PSYCHOSPOŁECZNE ASPEKTY NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI 19.12.

2021

Literatura obowiązkowa: Kowalik, S. (2018). Stosowana psychologia rehabilitacji. Warszawa,

Wydawnictwo Naukowe Scholar (pani poda dwa rozdziały)
test 15 zadań (zamknięte)

Osoba z niepełnosprawnością – osoba, której naturalny i spontaniczny przebieg rozwoju został

zaburzony w jakimś okresie życia

Rehabilitacja – proces wspierający naturalny i spontaniczny rozwój jednostki niepełnosprawnej

STATYSTYKI (GUS, 2018)

10-15% osób z niepełnosprawnością
Ponad 5 mln osób z niepełnosprawnością żyje w Polsce

Trudności definicyjne – niepełnosprawność jako zjawisko wieloaspektowe

Stan niepełnosprawności charakteryzuje osoby pod względem:
- ekonomicznym
- medycznym
- prawnym (orzeczenie o stopniu niepełnosprawności (stopień lekki/umiarkowany/znaczny)
zasiłki, ulgi)
- zawodowym (orzeczenie o zdolności do pracowania w tych samych warunkach, bądź
zmienionych)
- psychologicznym
- socjologicznym
- własnej percepcji swojej osoby

Niepełnosprawność (ang. Disability) – zjawisko wielowymiarowe

Jest to suma następstw:
- pierwotnych (np. wad wrodzonych, chorób, zaburzeń, urazów)
- wtórnych (ograniczeń w rozwoju na skutek niekorzystnych warunków m.in. społecznych,
materialnych, kulturowych)

Zmiany w rozumieniu niepełnosprawności w dokumentach WHO

Koncentracja na medycznym wymiarze niepełnosprawności:
„osoba niepełnosprawna to człowiek, który nie może samodzielnie, całkowicie lub częściowo
zapewnić sobie możliwości normalnego życia wskutek wrodzonego …

Połączenie modelu medycznego i społecznego:

- niepełnosprawność to wielowymiarowe zjawisko wynikające z wzajemnych oddziaływań między
człowiekiem z dysfunkcją organizmu a jego otoczeniem fizycznym i społecznym (WHO, 2010)

Międzynarodowa Klasyfikacja Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia (ICF)

Trzy poziomy nieprawidłowości związanej z funkcjonowaniem organizmu:

1) Uszkodzenie – wszelka utrata lub wada (nieprawidłowość) struktury anatomicznej narządów
i/lub ich funkcji fizjologicznej czy psychicznej
2) Niepełnosprawność – wszelkie ograniczenia lub brak – wynikający z uszkodzenia zdolności
wykonywania jakiejś czynności w sposób lub zakresie uważanym za normalny dla istoty ludzkiej
3) Upośledzenie – niekorzystna (gorsza) sytuacja danej osoby, będąca wynikiem uszkodzenia lub
niepełnosprawności, polegająca na utrudnieniu, ograniczeniu lub uniemożliwieniu wypełniania
ról, które uważa się za normalne, biorąc pod uwagę jej wiek, płeć, czynniki kulturowe i społeczne
 Trzy grupy definicji niepełnosprawności

1) definicje ogólne
- osoba niepełnosprawną jest ta, u której występuje obniżenie w stosunku do norm stanu
sprawności organizmu, powodujące pewne ograniczenia i utrudnienia w wypełnianiu ról
społecznych

- niepełnosprawne osoby to te, których stan fizyczny, psychiczny lub umysłowy trwale lub
okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia wypełnianie ról społecznych, a w szczególności
zdolności do wykonywania pracy zawodowej

Osoba z niepełnosprawnością ma znaczne trudności w wykonywaniu podstawowych czynności życia

codziennego w zakresie: osobistej higieny i odżywiania, poruszania się, zdobycia zawodu i uzyskania
środków na utrzymanie się, nawiązywania trwałych więzi międzyludzkich i zdolności uczenia się oraz
rekreacji i wypoczynku
Definicje formułowane dla poszczególnych celów:
- Człowiek z niepełnosprawnością – osoba, która ma podobne potrzeby, marzenia, plany, wyzwania
życiowe i rozwojowe jak inni, ale różne, często mniejsze, możliwości ich realizacji

Indywidualne rozumienie swojego stanu niepełnosprawności:

- Np. „Niepełnosprawny to dla mnie ktoś, kto nie może sam poruszać się, nie może sam nic załatwić,
musi mieć przy sobie kogoś sprawnego (…) Ja nie czuję się niepełnosprawna, ale inni ludzie chyba tak
myślą… (…) to się mnie boją, że mogę to lub tamto zrobić. Że nie wiadomo, na co choruję. Ludzie się
nas boją. Nie wiadomo, czy mam jakąś padaczkę czy mogę na kogoś naskoczyć … Zacząć bić albo
gryźć …” (Emilia, lat 19, lekka niepełnosprawność intelektualna)

RODZAJE
1) ze względu na etiologię:
- przyczyny wrodzone (genetyczne, wady powstałe w okresie ciąży)
- przyczyny nabyte (okołoporodowe lub występujące po urodzeniu)

2) ze względu na czas trwania:

- okresowa (krótko lub długotrwała)
- trwała
(Podział: niesprawność od urodzenia, niesprawność na skutek wypadku losowego lub choroby
niesprawności spowodowana starzeniem się)

3) ze względu na postępujący charakter:

- ustabilizowana
- progresywna

4) ze względu na rodzaj uszkodzenia struktury lub funkcji organizmu:

- sensoryczna (obniżenie sprawności narządów zmysłu, głównie wzroku lub słuchu)
- fizyczna (obniżenie sprawności narządu ruchu i narządów wewnętrznych)
- psychiczna (obniżenie sprawności czynności umysłowych i zaburzeniami psychicznymi)

STOPNIE NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI
- do znacznego stopnia niepełnosprawności, zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizmu w
sposób uniemożliwiający podjęcie zatrudnienia lub zdolną do wykonywania zatrudnienia głównie w
zakładzie pracy chronionej albo w zakładzie aktywizacji zawodowej, lecz wymagającą – w celu
pełnienia ról społecznych – stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze
znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji.

- do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę o naruszonej sprawności

organizmu, zdolną do wykonywania zatrudnienia na stanowisku pracy przystosowanym odpowiednio
do potrzeb i możliwości wynikających z niepełnosprawności, wymagających – w celu pełnienia ról
społecznych – częściowej lub okresowej pomocy innej osoby w związku z ograniczoną możliwością
samodzielnej egzystencji

- lekki to stopień niepełnosprawności oznacza naruszoną sprawność organizmu u osoby zdolnej do

wykonywania zatrudnienia i niewymagającej pomocy innej osoby w celu pełnienia ról społecznych

Modele niepełnosprawności
- Medyczny (biomedyczny; indywidualny) model
a) niepełnosprawność to problem osoby;
b) koncentracja na biologiczno-medycznym aspekcie niepełnosprawności

Przystosowanie osoby do życia z niepełnosprawnością - to uznanie, że jest ona odpowiednio

zrehabilitowana fizycznie i psychicznie, w znaczeniu odpowiedniego przygotowania do
funkcjonowania w społeczeństwie, zgodnie z obowiązującymi w nim standardami i wzorcami

- Społeczny model niepełnosprawności

a) niepełnosprawność – to kwestia społeczna
b) koncentracja na warunkach życia osoby, ich modyfikacji

Przystosowanie wyraża się w gotowości osoby do korzystania z pełni praw człowieka oraz
optymalnego uczestnictwa we wszelkich przejawach życia społecznego. Dążenia osoby z
niepełnosprawnością pozostają w harmonii z możliwościami ich zaspokojenia stworzonymi przez
społeczeństwo.

- Model bio-psycho-społeczny
a) niepełnosprawność to rezultat dynamicznej relacji między czynnikami biologicznymi,
indywidualnymi i środowiskowymi
b) koncentracja na człowieku i jego otoczeniu

Efekt przystosowania określany jest na podstawie stopnia i zakresu zaangażowania osoby w

wykonywanie zadań i czynności jej przysługujących oraz uczestnictwa w różnorodnych sytuacjach
życiowych i rolach społecznych, możliwych do zrealizowania w ramach danego środowiska
Główne założenia modelu:
1) człowiek to istota biologiczna (poziom biologiczny istnienia)
2) człowiek jest osobą, jednostką działającą i wypełniającą określone czynności i zadania życiowe
(poziom osobowy)
3) człowiek to także członek określonej grupy społecznej, do której przynależy i w której życiu
uczestniczy (poziom społeczny)

4 kategorie, które charakteryzują sytuację osoby z niepełnosprawnością:

I – struktury ciała
II – funkcje ciała
III – aktywność i uczestnictwo
IV – czynniki kontekstowe
- Społeczno-ekologiczny model (NI)

Elementy, które wyznaczają funkcjonowanie jednostki:

1) Zdolności intelektualne
2) Zachowanie przystosowawcze
3) Uczestnictwo, interakcje i role społeczne
4) Stan zdrowia fizycznego i psychicznego
5) Kontekst (środowisko społeczne, kultura)
Wsparcie udzielane osobie

- Model antropologiczno-personalistyczny
(podejście humanistyczne i ontologiczne rozumienie człowieka)
a) każdy człowiek jest osobą; istota struktury bytu człowieka jest u każdego taka sama
b) niepełnosprawność – jedna z cech człowieka niezakłócająca najgłębszego wymiaru bycia osobą
c) osobę ludzką charakteryzuje godność i przygodność
d) osoba ludzka jest wartością samą w sobie, ma swoją godność, wolną wolę i duchowość (postulaty
humanistyczne; podmiotowe podejście do osoby)
e) osoba ludzka ma powinność bycia aktywnym w dążeniu do rozwijania swych potencjalności
rozwojowych, a także przezwyciężenia doznanych niepowodzeń rozwojowych (przy należnej jej
pomocy ze strony innych)

Przystosowanie do życia niepełnosprawnością to z jednej strony zrozumienie, zaakceptowanie i

przystosowanie się do życia z nasiloną przygodnością a z drugiej, mimo wszystko – dążenie do
spełnienia się jako osoby. Czyli wyraża się ono w dążeniach osoby do samostanowienia, spełnienia
się, rzeczywistego realizowania celów harmonizujących z posiadanymi uzdolnieniami i możliwościami.

Jaka jest osoba z niepełnosprawnością?

- Każdy człowiek jest ona bezcennym darem, jest największą i bezwzględną wartością
- Jako osobie ludzkiej przysługuje jej bezwarunkowa godność i szacunek
- Jedyną zaś właściwą w stosunku do niej relacją jest relacja szacunku i miłości

Wokół istnienia osoby z niepełnosprawnością egzystencja ludzka ma charakter wielowymiarowy:

- struktura biologiczna
- poziom organizacji funkcji psychicznych
- metawzór funkcjonowania, czyli osobowości
- „ja” („obraz ja”)
- strefa noetyczna

Godność osoby z niepełnosprawnością – ważność jej poszanowania

Godność człowieka jest wartością daną, nieodłączną od ludzkiej istoty i niezależną od jakiejkolwiek
cechy, która może się zmieniać i posiadać różne stopnie.
Godność „nie jest wartością relatywną, osoba nie posiada mniej czy więcej godności w stosunku do
innych ludzi. Fundamentalna wartość godności ludzkiej jest absolutna. Jest ona całkowita i
nieutracalna.

Rodzaje godności:
a) godność osobowa – niezależna od świadomości, intelektu, przeżyć, uczynków i zasług jednostki
b) godność osobista – wynika z posiadanych zasług i z uznania społecznego
c) godność osobowościowa – stanowi zintegrowaną całość, dynamiczną strukturę opartą na stosunku
człowieka jednostkowego do samego siebie. Składa się na nią poczucie własnej wartości, głęboka
ocena „ja”, co z kolei rzutuje na przeżycia, działania i postawy konkretnej osoby.
Poczucie własnej godności
- Podstawą poczucia własnej godności są: „szacunek dla samego siebie, zaufanie do siebie i
akceptacja siebie”

Adaptacja – przystosowanie – akceptacja

Adaptacja – dynamiczny proces składający się z różnych sposobów reagowania osoby na powstałe
uszkodzenie ciała i funkcji

- zmienność
- subiektywizm
- wielowymiarowość

„Psychospołeczna adaptacja – proces o zróżnicowanym, trudnym do określania i przewidzenia

kierunku, prowadzący do osiągnięcia niełatwego do zdefiniowania wyniku.

Adaptacja – cel procesu

Dwojaki cel procesu:
- minimalizowanie skutków dysfunkcjonalności ciała
- odnajdywanie nowych perspektyw życiowych

Adaptacja – kontinuum procesu

biegun nieadaptacyjny --- biegun adaptacyjny

Przystosowanie
Przystosowanie – końcowy etap procesu adaptacji

Charakteryzowany w oparciu o wymiary:

- reakcje pożądane/ niepożądane
- stopień zgodności między cechami osoby i otoczenia
- poziom integracji między cechami obrazu siebie nabytek niepełnosprawności

a) Uzyskanie względnej równowagi między potrzebami i oczekiwaniami osoby a wymogami otoczenia

b) Uświadomienie sobie przez osobę posiadania mocnych stron funkcjonowania i możliwości
rozwojowych mimo nabytych, trwałych ograniczeń, realna ocena posiadanych zdolności i nabytych
ograniczeń
c) Aktywne uczestnictwo w życiu zawodowym, społecznym, rodzinnym
d) Pozytywne ustosunkowanie się do życia
e) Przystosowanie – nie ma statycznej natury

Akceptacja
Akceptacja niepełnosprawności – podstawowy warunek psychicznego przystosowania
- warunki umożliwiające doświadczenie akceptacji
- akceptacja nie oznacza bierności

Modele przystosowania do życia z niepełnosprawnością

I – modele stadialno-sekwencyjne

Model adaptacji poznawczej S. Taylor

1) poszukiwanie znaczenia
2) uzyskiwanie poczucia panowania nad zdarzeniami/ choroba
3) wysiłki ukierunkowane na utrzymywanie pozytywnego obrazu własnej choroby
Model reakcji emocjonalnej na nieuleczalną chorobę E. Kubler-Ross
1) zaprzeczenie
2) gniew
3) „targowanie się”
4) smutek i depresja
5) pogodzenie się z losem

Modele przystosowania do życia z niepełnosprawnością

II – modele wahadłowe

Model cykli przybliżeń i unikań problemów Shontza i Finka

Cykliczne:
- przybliżania do problemów (przeszkód)
- unikanie sytuacji problemowych
Problemy: negatywne i pozytywne

Modele przystosowania do życia z niepełnosprawnością

III – modele interakcyjne

Model psychospołecznej adaptacji do niepełnosprawności i choroby przewlekłej

JAKOŚĆ ŻYCIA:
- dziedzina intrapersonalna
- dziedzina interpersonalna
- dziedzina ekstrapersonalna

PSYCHOSPOŁECZNE ASPEKTY NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI 29.01.2022

EGZAMIN 15 MINUT 10 PYTAŃ TESTOWYCH
Niepełnosprawność intelektualna - epidemiologia
Egipski Papirus Eberta – Teby; ok. 1552r. p.n.e.
Częsta przyczyna niepełnosprawności
>> 1-3%
0,1 – 15,6% (M=1,3%)
<1% - kraje wysoko rozwinięte
kraje bogate: 2,4/1000 – 4,9/1000
kraje rozwijające się: 12,4/1000 – 24,3/ 1000

Niepełnosprawność intelektualna to wielowymiarowy stan ludzkiej egzystencji

Osoba z niepełnosprawnością intelektualną to „pełna” osoba

OSOBA z Strefa biologiczna

niepełnosprawnością < Strefa psychologiczna
intelektualną < Sfera noetyczna

Niepełnosprawność intelektualna podejście psychometryczne; definicje operacyjne

- ICD-11; DSM-V (zaburzenia neurorozwojowe); AAIDD
- 3 kryteria diagnostyczne (procesy poznawcze, umiejętności społeczne i praktyczne)

„stan niepełnosprawności intelektualnej jako charakteryzujący się […] istotnymi ograniczeniami w

funkcjonowaniu intelektualnym oraz w zachowaniu przystosowawczym, które wyraża się w
poznawczych, społecznych i praktycznych umiejętnościach. Powstaje on do 18. roku życia”

CHOROBA (NIE) STAN FUNKCJONOWANIA OSOBY (TAK)

Niepełnosprawność intelektualna wg ICD-11

(„Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania”; F 70 – F 79)

„Upośledzenie umysłowe jest stanem zahamowania lub niepełnego rozwoju umysłu, które
charakteryzuje się zwłaszcza uszkodzeniem umiejętności ujawniających się w okresie rozwoju i
składających się na ogólny poziom inteligencji”

Tendencje proponowanych zmian w klasyfikacji ICD-11

(szersza grupa „zaburzeń neurorozwojowych”; Zaburzenia rozwoju intelektualnego

Zaburzenia neurorozwojowe wg DSM-V

- niepełnosprawności intelektualne (niepełnosprawność intelektualna – zaburzenie rozwoju
intelektualnego; całościowe opóźnienie neurorozwojowe, nieokreślona niepełnosprawność
intelektualna)
- zaburzenia komunikacyjne,
- zaburzenia ze spektrum autyzmu,
- zaburzenia deficytu uwagi/hiperaktywność,
- specyficzne zaburzenia uczenia się,
- zaburzenia motoryczne.

Charakterystyczne cechy:
- mają swój początek w okresie rozwojowym;
- objawy te powodują zaburzenie funkcjonowaniu w wielu strefach: społecznej, poznawczej,
emocjonalnej, osobowości;
- poszczególne zaburzenia różnią się zakresem;
- poszczególne zaburzenia neurorozwojowe mają tendencje do współwystępowania.

„Niepełnosprawność intelektualna (zaburzenie rozwoju intelektualnego) jest zaburzeniem

rozpoczynającym się w okresie rozwoju i obejmuje deficyty zarówno w zakresie funkcjonowania
intelektualnego, jak adaptacyjnego w obszarach dotyczących rozumienia pojęć, funkcjonowania
społecznego oraz dziedzinach praktycznych.”

Kryteria diagnostyczne NI wg DSM-V

Obecność deficytów w funkcjonowaniu intelektualnym, takich jak wnioskowanie, rozwiązywanie
problemów, planowanie, myślenie, abstrakcyjne, ocenianie, uczenie się oraz uczenie się na
podstawie doświadczenia, musi zostać potwierdzona zarówno przez ocenę kliniczną jak i
dostosowany do pacjenta standaryzowany jest inteligencji;

- Występowanie deficytów w przystosowywaniu się, powodujących niepowodzenia w realizacji

standardów rozwojowych i społeczno-kulturowych, co uniemożliwia zachowanie niezależności i
odpowiedzialności. Bez odpowiedniego wsparcia deficyty przystosowawcze, ograniczają
funkcjonowanie w jednej lub wielu spośród codziennych czynności, takich jak: porozumienie się,
uczestniczenie w życiu społecznym, samodzielne życie w różnorodnych środowiskach, takich jak dom,
szkoła, praca lub grupa społeczna;

- Początek deficytów intelektualnych i przystosowawczych w okresie rozwojowym

Stopnie NI (poziomy ciężkości NI wg DSM-V)
lekki (317),
umiarkowany (318.0),
znaczny (318.1),
głęboki (318.2)

Wyróżnione głównie na podstawie poziomu funkcjonowania adaptacyjnego (poziom wymaganego

wsparcia)

Niepełnosprawność intelektualna – podejście funkcjonalne; definicje konstytutywne

Społeczno-ekologiczny model:
1) Zdolności intelektualne,
2) Zachowanie przystosowawcze,
3) Uczestnictwo, interakcje i role społeczne,
4) Stan zdrowia fizycznego i psychicznego
5) Kontekst (środowisko społeczne, kultura)
Wsparcie udzielane osobie

NI – to wielowymiarowy stan ludzkiej egzystencji rozpatrywany w relacji do wymogów środowiska

Niepełnosprawność intelektualna – podejście personalistyczne

Personalistyczna koncepcja Edwarda Ziglera
(podmiotowo-osobowe istnienie osób z NI)

Osoba niepełnosprawna intelektualna -

Pełna osoba (whole person)
Osoba z NI „jest w najgłębszym sensie taką samą osobą jak wszyscy inni”
Podejście personalistyczne – a psychologia pozytywna

Niepełnosprawność intelektualna – podejście samoopisowe

- mocno odczuwają swoją niepełnosprawność;
- chcą dobrze przeżyć swe życie;
- są blisko spraw ważnych egzystencjalnie

„Upośledzeni umysłowo nauczyli mnie więcej, niż zdołam to wyrazić. W ich świecie nie istnieje
hipokryzja; żyją w królestwie, w którym uśmiech stanowi przepustkę do uczucia drugiego człowieka, a
blask ich oczu zmiękczy najbardziej zatwardziałe serca. Być może za ich pośrednictwem Bóg
przypomina nam, że świat musi …

Niepełnosprawność intelektualna – podejście biologiczne

- nauki biologiczne wiążą „istotne obniżenie funkcjonowania poznawczego z leżącą u niej podstaw
patologią lub uszkodzeniem mózgu”

- upośledzenie umysłowe, czyli stan charakteryzujący się obniżonym potencjałem rozwojowym,

wynika z „niepełnowartościowości oun nie zawsze uchwytnej podczas jego monitorowania”

Niepełnosprawność intelektualna – polietiologiczny zespół objawów, które ujawniają się w okresie

rozwojowym
„upośledzenie umysłowe nie jest odrębną jednostką nozologiczną. Jest podstawowym, dominującym
lub współwystępującym objawem wielu chorób o zróżnicowanej etiologii. Jest ostatecznym efektem
różnych procesów patologicznych, które wpływają na funkcjonowanie człowieka, prowadząc do
znacznego zmniejszenia sprawności intelektualnej i zdolności przystosowania społecznego”
Poszukiwania etiologiczne
Czynniki:
- biomedyczne
- społeczne
- behawioralne
- edukacyjne

Które działają w okresie:

- prenatalnym
- perinatalnym
- postnatalnym

Objawy podstawowe NI
Niedorozwój wyższych procesów poznawczych

Charakterystyczne cechy:
spostrzegania:
- powolność
- mała dokładność
- cechy konkretne – lepiej spostrzegane niż symboliczne
- opis obrazka – częściej wymienione osoby i rzeczy niż działania
- spostrzeganie „od szczegółu do ogółu”
- trudności w rozpoznawaniu związków przyczynowo-skutkowych
- spostrzeganie ekspresji twarzy

pamięci:
- stosunkowo dobra pamięć mechaniczna
- pamięć logiczna i dowolna – słabo rozwinięta
- zmyślenia, konfabulacje
- lepsza pamięć implicite (niejawna) niż eksplicite (jawna)
- zazwyczaj lepsza pamięć wzrokowa niż słuchowa

komunikacji:

emocji:
osobowości:
uczenia się:

uwaga:
- trudności w różnych cechach i rodzajach uwagi
- lepsza koncentracja na materiale konkretnym oraz na wykonywanych czynnościach prostych

myślenie:
- powolny przebieg
- nie rozwija się myślenie abstrakcyjne
- lekko i umiarkowanie NI – potrafią ująć podobieństwo między dwoma/trzema pojęciami
- trudności w wyróżnianiu cech ważnych i ogólnych
- trudności w syntetycznym ujmowaniu zdobytych widomości
- utrudnione wnioskowanie
- trudności w zrozumieniu treści przeczytanego opowiadania

objawy towarzyszące:
- mała dojrzałość emocjonalna
- mała zdolność do samokontroli i przystosowania się do różnych warunków środowiskowych,
- naiwność i łatwe uleganie wpływom otoczenia,
- obniżonym samokrytycyzm i zdolność wglądu w siebie, nieadekwatna samoocena
- bezradność, apatia i skłonności depresyjne
- zachowania impulsywne oraz agresja najczęściej o charakterze reaktywnym
- mała odpowiedzialność/ lub jej brak}
- lęk przed utratą opiekuna
- małe oczekiwania sukcesu

Osoby te mają bardziej prosty stosunek do życia. Są one mniej wyrafinowane, a bardziej życzliwe,
szczere, wrażliwe. Autor wspomina, iż… już dawno zauważono, że ludzie niedorozwinięci mają coś z
ideału chrześcijańskiej dobroci.

Niepełnosprawność ruchowa

Statystki
Wśród osób z niepełnosprawnością:
-0,4% - użytkownicy wózków
5% - osoby wymagające pomocy, aby chodzić
2,8% - osoby ze zmniejszoną siłą mięśni
1,4% - brak koordynacji ruchowej

W USA najczęściej spotyka się wśród osób z niepełnosprawnością:

- zapalenie stawów
- gościec stawowy
- problemy związane z kręgosłupem

W Polsce rocznie 60 tyś. Osób ma udar (krwotoczny lub niedokrwienny); udar to główna przyczyna
trwałej niepełnosprawności (niedowłady kończyn, utrata widzenia, słyszenia, koordynacji ruchowej,
zaburzenia funkcji umysłowych); 3. Przyczyna śmierci

Struktury i układy narządu ruchu

- kręgosłup
- kończyny dolne i górne
- układy: kostny, mięśniowy, naczyniowy, nerwowy

Klasyfikacja uszkodzeń aparatu ruchowego

- niepełnosprawność pochodzenia mózgowego
- niepełnosprawność pochodzenia rdzeniowego
- niepełnosprawność pochodzenia kostno-stawowego
- niepełnosprawność spowodowaną brakiem kończyn

Osoba z niepełnosprawnością narządu ruchu

„osoba o (…) ograniczonej sprawności kończyn górnych, dolnych lub kręgosłupa wskutek trwałego
ubytku spowodowanego uszkodzeniem albo niedorozwojem mózgu bądź z powodu schorzeń,
uszkodzeń lub zniekształceń w układzie kostnym, mięśniowym lub nerwowym”

Skale do oceny sprawności np.

- Skala Barthela (Indeks ADL)
- Skala Równowagi Berga
- Skala Udaru Narodowego Instytutu Zdrowia
- Systemu Klasyfikacji Funkcji Motoryki Dużej
- GMFCS Palisano i wsp

System Klasyfikacji Funkcji Motoryki Dużej

(omówione kryteria)

Skala równowagi Berga

(omówione kryteria)

Czynniki wpływające na funkcjonowanie osoby:

- właściwości wewnętrzne osoby (osobowość, resilience; style radzenia sobie ze stresem; optymizm,
nadzieja, poczucie samoskuteczności, itp.)
- stan zdrowia
- warunki życiowe

Resilience (odporność, prężność Ego)

- zbiór właściwości osobowościowych
- zespół umiejętności i kompetencji

Resilience – jest zespołem umiejętności skutecznego radzenia sobie ze stresem o dużym nasileniu,
polegającego na giętkim (elastycznym), twórczym radzeniu sobie z przeciwnościami; główną rolę
odgrywa tu zdolność do oderwania się od negatywnych doświadczeń i zdolność do wzbudzania
pozytywnych emocji

Niepełnosprawność od urodzenia – niepełnosprawność nabyta

- przystosowanie pierwotne
- strefa utraconego rozwoju

Akceptacja:
Akceptacja niepełnosprawności – podstawowy warunek psychicznego przystosowania
- warunki umożliwiające doświadczenia akceptacji
- akceptacja nie oznacza bierności

Etapy procesu przystosowania się do niepełnosprawności

1) szok – „To nie ja”
2) oczekiwania poprawy – „Jestem chory, ale wyzdrowieję”
3) lamentu – „Wszystko stracone”
4) obrony A (zdrowej) – „Bez względu na wszystko idę do przodu”
5) obrony B (neurotycznej) –„W przyszłości zaakceptuję swoje kalectwo”
6) przystosowania – „Życie jest trudne, ale nie takie znów złe”\

Funkcjonowanie osób z niepełnosprawnością ruchową

- trudności w zaspokojeniu potrzeb;
- system wartości;
- zaniżona samoocena, obraz siebie;
- stosowanie mechanizmów obronnych;
- cele życiowe;
- nadwrażliwość egzystencjalna;

Potraumatyczny wzrost (rozwój; PTG)

„Występowanie pozytywnych zmian, które pojawiają się w wyniku podejmowanych prób poradzenia
sobie z następstwami traumatycznych wydarzeń”

Zmiany te dotyczą:
- percepcji siebie
- relacji z innymi
- filozofii życiowej (docenianie życia, zmiany duchowe)

Problemy człowieka chorego somatycznie

Dziedziny psychologii klinicznej związane ze zdrowiem

- A. Kliniczna psychologia zdrowia (psychologia medyczna)
- Problematyka psychosomatyczna
- Problematyka somatopsychiczna

- B. pozytywna psychologia zdrowia

- Główne wykorzystywane teorie:
- teorie stresu i radzenia sobie z nim

Choroba przewlekła somatyczna

- diagnoza choroby wewnętrznej;
- długotrwały proces leczenia (ok. min/ 3-6 msc);
- w wyniku choroby osoba staje się niepełnosprawna, czyli długotrwale lub trwale niezdolna do
niezależnego życia/funkcjonowania społecznego;
- osoba uczestniczy w procesie leczenia i rehabilitacji

Choroba przewlekła somatyczna

- wraz z rozwojem choroby przewlekłej osoba traci stopniowo własną niezależność życiową;
- gdy sprawność organizmu spada poniżej 70% normalnej sprawności – uznaje się osobę za
niepełnosprawną
- nie wyleczy się całkowicie;
- utrata sprawności fizycznej – uzależnienie od opieki innych osób;
- aktywne włączenie się w proces rehabilitacji;

Następstwa niekorzystne choroby somatycznej

- strefa emocjonalna
- strefa aktywności/codziennego funkcjonowania
- strefa poznawcza

Doświadczenie po traumatycznego stresu (PTSD)

- choroba zagrażająca życiu własnego lub najbliższych jako źródło PTSD
- główne objawy: natrętne myśli (intruzje), unikanie, pobudzenie

Czynniki predysponujące do wystąpienia PTSD

- czynniki związane z chorobą/diagnozą/leczeniem;
- właściwości osoby (np. pesymizm, neurotyzm, mała dojrzałość psychiczna);
- brak wsparcia społecznego

Zabezpieczenia przez przeżyciem/ jego skutkami PTSD:

- pozytywne myślenie
- poczucie zadowolenia z życia
- pozytywne nastawienie do ludzi
- akceptacja siebie
- posiadanie jasnych celów życiowych
- świadomość własnych potencjalności rozwojowych
- wsparcie społeczne
- silne więzi emocjonalne z innymi
- możliwość organizowania własnego życia
- dobra integracja ze społeczeństwem

Postawy wobec choroby

- To swoista interpretacja swojej choroby, emocjonalno-motywacyjne do niej ustosunkowanie oraz
przejawiane zachowania mające na celu zmianę swojego stanu zdrowia.

Kształtują się na bazie:

- systemu wartości człowieka
- cech osobowości
- swoistej historii jego życia

Postawy wobec choroby wg B. Wright (2004)

- postawa zaradcza
- postawa ulegająca

Postawy wobec choroby

- pozytywne
- negatywne

Wg J. Kostrzewskiego:
1) Choroba jako cierpienie, nieszczęście, przykrość, utrata wartości,
2) Choroba jako wartość duchowa
3) Choroba jako korzyść i ulga
4) Choroba jako wyzwanie
5) Choroba jako kara i obciążenie finansowe

Jakość życia uwarunkowana stanem zdrowia

- Schipper (lata 70. XX wieku)
- subiektywne doświadczenia związane z funkcjonowaniem w czasie choroby oraz z efektami choroby
i jej leczenia

Jakość życia uwarunkowana stanem zdrowia

4 podstawowe dziedziny:
- stan fizyczny i sprawność ruchowa;
- stan psychiczny (funkcjonowanie poznawcze i emocjonalne);
- sytuację społeczną (pełnione role, wsparcie) i warunki ekonomiczne;
- doznania somatyczne (objawy choroby, ból).
- obszar duchowy (Muellter, i in, 2001)

czynniki modyfikujące, np.:

- osobowość,
- motywacja do życia i walki z chorobą,
- preferowane wartości,
- specyfika choroby,
- status ekonomiczny

Stres życiowy a zachorowalność

1) uciążliwości dani codziennego
2) zmiany życiowe
3) wydarzenia traumatyczne

- Ad 1) grypa, ból gardła, bóle głowy, bóle kręgosłupa

- Ad 2) i 3) poważne przewlekłe choroby

Osobowościowe uwarunkowania chorób

Wzór zachowania A (WZA)

- tendencja do rywalizacji
- tendencja do reagowania złością i wrogością
- doświadczenie silnej presji czasu
- życie w stresie
- brak kompetencji emocjonalnych i umiejętności wypoczynku

Osobowość typu C („osobowość skłonna do raka”)

- tendencje do reagowania poczuciem beznadziejności i bezradności
-

Osobowość typu D („osobowość stresowa”)

- negatywna emocjonalność (dysforia, zamartwianie się, irytacja)
- zahamowanie społeczne (skrytość, brak równowagi społecznej)

Radzenie sobie ze stresem choroby

- radzenie sobie z chorobą aktywne;
- radzenie sobie ukierunkowane na emocje (reakcje zaprzeczenia chorobie; ekspresji emocji poprzez
narracje);
- radzenie sobie poprzez unikanie;
- radzenie sobie w grupie społecznej (grupy wzajemnego wsparcia; diady równoległe; diady
nierównoległe);
- religijne radzenie sobie w chorobie

PSYCHOSPOŁECZNE ASPEKTY NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI 30.01.2022

Niepełnosprawność sensoryczna (niepełnosprawność wzroku i słuchu)

Niepełnosprawność wzroku – statystki

1% - poważne problemy z widzeniem;
1,8 mln – osób niewidomych i słabowidzących – Polska (GUS)
630 tys. – osób niepełnosprawnych wzrokowo (prawie niepełnosprawnych) wg PZN
Osoby z zaburzeniem wzroku wg wieku
- Okres przedszkolny (od 6 lat) – 1% (wśród wszystkich osób z poważnymi zaburzeniami wzroku)
- Okres szkolny – 7 – 24 lata – 10%
- Okres aktywności zawodowej – 25 – 64 lata – 47%
- Okres po aktywności zawodowej – powyżej 65 lat – 42%

Osoby z zaburzeniem wzroku wg stopnia niepełnosprawności

(…)

Badanie ostrości wzroku

- Tablice Snellena
- punkt odniesienia widzianych obiektów (cyfr, liter, figur) – 6 metrów

Definicja funkcjonalna
- Za niewidomych uznaje się osoby wykorzystujące w pracy zawodowej, w nauce szkolnej, w
codziennym funkcjonowaniu głównie pozostałe zmysły, np. słuchu, dotyku.

Klasyfikacja funkcjonalna (Hyvarinen, 2001)

Podstawą jest w niej aktywność osoby w poszczególnych dziedzinach, jak komunikacja, orientacja i
ruch, czynności życia codziennego, czynności wykonywane w najbliższym otoczeniu

Etiologia (Kuczyńska-Kwapisz, 2015)

1) czynniki genetyczne
2) czynniki wrodzone
3) choroby oczu
4) choroby ogólne
5) niewłaściwa dieta
6) urazy
7) zmiany starcze

Następstwa niepełnosprawności wzrokowej

- słabszy rozwój fizyczny
- charakterystyczna postawa, wygląd, ruchy;
- trudności w samodzielnym poruszaniu się, w orientacji przestrzennej;
- uzależnienie od innych w wykonywaniu codziennych czynności;
- dodatkowe schorzenia (otyłość, choroby układu krążenia, cukrzyca, osteoporoza)

Współwystępujące choroby i niepełnosprawności wg PZN

- Cukrzyca – 7,5%
- Niepełnosprawność ruchowa – 3,5%
- Głuchoniemi – 1,75%
- Niepełnosprawność intelektualna – 1,13%
- Inne – 6,73%

Następstwa w sferze psychicznej (poznawczej)

- brak istotnych różnic w ogólnym poziomie intelektualnym (II) między osobami niepełnosprawnymi
wzrokowo a widzącymi;
- myślenie słowne (pojęciowe); abstrahowanie uogólniane; słabsze konkretyzowanie zjawisk; życie w
świecie opartym o słowa i dźwięki
- wyobrażenia zastępcze (surogatowe) tworzone na bazie poprzednich doświadczeń oraz wrażeń z
innych zmysłów; podstawowy mechanizm surogat
- analogia
- ciągły odruch badawczy „co to jest”

Następstwa w sferze psychicznej (emocjonalnej)

- niska samoocena
- poczucie wstydu
- izolowanie się
- depresja (25-50%)
- niepokój, tendencje neurotyczne, zaburzenia lękowe;
- zaburzenia snu;
- zespół natręctw
- przewlekłe zmęczenie

Osoby niewidome od urodzenia

- opóźnienia w rozwoju motorycznym, poznawczym, emocjonalnym, społecznym

Osoby ociemniałe
- Dezorganizacja funkcjonowania i osobowości

Niepełnosprawność słuchowa statystka

- Ok. 500 tyś. Osób głuchych i ok. 900 tyś. Osób z poważnym ubytkiem słuchu – Polska (GUS, 2018)

- 2-3 dzieci na 1000 – głęboka wada słuchu

- 2-4 dzieci na 1000 – średniego stopnia wada słuchu

- W krajach rozwijających się:

- Pakistan – 7,9%
- Indie – 11,9%
- W krajach rozwiniętych – 2-4 dzieci na 1000

Niepełnosprawność słuchowa statystyka

- częstość zaburzeń słuchu wzrasta wraz z wiekiem
- 5% osób – 40 lat
- 30% osób – 70 lat

- Lekki niedosłuch – 76%

- Średni niedosłuch – 23,5%
- Głęboki niedosłuch – 0,5%
Osoby niesłyszące/ głuche
- Głuchota – uszkodzenie słuchu w stopniu znacznym lub głębokim (powyżej 70 dB w lepszym uchu),
które uniemożliwia rozumienie mowy wyłącznie drogą słuchową a w konsekwencji stanowi barierę w
komunikowaniu

Wczesna interwencja w przypadku zaburzeń słuchu

- 2002 – Program Powszechnych Przesiewowych Badań Słuchu u Noworodków
- Krytyczny moment dla podjęcia działań specjalistycznych – do 6 msc.

Charakterystyka stopnia uszkodzeń słuchu

- uszkodzenie słuchu w stopniu lekkim (mild; osoby lekko niedosłyszące)
- uszkodzenie słuchu w stopniu umiarkowanym (moderat; stopień średni; osoby słabosłyszące/
niedosłyszące);
- uszkodzenie słuchu w stopniu znacznym (severe; stopień poważny/ciężki/wysoki);
- uszkodzenie słuchu w stopniu głębokim (profound; osoby głuche/niesłyszące)

Skutki rozwojowe uszkodzenia słuchu

- poznawcze
- komunikacyjne
- problemy emocjonalno-społeczne
- trudności w budowaniu tożsamości

Rodzaje tożsamości osób z uszkodzeniem słuchu

- identyfikacja z kulturą słyszących jak i głuchych (37%)
- identyfikacja jedynie z kulturą słyszących (12,4%)
- identyfikacja jedynie z kulturą Głuchych (30,3%)
- brak identyfikacji z jakąkolwiek kulturą (20,2%)