Здравствено-еколошки

аспекти на јонизирачкото
зрачење

Вовед
 Радиоактивност
• Поим
• Радијација/енергија
• Радиоактивен распад
• Време на полураспад
- Физичко време на полураспад (Cs /30 год)
- Биолошко време на полураспад
- Ефективно време

𝑇 𝑓 .𝑇 (𝑏)
Tef=
𝑇 𝑓 +𝑇 𝑏
• Јонизирачкото зрачење се користи во:

-физиката, биологијата, медицината, хемиската индустрија,

технолошките процеси и металургијата

-контрола на процесите на произвотство и автоматизација

-радиоактивно пронаоѓање на археолошки материјали

-во ренген дијагностиката и радиум терапијата

-во произвотството на енергија

 Природа и извори на јонизирачко зрачење

• Јонизирачко зрачење е секое зрачење кое има доволно енергија

да врши јонизација во интеракција со материјата низ која
поминува.

• Наелектризираните честици (алфа,бета, електрони,

позитрони,протони) вршат директна јонизација.

• Ненаелектризираните честици и електромагнетните бранови (у

и х зраците) вршат индиректна јонизација.
• Алфа честиците потекнуваат од јадрото и се составени од два
протони и два неутрони.
-Имаат голема молекулска маса и се карактеристични за тешките
метали.
-Имаат голема јонизирачка способност, но мала продорна моќ.
Затоа се опасни доколку се внесат во организмот.
-Се запираат со тенок лист од хартија.

• Бета честиците се всушност електроните.

-Имаат мала јонизирачка способност, но голема продорна моќ.
-Се сопираат со лист од алуминиум, стакло или пластика.
• Гама зраците се електромагнетни бранови и се емитуваат од
јадрото.
-Имаат слаба јонизирачка моќ, но голема продорност.
-Бариера за нив претставува слој од неколку сантиметри челик
или повеќе од 10 сантиметри бетон.

• Х-зраците се произведуваат во специјални цевки, бетатрони и

специјални акцелератори.
-Се создаваат при премин на електрони од повисоки на пониски
енергетски нивоа.
-Ренген дијагностиката се базира на законите на апсорпцијата на
Х-зраците.
• Природни извори се природно радиоактивните
елементи
-Поголем дел од елементите се стабилни во природата, но дел се
наоѓаат и во нестабилна состојба.
-Под радиоактивност се подразбира способноста на јадрото на
атомот да се дезинтегрира ослободувајќи а и в честички,
неутрони и гама зрачење.

Вештачки извори претставуваат најразличи апарати (ренген,

кобалт бомба, акцалератори) или супстанции (вештачки
радиоизотопи)
Вештачките извори можат да бидат:
-затворени (радиоактивната супстанца е затворена)
-отворени извори (радиоактивната супстанца е на отворено).
 Природни извори
Космичко зрачење • фактори

• 95% од население
Радијација од земја • 0,3-0,6 mSv
• јаглен
• карпи
Radon • Извор на ураниум
• Алфа емитер

Гранит и гипс – значајни количини на радон

 Вештачки извори

Медицински Нуклеарни Радиактивни

апарати електрани акциденти

• Rtg апарати,кобалт • Ураниумова руда • контр. и неконтр.

бомби, акцелератори • Нуклеарен отпад експолозии
• Затворен и отворен • 3,06 mGy/h
тип
 Ураниум 235

Осиромашен
ураниум 60% од
(Depleted природниот
Uranium) ураниум
Воени цели
Кружење на радионуклеидите

Гравитација и
преципитација

Животни Почва

Растенија вода
 Биолошки ефекти од јонизирачко зрачење
• Јонизација
• Слободни радикали
• Детерминистички ефекти
• Стохистички ефекти
• Ризик од канцер
• Проценка на ризик/ * бр. на експонирани и ефективна
еквивалентна доза
• Ризик фактор = 100000 случаи
• Ефектите од дејството зависат од повеќе
фактори:

-видот на зрачењето

-природата на изворот

-дозата што се прима

-големината на површината која се зрачи

-видот на ткивото што се зрачи

-степенот на диференцираност на клетката

 Единици мерки за јонизирачко зрачење
• Активноста на радионуклеидот и дозата на апсорбираната
радијација/бекерел
• Доза/количество на енергија во одр.ткиво
• Апсорбирана доза/кочичерство на енергија која се апсорбира во грам
ткиво
• Релативна биолошка активност (RBE)
- x, γ, β – зрчењето е 1
- Термален неутрон 5
• Моќта се мери во Sv
 Фактор на ризик

• 0,25 •0,15 •0,12 •0,006

Тестиси и Црвена и
Гради бела крвна Црн дроб
овариуми лоза
 men-sivert

Ангажирана колективна
ефективна еквивалентна
доза

Годишни ефективни
дози
 Годишна експозиција за цела популација
• 2,5 mSv
• 87% од природни извори
• 12% од медицински извори
• 1% од други извори
 Максимално дозволени дози
• МДД е секоја поединечна доза која се прима од организмот и
која нема да предизвика значајни соматски или генетски
оштетувања.

-кај професионално изложени лица МДД не смее да биде

поголема од 1 милисиверт неделно.
-Кај непрофесионални лица МДД треба да е околу 0,1
милисиверт неделно.
-Кај население МДД како генетска доза за 30 години не треба да
биде поголема од 50 милисиверти.
 Зависи од:

Видот на Ефективно време на Метаболните својства

радионуклеидот распад на елементот

Количество на
Степен на токсичност
внесен радионуклеид

Растворливост во ткивни течсности

 Ефектите на зрачење
• Во зависност од видот на зрачењето
• Во зависност од својствата на клетките и ткивата
- Млади и недефиренцирани клетки
- Неоплазми
- радиосензитивни ткива: клетките на хематопоезата,
епителот, ендотелот, герминативното ткиво
- Радиорезистентни: мускули, коски, сврзно ткиво, бубрези,
панкреасот, ЦНС
• Во зависност од дозата и интензитетот на зрачењето
 Акутна радијациска болест
• последица на зрачење на целото тело со големи дози и за
кратко време
• можност за преживување и оздравување (1-10 греја )
- во прва фаза: малаксаност, гадење, повраќање и пролив
- втора фаза (латентна фаза): клинички симптоми се повлекуваат,
при што во организмот доаѓа до биохемиски и
патофизиолошки пореметувања
- трета фаза: е клиничка манифестација на патофизиолошките
оштетувања со појава на хеморагични и гастроинтестинални
симптоми пропратени со инфекција ( Во потешки случаи се
јавува едем на мозокот и смрт)
- четврта фаза (фаза на оздравување): трае неколку месеци, а
лечењето е симптоматско, запираат крварењата, се смируваат
инфекциите, се повлекува леукопенијата, тромбоцитопенијата
и анемијата
 Хронични радиациони оштетувања

• професионални заболувања
• Подолг временски интервал
• Промени на хематопоетскиот систем
• Промени на кожата
• Оштетување на гонадите и плодот
• Генетски ефекти
• Стр. 218 и стр. 219

• Помалку од 1000mSv

• Без забележливи симптоми

• леукоцитопенија
• 2000mSv

• Неспецифични симптоми (гадење, повраќање)

• Пад на лимфоцити и тромбоцити
• 3000mSv

• Радијациона болест
• Неспецифични симптоми
• Крв во фецес
• Инфекции
• Дехидратација
• Губење на коса
• Добро закрепнуваат
• 4000-6000mSv

• Оштетување на слузокожата на гастроинтестиналниот тракт или

коскена срцевина
• Смртен исход
• Отежната апсорпција
• Трансфузија со крв и трансплантација на коскена срцевина
• 6000mSv

• Смртен исход
• 10000 mSv
• ЦНС
 ИНТЕРАКЦИЈА НА ЈОНИЗИРАЧКОТО
ЗРАЧЕЊЕ СО ЖИВАТА МАТЕРИЈА

• биохемиско оштетување на функцијата и структурата на клетките

• примарни ефекти
- прва фаза: апсорпција на енергијата, екситација и јонизација
- втора фаза: физичко - хемиски процеси при која се создааат слободни
радикали (водороден пероксид) кои се мошне реактивни
- Време од неколку секунди
• Секундарни ефекти
- трета фаза: хемиски и биохемиски реакции кои се резултат
на дејството на слободните радикали (патофизиолошки
оштетувања)
- четврта фаза: анатомски лезии (неколку секунди до неколку
години)
• Директна теорија на мета
- Зависи од видот на клетките (ДНК и РНК)
• Индиректна теорија на слободни радикали
- биохемиски трансформации на клетката
- бројот на зафатените молекули е далеку поголем
 Проценка на ризик
• Зголемување на • Сериозно
радијацијата зголемување на
радијација

0,001m 0,01mS
Sv v

0,1
1mSv
msV
• Предупредување за • Вонредна
ризик по здравјето состојба
 Мерки за превенција во Чернобил

• Припрема
• Приоритет за евакуација
• Приоритет/Деца
 Заштита од јонизирачко зрачење

Постојат неколку видови на мерки за заштита од зрачење:

• технички мерки за заштита

• медицински мерки за заштита

• Воспитни мерки за заштита

• Заштита при работа со затворени извори на зрачење.
-Најважна заштита од зрачење е зголемување на растојанието
меѓу изворот и организмот, скратување на времето на
експозиција и поставување на заштитни бариери-екрани.

• Заштита при работа со отворени извори на зрачење.

-Покрај заштитни материјали неопходно е користење на лична
заштита и хигиена, деконтаминација на околината и апаратите,
како и вршење на редовна медицинска контрола.
 Деконтаминација на животната средина со
јонизирачко зрачење

• Природната радиоактивност која потекнува од космичкото зрачење и природните

радиоизотопи е зголемена поради постоење на вештачка радиоактивност.
Медицинското озрачување
• Во денешно време постојано се превземаат мерки за деконтаминација на водата,
храната, земјата и подот и се води сметка за правилно отстранување на
радиоактивните отпадоци.
 ПРИРОДА НА РАДИЈАЦИЈАТА И
ЕЛЕКТРОМАГНЕТНОТО ЗРАЧЕЊЕ

• Атом/протони и неутрони/електрони-орбити
• Масен и реден број на елементот
• ексцитирана состојба (возбудена)-позитивен јон
• стабилна состојба со отпуштање на вишокот на енергија во вид на
електромагнетно зрачење
• периферните орбити се емитува зрачење со мала енергија и голема бранова
должина (инфрацрвeна, видлива, ултравиолетова).а доколку тоа се одвива
на внатрешните орбити се ослободува зрачење со голема енергија и мала
бранова должина (Х зраци)
 НЕЈОНИЗИРАЧКО ЗРАЧЕЊЕ

• Електромагнетно зрачење
радари, микробранови печки и медицински апарати за физикална
терапија

- термичко
-биолошко (микробранов синдром како професионално заболување)