Professional Documents
Culture Documents
Sajcheh, ha’ skanhtxukutal ssat yib’anh q’inal, kaw ay yip yeb’ smay
hune’ tz’ayik ti’ yinh sk’ulal, kaw yilal yoknikoj juh yuh koq’anni jip,
kokawil walil yuhnhe mach chonh ayk’ay yinh naj stx’ojal b’oj ta
mach b’ay chonh mahlani, chjaq’paxoj koyeq’ab’ tet komam Jahaw
yuhnhe mach stx’ojal ch’ek’toj yinh koq’inal b’oj kokonhob’. Kaw
hipkanoj anmah chpitzk’a yinh hune’ tz’ayik ti’ yaja’ chsnahulnhetoj
ta mach lahanoj yekoj b’oj yaq’b’ilxa yet anmahil, kat shuchnitij hej
tzetet mach yetwanoj yuhni yinh yetb’ih.
HEJ B’IHE
L O S S U S TA N T I VO S
PEL
MAX
ELQ’OM
MANSAN
XHILAH
Hej b’ihe ha’ hej tzoti’ ch’oknikoj yuh jalni b’oj johtajnhen sb’ih shunil tzet ay ssat
yib’anh q’inal hak’a hej anmah, hej no’ noq’, hej te’ te’ b’oj hej tzetet.
Chinkuy yik’ti’al ix Malin han, kat hinpajtzen hunq’ahan
q’anb’eb’al ayayoj yalanh ti’ han la.
Yet hune’ tz’ayikalil mach xtit yinh sk’ul ix yinitoj yum, ssuhb’al b’oj
stz’ib’lob’al; yet x’apni ix yul skuyum xyilnitij ix yul yijq’uy ta
hanhk’anhe ch’en texhelexh, hosb’al, tz’ahb’alte’ b’oj sajlak’ab’
ayaytoj; haktu’ xuh smeltzotoj ix yiq’noj yatut.
1. ¿Mak chb’ehik’oj kuyum hun-hun tz’ayik?
KAW B’IHE/PROPIOS:
B’alunh Q’ana’/fundador del pueblo Popti’, Malin/María, Xhuhx/José.
SB’IH EHOB’AL/TOPONIMIAS.
Xeq’aq’/Guatemala, Chinab’ul/Huehuetenango, Xajla’/Jacaltenango.
YUH YETNHEB’ANIL /
POR SU POSESIÓN
Chyaltu’ shuniltik’a hej b’ihe mach chuh jetnhen ti’ ch’oktoj sxol hune’ sb’ey ti’ yuh
haxkami mach chuh janikoj jetoj. Haka’ chixkab’, mach chuh walni hinchixkab’ han.
YUH SWATX’EB’ANIL/
POR SU COMPOSISIÓN
YAMB’IHE/SUSTANTIVO COMPUESTO:
Generalmente se compone de dos raíces (sustantival, verbal y
adjetival); se escriben ligadas cuando las raíces son monosílabas.
Ejemplo:
Is+aq’/papa+bejuco; isaq’/camote.
Im+te’/pecho+árbol; imte’/caoba.
Q’on+ch’en/cerebro+metal; q’onch’en/computadora.
YUH SWATX’EB’ANIL/
POR SU COMPOSISIÓN
Yinh ab’xub’al Popti’ ay hej huntaq’an tzoti’ ti’ yuh ay b’ay chsheltoj
sb’ah tzet chuh yallax ab’xub’al, haka’ yinh yalaxikoj snuq’al b’oj
yoknikoj tzoti’, kaw ay yok yinh stx’otx’al anmah, b’oj konhob’ aykoj
shoyanil. En idioma Popti’ existen los sinónimos por la variación
dialectal como la acentuación y uso de algunas palabras y también
por la ubicación geográfica de los hablantes.
HEJ TZOTI’ LAHAN CHYALILOJ YINH UHWAL/SINÓNIMOS CON VERBOS.
1 B’eq’etxloj, ch’eloj stanhil, mamloj, Chicotear/ azotar
hatelaxoj, maq’laxoj, chyija’
2 Ch’ahch’e’, kajke’ Lidiar / Rivalizar (pleito constante)
3 tob’o’toj, tixha’toj, mala’toj, job’o’toj Regar, líquido de un recipiente
(uhjinh) (verbo intransitivo)
6 Jecha’, janha’, q’aha’ Quebrar (ramas)
7 K’upu’, lot’o’, tomo’ Cortar (con tijera)
8 Maya’, naja’ Regañar
9 Pisoj, tz’onhoj (uhjinh) Sentar (intransitivo)
10 Sikoj, k’umb’uj Cansar / Fatigar
11 Tz’aha’, anhte’ Pintar
13 Lupwuj, hirwoj, purwuj Volar
HEJ TZOTI’ LAHAN CHYALILOJ YINH KOLOM
UHWAL/SINÓNIMOS CON ADVERBIOS.
1 Hilan, sihan Acostado
2 Hokan, xuch Hundido (cañada)
3 Hoyan, setan, petan De forma circular o redonda
4 Tzet stzoteli, aq’e hablador
5 Tx’ihal, telan, niman, mamb’al Mucho / bastante
6 Pet, lemb’il Luego / Rápido
7 Mach b’aq’inh, machxa Nunca, jamás
hunekxa,
HEJ TZOTI’ LAHAN CHYALILOJ YINH YALB’ANIL B’IHE/SINÓNIMOS
CON ADJETIVOS.
1 Aris, kanhyehi, helan Listo/ experto
2 B’iq’ich, sulan, yolotz’, yaxcheleq’ Resbaloso/ liso
3 K’ulch’an, eltich’an, saq’al, aris Atractivo/ bonito
4 Sal, lolo’, nimejtaj Lamido/ creído/ presumido
5 Tz’e’, txihwi’ , oq’txin, oq’nitx Llorón/ delicado
6 Lohan, royan, poyan Flojo (atuendo)
7 Kotxan, tx’uman Torcido
8 Tohol, richan, rinhan, ti’nhan Recto / Directo (expresión o camino)
9 Chew, sik Frío / helado (objeto)
12 Witz, tehan Pendiente
13 Sub’utaj, hab’an Fácil
Kaw aris naj Pel yanhten hej echele, kaw
sub’utajnhe yalni naj.
Hej tzoti’ chskaj sb’ah ha’ hej tzoti’ xulan chutekoj sb’ah yinh hunxa tzoti’.
Son palabras que tienen significados opuestos o contrarios entre sí.
Hej yehwal / Ejemplos:
tz’ulik-nimej Pequeño-grande
saj-q’ej Blanco-negro
chew-kaj Frío-caliente
yib’anh-yalanh arriba-abajo
hajan-pehan abierto-cerrado
aq’b’alil-tz’ayikal noche-día
itzitz-kamon vivo-muerto
kistal-k’ulch’an Feo-bonito
b’aj-b’aq’ich flaco-gordo
Chwayoj hayeb’ojxa tzoti’ chkaj sb’ah wohtaj han. /
Escribo otros antónimos que conozco y que no aparecen
en el ejemplo.