nych domów. Fatalny wybór niemieckiego chrztu uczyni³
nas na zawsze przedmurzem lepszej zachodnioci.
Gdybymy przyjêli cyrylicê zamiast ³aciny, nie upad³by
wietny Kijów, ale imperialna Rosja by nie powsta³a.
O, nie, nie trzeba siê zag³uszaæ przed irracjonalizmem

gdybania. Racjonalizm naszej polityki dzisiejszej jest
irracjonalizmem dopiero¿ budz¹cym we mnie odruch
zatrwo¿enia: to¿ mymy nawet z Krzy¿akami nie umieli
wygraæ wygranej wojny, có¿ mówiæ o wyrzynaniu czar-
nych niewolników na San Domingo czy powstaniach
przeciwko Rosji? To w irracjonalnej czêci naszej histo-
rii wytworzy³a siê nasza moja, rodzinna Jakoæ. Bo
co to jest, owa Jakoæ? Jakoæ to rozró¿nik, wyznacze-
nie, ró¿nica. Lepiej oczywicie, gdy jest trwa³a, ugrunto-
wana, gdy mo¿na na ni¹ liczyæ, jak na gatunek sukna,
czy fachowoæ hydraulika. Lecz mo¿e te¿ byæ aberracyj-
na, zwiewna, motyla. Interesuj¹cym jest zjawiskiem
w literaturze polskiej Jakoæ postaci Gombrowicza tam,
Iwaszkiewicza tu. Sarkastyczny emigrant, kawiarniany
snob i biedak, oraz sta³y król, bogacz, dworzanin pocho-
wany w górniczym mundurze. Dwaj homoseksualici
186 Zau³ek pokory
z dwóch dworków szlacheckich. Dwu egomanów: w ich

literaturze nic nie ma przeciwko, na wprost, komuni-
zmowi. (Trochê w tajnopisie, czyli Dziennikach pana
Witolda. Dzienniki Iwaszkiewicza, jeli s¹, siê nie poka-
za³y.) Mylê, ¿e myleli to samo tak samo: Gombrowicz
by³ inteligentniejszy, Iwaszkiewicz czulszy. Obaj roz-
dwojeni. Pamiêtam poruszaj¹c¹ relacjê Ernesto Sabato,
jak w sieni, w cieniu ostatniego mieszkania Gombrowi-
cza w Vence namawia³ pana Witolda do przyznania siê,
do spisania swej pederastii. Nie mogê, zajêcza³ umiera-
j¹cy Gombrowicz, bo duszê mia³ z tamtego dworku,
tamtej Jakoci, tamtej kawiarni. Nie mogê, wyszepta³
Adolf Rudnicki, gdy go zapyta³em, dlaczego nie przy-
staje do Solidarnoci: przecie¿ go w podziemiu, chcia³
czy nie, drukowali. Nie móg³, to by³o wtedy sensem roz-
dwojenia.
Jakoæ le¿y blisko dobroci, i podobnie siê okrela; czêsto

przez opozycjê wobec wiata. Z³o to krzywdzenie: wiat
wykaza³ abstrakcyjn¹, do fantazji rozrzutn¹ zdolnoæ
wymylania, przepróbowywania, wypotwarzania form
¿eruj¹cych na sobie. Czyli form bólu. I ciskaj¹ce serce
sk¹pstwo w iloci form dobra: wiat³a szukaæ trzeba
w g³êbi tunelu. Ku pomocy dana nam jest cecha postrze-
gania, odró¿niania, nazywania. Zdolnoæ do zachwytu
i wzruszenia. Estetyczna i erotyczna zdolnoæ. Nie
wierzê w tych, co jasno widz¹ w zachwyceniu? Polak
przebrany za Turka, ze ³bem wygolonym, w kontuszu
i czerwonych wygnojonych butach, prawi¹cy po ³acinie
do pijanego mociumdzieja, czego jest karykatur¹? Papu-
£eb meduzy 187
g¹? Niczego. W tym stroju, w tej mowie, w tej postaci,

zawiera siê te¿ jego Jakoæ. Zrywa³ sejmy, nie da³ sob¹
rz¹dziæ, by³ fa³szywy, ³asi³ siê do mo¿nego, ale wiêcej
w tej dekonstrukcji by³o oryginalnej Jakoci, ni¿ w zrze-
szonych katastrofach pañstwowych czy religijnych,
które nas nawiedza³y. Reich t³umaczy siê s³owem rzesza,
Heil znaczy tyle¿ vivat co uzdrów. To apel o Hei-
land, Jasn¹ Górê, zaklinaczy szczurów i ¿mij.
8
Epifania
S
³owo tajnopis wymyli³a Achmatowa. Swoj¹ deli-
katnoæ, erotyzm, ulotnoæ stawia³a naprzeciw be-
tonowi komunizmu, i sw¹ kapryn¹ egotycznoæ
wobec monolitu opresji. Gdy bardzo siê ba³a, ¿e j¹ zaare-
sztuj¹, spisywa³a wiersz na skraweczkach papieru, powie-
rza³a go pamiêci kilku bliskich przyjació³ u niej zebra-
nych, karteluszki pali³a. Gdy aresztowano przyjaciela,
kawa³eczek wiersza znika³ razem z nim, na d³ugo lub na
zawsze. Tajnopis, mówi³a. Przek³adaj¹c po mierci zdjê-
cie mojej matki z po³amanej ramki w now¹, zobaczy³em
na odwrocie, ¿e matka tam zapisa³a: pieszmy siê kochaæ
ludzi, bo tak szybko odchodz¹. Na zdjêciu, smag³a, nie-
mal cygañska, szczuplusieñka dziewczynka stoi w bia³ej
sukience do komunii. Ma bia³e poñczochy, bia³e trzewiki,
na g³ówce welon z bia³ymi kwiatami. Ile ma lat?
Gdy mia³em osiemnacie lat, napisa³em na studiach

esej pod heroicznym (moda by³a na napuszenie) tytu³em
Cz³owiek pozbawiony dobroci. Gdy mia³em lat trzy-
dzieci osiem, esej Moliwda o gnostykach szukaj¹cych
dobra poza obliczem z³a, wiate³ka za ciemn¹ twarz¹ uzur-
patora. Dzi mam piêædziesi¹t osiem. Trzy eseje, co dwa-
dziecia lat, ten sam temat. ¯yj¹c w rzeczywistoci naka-
192 Zau³ek pokory
zanej (zakazanej) przeciwko tajemnicy, przyszed³em do

literatury, gdy wymogi tajnopisu os³ab³y. Ostatnia w dzie-
jach ze zrzeszonych ideologii siê u nas rozpada³a, i zary-
sowa³a siê przestrzeñ powietrza zaskakuj¹co pustego, lecz
nadaj¹cego siê do oddychania. Poprzez ten b³ysk, to z³u-
dzenie miêdzy dwoma nawa³ami chmur czarnych i sza-
rych, miejsce na jasnoæ wydawa³o siê przyjazne. Jasno-
pis, czyli raport o prawdzie. A otó¿ raport o prawdzie
powstaæ nie mo¿e, a przynajmniej nie w przegródce Do-
bra, któr¹ uto¿samiam z prawd¹. Raport z rzeczywistoci
aby by³ sztuce najbli¿szy, nie mo¿e z ni¹ byæ to¿samy. Mu-
si byæ pó³jawny, pó³skryty. Nie ma to¿samoci prawdy:
jest zagadka. Prawdy g³osz¹ tylko ci, których siê obawiam
najbardziej. Tyle ¿e ich prawdy prawd¹ nie s¹, kropka.
Wszelka wiara szuka swej racjonalnoci, nawet gdy w para-

doksie wierzê, bo to absurdalne. Absurdalnoæ absurdal-
noci równa siê wierzeniu. Przyk³ady? Na przyk³ad Jaru-
zelskiego: aby s³u¿yæ w wojsku, trzeba wprzódy je lubiæ,
czyli brutaln¹ si³ê, i lubiæ s³u¿yæ, zas³aniaæ siê urojonym ko-
deksem s³u¿by i jej honoru (zupe³nie jak SS-man), nawet
gdy w s³u¿bie siê jest u morderców. Czy jest rozdwojenie
w Jaruzelskim? Nie s¹dzê. Jest irracjonalnie racjonalna jed-
norodnoæ. Rozumiem rozdwojenie Wielopolskiego,
Druckiego-Lubeckiego czy Czartoryskiego, póki przeko-
nywali cara do irracjonalnej dla Polski przyjani. Nie wie-
rzê w dobro tych, co przekonuj¹ do bankierstwa, hutnictwa,
miasta £odzi, lub stanów wojennych. Racjonalnoæ pol-
skiej inteligencji zazwyczaj prowadzi w z³e krzaki, w z³¹
sztucznoæ. Roztropni i lepiej wiedz¹cy (jak KTT) lizgaj¹
Epifania 193
siê uczynnie na brzegu etycznego bagna, i wpadaj¹ w nie

przez pogardê dla tremendum, misterium, dla tajnopisu.
Z³o ma to do siebie co urzeka filistrów ¿e kocha artyzm

(Hitler by³ naprawdê malarzem), i swoje zbrodnie biolo-
giczne ubiera w artystyczne piêkna. Bardzo siê bojê arty-
zmów, wysokich progów, estetycznej wy¿szoci, trzyma-
nia siê tak zwanego dobrego smaku. Dobry smak, to smak
zrzeszony, nie ma w nim miejsca na Jakoæ, która przecie¿
jest Ró¿nic¹. Na szczêcie ma³o jest dobrego smaku w pi-
sarstwie polskiego powojnia, a przynajmniej do mierci
Iwaszkiewicza, Rudnickiego i Gombrowicza. Za ¿ycia
hodowali oni egotyczn¹ maksymaln¹ i pieczo³owit¹ Ró¿-
nicê. Gruboæ ró¿nicy jest giêtka, ale uparcie siê trzyma
wra¿liwoci mylenia jêzykiem, w jêzyku, niejako dla jê-
zyka, bo mylenie jest jêzykiem, a jêzyk literatur¹. Jest co
poza materializmem, poza ciemnoci¹, poza czy nawet
obok, w. To dodatkowa wartoæ tajnopisu. Najintymniej-
sz¹ tajemniczoci¹ naszego wiata wydaje siê byæ, ¿e do
ka¿dego istnienia, drobinki, zwi¹zku, po³¹czenia, do ka¿-
dego okruszka badanej rzeczywistoci, do aminokwasu
w bakterii czy abstraktu tabliczki mno¿enia dochodzi ta-
jemnicza wartoæ dodatkowa, któr¹ rozpoznajemy jako
zagadkê duchowoci. Powtarzam, jest co poza material-
nym, w irracjonalnoci Dobra i Z³a. To co wymyka siê
przyzwoitej wulgarnoci religii. Obca mi jest agno-
styczna autohipnoza buddyzmu, jak obca jest kupiecka
nagroda islamu i jej ogród rozkoszy. Obca mi jest szorstka
pietà chrzecijañska, zakrwawienie oczu Loyoli, ka¿¹ce-
go po nocach w¹chaæ smród i mierzyæ bezdeñ piek³a. Nie
194 Zau³ek pokory
obca mi jest wiara, to znaczy pewnoæ, ¿e zobaczyæ, ¿e wi-

dzieæ w ciemnociach mo¿na.
Nie ma nadziei bez wierzenia, nie ma literatury bez.

Ambiwalencja: nie ma nie znam pisarzy wra¿liwych
a wierz¹cych. Nie ma pisarzy dobrych a zm¹conych
wiar¹. Nie ma literatury bez conradowskiego to see.
Pisarze olepli wiar¹ staj¹ siê politrukami, i pope³niaj¹
samobójstwa, jak Goebels, Fadiejew czy Borowski. Pa-
radoks Idioty, to ¿e ksi¹¿ê Myszkin jest misjonarzem
dobroci, samarytaninem wspó³czucia. Efektem jego po-
stawy jest zniszczenie. Efektem ideologii osobnoci ¿y-
dowskiej jest wybuchaj¹ca wci¹¿ i coraz to nienawiæ do
narodu wybranego. Jasnopis niech¿e pozostanie tajnopi-
sem! Uwielbiam sformu³owanie klejnot swobodnego
sumienia. Powsta³o ono przy okazji konfederacji war-
szawskiej z 1573, po mierci Zygmunta Augusta, i spisa-
ne zosta³o w akcie, bêd¹cym pierwsz¹ w Europie prawn¹
gwarancj¹ tolerancji, zapewniaj¹cej wszystkim bez wy-
j¹tku wyznaniom równouprawnienie. Ten jasnospis za-
wieziono bezwstydnemu zbrodniarzowi (autorowi rzezi
Nocy wiêtego Bart³omieja), Henrykowi Walezemu, bo
to jego sejm powo³a³ na tron Polski. Polskie poselstwo,
rozmylnie gubi¹ce po ulicach Pary¿a z³ote podkowy
z koñskich kopyt, i przemawiaj¹ce do rozwydrzonego
kandydata i jego dworu po ³acinie, w której to nikt
tam nie umia³ odpowiedzieæ, za¿¹da³o, by klejnot swo-
bodnego sumienia rozb³ysn¹³ te¿ we Francji wymordo-
wuj¹cej siê o izmy, jeli obroñca katolicyzmu, opiany
przez papie¿a ma u nas mi³ociwie panowaæ!
Epifania 195
Oczywicie, bandyta czmychn¹³ po pó³ roku, kradn¹c klej-

noty nie sumienia (takich nie mia³, by³ racjonalny), ale ko-
ronne, ze skarbca. Po nocy pisa³ w³asn¹ krwi¹ tajnopisy do
ukochanej kobiety, cudzej ¿ony. Dziwny to pomys³, ¿e Bóg
utworzy³ nas na swoje podobieñstwo. Znaczy to, ¿e jemy to,
co jada³ Bóg? Czyli by³ pierwszym po¿eraczem, czego da³
dowód dalej, uparcie i co rusz ¿¹daj¹c krwi, ofiary, czy¿ nie
powiêci³ w³asnego syna, rozkrwawi³ go i zabi³? Czy wiê-
ci Hindusi nie morduj¹ siê o byle co, i kiedy tylko mog¹?
Czy nie uderza ciê ca³¹ si³¹ swego cia³a ortodoksyjny ¯yd
w Jerozolimie, bo mu nie zszed³e z drogi, a on ciê nie wi-
dzi, nie uznaje, ty parchu? Czy nie podpala siê w ³ó¿eczkach
pó³katolickie dzieci w Irlandii, bo pó³wiary wystarcza, có¿
dopiero ca³a? Czy racjê ma Jaruzelski, a w komunizmie do
koñca czy nie ginêli mordowani? A, niestety, czy KTT nie
jest potomkiem rabiego Loewa z Pragi, tego w³anie, który
zajmowa³ siê wetchnieniem ducha w Golema, za pomoc¹
trzech liter pisanych mu na czole, czyli literatury?
Alef, Mem, Thaw, ukazanie siê Ró¿nicy w czerwonej gli-

nie golemowej, ciemnej glinie stworzenia. Ukazanie siê
Jakoci poprzez ludzki wysi³ek, a duszy w dociekaniu.
Epifania jest s³owem, którego u¿yæ siê lêkam: a przecie¿.
Ukazanie siê, wyjawienie, objawienie, zobaczenie w rze-
czy, w zjawisku, przedmiocie, w ¿ywym wiêtoci. Bo
wiêtoæ jest Ró¿nic¹ najmniej wyra¿aln¹. Wymaga ilu-
minacji, wczucia, stanu wewnêtrznego zapatrzenia. Prze-
chwycenia. Zaskoczenia. Irracjonalnoci. Przechwytuje-
my. Jak i jestemy przechwyceni. Nie jestemy obcy:
jestemy sam ze sob¹ razem. Utrwalamy ten stan, ¿yjemy
196 Zau³ek pokory
z nim, czy te¿ tracimy jego Dobro: ma³o to wa¿ne. Gdy je

tracimy, wiemy, ¿e jest, i ¿e siê mo¿e chce powtórzyæ.
¯yjemy z wra¿eniem wiat³a w ciemnociach. Rozdwoje-
nie spowodowa³o szczelinê nie tragiczn¹, ale pe³n¹ b³ogo-
ci. Epifania to podwójne widzenie, nagroda za trud: bez
niej moglibymy, byæ (bo co?) Himmlerem, czy Hume-
rem. Epifania to wartoæ dodatkowa, ta wobec której za-
mieraj¹ bezradnie badacze czegokolwiek, co siê daje zba-
daæ, gdy dochodz¹ do punktu, w którym wszystko sobie
wyjaniwszy, postrzegaj¹, ¿e wci¹¿ pozosta³o obecne,
niedoszpilone, jak dusza w mózgu, pytanie dlaczego?.
Epifania jest ³ask¹, bo pozwala siê szczerze umiechaæ.
S¹, by³y, narody, szczepy, rasy, plemiona, które potrafi³y

potrafi¹ ¿yæ w sta³ym poczuciu epifanii, sta³ego wspó³-
czucia z natur¹ wiata. Grecy, Rzymianie, Masajowie, Inu-
ici, Papuasi. Australijscy aborygeni widz¹ pe³n¹ podwój-
noæ zjawisk: drzewa i ducha drzewa, pokrewieñstwa licia
z ptakiem, wiêtoci g³azów znacz¹cych drogê, id¹c po
której wypiewujesz wiat. Nazwa tej wiadomoci, tego
irracjonalnego widzenia jest ma³o istotna: panteizm, ani-
mizm, pogañstwo? Sens i sedno jest to samo, i le¿y w ko-
niecznym rozdwojeniu: ka¿de dziecko w nim ¿yje, nim za
nasz¹ win¹ je straci. Czy Bóg natury jest dziecinny, czy za-
bójczo doros³y? Wolê myleæ o nim jako o Bogu ca³kiem
niedoros³ym, bawi¹cym siê w materii, i nie ca³kiem wia-
domym tego, co czyni. Epifaniê potrafi³em dostrzec nawet
w mydlanej bañce kina, to by³o tajnopisem mojego w nim
przebywania. Och, w filmach robionych przez malucz-
kich, nigdy dla maluczkich. Szmaciarstwo, tandeta, tech-
Epifania 197
nologie, twarze kina przesi¹kniête s¹ epifaniczn¹ prawd¹.

Wzruszenie, odczuwam wobec nich, poprzez ekran, jest
ma³o wyra¿alne, bo ma kontakt z prawd¹ bardziej ni¿ z rze-
czywistoci¹. Wzruszaj¹ca, w koñcu, jest tylko prawda, na-
wet gdy warunkiem jej opowiedzenia jest blichtr spektaklu.
Marz¹c o jasnopisie, rozumia³em powoli, ¿e to w literatu-

rze, nie w kinie, kryje siê najtajniejsza tajnia. Pisanie jest taj-
noci¹ rozwietlaj¹c¹ wiat. W najlepszych ksi¹¿kach, ja-
kie znam, wiat le¿y otworem, ca³kiem jawnie, fizycznie,
jak dusza czy drzewo, ale nad kartkami unosi siê poczucie
epifanii: o to bicie serca sz³o, o to dotkniêcie (ujawnienie
siê) niepojêtego piewu wiata. Nie dziw, ¿e talent i tajemni-
ca s¹ s³owami o¿enionymi razem. piew tajemnicy, obe-
cnoæ tajemnicy, nagroda, która objawia siê przez talent.
Dla mnie, jak i dla mojego ojca, mylê, literatura by³a jest
sposobem na dojcie do epifanii. Mylê, ¿e mój ojciec by³
w b³¹dzeniu i iluminacjach zawsze dobrym cz³owiekiem.
Mylê, ¿e jakoci¹ epifanii jest Dobro. Uczymy dzieci jeæ
miêso, i uczymy je przyjani dla zwierz¹t. Rzadko u¿ywam
s³owa mi³oæ, zosta³o zdeprawowane. Mi³oæ Ojczyzny,
ludzkoci, Stalina, krzy¿a, mi³oæ seksualna, niewiele one
z Dobrem maj¹ wspólnego. Mi³oæ do tutejszego Boga wy-
daje siê wrêcz koszmarn¹ aberracj¹: to nie Boga siê mi³uje,
ale jego mieræ. Jego mêkê, jego krew, a przedtem jego na-
rodziny (narodziny ofiary, bo wie siê przecie¿, delektuj¹c,
co siê z ni¹ stanie), a w porodku jego ¿ywota nie bardzo
wiadomo, co siê wielbi, s³owa, matkê, ale za co dok³adnie?
Za alienacjê porodzenia, innoæ tego, kogo w brzuchu nosi-
³a? Za dolor pod krzy¿em, owym krzy¿em god³em mierci,
198 Zau³ek pokory
a nie ¿ycia? Och, wróæmy do przebiegu ¿ycia Jezusa, do je-

go idiotyzmu, do jego rozdwojenia, zdradzieckoci, taj-
noci, do tajnopisu jego literatury!
Tak, nie ma pisarzy wierz¹cych. Gdy staj¹ siê wierz¹cy,

(zrzeszeni) staj¹ siê Z³ymi pisarzami. Gdy Jaruzelski pi-
sze, jest grafomanem. Oto jak mówi (Stan wojenny dla-
czego): dzia³ania akcyjne, antyszambrowanie
w przedpokojach, wyrasta³ w aparacie, zasadniczo
siê przyczyni³, wysuniêto koncepcjê, za³atwiæ kame-
ralnie, linia s³uszna, istotny wk³ad. Umys³ zniewolo-
ny? Umys³ ubogi, umys³ bez jêzyka, anty-umys³, anty-Ja-
koæ. Poniewa¿ nie ma Nicoci w tym wiecie,
anty-Jakoæ mo¿na nazwaæ pod³oci¹, gdy wyra¿a siê
w dzia³aniu. Piêædziesi¹t lat dzia³ania w totalitarnym,
morderczym, obskurnym i wrogim mojej rodzinie, mojej
tradycji aparacie nie wyda³o dobrego s³owa. Tylko gdy
s³owa s¹ obron¹ przed Z³em, opisywanie Z³a jest opisywa-
niem wiata, a wówczas ponad opisem poprzez opis
pojawia siê epifania. Tym rzadziej, ¿e z³o siê zawsze wy-
razi, Dobro tylko niekiedy. Klêsk¹ tych, co przyjêli opcjê
Jaruzelsk¹ sta³o siê, ¿e wiat bêdzie amerykañski, bo przy-
sz³oæ: kosmos, technologia, kino, rozrywka, maj¹ do wy-
boru albo demokratycznoæ amerykañsk¹, albo morder-
czoci ciemnogrodzkie. W Ameryce dziesi¹tki
dos³ownie uniwersytetów prowadz¹ katedry pisania
twórczego, bo my literatur¹ widzimy wiat, czego przy-
k³adem Sienkiewiczowska Trylogia: wiemy, ¿e choæ
by³o odwrotnie, to by³o mniej wiêcej tak, tak wygl¹da³o.
I takie by³y poranki. Tego talentu kino, nawet dokumental-
Epifania 199
ne, o dziwo nie ma. Bo znów odwrotnie, kino najciekaw-

sze jest na dzi, gdy jest prorocze na jutro: gdy pokazuje
to, co bêdzie, a nie, co by³o. W statusie swym, gdy wybie-
ga do przodu, i ekranizuje niemo¿liwe. W organizacji
naszego umys³u amerykañskie kino zwyciê¿a, bo przy-
sz³oci¹ jest technologia nie ekstorcji, ale rozrywki.
Wiêc nie jestem religijny w tym sensie, ¿e religijnoæ

zajmuje siê opisywaniem nie wiata, ale opisywaniem
(znawstwem) epifanii. Religia uwa¿a j¹ za dowód po³¹-
czenia (re-ligare) materii z Bogiem, za po³¹czenie samo.
Poprzez epifaniê pojawia siê sacrum w profanum. Nie-
odgadnione, wyczekiwane, wykazuj¹ce. Otó¿ dotkniêcie
epifanii jest dla mnie jak najbardziej areligijne: jest do-
daniem rozdwojenia, nigdy po³¹czeniem. Jest tajnopi-
sem jasnopisu. Nie jest kana³em do czego jeszcze, do
gdzie indziej, jest samo w sobie. wiêtoæ jest wiêta sa-
ma w sobie. Nie jest duchem wiêtym, jest wiêtem du-
cha. Nie jest porednikiem, piêknem ani mi³oci¹. Piêk-
no w realizacji religijnej jawi mi siê jako odwrót od
epifanii: czy kto kiedy widzia³ brzydkiego Jezusa,
szkaradn¹ Mariê Pannê? Boga ukrywaj¹cego siê w krza-
ku ze wstydu za swoj¹ szpetotê? Nie: tylko mieræ jest
brzydka, tylko trupy szkaradne. Aby nie uzmys³owiæ so-
bie, jak bêd¹ w krótkim czasie wygl¹da³y, trzeba usun¹æ
cia³o Chrystusa z grobu, podnieæ Mariê Pannê do nieba
¿yw¹, tak jak stoi. Zamiast Dobra Piêkno. A otó¿ Piêk-
no jest niebywale wzglêdnym pojêciem. Nawet Lucyfera
okrela siê chêtnie jako piêknego upad³ego anio³a, ksiê-
cia, bardziej ni¿ jako glistê.
200 Zau³ek pokory
Piêknu w sensie podobania siê, przypochlebstwa, lepu

przeciwstawiam pojêcie Dajmona, demona pchaj¹cego
do rozszyfrowania wiata. Piêkno kojarz¹ce siê z ³atwo-
ci¹ jest z³udzeniem. Piêkno jest zawsze zaskoczeniem,
ale rozmiary Z³a tak¿e. W Z³u jak i w Piêknie kryje siê
co takiego, co w ka¿dej chwili mo¿e siê jeszcze objawiæ
skoczyæ nam do twarzy i obezw³adniæ. Ja bym raczej
wola³ powiedzieæ, ¿e Piêkno jest trudnoci¹. Piêkno by-
wa trudne dla mnie: dobra jak j¹ rozumiem sztuka,
dobra literatura s¹ trudne. Nie nudne, odwrotnie: trudne.
W czym trudne? W tym, w czym wiat jest trudny. Sztu-
kê mo¿na podejæ przez modê (jak¿e urodziwe s¹ kostiu-
my owadów, nim siê zmiel¹ w ¿uchwach drugiego),
eskapizm czy wdziêk. Rozrywka jest mas³em na naszym
chlebie, i te¿ co znaczy, co wie, co rozumie: rozumie
czym jestemy, ale nie, o co nam chodzi. Na drugim bie-
gunie tego samego jest religia, inna forma rozrywki, ze
swym niewidzialnym, ale produkuj¹cym, niepowa¿nym
Hollywoodem. Sztuka bywa rozpiêta pomiêdzy tymi
dwoma dobroczyñcami, zakolegowana z nimi: ale wszy-
stko zale¿y od tego, co kogo rozrywa.
Mój ojciec swoje piêkno znajdowa³ mylê, ¿e znajdowa³

w aksjomacie: wierz w opowiadanie, nie w opowiadaj¹-
cego. W opowiadacza nie ma co wierzyæ: niech bêdzie, ja-
ki chce, mylny, chory, niesprawiedliwy, czy nawet jak
Caravaggio morderc¹. Wierz, ¿e ilekroæ zobaczysz
obraz Caravaggia, doznasz takiego samego, powtarzalne-
go, zg³êbialnego zaskoczenia, i ¿e bêdziesz go chcia³ da-
lej. Bêdziesz szuka³ go za ka¿dym razem, z przyjemno-
Epifania 201
ci¹, jak¹ daje obecnoæ (wyzwolenie siê) epifanii. W tym

sensie jedn¹ z najprzykrzej nu¿¹cych analiz ostatnich lat
jest praca Paula Johnsona (jednego z tych, co wszystko
t³umacz¹) pod ambitnie brzmi¹cym tytu³em Intelektuali-
ci. Johnson ustawia w niej znak równania pomiêdzy
opowiadaj¹cym a opowiadanym, pomiêdzy teori¹ s³ów
a praktyk¹ grzechów. To religijny punkt widzenia, mylny
w samej swej zasadzie: owszem, Rousseau oddawa³ swe
dzieci do przytu³ku i by³ rozhisteryzowanym urwipo³-
ciem, ale ksi¹¿ki powsta³e z dziur jego duszy i ³at sztuko-
wanego fraczka pozosta³y wietne. Owszem, Marks by³
osobnikiem przeokropnym na co dzieñ, nie my³ siê i sypia³
z oddanymi s³u¿¹cymi, ale teoria jego dzie³a nie dlatego
porwa³a nieszczêsne pó³ wiata.
Mój ojciec, s¹dzê, wra¿liwy by³ na to, co Jerzy Stem-

powski nazywa estetycznym sensem egzystencji, choæ
nie wydaje mi siê, by Stempowski by³ sam w sobie
szczêliwie estetyczny. Sens i estetyka s¹ s³owami zaora-
nymi mylowo, jak najzupe³niej niezbornymi, przeto
równie nieu¿ytecznymi a wiêc oszustnymi jak zbitka
sens ¿ycia. Lepiej by tê loksodromê prze³o¿yæ na
urodê postrzegania, jakie niektórzy szczêliwi mog¹
zaznaæ. Niejako apetyt na rzeczy, a nie s¹dzê, by po ka-
lejdoskopie tego, co ojciec prze¿y³, i wielkiej samotno-
ci koñcowej (samotnoci, której te¿ siê dopracowujê,
choæbym nie chcia³: coraz bardziej potrzebujê rzeczy
prostych, nieobklejonych sentymentami, powiedzia³-
bym: dobrych, powiedzia³bym: erotycznych, bo jest
Eros Dobroci, Eros seksu, jak Eros dzieciêcej niewinno-
202 Zau³ek pokory
ci) ojciec sta³ siê lepy na okrucieñstwo wiata. Mru¿y³

tylko oczy. Nie by³o to tchórzostwem, nie by³ zak³ama-
ny. Nie by³ te¿ jednorodny: mia³ silny rodek, centrum,
pozwalaj¹ce na bycie wielorakim. By³ te¿ prywatny: po-
siada³ tê pere³kê w rodku, która jest miejscem estetycz-
nej zgodnoci z losem, rozszyfrowanym przez Dajmona.
Wystarczy bym dopowiedzia³ tytu³y ksi¹¿ek ojca, abym

wierzy³ w opowiadanie: pok³uwaj¹ce histori¹, ale i Con-
radem Drzazgi bambusa, przyznaj¹ca siê do pora¿ki
i bezradnoci Psia Gwiazda. Opowieci mojej ¿ony,
które nie by³y jej opowieciami, tylko gr¹ moralitetów
przyprawionych szczypt¹ cukru i garci¹ niby popio-
³ów pio³unu. Ojciec chcia³ kobiecie, której samo imiê
zmieni³ na Izabela, z³o¿yæ ho³d jej nale¿ny, za wszystko,
pomimo wszystkiego. Mi³oæ, jak i zdrada, przywi¹za-
nie, jak wiernoæ, mog³yby byæ tematem ostatniego roz-
dzia³u jego prozy. Ojcowe Pisane noc¹, czêsto ociera-
j¹ce siê o epifaniê, s¹ ca³kowicie odwrotne w ojcowej
estetyce ulotnoci do pokrewnie nazwanych Dzienni-
ków pisanych noc¹ Herlinga-Grudziñskiego, które czy-
tam, jakbym zêby na kamieniu moralnym ³ama³.
Kuzyn Stempowski, najwszechstronniej kulturalny spo-

ród pisz¹cych w paryskim periodyku Kultura, i niestety
te¿ Kulturträrer, czyli roztropkuj¹cy przynudziarz, poda³
o swej dzia³alnoci literackiej, ¿e nosi cechy wiadomej
nieu¿ytecznoci. Jest to szczêliwie kokieteryjne zdanie,
w stosunku do ambicji redaktora pisma. Prywatnoæ, pry-
wata i poczucie w³asnej wa¿noci zbli¿aj¹ siê czêsto fry-
Epifania 203
wolnie, kryj¹c co w rodzaju zamiany Erosów: mêski nie

jest to¿samy z ¿eñskim, oni tylko powinni, w zamyle, siê
kompletowaæ. Do ca³kiem mêskiej platoñskiej Akade-
mii myli nie czujê powo³ania, wrêcz przeciwnie. Platoñ-
skie O mi³oci jest raczej o Narcyzach, samozakocha-
nych w swym podobieñstwie, w ciasnym zaklêtym
krêgu swej p³ci zarozumia³ej, nie za w Ró¿nicy, w której to
dla mnie skrywa siê Jakoæ. Jest zaskakuj¹ce, jak czêsto ho-
moseksualizm wyzbyty jest Jakoci, podstawiaj¹c zamiast
niej manierycznoæ manier, kszta³ty smutku i mierci.
Mój ojciec do tej emigracyjnej kultury nie przysta³, bo by³

intelektualist¹ tylko na u¿ytek, a do zbyt wielkiej ró¿no-
rodnoci rzeczy ambiwalentnych czu³ luboæ. Achmatowa
przez ca³e ¿ycie pisa³a w³aciwie o jednym: o mi³oci,
a nie umia³a wobec w³asnego syna jej odczuwaæ: po pro-
stu siê nim nie zajmowa³a. A¿ dosz³a do napisania wierszy
odwrotnych przeciwnych ca³ej historii jej oporu prze-
ciwko policyjnemu wiatu, wierszy jawi¹cych siê jako de-
zawuacja jej lekkomylnego egotyzmu: szereg poematów
ku chwale Stalina, którymi chcia³a uratowaæ ¿ycie zaare-
sztowanego przez Stalina syna. Rozdwojenie siê do koñ-
ca w moim ojcu nie zatar³o: nie pozosta³ (nazywa³o siê to:
nie uciek³) w Pary¿u, jak Mi³osz: do koñca swego aktyw-
nie urzêdniczego ¿ywota pisa³ niestworzon¹ iloæ artyku-
³ów, wówczas zwanych publicystycznymi, oburzaj¹cych
lub pod³ych, jak ten pierwszy o procesie szesnastu. W tej
roli, w tym teatrze sumienia by³ najgorszy, i pisa³ najs³a-
biej. Ta polityczna jego dziennikarka nie tylko jest praw-
dzie przeciwna, jest oczywicie grafomañska. Jej wynatu-
204 Zau³ek pokory
rzenie le¿y w samej idealizacji pisarza wojuj¹cego, czyn-

nego, pierwszego w zaanga¿owaniu siê: T.E. Lawren-
cea na pustyni, Malraux w samolotach republikañskiej
Hiszpanii i czo³gach de Gaullea, Sartrea, propaguj¹ce-
go na Saint-Germain w Pary¿u maoizm. O, prywatnoæ
nie ma znaczyæ, ¿e pogl¹dów siê nie ma, lub ¿e siê ich nie
upowszechnia. Prywatnoæ osobnoæ Jakoci utrzy-
muje sw¹ Ró¿nicê, gdy w pogl¹dach wypowiadanych
(a czêsto z wielkim nara¿eniem samego siebie) wypowia-
daj¹cy jest pewien obecnoci Dobra jako takiego (a nie ko-
niunktury), w zamian za jego emanacjê, epifaniê.
W ¿yciu swoim kocha³em tylko dwie m³ode kobiety, i nie

pamiêtam, jak kocha³em swoj¹ matkê, skoro ze swego
dzieciñstwa osta³y mi siê tylko koszmary. Prawie wszyst-
kie kobiety, z którymi by³em zwi¹zany by³y ³adne, nie-
które nawet piêkne. Mi³oæ ma sw¹ w³asn¹ estetykê mo¿-
na kochaæ siê w brzydactwie. Estetyka ma sw¹
zmys³owoæ, strefê Erosa: le¿y ona czasem w mundurze
SS-mañskim, zgni³ych zêbach Stalina, twarzy Jaruzel-
skiego, przebieg³ej homofilii Viscontiego, czy lesbijskim
bredzeniu o wiêniarkach Owiêcimia kochaj¹cych siê
w swym oprawcy. Seksualnie. Wymiernie. Eros przychy-
lony jest u homoseksualistów do Tanathosa, mi³oæ Narcy-
za do zgonu. Jak mo¿na kochaæ choæby estetycznie
mieræ? Kochaæ siê ze mierci¹? Z w³adz¹? Z ideologi¹?
Z izmem? W jakim grymasie mo¿na kochaæ Koció³, reli-
giê, krzy¿, pó³ksiê¿yc, dawidow¹ tarczê? Kocha siê ¿ywe-
go, ¿yw¹, co ¿yje, a te¿ kocha siê pamiêæ po nich, jeli ko-
chanie by³o tak silne, ¿e uto¿samilimy ich z Dobrem.
Epifania 205
Dobro umie byæ tylko dobrem, a Z³o nigdy nie dopowie-

dziane tyle ma twarzy, wcieleñ i masek! Tyle ¿e wciele-
nia najbli¿sze nam, w czasie, staj¹ siê same w sobie, a con-
trario, reszk¹, przeciwieñstwem, dowodem na istnienie
Dobra. Na mo¿noæ, czy w najlepszym przypadku, po-
trzebê. Jakiekolwiek Dobro, jakkolwiek ograniczone, jest
lepsze od ka¿dego Z³a, nawet najrealniej artystycznie wy-
posa¿onego. Ale proszê o nieuto¿samianie mi³oci z Do-
brem. W moim m³odszym ¿yciu krzywdzi³em i by³em
krzywdzony. Mi³oæ jest zazwyczaj interesowna, ona siê
czego od czego domaga. Dobro nie. Seksualnoæ jest
cierpieniem, zarówno jak gratyfikacj¹. Wymyka siê, jako
samo j¹dro naszej egotycznej zwierzêcoci, jako pu³apka
biologiczna, z przynêt¹ i zapewnieniem sytoci, i dozna-
niem wchodzenia w sam¹ eksplozjê Bytu. Ma³a mieræ
opisywanego orgazmu zosta³a sobie przyw³aszczona
przez Thanatosa, ale dlaczego? Dla za¿ycia mierci przez
tych, którzy tak przestêpnie orgazm odczuli: do zatraty?
Tak, mieræ jest dla pederastów zatrat¹, nie dla mnie. Choæ
sprawiedliwie by by³o, by Koció³ wyj¹³ spod swego prê-
gierza inno-seksualistów, którzy s¹ nimi w przewa¿nej
mierze biologicznie, a nie kulturowo. (Tak nas Pan Bóg
stworzy³). W KZ-ach Hitlera i ³agrach Stalina byli na
równo potêpiani, jako ¿e ka¿dy biologiczny odchy³
w spó³kowaniu uwa¿any jest przez Kocio³y za grzeszny.
Wierzê, ¿e mój ojciec by³ zmys³owy i seksualny, ¿e

przez d³ugi i dobry czas swego stawania siê (powstawa-
nia z nêdzy diamatu) by³ animist¹, co pozwala³o mu lu-
biæ przyrodê, a zabijaæ zwierzêta, bo dusza wiata nie
206 Zau³ek pokory
wydawa³a mu siê, mylê, dobra, ale jedynie mo¿liwa:

jest taka szko³a fizykalna i filozoficzna, i jest taka teo-
logia. Ja mniejsze mam do tego przekonanie, a stale
wiêksz¹ ciekawoæ dla dlaczego. Jestem mniej krwi-
sty, mniej p³ciowy. Mo¿e dlatego. A mo¿e dlatego, ¿e
od wojny widzê niepe³nie, nie w trzech wymiarach
(z zaciekawieniem wyledzi³em, ¿e dwu z ulubionych
mych pisarzy, Hemingway i Harrisson, podobnie nie
widzieli na to samo lewe oko), ¿eby zacytowaæ
wierszyk Paula Celana:
Bruzda w oku:
by zachowaæ
znak
znoszony poprzez ciemnoci.
Urodzi³em siê z wadami fizycznymi, które kaza³y mi póno
poznaæ umiejêtnoæ dzielenia siê seksualnego, poznawaæ
póno, choæ bardzo bi³o mi serce, a najg³êbsz¹ mi³oæ swe-
go ¿ycia prze¿y³em, gdy mia³em piêtnacie lat. Natura nie
rozwietla natury, i wielkim zdumieniem, wielkim prze-
strachem napawa mnie seksualnoæ Hitlera, Stalina czy
mojego Papie¿a. Ich uniwersalne Etosy, nosz¹ce w we-
wnêtrznym swym, najciemniejszym wymiarze, lustro ob-
cowania z Thanatosem, mierciononym Erosem Z³a.
Czy to jest tekst wolnomylicielski? Chyba tak. Jest

gwoli wolnomylenia, wolnego mylenia, w wolnoci
przegrodzonej wci¹¿ jednym i tym samym zakazem: nie
rób drugiemu, co tobie nie mi³o. Napiêtrzaj¹ siê ju¿, na
ciemniej¹cym polskim horyzoncie, kolejne zwa³y durac-
Epifania 207
twa. Nacjonalistyczne opryszki pisz¹ na nas kolejne

Protoko³y mêdrców Syjonu, bo jestemy obcego wy-
znania, jakkolwiek by by³o legalne, obywatelskie, rów-
nouprawnione. Czeka nas znów uciekanie do tajnoci,
tajnopisu, prywaty. Posuwanie siê pod mask¹, by zacho-
waæ klejnot swobodnego mylenia, i bezinteresownie
rozszyfrowywaæ wiat. W tym te¿ mo¿e byæ duma, py-
cha czy godnoæ. Mój ojciec rzadko, mo¿e nigdy, nie
ujawni³ co, i czy, myli naprawdê. A przecie¿ sta³ siê,
czyli by³, w gruncie rzeczy, bardzo polskim panem:
gruntem jest tu ugruntowanie. D³ugie, g³êbinnie siêgaj¹-
ce macki sp³ywaj¹ ze ³ba meduzy, i korzeniuj¹ nas
w p³ynnoci, jelimy siê o nie nie poparzyli. Choæ nie-
które z nich s¹ truj¹ce, Polska dla mnie nie jest organi-
zmem truj¹cym, Polska nie jest izmem jadowitym. Wie-
rzê, ¿e Eros polski jest s³oneczny, deszczowy, niegowy,
krótkob³otny. Ta dobra pañskoæ ojca wykszta³ci³a siê
w rodzinie: by³ delikatnym Europejczykiem z nagminnej
tradycji. Widzia³em, jak w samotniczej pracy, w niemym
dialogu sam ze sob¹, w zamyleniach, spacerach, odda-
leniu b³êkitnego wzroku, odbudowywa³ siebie m³odego
w staroci, odbudowywa³ humanistyczne wysmakowa-
nia, kultywowa³ z trudem i cierpliwoci¹ swoj¹ odzyska-
n¹ Dobroæ. Nie komunikowa³ ani swego zmagania, ani
tajni swojej. Dla mnie najwa¿niejsze siê sta³o, ¿e jego
dusza by³a dla niego wa¿na.
Nie by³ frywolny: ja nim by³em. Jego sumieniem by³o, jak

zachowaæ sobie duszê wobec brutalnoci wiata, moim: jak
j¹ sobie stworzyæ. Frywolnoæ kaprynych wyborów by³a
208 Zau³ek pokory
mi obron¹ przed staniem siê wielorakim, wszystkorakim,

jak i takim samym. Celem by³o zachowanie swej czystoci
w brudnej okolicznoci. Ojciec d³ugo destylowa³ swe ksi¹-
¿eczki, i szuka³ dla nich aprobaty. Ja chcia³em spisaæ wszy-
stkie okruchy wszystkich k¹tów odwiedzonych, by nie
przy³apaæ siê na odwracaniu oczu, sprycie czy fa³szu. Ale
przecie¿ piszê dlatego, ¿e on pisa³, to jest moja tradycja. To
jest owo uprawianie abstrakcyjnej dywersyjnoci sztuki
tradycja mojej rodziny. Mylê z przyjemnoci¹, z poczu-
ciem dumy, o tych pankach wschodnich, osiad³ych w ¿u³a-
wach wielkiej rzeki, mo¿e zajmuj¹cych siê sp³awianiem
drzew z g³êbi puszczy, polszcz¹cych siê, uciekaj¹cych
spod rêki nieznonego magnata podczas pielgrzymki do
Ziemi wiêtej pod Kraków, z Inflant w Koronê, zamie-
szkuj¹cych na niebogatej, ale wolniejszej ziemi, a¿ z tej li-
nii wytrysn¹ wyprysn¹ ¿o³nierze, artyci i myliciele,
intelektualnie sprzyjaj¹cy maluczkim, i z sumienia bêd¹cy
po ich stronie.
To dobra tradycja, mylê. ¯yj¹c w niej, nie odczu³em nigdy

i nigdzie swojej polskiej gorszoci, a dla nikogo czy ni-
czego pogardy. Owszem, czasem ojcow¹ obojêtnoæ, gniew
czy zniecierpliwienie. Polska jest za m³oda, nie za stara,
d³ugo zachowuje dzieciñstwo, i wci¹¿ siê nie oblicza iloci¹
dzie³ sztuki, pa³aców czy kelnerów. Moje zami³owanie dla
Niej nie jest programowe: jest wrodzone, i przebiega przez
dialog z tym drugim we mnie, bardziej ni¿ z formami g³u-
poty, które meduza bêdzie wci¹¿ wyradzaæ. W meduzie
wielkie jest ubóstwo ducha, a s³owo raka cinie siê samo na
usta wobec interesu g³upoty ¿eruj¹cej na jej galarecie. Me-
Epifania 209
duza p³ywa w oceanie ju¿ du¿ym do wiedzenia: orientowa-

nie siê w nim, jak orientowanie siê w swym ¿eglowaniu, mo-
¿e byæ pasjonuj¹c¹ prac¹. W owym, wierzê, ¿e wszystko za-
tacza ko³a, wszystko ze wszystkim siê ³¹czy i zaplata. Tote¿
powody moich ksi¹¿ek s¹ rozmylnie równie aleatoryczne,
co powody filmów: próbki wiata wiêcej t³umacz¹, ni¿
przyssanie do izmu: Iwan Grony i ksieniec wielorybi ten
od Jonasza w jednym opowiadaniu, albo cztery rozdzia³y
powieci (Ogród mi³osny), które s¹ czterema nawrotami,
do Zwyciêstwa i Tajfunu Conrada, Gospodyni Do-
stojewskiego, Anny Kareniny To³stoja. Ksi¹¿ki dziej¹ce
siê w Peterburgu i Mantui, Hollywoodzie, Pary¿u, Warsza-
wie okresów przejciowych: tam, gdzie by³em. Nawet opi-
sanie dziejów Henryczka Walezego jako pseudo-opery
Szymanowskiego, do libretta pseudo-Iwaszkiewicza. Fizy-
ka j¹drowa i atlas czêci owadzich. Ucieczki. I zdrady.
Wierz opowiadaniu, wiêc opowiadaj¹cemu. Opowiadacz

czuje, ¿e nie zas³ugujemy na ukrywanie, k³amstwo, mi-
zdrzenie siê, czy przemilczanie nawet. Nie zas³ugujemy
te¿ na donos: raz, ¿e nie ma do kogo, dwa, ¿e nie ma na ko-
go. Tajnopis jest jawnopisem, a my nie jestemy postacia-
mi na tyle pe³nymi, by kusiæ siê na bezmylne uwa¿anie,
¿e sob¹ wype³niamy tê jasnoæ: niepe³nie wype³niamy na-
wet samych siebie. W moich ksi¹¿kach nikt nie jest taki,
a ten kto bêdzie chcia³ siebie rozpoznaæ, rozpozna, ¿e jest
stworem poklejonym z wielu, te¿ ze mnie chyba ¿e jest
ze strony Z³a, zbrodniarzem. Wtedy jest nazwany, jak Ja-
ruzelski. W Litym Borze moim ojcem nie jest Ga³czyñ-
ski, ani Broniewski, ani Czeszko, a ja nie zabi³em syna Bo-
210 Zau³ek pokory
les³awa Piaseckiego, nazwanego po imieniu. Gdy opisa-

³em (W oczach tygrysa) dziesiêæ z ok³adem lat mojej
przeprawy przez Zachód, wymyli³em chorobê kapilozy:
producentka filmowa, która dla g³ównego protagonisty,
przecie¿ przez ja nazwanego, zrobi³a najwiêcej i naj-
mniej rozumia³a, ca³e cia³o ma pokryte gêstym ow³osie-
niem, futrem lni¹cym niby norki, a¿ do wnêtrza ust. Aby
to zobaczyæ, protagonista opisuje, ¿e sta³ siê jej kochan-
kiem: jakby o kapilozie wiedzia³ inaczej? Tajnopis le¿y
obok jawnopisu: gdy oba wiat³a, prawdy i fabu³y (ciem-
ne wiat³o) siê mieszaj¹, powstaje raport z rzeczywistoci,
gdzie zlewa siê, co tajemne, mroczne, z tym co jasne,
myl¹ce, w celu i dla nagrody Epifanii.
Pojawia siê ona w porodku drogi, w miejscu zrównania.

Jej pocz¹tek i jej koniec s¹ nie do opisania, sfilmowania,
umuzykowania czy przelania na p³ótno: przelewa siê tyl-
ko formy dostêpne nam (dostêpuj¹ce nas) z zewnêtrzno-
ci. Z narodzin i ze mierci, do których i z których nikt nie
ma powrotu. Wiêc jest przebieg. Moje ostatnie ksi¹¿ki, je-
li s¹ smutne, to nie w obliczu owej fatalnoci. Przebieg
bywa smutny. Jakoæ pokaleczy³a siê o pod³oæ, brak,
nudnoæ czy zdradê. ¯al mi tego, ten smutek odganiam
jak mogê, czujê koniecznoæ przeproszenia tych nielicz-
nych, co czytaj¹. Proszê mi wierzyæ, celem nie jest zmar-
twienie, ale jego odwrotnoæ, weso³oæ wiedzy pogodnej.
Nie po³kniêcie Dobra przez Z³o, tylko dobijanie siê we
wszystkim o jego oblicze. W tym sensie, w tym wewnê-
trznym poczuciu, jestem ca³kowicie i bez reszty wierz¹-
cym. Skoro jednak oba bieguny mojego ¿ycia, narodziny
Epifania 211
i mieræ, rozumiem jako bezpowrotne, nieprzekraczalne

wstecz, ich tajemnica pozostanie dla mnie, który przebie-
gam, kluczem do sposobu mylenia. Nie troszczê siê o re-
ligie, które udaj¹, ¿e wierz¹cy mo¿e oba bieguny przekro-
czyæ. Religie s¹ jeno spekulacj¹ doæ podle handluj¹c¹
wiat³em epifanii w cz³owieku, czyli frymarcz¹. S¹ tylko
przemys³em mierci i narodzin, za nieswoje ci¹gaj¹ce
gruby haracz.
Chcê tu u¿yæ pojêæ przeciwstawnych: skromnoci, czy

pokory, wobec siebie, bo jestem pyszny i arogancki,
przyzwoitoci wobec spraw izmów, bo ani sztuka, ani
przyroda pojêcia tego nie znaj¹. Co ³¹czy siê nieszczê-
nie, niekiedy plugawo, z kompleksem, którego nie
mam, kompleksem domagaj¹cym siê nieustannej nas
Polaków afirmacji. Nawet u siebie w domu, na niemiec-
kim zachlapanym krwi¹ ¿wirowisku. Otó¿ ni¿szoæ pol-
ska jest mi nieznana. By³a nieznana mojemu ojcu, który
tylko raz, ale te¿ dla odzyskanej Polski, chcia³ co zaa-
firmowaæ. Ja tego nie muszê, czy raczej: nie potrafiê.
Dochodz¹c do tajemnicy koñca, odwo³ujê siê do taje-
mnicy pocz¹tku: dedykujê tê ksi¹¿kê mojej siostrze,
która umar³a z udrêczenia, k³amstwa, maleñkoci, opu-
szczenia, w tym lodowatym szpitalu lwowskim, zawiniê-
ta w tê nastêpn¹ gazetê, z bezradnoci¹ Dzieci wobec
Doros³oci, i Dobra wobec Z³a. Id¹c na skróty przez
Rzym z zakupionym zeszytem, musia³em siê cofn¹æ,
i znaleæ inn¹ drogê, bo Vicolo di Umilità, Zau³ek Poko-
ry, okaza³ siê uliczk¹ bez wyjcia, lep¹, czyli impasem.
1998
1
Uk¹szenie................................................................. 5
2
wiêty Andrzej Krzaczasty...................................... 33
3
Dzienniczek zdrajcy................................................. 59
4
Ryba, co je owoce .................................................... 85
5
Têgoryjec.................................................................. 111
6
wiêty Andrzej sztuczny.......................................... 137
7
£eb meduzy ............................................................. 163
8
Epifania.................................................................... 189

Å Uå Awski Andrzej - ZauÅ Ek Pokory

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Å Uå Awski Andrzej - ZauÅ Ek Pokory

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Aby rozpocząć lekturę,

kliknij na taki przycisk ,

Jeśli chcesz połączyć się z Portem Wydawniczym

wiat wydawa³ siê znów nowy

Mojej siostrze Marcie

© Copyright by Andrzej ¯u³awski, Warszawa 2000

Wydawnictwo Ksi¹¿kowe Twój STYL

Przerabianie. Przynale¿ymy do ¿ydowskiej sekty religij-

mieræ mojego ojca by³a raptowna, choæ przygotowana

sza matka nie znosi³a. Nasza matka nakaza³a siê spaliæ,

Ksi¹dz, do którego parafii ojciec nominalnie nale¿a³, bo

da³a, jak to ojciec godzinami le¿a³ na wysokiej ga³êzi

Ani ojciec, ani matka nie byli katolikami, tak mylê.

Nie wiem, nie bêdziemy wiedzieæ. Ci, co wracaj¹ ze

nistyczny sekretarz Polski, materialista i ciemniak, jak

Wiêc o mierci. W absurd mierci uwierzy³em  skoczy³

I choæ filozofia i poezja wydaj¹ siê byæ g³ównie o mier-

przez najbardziej b³ahe swe cechy? Matka g³êbinnie by-

Co nosi nazwê Uk¹szenia. To znaczy, tak nazwa³ przej-

nad nim (a co, gdy siê zachmurzy³o?) upraszcza egzy-

Owszem, dali siê pok¹saæ. Nie ma racji Herling-Grudziñ-

Dlaczego to piszê? Dlaczego to robili? Dlaczego wyci¹-

ustrojem by³ najbardziej kryminalnym. Oczywicie, zaraz

Uk¹szenie, rozdwojenie, zak³amanie, odwrotnoæ. Teo-

w bydlêcym wagonie poci¹gu wioz¹cego go na Sybir;

Uk¹szenie jest rozdwojeniem. Nie to chcia³em powie-

fekalnym myleniu: szacunku nie mia³ ¿adnego dla cz³o-

Fekalia. Sowiecki system podobnie taki by³: fekalny. £a-

¯adn¹. Ostatnim faktem wojskowym w Polsce by³ Jaru-

cenia, kolektywn¹ histeriê? Czarne okulary Jaruzelskie-

Byli m³odzi, bardzo. Nawet piêknoduchy do komunizmu

To samo czujemy wobec Napoleona Bonaparte. I do

No wiêc Bonaparte, bonapartyzm, Legia. Nam poka¿e

stwo polskie na zbrodniczy dwór francuski po ³acinie ¿¹-

A bezwstydne wyprawy magnatów naszych, wielkopan-

¿ona Sobieskiego, Marysieñka, marzy³a, by Janeczek

Tak, rozdwojeni. Polska wolnoæ le¿a³a na niewolnej du-

jeszcze rozdwajamy siê w sobie. Myl¹c o ziemistej twa-

W ciemnociach wiat³o. To nie nas zaharapczy³y trzy

Rozdwojenie na szko³ê historiografów krakowskich,

bohaterski katolicyzm, mi³oæ rycersk¹ dla kobiet i Oj-

I diament. To nieprosta rozprawa, jak siê oni, zdolni pi-

A potem, gdy siê odmieni³o  w Polsce siê odmienia nie-

wydawa³o, ¿e do mierci bêdê ¿y³ w wiecie rozdwojo-

To tak jak u To³stoja nie dowiesz siê, w koñcu s¹¿nis-

Chcesz wiedzieæ, jak by³o po wojnie w Polsce myl¹cej

Jej egzemplarz sta³ na pó³ce biblioteki mojego ojca od

Bo wiedzieli ca³y czas. Tego rozszczepienia s³abej natu-

nie oplujesz. Humus tworzy siê, pulchnieje, rozmna¿aj¹

Bóstwa umieraj¹ jedno za drugim, a wci¹¿ pogañscy bo-

Rozdwojenie w literaturze przebiega zygzakiem, choæ

A ruch, dialektyczny ruch naszej uwagi biegunowo

Czy pope³niali, ci uk¹szeni, zbrodniê, gdy  niby wampi-

ciec by³ z PPS-u), zamêczono w polskim wiêzieniu parê

To wszystko  rozdwojenie i k¹sanie  zawiera siln¹ ko-

Przedtem by³ anio³em. Z Lublina, w mundurze nowej ar-

pospolitej Borejszy i wszed³ z armi¹ do Berlina. Jego

To przewrócenie  do góry nogami  wydawa³o siê nie

go. Pierwsza twarz by³a twarz¹ uk¹szon¹, licem m³ode-

Ojciec umar³, nim o tej drugiej twarzy zaczêto pisaæ. Nie

Ówczesne upad³e anio³y by³y anio³ami, bo upad³y. Le-

Nie afirmowaæ, nie akceptowaæ. Rozumieæ, nie ma zna-

okna, wietrzy³a siê: niedotleniona. Sprawdza³a mózg

wiat wydawa³ siê znów nowy

mieræ mojego ojca by³a raptowna, choæ przygotowana

Ani ojciec, ani matka nie byli katolikami, tak mylê.

Wiêc o mierci. W absurd mierci uwierzy³em skoczy³

I choæ filozofia i poezja wydaj¹ siê byæ g³ównie o mier-

ustrojem by³ najbardziej kryminalnym. Oczywicie, zaraz

Uk¹szenie, rozdwojenie, zak³amanie, odwrotnoæ. Teo-

fekalnym myleniu: szacunku nie mia³ ¿adnego dla cz³o-

No wiêc Bonaparte, bonapartyzm, Legia. Nam poka¿e

Tak, rozdwojeni. Polska wolnoæ le¿a³a na niewolnej du-

jeszcze rozdwajamy siê w sobie. Myl¹c o ziemistej twa-

W ciemnociach wiat³o. To nie nas zaharapczy³y trzy

bohaterski katolicyzm, mi³oæ rycersk¹ dla kobiet i Oj-

A potem, gdy siê odmieni³o w Polsce siê odmienia nie-

wydawa³o, ¿e do mierci bêdê ¿y³ w wiecie rozdwojo-

Chcesz wiedzieæ, jak by³o po wojnie w Polsce myl¹cej

Czy pope³niali, ci uk¹szeni, zbrodniê, gdy niby wampi-

To wszystko rozdwojenie i k¹sanie zawiera siln¹ ko-

pospolitej Borejszy i wszed³ z armi¹ do Berlina. Jego

To przewrócenie do góry nogami wydawa³o siê nie

Wie katolicyzmu polskiego, wie zabobonna, neuraste-

Tote¿ mylê, ¿e model amerykañski wcale nie wyczerpie

czyæ siê jej starszej siostrze, tej kulawej. Na z³oæ jej

Wie, która obradza, p³odzi, zabobonuje, to nihilizm.

Od bardzo m³odego mylê, ¿e poczucie humoru jest

sko i nie wypuci³o. By³ zdolnym lekarzem i alkoholi-

Teraz dziadek, ojciec matki. Okolicznoci mia³ ponoæ

mciæ siê na pojmanych Niemcach (czterdzieci tysiêcy

z imieniem (na czeæ Lenina) Uliana oraz wujem w UB,

My, nasz dwór, maj¹tek M³ynne pod Limanow¹ byli-

go sztabu. Z tym, ¿e pan Roman stawia³ na Rosjê, a Li-

Jest owszem co szatañskiego w gnostycyzmie (przeciw-

Frankici byli wci¹¿ jeszcze rozliczn¹, siln¹ miêdzy

Wróci³ swój do swego, a w³aciwie do swoich. Literatu-

tem swoim Wito³dem, który poganinem nigdy byæ nie

su, jeli nikomu krzywdy nie wyrz¹dzaj¹. Moja rada? Nie