Autyzm I Zespol Aspergera

PORADY
LEKARZA RODZINNEGO
Autyzm
i zespół aspergera
Przyczyny
Jak rozpoznać, czy dziecko
ma autyzm?
Jak pomóc dziecku?
Odmienne doświadczanie świata
Wybór i podjęcie terapii
Mowa i komunikacja
Edukacja szkolna
Nauka samodzielności
Okres dojrzewania
Gdzie udać się po pomoc?
##7#52#aMTY4NTQ1ODNBNjMzMjY0Mw==
Spis treści
Wstęp............................................................... 1 Naśladowanie........................................................ 15
Przyczyny........................................................ 1 Wskazywanie......................................................... 15
Zabawa..................................................................... 15
Odmienne doświadczanie świata.............. 2
Rozpoznawanie emocji swoich
Zmysły........................................................................ 2 i cudzych............................................................. 16
Czytanie umysłu..................................................... 2 Mowa i komunikacja........................................... 17
Świat za szklaną ścianą......................................... 3 Jak nauczyć dziecko
Uczenie się................................................................ 3 komunikowania się?....................................... 19
Jak rozpoznać, czy dziecko ma autyzm?....... 4 Echolalia................................................................... 19
Kto może postawić diagnozę?........................... 6 Dosłowne rozumienie języka........................... 20
Poradnia psychologiczno-pedagogiczna....... 6 Rozwój poznawczy.............................................. 20
Spektrum autyzmu................................................ 6 Motywacja.............................................................. 22
Czy autyzm można wyleczyć?........................... 7 Systemy motywacyjne i żetony....................... 22
Kontrakt................................................................... 23
Zespół Aspergera.......................................... 7
Zachowanie............................................................ 24
Objawy....................................................................... 7
Model zachowania............................................... 25
Diagnoza.................................................................... 8
Stymulacje i kompulsje...................................... 26
Niepoprawny geniusz czy mądrala?................ 8
Stres i agresja......................................................... 26
Ludzie i przedmioty............................................... 9
Rozwój ruchowy................................................... 27
Jak pomóc dziecku?...................................... 9
Samodzielność............................................. 27
Wychowanie............................................................. 9
Zrozumieć dziecko i jego potrzeby.................. 9 Edukacja szkolna......................................... 28
Pomóc innym zrozumieć zachowanie Przerwy.................................................................... 29
dziecka................................................................. 10 Zalety integracji.................................................... 29
Mocne strony......................................................... 10 Indywidualny asystent, nauczyciel „cień”.......29
Działanie rutynowe.............................................. 10 Trudny okres dojrzewania –
Dostosowanie środowiska................................ 11 szanse i zagrożenia................................. 30
Przewidywalność.................................................. 11 Przyjaźń.................................................................... 30
Wybór i podjęcie terapii..................................... 11 Zagrożenie depresją............................................ 30
Zaangażowanie rodziny..................................... 13 Odrzucenie i przemoc........................................ 30
Sfery rozwoju wymagające działań Dorosłość osób z autyzmem
terapeutycznych..................................... 14 i zespołem Aspergera............................ 31
Kontakty społeczne............................................. 14
Gdzie udać się po pomoc?......................... 31
Kontakt wzrokowy............................................... 14
Wydawnictwo Literat Opracowanie: Agnieszka Umińska Copyright © by Literat

ul. Łazienna 28 Konsultacje: Agnieszka Paruszewska
87-100 Toruń ISBN 978-83-7898-465-8
tel.: 56 6539540, 56 6575558, Zdjęcia: Mateusz Patalon
663933066 Rysunki: Mateusz Jagielski,
e-mail: wyd.literat@lit.com.pl Emilia Witkowska
Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 16854583A6332643
www.ksiegarnia-najtaniej.pl Skład komputerowy, projekt okładki:
Dariusz Stompor
Autyzm i zespół Aspergera
Wstęp TRIADA ZABURZEŃ

W AUTYZMIE
Autyzm oraz zespół Aspergera (ZA) to poważne
zaburzenia rozwojowe związane z wrodzonymi
lub nabytymi dysfunkcjami układu nerwowe-
go, które ujawniają się do ukończenia przez funkcjo-
dziecko 3. roku życia. Występują w społeczeń- komuni-
nowanie zachowanie
stwach na całym świecie, lecz ich przyczyn kacja
społeczne
nadal dokładnie nie poznaliśmy. Dzieci i dorośli
dotknięci autyzmem lub zespołem Aspergera
z wyglądu niczym się nie różnią od swoich
rówieśników. Są tacy sami, a jednak inni, żyjący Przyczyny
jakby we własnym świecie. Wydaje się, że ich
umysł nie jest przystosowany do rzeczywistości, Badania nad ustaleniem przyczyn występo-
której codziennie doświadczamy. Mają kłopoty wania autyzmu wciąż trwają. W hipotezach
z komunikowaniem się, lecz zarazem przeja- dotyczących źródeł uszkodzenia centralnego
wiają niezwykłe zdolności i zainteresowania. układu nerwowego, którego skutkiem są
zaburzenia rozwoju, podaje się przyczyny
Autyzm i zespół Aspergera to także wyjątkowy genetyczne i środowiskowe. Inni upatrują ich
i szczególny sposób bycia. Osoby dotknięte tymi w wieku rodziców, przebiegu ciąży, zakaże-
zaburzeniami mogą posiadać szczególne umie- niu wirusami lub niedotlenieniu okołopo-
jętności – zdolności manualne, doskonałą pamięć, rodowym. Jak dotąd nie stwierdzono z całą
oryginalne zainteresowania i szczegółową wiedzę pewnością, co dokładnie wywołuje autyzm.
z ulubionej dziedziny. Ich świat, w wielu przypad-
kach, jest niezwykle uporządkowany, pełen zależ- Rozwój u dzieci typowo rozwijających się
ności, których zdrowe osoby często nie zauważa- (tzw. neurotypowych) przebiega względnie
ją. Pełna miłości akceptacja, próba zrozumienia harmonijnie. Z biegiem czasu osiągają one
dziecka z autyzmem lub zespołem Aspergera, kolejne etapy rozwoju psychicznego, fizycz-
jego funkcjonowania fizycznego, umysłowego nego i społecznego. Mózg dziecka z auty-
i duchowego sprawiają, że życie dziecka oraz naj- zmem jest uszkodzony, a więc jego rozwój nie
bliższych mu osób może być radosne i spełnione. przebiega prawidłowo – jest nieharmonijny
i opóźniony w stosunku do rówieśników.
Pierwsze lata życia dziecka – okres od narodzin
Zaburzenie rozwojowe – ma źródło w budo- do ukończenia 3 lat – to czas, w którym dzieci
wie i funkcjonowaniu mózgu, to wada cen- typowo rozwijające się nabywają umiejętności
tralnego układu nerwowego (CUN) powstała zupełnie naturalnie, intuicyjnie i spontanicz-
w życiu prenatalnym, podczas porodu nie. Brak takiej zdolności może być oznaką,
(perinatalnym) lub w okresie postnatalnym. że z dzieckiem dzieje się coś niepokojącego.
Do zaburzeń tego typu należą m.in. ADHD,
dysleksja, zaburzenia językowe, specyficzne
zaburzenia funkcji ruchowych, autyzm.
Autyzm i zespół Aspergera są całościo-

wymi zaburzeniami rozwojowymi, tzn.
dysfunkcje są obecne we wszystkich
aspektach myślenia i zachowania.
1
Zaburzenia w obrębie funkcjonowania wszyst-

Odmienne doświad- kich zmysłów mogą dotyczyć zarówno ich nad-
wrażliwości, jak i podwrażliwości; może także
czanie świata występować nadwrażliwość jednego zmysłu
przy jednoczesnej podwrażliwości innego.
ZMYSŁY Wszystko to (lub niektóre z tych objawów)

może uniemożliwiać dziecku skupienie
Osoby z autyzmem zupełnie inaczej odbie- uwagi. Otoczenie pełne bodźców, które
rają świat – bodźce docierające do mózgu dla zwykłego dziecka pozostają niezauwa-
są analizowane wybiórczo. Niektóre kanały żone, wydaje się wrogie i niebezpieczne,
zmysłowe (słuch, wzrok) mogą dominować może powodować lęk i frustrację, a nawet
i uniemożliwiać „dostrojenie się” w waż- prowadzić do zachowań agresywnych lub
nych momentach (np. dziecko „nie słyszy” autoagresywnych. Próbą uporządkowania
wołania rodzica, polecenia nauczyciela). takiego świata i uczynienia go bardziej prze-
widywalnym jest dla dziecka podejmowanie
Inne przejawy zakłóceń w zakresie odbioru działań rutynowych, np. porządkowanie
wrażeń zmysłowych, które mogą (lecz nie przedmiotów według określonej zasady.
muszą) wystąpić w całościowych zabu-
rzeniach rozwojowych, takich jak autyzm
i zespół Aspergera, to: CZYTANIE UMYSŁU
• niewrażliwość na ból, chłód, nieodczu-
wanie głodu – stąd możliwe liczne urazy, Teoria umysłu to umiejętność rozpoznawania
wychłodzenie, niedożywienie stanów umysłu innych ludzi: wiemy, co czują,
czego pragną, co wiedzą. Pozwala to na wła-
• nadwrażliwość w obrębie twarzy i jamy
ściwe zachowanie się w różnych sytuacjach,
ustnej – może powodować niechęć do
współodczuwanie i współdziałanie z innymi.
przyjmowania pokarmów, nieakceptowa-
Dzięki teorii umysłu rozumiemy żarty, wiemy,
nie pewnych smaków potraw, konsysten-
że gdy ktoś płacze, trzeba go pocieszyć, a także
cji, np. zup, jogurtów, keczupu, a także
możemy się domyślić, że stajemy się celem
niechęć do zabiegów higienicznych w tej
ośmieszenia lub manipulacji. Dzieci z całościo-
okolicy
wymi zaburzeniami rozwojowymi, niestety,
• odmienna wrażliwość na dotyk – deli- najczęściej tego nie potrafią. Powoduje to, że
katny gest, jak głaskanie, przytulenie, często po prostu nie wiedzą, jak się zacho-
może być odbierany jako nieprzyjemny, wać. Są zdezorientowane, przestraszone lub
zetknięcie z tkaniną o pewnej fakturze zachowują się nieadekwatnie i dziwnie, np.
może drażnić są obojętne, gdy komuś przydarzy się coś
• wybiórcza nadwrażliwość, np. na dźwięki – złego, bez ogródek wypowiadają komentarze
koncert, film w kinie, hałas na szkolnym wobec innych osób, nie wiedząc, że mogą
korytarzu podczas przerwy, szelest, darcie je tym urazić. Z powodu zaburzenia teorii
kartki – mogą wydawać się groźne, unie- umysłu dzieci z autyzmem nie rozumieją
możliwiają skupienie się, czasem powodują też, że rodzice mogą nie wiedzieć, z jakiego
atak histerii, paniki, zasłanianie rękoma powodu one płaczą. Wiąże się z tym także
uszu, trzepotanie rękami, kołysanie brak mowy niewerbalnej – dzieci cierpią-
• nadwrażliwość na światło – stresująco może ce na autyzm nie pokazują, czego chcą.
działać np. światło lamp jarzeniowych.

2
Odmienne doświadczanie świata
ŚWIAT ZA SZKLANĄ ŚCIANĄ O mózgu i jego funkcjach czytaj w książ-

kach: Mózg, Pamięć doskonała, Zdolne
Cechą, którą najczęściej określa się autyzm, dziecko. Rozwój inteligencji, Trening umysłu.
jest osłabienie kontaktu ze światem zewnętrz-
nym. Izolacja, zamknięcie w „swoim świecie”,
niemożność porozumienia, a nawet ucieczka
od wszelkich prób kontaktu są największym
problemem dla dziecka i najbliższych mu
osób. Wiele dzieci z autyzmem w mniejszym
lub większym stopniu nawiązuje kontakt
z najbliższymi. Osoby z zespołem Aspergera
porozumiewają się bez większych trud-
ności, choć często ich wypowiedzi brzmią
dziwnie i nieadekwatnie do sytuacji. Bardzo
elokwentne komunikaty i nieumiejętność
dostosowania języka do rówieśników
powodują zwiększenie dystansu między
dzieckiem z ZA i jego grupą rówieśniczą.
Dziecko z autyzmem lub zespołem

Aspergera ma silną potrzebę bli-
skości, miłości, zainteresowania ze
strony otoczenia, zaakceptowania go
takim, jakie jest. Chce się porozumieć,
być blisko innych, bawić się, jednak
mózg nie „podpowiada” mu, w jaki
sposób powinno to zrobić: jak rozpo-
cząć rozmowę, jak nawiązać kontakt,
na czym polega zabawa z innymi.
Jest to źródłem ogromnej frustracji Uczenie nowych umiejętności
i powoduje wycofanie, zamknięcie
się w sobie i unikanie kontaktu. Jest wiele czynników, które utrudniają
dzieciom z autyzmem naukę, jak choćby
fakt, że spontanicznie nie naśladują. Dużą
przeszkodą jest problem ze skupieniem
UCZENIE SIĘ uwagi na tym, co ważne, oraz dziwne
zachowania – stymulacje. Z tego powodu
Wśród osób z autyzmem są zarówno te, wydaje się czasem, że dzieci te nie mają
których poziom funkcji poznawczych mie- szans na podjęcie edukacji. To nieprawda!
ści się w normie intelektualnej (a nawet ją Odpowiednie metody nauczania i dosto-
przekracza!), jak i te, którym towarzyszy sowane otoczenie umożliwiają większości
upośledzenie umysłowe w różnym stopniu. dzieci z autyzmem pójcie do przedszkola,
naukę w szkole. Dziecko z autyzmem,
Pamiętajmy jednak o tym, że mózg jest które nabywa nową umiejętność, odnosi
niezwykle plastyczny – mimo uszkodzeń wielki sukces i doświadcza satysfakcji!
CUN nadal są możliwe uczenie się i rozwój.
3
ny, a które zdrowe niemowlę lub małe

Jak rozpoznać, czy dziecko przejawia zupełnie naturalnie.
dziecko ma autyzm? DZIECI Z RYZYKA

ZABURZEŃ AUTYSTYCZNYCH
• niemowlę nie patrzy na rodzica
Diagnozowanie autyzmu i zespołu Asper-
• obserwuje częściej przedmioty niż ludzi
gera opiera się na kryteriach diagno-
stycznych opisanych w dwóch źródłach: • nie podaje zabawki
• ICD-10 – Międzynarodowa Statystycz- • nie wskazuje przedmiotów, osób
na Klasyfikacja Chorób i Problemów • bawi się w samotności
Zdrowotnych opracowana przez Świa- • nie reaguje na wołanie go po imieniu.
tową Organizację Zdrowia (WHO)
• DSM-IV – klasyfikacja zaburzeń psy-
chicznych Amerykańskiego Towarzy-
Szybka diagnoza i terapia to większe
stwa Psychiatrycznego.
szanse na poprawę funkcjonowania i osią-
gnięcie przez dziecko samodzielności:
DZIECI TYPOWO ROZWIJAJĄCE SIĘ • plastyczność mózgu – mózg małych
dzieci nieustannie kształtuje się, two-
Okres życia Zachowanie rzą się połączenia nerwowe
odpowiadanie uśmie- • krótka historia uczenia – im dłużej
ok. 6 tygodni dziecko nie otrzymuje właściwego
chem na uśmiech
wsparcia w uczeniu się i zachowa-
ok. 6-8 tygodni kontakt wzrokowy niu, tym bardziej utrwalają się jego
własne, nie zawsze prawidłowe,
8 miesięcy rozróżnianie twarzy schematy działania, np. stymulacje,
podążanie za gestem, autoagresja.
9-15 miesięcy
reakcja na własne imię
wskazywanie przedmio-
10 miesięcy Typowe objawy autyzmu mieszczą się
tów, dzielenie się uwagą
w trzech grupach:
zabawa w udawa-
16-18 miesięcy 1. Ograniczona zdolność do tworzenia relacji
nie czynności
z innymi ludźmi, ograniczone lub niepra-
wspólne pole uwagi, dziec- widłowe uczestniczenie w interakcjach
ko na widok nieznanego zja- społecznych.
18 miesięcy
wiska patrzy na twarz rodzi-
ca – odczytuje jego reakcję 2. Nieumiejętność komunikowania się lub
niewłaściwe sposoby wyrażania swoich
Niepokojące symptomy można zauwa- potrzeb.
żyć u dziecka już w 1. roku życia, zazwy-
czaj ujawniają się one, zanim skończy 3. Schematyczne zachowanie oraz ograniczo-
3 lata. To brak reakcji lub zachowań, które ny repertuar zainteresowań i aktywności.
wskazują na prawidłowy rozwój społecz-
4
Jak rozpoznać, czy dziecko ma autyzm?
ZACHOWANIA, KTÓRE MOGĄ • brak reakcji na hałas lub nadmierne

WYSTĄPIĆ U OSÓB Z AUTYZMEM reagowanie
W RÓŻNYCH KOMBINACJACH • wskazywanie palcem lub gestykulacja
I STOPNIU NATĘŻENIA zamiast słów
• trudności w wyrażaniu potrzeb
• trudności we współdziałaniu z innymi
dziećmi, brak relacji z rówieśnikami • niska podatność na tradycyjne sposoby
nauczania lub jej brak
• brak spontanicznego udziału w zabawach
grupowych • niewłaściwa postawa – przygarbiona
postawa ciała, wymachiwanie rękoma
• brak kontaktu wzrokowego lub bardzo
ograniczony, unikanie patrzenia w oczy • brak dzielenia się swoimi radościami i za-
• nieodczuwanie strachu w sytuacjach interesowaniami z innymi ludźmi
zagrożenia • brak rozwoju mowy lub jego opóźnienie
• napady śmiechu nieodpowiedniego do • nieumiejętność nawiązywania i podtrzy-
sytuacji (chichot) mywania konwersacji
• napady złego nastroju, wpadanie w roz- • powtarzanie pewnych ruchów, np. macha-
pacz bez wyraźnego powodu nie rękoma, stukanie palcami, kręcenie się
• niewrażliwość na ból • nieumiejętność zabawy z udawaniem lub
• pozostawanie w samotności, chęć trzyma- naśladowaniem, np. zabawa w lekarza,
nia się na uboczu piosenki z pokazywaniem
• unikanie przytulania • preferowanie kontaktu z nieożywionymi
• oddawanie się dziwnym i powtarzalnym przedmiotami (np. zabawki, sprzęt AGD).
zabawom
• kręcenie przedmiotami lub wirowanie
wokół własnej osi
• pochłaniająca fascynacja przedmiotami
albo ich częściami lub szczegółami ubioru,
częściami ciała innej osoby, np. otwieranie
i zamykanie drzwi, dotykanie policzka
drugiej osoby
• nadmierna lub skrajnie ograniczona
ruchliwość fizyczna
• zbytnie przywiązanie do przedmiotów
• powtarzający się upór przed zmianami ru-
tyny, sztywne przywiązanie do zwyczajów
lub rytuałów, nawet niefunkcjonalnych,
np. ułożenie przyborów w piórniku, stała
kolejność porannych czynności
• dążenie do zachowania monotonii otocze-
nia i swoich działań
• echolalia – powtarzanie zasłyszanych słów
lub zdań, lecz bez intencji nawiązania
rozmowy

5
Często niepokojące objawy ujawniają się

SPEKTRUM AUTYZMU
dopiero w zetknięciu z grupą innych dzie- Pojęcie spektrum autystycznego zawiera w sobie
ci – rówieśników. Wyraźniej widać wtedy, wszystkie typy osób, które łączy: zaburzenie
że dziecko zagrożone autyzmem zachowu- interakcji społecznej, komunikacji, ogranicze-
je się inaczej, nietypowo jak na swój wiek. nie zainteresowań i powtarzalne zachowania.
W przypadku gdy jest ono pierwszym Cechy autystyczne dotyczą wielu osób, których
dzieckiem lub jedynakiem, dostrzeżenie trudności rozwojowe mają różne przyczyny, pod-
takiej różnicy może znacznie się opóźnić. porządkowują się innym mechanizmom, mają
indywidualne, odrębne potrzeby i wymagania.
Występowanie poszczególnych objawów i sto-
pień ich nasilenia u osób z autyzmem są bardzo
zróżnicowane. Do zaburzeń spektrum autyzmu
KTO MOŻE POSTAWIĆ DIAGNOZĘ? należą też niektóre cechy obecne w jakimś stop-
Rozpoznanie i diagnoza autyzmu to złożony niu również u osób typowo się rozwijających.
proces. Jest efektem obserwacji i spostrze-
żeń zespołu specjalistów. Poza lekarzem Do chorób ze spektrum autyzmu
pierwszego kontaktu – pediatrą – niezbęd- należą m.in.:
na jest konsultacja neurologa, psychologa, • autyzm
psychiatry oraz innych specjalistów, któ-
• autyzm atypowy
rzy mogą wykluczyć inne zaburzenia.
• zespół Aspergera.
Niektórzy do tej grupy zaliczają też:

PORADNIA PSYCHOLOGICZNO-
• zespól Retta
-PEDAGOGICZNA • dziecięce zaburzenia dezintegracyjne
Uzyskanie jednoznacznej diagnozy jest • inne całościowe zaburzenia rozwoju.
ważne z terapeutycznego punktu widzenia,
ale umożliwia też otrzymanie takich doku-
mentów, jak: opinia o potrzebie wczesnego Wczesne wspomaganie rozwoju
wspomagania rozwoju dziecka, orzeczenie
o niepełnosprawności, orzeczenie o potrzebie Jeśli u dziecka podejrzewa się jakiekol-
kształcenia specjalnego. Może je wydać porad- wiek nieprawidłowości rozwojowe lub
nia psychologiczno-pedagogiczna, pod której takie zdiagnozowano, może ono uzyskać
opieką dziecko pozostaje. Zespół pedagogów pomoc w formie wczesnego wspomagania
formułuje również zalecenia do pracy z dziec- rozwoju. To wielokierunkowe działania
kiem: wskazówki dla rodziców oraz nauczycieli. podejmowane od chwili wykrycia niepeł-
nosprawności do czasu podjęcia nauki
Autyzm atypowy to kliniczna nazwa w szkole, polegające na pobudzaniu
autyzmu: psychoruchowego i społecznego rozwoju
dziecka. Do zakwalifikowania na zajęcia
• którego objawy zdiagnozowano po
niezbędna jest opinia lekarza oraz poradni
ukończeniu przez dziecko 3. roku życia
psychologiczno--pedagogicznej. Pomoc
lub/i
może być udzielana w przedszkolu, szkole
• gdy dziecko nie spełnia wszystkich kry- podstawowej lub w poradni pedagogicznej.
teriów diagnostycznych autyzmu.

6
Zespół Aspergera
Zespół Aspergera
Przez niektórych uważany za łagodną postać
autyzmu. Jest całościowym zaburzeniem
rozwojowym, które ma z nim wiele cech
wspólnych – dotyczy obszaru komunikacji,
zainteresowań oraz deficytów teorii umysłu.
W odróżnieniu jednak od dzieci z autyzmem
mowa dziecka z zespołem Aspergera rozwija się
prawidłowo – około 2. roku życia dziecko celo-
wo używa słów. W przypadku tego zaburzenia
nie występuje upośledzenie umysłowe, a iloraz
inteligencji kształtuje się na poziomie przecięt-
nym lub powyżej niego. Schorzenie to bywa
CZY AUTYZM MOŻNA WYLECZYĆ? też określane jako odmienny styl poznawczy.
Zaburzenia ze spektrum autyzmu mają pod-
łoże rozwojowe. Mózg dziecka z autyzmem
został ukształtowany w taki, a nie inny sposób.
Pod tym kątem nie można go już zmienić. To,
OBJAWY
nad czym warto pracować i co można kształto- 1. ZACHOWANIA SPOŁECZNE
wać, to poszczególne funkcje: mowa, porozu-
miewanie się, umiejętności społeczne, zabawa Dziecko:
i wiele innych. Każde dziecko z autyzmem • nie potrafi nawiązać kontaktu z rówieśni-
lub zespołem Aspergera, oprócz trudności kami i nie przejawia takiej potrzeby
typowych dla zaburzenia, ma własne, indywi-
• nie potrafi właściwie interpretować zna-
dualne ograniczenia. Terapia i edukacja dzieci
czenia zachowania innych ludzi
z zaburzeniami ze spektrum autyzmu ma na
celu wyrównanie deficytów, wspomaganie • zachowuje się i reaguje emocjonalnie
dalszego rozwoju, kształcenie nowych umie- nieadekwatnie
jętności i samodzielności, tak by w dorosłym • nie odczytuje emocji innych osób i nie
życiu osoby te były możliwie niezależne potrafi wyrazić własnych
i miały swoje miejsce w społeczeństwie. • mimika twarzy bywa dziwaczna, ograniczo-
na i nieadekwatna do sytuacji, np. uśmiech.
Ważnym i ciekawym świadectwem życia są 2. JĘZYK
książki autobiograficzne. Zostały napisane
• mowa może rozwijać się prawidłowo lub
przez osoby, które są dotknięte autyzmem,
z opóźnieniem (dwulatek z ZA musi uży-
lecz w dorosłym życiu nie doświadczają
wać pojedynczych słów, a w wieku 3 lat –
już tak wielu ograniczeń, jak w dzieciń-
budować zdania dwuwyrazowe)
stwie – zostały wyprowadzone z zabu-
rzenia. Warto sięgnąć m.in. po Byłam • problemy z użyciem języka odpowiednio
dzieckiem autystycznym autorstwa Temple do sytuacji, kontekstu społecznego
Grandin oraz Nikt nigdzie Donny Williams. • dziecko często rozumie wypowiedzi do-
słownie, nie odczytuje różnych znaczeń sło-
wa, podtekstów, dwuznaczności, metafor,
związków frazeologicznych, ironii i żartów
7
• wymowa jest odmienna: niezwykły ton

kami. To, że dziecko interesuje się czymś,
lub rytm wypowiedzi, dziwny akcent.
ma własne fascynacje, samo w sobie jest jak
3. ZAINTERESOWANIA najbardziej normalne i godne pochwały.
• wąskie, wysepkowe (np. dinozaury, auta,
rasy psów, elektronika, statystyki, rozkłady
jazdy, kolekcjonowanie, nawet dziwnych,
przedmiotów) wiążą się z przymusem
działania, narzucaniem innym osobom,
zaniechaniem innych aktywności – ulu-
biony temat jest dominującym przed-
miotem rozmów i działań, wypełnia czas
wolny
• rutynowe czynności – przymus po-
wtarzania jakiegoś ciągu czynności, np.
układania zabawek w sztywnej kolejności,
symetrycznie, od najmniejszej do najwięk-
szej, według koloru itd. Specyficznym ob-
jawem jest to, gdy dziecko czuje przymus
takich działań, a także narzuca je innym
osobom. Przerwanie tego schematu może
powodować płacz, zachowania agresyw-
ne i autoagresywne. Problem pojawia się wtedy, gdy – jak
dzieje się to u osób dotkniętych zaburze-
niami ze spektrum autyzmu – tendencja
do fascynacji:
DIAGNOZA
• jest realizowana wyłącznie w samotności
Podobnie jak w przypadku autyzmu diagnoza
• wyklucza dziecko z innych działań
zespołu Aspergera jest skomplikowanym pro-
cesem i powinna być wynikiem pracy zespołu • powoduje przymus działania
specjalistów: neurologa, psychiatry, psycho- • polega na mechanicznym odtwarzaniu,
loga klinicznego, pedagoga itd. W odróżnie- a nie zrozumieniu znaczenia działań.
niu od autyzmu diagnoza zaburzenia może
nastąpić po ukończeniu przez dziecko 3 lat. Warto zachęcać dziecko do poznawania świa-
ta poza dziedziną własnych fascynacji – pro-
ponować zabawy, przedmioty, książki, filmy,
miejsca, o których mogłoby porozmawiać
NIEPOPRAWNY GENIUSZ ze swoimi rówieśnikami. Przykładowo, jeśli
CZY MĄDRALA? dziecko interesuje się samolotami, można
zachęcać je również do zgłębiania tematu
Encyklopedyczna wiedza na temat pla- innych środków transportu. Z drugiej strony
net lub życia owadów czy też zaskakują- nie należy zabraniać dziecku realizacji swoich
ce operowanie liczbami i pamięć do dat zainteresowań – mogą mieć ważne znaczenie
wprawiają w podziw rodziców, znajomych dla jego życia: ułatwiać rozmowę (w obrę-
i rówieśników dziecka. Może ono nawet stać bie swojego ulubionego tematu wypowia-
się rodzinną „gwiazdą” i przy każdej okazji da się płynnie), dawać poczucie wartości,
dzielić się najnowszą wiedzą lub ciekawost- porządkować rzeczywistość, odprężać.
8
Jak pomóc dziecku?
LUDZIE I PRZEDMIOTY Jak pomóc dziecku?

Ponieważ osoby z zespołem Aspergera nie
zdają sobie sprawy z tego, co myślą i czują
inni, otaczają się światem przedmiotów
i faktów. Fascynacja przedmiotami i ich
WYCHOWANIE
działaniem, świetna orientacja w mecha- Diagnoza autyzmu często dla rodziców brzmi
nice, zainteresowanie maszynami, rozkła- jak wyrok. Doświadczają poczucia bezrad-
dami jazdy, liczbami są znacznie bliższe niż ności i osamotnienia, żalu, że ich dziecko
kontakty z innymi ludźmi. Trudno im roz- nigdy nie będzie funkcjonować tak jak jego
poznać ludzkie twarze, czasem innych ludzi rówieśnicy, zmagają się z trudnościami dnia
traktują jak meble, uczą się mówić z książek codziennego. Wielu z nich jednak przełamuje
i filmów, a nie z rozmów, w których uczest- frustrację i rozczarowanie. Ich dziecko jest
niczą. Jednocześnie nie wolno zapominać przede wszystkim DZIECKIEM i ma autyzm.
o tym, że ich potrzeba społecznej akcep- Decydują się kochać je bezwarunkowo,
tacji jest znacznie wyższa niż przeciętna! będąc świadomymi jego odmienności,
zaakceptować je takim, jakie ono jest.
Mocnymi stronami osób z zespołem Asper-
gera są determinacja, szczerość, poczucie Dla każdej osoby z autyzmem lub zespołem
sprawiedliwości, przywiązanie do reguł, Aspergera niezwykle ważne jest poczucie
inteligencja. Umiejętnie wykorzystane własnej wartości, pozytywny wizerunek
mogą znacznie przyczynić się do osiągnię- samego siebie i wiara w swoje siły, od-
cia życiowej niezależności, rozwinięcia nalezienie swojej tożsamości. Może tego
swoich talentów i odnoszenia sukcesów. doświadczyć dzięki wsparciu i akceptacji
osób ze swojego otoczenia: rodziców,
rodzeństwa, członków rodziny, ale także
rówieśników. To pierwszy i najlepszy spo-
Wśród sób na wychowanie i wspomaganie roz-
sławnych osób woju dziecka z zaburzeniami rozwoju.
przejawiają-
cych cechy
spektrum To nie dziecko „autystyczne” lub „autystyk”,
autystyczne- ale przede wszystkim DZIECKO, które ma
go są m.in.: autyzm, cierpi na autyzm, żyje z auty-
zmem, a więc nie rozwija się typowo.
Albert Einstein
Isaac Newton
Thomas Edison
ZROZUMIEĆ DZIECKO
I JEGO POTRZEBY
Woody Allen
Osoba dotknięta zaburzeniami ze spektrum
Andy Warhol. autyzmu, niezależnie od wieku, ma własne
potrzeby. Zaspokojenie podstawowych – po-
trzeb fizjologicznych, potrzeby bezpieczeń-
stwa, miłości, akceptacji i szacunku – jest
9
rolą rodziców, bliskich oraz środowiska. Ich w szkoleniach, a nawet wspomóc swoją
rolą jest jednak również takie pokierowanie wiedzą osoby z otoczenia. Opowiedzmy
rozwojem, by osoba z autyzmem w możliwie rodzeństwu, babciom, dziadkom, rówieśni-
najpełniejszym stopniu mogła realizować kom, jakie są mechanizmy zachowań osoby
swoje potrzeby emocjonalne, intelektual- z autyzmem, jakich doświadcza trudności,
ne, duchowe i społeczne: więzi, osobiste- w jaki sposób można się z nią porozu-
go rozwoju, uczenia się, piękna, wiary. mieć, jak reagować na jej zachowanie.
MOCNE STRONY
Szerzej na temat
potrzeb i sposo- Spojrzenie na dziecko pod kątem jego
bów ich realizacji umiejętności i mocnych stron jest
w książce kluczowe nie tylko w relacji między
Trudności szkolne. nim a rodzicami, ale również w po-
dejściu terapeutów i nauczycieli.
Dostrzeżenie mocnych stron dziecka

z zaburzeniami może nie być prostym
zadaniem. Łatwiej zauważyć ograniczenia
i problemy. Warto jednak dokładnie za-
Zrozumienie potrzeb dziecka z autyzmem nie stanowić się, jakie działanie dziecko lubi,
jest proste – ograniczona komunikacja lub jej co potrafi robić, co jest dla niego ważne.
brak często uniemożliwiają kontakt z dziec-
kiem. Jednak nawet jeśli dziecko nie mówi,
swoim zachowaniem, niekiedy dziwnym i zu-
pełnie nieoczekiwanym, informuje otoczenie DZIAŁANIE RUTYNOWE
o własnych stanach, pragnieniach i lękach.
Osoba z autyzmem lub zespołem Aspergera
porządkuje rzeczywistość i czyni ją bardziej
Właściwe wspieranie dziecka zawsze przyjazną poprzez czynności rutynowe. Za
opiera się na współpracy terapeu- ich pomocą może też zmniejszać napię-
tów z rodzicami. Nikt nie zna dziecka cie i redukować stres. Bywają one jednak
tak dobrze jak mama czy tata. kłopotliwe w momencie, gdy ktoś próbu-
je je zmienić – zaburzy układ przyborów
w piórniku, postawi szklankę z napojem
z drugiej strony talerza, założy wierzchnie
ubranie w innej kolejności niż zazwyczaj
POMÓC INNYM ZROZUMIEĆ itp. Aby uniknąć problemów i trudnych
ZACHOWANIE DZIECKA zachowań, można ułatwić dziecku organi-
zację przestrzeni i zajęć, ustalając miejsce
Trzeba mówić innym o tym, czym jest ważnych dla niego przedmiotów, układając
autyzm! Zarówno w społeczeństwie, jak harmonogram porannych czynności lub
i środowisku szkolnym panuje wiele stereo- ucząc kontrolować czas za pomocą zegara.
typów dotyczących autyzmu. Warto samemu
dotrzeć do książek na ten temat i wziąć udział
10
Jak pomóc dziecku?
WYBÓR I PODJĘCIE TERAPII

Wykorzystanie zainteresowań i rutyny
Po uzyskaniu diagnozy autyzmu lub zespołu
Zarówno czynności rutynowe, jak i własne Aspergera konieczne jest podjęcie decy-
zainteresowania dziecka można wyko- zji o działaniach terapeutycznych. Mimo
rzystać w życiu codziennym, dając mu że autyzm nie jest postępującą chorobą,
przy tym szansę na osiągnięcie sukcesu. niektóre zachowania (szczególnie sty-
Zamiłowanie do porządkowania czy mulacje lub echolalia) mogą się utrwa-
sortowania pozwoli wykazać się podczas lać i pogłębiać. Trzeba rozważyć, jakie
wiosennych porządków, dzięki przywią- działania terapeutyczne będą najpełniej
zaniu do punktualności lub plastycznym zaradzać deficytom rozwojowym dziecka
uzdolnieniom pociecha może zabłysnąć i umożliwią mu wszechstronny rozwój.
podczas przygotowania planu wycieczki. Obecnie zarówno instytucje publiczne, jak
i prywatne oferują różne formy terapii.
DOSTOSOWANIE ŚRODOWISKA Istnieje wiele form terapii dla osób

z autyzmem. Wśród nich można wy-
Postrzeganie rzeczywistości przez osoby różnić m.in. stymulacyjne, całościowe,
z autyzmem różni się od doświadczeń osób wspomagające i niedyrektywne.
neurotypowych. Wydaje się, jakby nasz świat
nie przystawał do schematów myślenia osób Nie ma jednakże jednego programu,
o zaburzonym rozwoju. Aby ułatwić im życie, który odpowiadałby potrzebom każde-
trzeba dostosować najbliższe otoczenie. go dziecka. Wybór terapii podstawowej
Właściwe zaaranżowanie miejsca zwiększa i form uzupełniających powinien być
poczucie bezpieczeństwa i przewidywalno- poprzedzony rzetelnym rozpoznaniem
ści, sprzyja nauce i zwiększa efektywność mocnych i słabych stron funkcjonowania
terapii. Dla dzieci z autyzmem bardzo ważna dziecka, jego możliwości i obszarów, które
jest strukturyzacja. Może to być wydzielenie trzeba rozwijać szczególnie intensywnie.
miejsca na naukę i zabawę, oznaczenie półek
symbolami, umieszczenie systemu motywa-
cyjnego w widocznym miejscu, usunięcie
rozpraszających bodźców, np. rezygnacja TERAPIA BEHAWIORALNA (STOSO-
z wzorzystej tapety czy silnego światła. WANA ANALIZA ZACHOWANIA)
Kompleksowa terapia służąca wspomaganiu
PRZEWIDYWALNOŚĆ rozwoju i edukacji dzieci z autyzmem. Jej
głównym celem jest rozwijanie umiejętności
Czynnikiem, który znacznie obniża lęk funkcjonalnej i spontanicznej komunikacji,
i napięcie u dzieci z autyzmem, jest za- redukowanie zachowań niepożądanych na
pewnienie pewnego schematu zarówno rzecz kształtowania prawidłowych zachowań
przestrzeni, jak i następujących po sobie społecznych, rozwijanie umiejętności zaba-
działań. Odpowiada on ich dążeniu do wy oraz wspieranie funkcji poznawczych.
stałości. Przykładem tego może być infor- Jedną z wykorzystywanych w niej metod
mowanie o tym, co nastąpi po zakończeniu jest motywowanie do uczenia się poprzez
obecnej czynności, plan aktywności pod- pozytywne wzmocnienie – nagradzanie
czas zajęć, ustalenie harmonogramu dnia. i pochwały. Terapia opiera się na rzetelnej
11
diagnozie umiejętności i deficytów dziecka TRENING SŁUCHOWY TOMATISA

oraz opracowaniu indywidualnych progra-
mów terapeutycznych, w których nauka Terapia służąca zmniejszeniu nadwrażli-
rozłożona jest na poszczególne kroki. wości słuchowej u dzieci i doskonaleniu
umiejętności językowych i społecznych.
Dokonuje się podczas powtarzanych sean-
TERAPIA INTEGRACJI SENSORYCZNEJ sów słuchowych. Wykorzystuje urządzenia,
które stymulują mózg i wspomagają go
Polega na dostarczaniu i uczeniu właściwej w analizowaniu informacji dźwiękowej.
interpretacji bodźców sensorycznych od-
bieranych przez zmysły oraz odpowiednich
sposobów reagowania. Terapia wykorzy- METODA RUCHU ROZWIJAJĄCEGO
stuje ukierunkowane zabawy i aktywności WERONIKI SHERBORNE
swobodnie wykonywane przez dzieci, które
wyzwalają automatyczne reakcje sensorycz- Poprzez wykorzystanie dotyku, ruchu,
ne. Służy poprawie koncentracji i zdolności nazywanie części ciała i wyczuwanie ich,
motorycznych, przygotowuje dziecko do ćwiczenia w parach, pomaga nawiązać
nauki, umożliwia nowe doświadczenia w pro- kontakt, rozwija świadomość własnego
cesie uczenia się. Ważnym celem terapii jest ciała oraz przestrzeni, wspomaga porozu-
złagodzenie zaburzeń występujących podczas miewanie się, uczy dzielenia przestrzeni
przetwarzania bodźców percepcyjnych. z innymi, współpracy, empatii i koncen-
tracji. Poprzez elementy tańca niweluje
napięcie i obniża stres. Pomaga nawiązać
METODA TEACCH lub poprawić kontakt z dzieckiem.
Terapia o charakterze całościowym i eduka-

cyjnym. Podstawą jest uzyskanie informacji BIOFEEDBACK
na temat poziomu rozwoju oraz poziomu
zachowań dziecka oraz opracowanie indy- Metoda usprawniania funkcjonowania ośrod-
widualnego planu pracy. Wykorzystuje wiele kowego układu nerwowego stosowana jako
metod (w tym metody behawioralne) dosto- terapia wspomagająca. Opiera się na wyko-
sowanych do dziecka tak, aby czuło się ono rzystaniu możliwości plastycznych mózgu
komfortowo. Terapia opiera się na współpracy obecnych przez całe życie, polegających na
z rodzicami, którzy również są objęci pomocą. zdolności tworzenia nowych połączeń synap-
tycznych i wygaszania połączeń już istnieją-
cych. Wpływa na poprawę mowy, równowagi,
FARMAKOTERAPIA rozumienia i mimiki u dzieci z autyzmem, po-
maga zmniejszyć wrażliwość sensoryczną oraz
Zaburzenia autystyczne nie wymagają leczenia złagodzić reagowanie na zmiany w otoczeniu.
farmakologicznego. Leki mogą natomiast
zalecić lekarze ze względu na inne, współwy-
stępujące objawy, takie jak: nadpobudliwość TERAPIE WYKORZYSTUJĄCE
ruchowa, nadmierna impulsywność, zabu- KONTAKT ZE ZWIERZĘTAMI
rzenie koncentracji i uwagi, stany lękowe
i depresyjne, nasilone natręctwa, agresja. Wspomagają osoby z autyzmem w niwe-
lowaniu zaburzeń związanych z nawiązy-
waniem relacji z drugą osobą. Terapia ta
12
Jak pomóc dziecku?
wykorzystuje zabawy i ćwiczenia ze zwie-

rzętami, np. psami (dogoterapia), końmi W zależności od potrzeb terapię pod-
(hipoterapia), w celu zbudowania i rozwi- stawową można uzupełniać innymi
jania relacji. Nawiązanie swego rodzaju metodami. Ważne jest to, by działa-
kontaktu i współpracy ze zwierzęciem nia te służyły wielokierunkowemu
ma ułatwić dziecku stopniowe przełamy- rozwojowi dziecka i miały charakter
wanie barier komunikacyjnych i rozwijać kompleksowy. Pamiętajmy jednak, by
komunikację z drugim człowiekiem. uwzględnić możliwości i wytrzymałość
małego człowieka. Zamęczanie zbyt
dużą liczbą zajęć, konsultacji i ćwiczeń
ARTETERAPIA nie przyniesie dobrych rezultatów.
Terapia wspomagająca niwelowanie zaburzeń

autystycznych poprzez twórczość. W jej za-
kres wchodzą takie metody, jak: muzykotera- ZAANGAŻOWANIE RODZINY
pia, biblioterapia, choreoterapia, dramatote-
rapia i zajęcia plastyczne. Dziecko komunikuje Każda terapia przyniesie maksymalne
się za pomocą danej formy wyrazu. Ułatwia efekty, jeśli włączy się w nią cała rodzina.
to wyrażanie i nazywanie swoich uczuć, Umiejętności nabyte podczas zajęć z tera-
wzmaga poczucie bezpieczeństwa, pomaga peutą lub lekcji z klasą muszą być poddane
w usunięciu lęków, wyrażaniu swoich potrzeb generalizacji – utrwalić się w innym śro-
i oczekiwań, dzieleniu się przeżyciami. dowisku. Dobrze, jeśli członkowie rodziny
znają stosowane programy nauczania
i wykorzystują je w sytuacjach domowych.
KOMUNIKACJA ALTERNATYWNA
Wykorzystuje alternatywne sposo- Generalizacja – wykorzystanie wyuczo-

by komunikacji. Jej celem jest ucze- nych umiejętności w innych kontekstach,
nie komunikowania się za pośred- przenoszenie na inne miejsca, osoby,
nictwem piktogramów, syntezatora czas. Przykładowo: uczenie formuły
mowy lub klawiatury komputera. powitania i pożegnania powinno odby-
wać się w domu – wobec bliskich osób,
w szkole – witanie z dziećmi, nauczy-
METODA OPCJI cielami i pracownikami, w miejscach
publicznych, np. w gabinecie lekarskim.
Terapia mająca formę niedyrektywną. Polega
na podążaniu za dzieckiem podczas zajęć,
w atmosferze zaufania i pełnej akceptacji. Czym się kierować przy wyborze terapii?
Terapeuta, jako partner dziecka, naśladuje
jego zachowanie, lecz ono nie musi przyj- • Działania terapeutyczne powinny kształ-
mować jego propozycji zabawy. Głównym tować u dziecka jak najwięcej zachowań,
celem jest włączenie się w świat przeżyć które umożliwią mu samodzielne i efek-
dziecka i nawiązanie z nim kontaktu. tywne funkcjonowanie w środowisku.
• Terapia powinna opierać się na dokład-

nym rozpoznaniu deficytów i potrzeb
dziecka oraz jego mocnych i słabych stron.
13
• Ważne jest indywidualne podejście do

dziecka, konstruowanie indywidualnego Sfery rozwoju
programu terapeutycznego.
wymagające działań
• Formy i metody pracy z dzieckiem muszą
odpowiadać jego potrzebom i możliwo-
ściom.
terapeutycznych
• Terapia ma umożliwiać i wspomagać KONTAKTY SPOŁECZNE
rozwój.
Brak lub niski poziom umiejętności społecz-
• Udokumentowanie postępów pozwala na nych to jeden z głównych problemów osób
ocenę działań terapeutycznych. dotkniętych autyzmem. Terapia powinna
zatem objąć nie tylko kształtowanie kontaktu
• Niezbędne jest doświadczenie i profesjo- wzrokowego i reakcje na powitanie i pożegna-
nalizm terapeutów. nie, ale również bardziej złożone schematy
zachowań, jak zabawa z rówieśnikami.
• Właściwa terapia to ta, która jest efek-
tywna.
KONTAKT WZROKOWY
Najwłaściwszym rozwiązaniem jest wybór
jednej terapii, lecz zarazem nieograniczanie Kształtowanie kontaktu wzrokowego jest
się do niej. Zastosowanie metod behawio- pierwszym krokiem do nawiązania relacji
ralnych uskutecznia i znacznie przyspie- z dzieckiem dotkniętym autyzmem. Dzieci
sza naukę wielu zachowań, np. czynności typowo rozwijające się patrzą w oczy mamy,
samoobsługowych. W innych obszarach, taty, innej osoby już od niemowlęctwa i jest to
m.in. rozwoju emocjonalnym, efektywniej- oznaką prawidłowego rozwoju społecznego.
sze mogą się okazać np. formy arteterapii.
Przykłady oddziaływań terapeutycz-

nych podane w tej książce zostały
oparte na metodach behawioralnych.
Uczenie nawiązywania kontaktu wzrokowe-

go może polegać na nagradzaniu dziecka
w każdym momencie, w którym ten kontakt
zaistnieje, szczególnie w sytuacji, gdy:
• wołamy je po imieniu
• kierujemy polecenie: „spójrz na mnie”
• dziecko podaje zabawkę lub prosi o coś
• odpowiada na pytanie, mówi coś
• spontanicznie nawiązuje kontakt wzroko-
wy podczas dowolnej czynności.

14
Sfery rozwoju wymagające działań terapeutycznych
NAŚLADOWANIE Przykład:
Zdolność do naśladowania jest niezwykle „Podaj mi...” (kredkę, kubek, książkę)
istotna w codziennym funkcjonowaniu.
Dzięki niej dziecko nabywa nowych umie- „Pokaż...” (piłkę, rower, tatę, Tomka, pszczołę)
jętności, a także uczy się mówić. Podczas
nauki naśladowania prosimy dziecko: „Co to jest?” (stół, lampa, mama, babcia, pies, kot)
„zrób tak / zrób to” i pokazujemy (mode-
lujemy) czynność lub ruch, które dziecko Podpowiedź: poruszamy ręką dziecka,
ma powtórzyć. Może to być np.: zaciśnię- ale dążymy do tego, by wykonało czyn-
cie dłoni, podniesienie ręki, pomachanie, ność bez podpowiedzi. Warto zacząć od
tupnięcie nogą, podskok, włożenie klocka wskazywania rzeczy i osób najbliższych
do pudełka. Na początku warto pomóc dziecku, które z łatwością rozpozna.
dziecku w poprawnym naśladowaniu.
ZABAWA
Pomoc i podpowiedź
Dziecko z autyzmem wybiera zabawy powta-
Warto starać się, by każda ćwiczona rzalne i oparte na stereotypowym zachowaniu,
przez dziecko czynność była prawidłowo zainteresowaniu pewnymi przedmiotami lub
wykonana. W ten sposób zachowanie ich częściami, np. kręcenie kółkami samochodzi-
utrwala się, a jednocześnie dziecko nie ka. Zabawki często nie służą im do typowej za-
doświadcza niepowodzenia. Tym, co bawy. Dzieci te nie są też zainteresowane działa-
najbardziej zmotywuje je do działania, jest niami, w których trzeba kogoś naśladować, np.
doświadczenie sukcesu. Dlatego, zwłasz- w piosenkach z pokazywaniem. Późno rozwija
cza na początku nauki, można pomagać się zabawa symboliczna, np. zabawa w lekarza,
mu manualnie. Stojąc za dzieckiem, w sklep itp. Warto zadbać o to, aby w terapii
delikatnie prowadzimy jego ręce we dziecka znalazła się nauka tych ostatnich.
właściwym ruchu, a następnie powta-
rzamy zadanie, stopniowo zastępując Jakich zabaw uczyć?
pełną pomoc delikatną podpowiedzią. • zabawy jasne i proste, mające początek
i koniec
• układanki, wieże z klocków, puzzle
WSKAZYWANIE • zabawa z użyciem lalek, zwierząt
• proste gry planszowe (typu: chińczyk,
Tę umiejętność u dzieci zdrowych moż- wyścig, grzybobranie)
na zaobserwować, zanim ukończą 1. rok • zabawy grupowe, np. stary niedźwiedź,
życia. Rozpoznawanie przedmiotów, pająk.
osób na zdjęciach, postaci na obrazkach,
czynności i wskazywanie jest również
istotnym etapem w rozwijaniu mowy. Podczas uczenia zabawy ważną rolę
odgrywa grupa rówieśników. Nawet
prosta zabawa w grupie dwuosobowej
uczy współpracy i czekania na swoją kolej.

15
Pomocne może być ćwiczenie poprzez:

ROZPOZNAWANIE EMOCJI
• odczytywanie emocji z wyrazu twarzy
SWOICH I CUDZYCH (ilustracje, zdjęcia, inne dziecko)
• pokazywanie emocji za pomocą mimiki
Jeśli dziecko nie potrafi rozpoznać stanów
emocjonalnych swoich i innych osób, nie • odczytywanie emocji z mowy ciała
potrafi też wyrażać emocji, co objawia się • wyrażanie emocji poprzez mowę ciała
często nieodpowiednią reakcją (nieadekwatny • nazywanie emocji doświadczanych w róż-
śmiech lub płacz). Można włączyć trening tej nych sytuacjach swojego życia
umiejętności do codziennej terapii. Warto
też częściej dawać informację zwrotną na • nazywanie emocji doświadczanych przez
temat doświadczanych przez dziecko uczuć. inne osoby lub bohaterów opowiadań
• wykorzystanie pomocy takich jak: plansze,
Dzieci z autyzmem mają kłopoty obrazki, filmy, lustro, kamera, zajęcia
z odczytywaniem emocji wyrażonych w grupie.
za pomocą twarzy i mowy ciała.
„Pokaż: wesoły, smutny, zdziwiony,
przestraszony, chory, wściekły, zmę-
UCZUCIA czony, znudzony, zawstydzony”
agresja ożywienie strach zadowolenie
złość smutek spokój znudzenie
figlarność zarozumiałość zainteresowanie radość

16
poziom konwersacji niewiele odbiegający

Nieporozumienia w rozmowie z osobą, od osób typowo rozwijających się. Często
która ma autyzm lub zespół Aspergera, osoby z autyzmem mają ubogi zasób słow-
wynikają często z braku umiejętności nictwa, trudno im budować długie wypo-
tzw. czytania umysłu. Jest to intuicyj- wiedzi, układają proste zdania, nie nadają
na wiedza o tym, co inni myślą, czego słowom poprawnej formy gramatycznej.
pragną, jakie mają przekonania i czym
kierują się w swoim zachowaniu. Defi-
cyty w zakresie teorii umysłu powodują Dziecko, które nie mówi, komunikuje
trudności ze zrozumieniem myśli i uczuć się z otoczeniem poprzez zachowa-
innych. Reakcją na płacz koleżanki może nie. Odczytanie jego potrzeb i stanów
być więc szczera ignorancja, a z drugiej wymaga wnikliwej i ciągłej obserwacji.
strony uwaga skierowana do obcej osoby
w autobusie: „Przesuń się, stara kobieto”
wcale nie musi wydawać się niestosowna. Przyczyną komunikacji jest potrzeba nawią-
zania kontaktu i interakcji. Mowa dziecka
z autyzmem nie jest funkcjonalna, tzn. nie
W terapii teorii umysłu są pomocne: służy nawiązaniu relacji z innymi osoba-
• układanie historii obrazkowych mi. Dzieci te nie widzą potrzeby porozu-
miewania się z innymi po to, by podzielić
• omawianie sytuacji, w których bohatero-
się jakąś informacją lub doznaniem.
wie doświadczają pewnych stanów, np.:
» „Janek przewrócił się i zadrapał kolano.
Jak się czuje Janek?” Niepokojące objawy
» „Długopis pani Joli upadł na podłogę.
Co powinien zrobić Bartek?” Dzieci typowo rozwijające się już przed
» „Piotrek uśmiecha się i dziękuje mamie ukończeniem 18. miesiąca życia przejawia-
za prezent. Dlaczego Piotrek się uśmie- ją zachowania werbalne: proszą lub pytają
cha? Jak się czuje Piotrek?” za pomocą słów, gestów lub obrazków,
• odgadywanie motywacji zachowań a ponadto potrafią wskazać/nazwać
innych osób: co chcą osiągnąć, na czym ludzi, przedmioty, części ciała, obrazki.
im zależy, np. na podstawie fotografii lub Brak takich reakcji u małego dziecka
scen filmowych: może być niepokojącym objawem.
» Kobieta puka do drzwi pokoju.
» Jakiś mężczyzna bardzo szybko biegnie.
Trening takich umiejętności można przepro-
» Chłopiec siedzi na ławce w parku i spo- wadzić w środowisku domowym w różnych
gląda na zegarek. sytuacjach. Dobrym ćwiczeniem na rozpoczę-
cie nauki używania mowy do komunikacji jest
MOWA I KOMUNIKACJA pokazanie dziecku ulubionego smakołyka.
Prośbę o podanie ulubionej maskotki lub
Opóźnienie i upośledzenie rozwoju mowy jest brakującego elementu układanki, wyrażoną
niekiedy największym problemem dziecka za pomocą wzroku lub wskazania palcem,
z autyzmem. Większość dzieci z autyzmem można uznać za próbę celowej komunika-
nie mówi, duża część może nauczyć się cji. Warto wówczas udzielić podpowiedzi
porozumiewać w ograniczonym stopniu, słownej: „daj”. Na dalszym etapie nauki można
lecz tylko niewielka liczba osób osiąga umieszczać rzeczy, których dziecko potrze-
17
buje, w niedostępnym miejscu lub nawet jedzenia. Objawia się to często agresją wobec
poza zasięgiem wzroku i podpowiedzieć siebie samego i innych osób, która może
prawidłowy komunikat: „auto” / „chcę auto”. być zupełnie niezrozumiała dla otoczenia.
Pamiętaj, by podczas wypowiada- Komunikacja alternatywna

nia prośby przez dziecko zachęcić
je do kontaktu wzrokowego. Pomocą dla dzieci niemówiących są
systemy obrazkowe – piktogramy, które
wizualnie, bezpośrednio i dokładnie
Niektóre dzieci, szczególnie dotknięte odnoszą do danego pojęcia. Można nimi
zespołem Aspergera, mają bogate słow- oznaczać przedmioty, pomieszczenia,
nictwo, potrafią budować zdania, które są osoby lub konkretne czynności. Komuni-
poprawne gramatycznie. Ich kłopot pole- kacja za ich pomocą, tzw. komunikacja
ga jednak na samym komunikowaniu się alternatywna, polega na wyrażaniu
i rozumieniu komunikatów innych osób. swoich próśb poprzez wskazanie obrazka
lub symbolu. Pomaga obniżyć napięcie
Niezrozumienie wypowiedzi przez dziec- i stres związany z komunikacją, ułatwia-
ko może też wynikać z zawiłości narracji jąc zarazem poruszanie się w przestrzeni
i długiego objaśniania. Trzeba raczej do- i zwiększając samodzielność. Innym
stosować język do możliwości dziecka. sposobem wspomagania komunikacji
z osobami niemówiącymi lub słabo mó-
wiącymi jest system Makaton, wykorzy-
stujący elementy komunikacji totalnej
Prosto i konkretnie (słuchowe, migowe, wzrokowe, ustne).
Aby być dobrze rozumianym przez

dziecko, kierowane do niego wypowiedzi
i polecenia powinny być:
• proste
• precyzyjne
• krótkie
• oddzielone pauzą
• pozbawione abstrakcji.
Niemożność wyrażenia swoich potrzeb i pra-

gnień, nawet tych podstawowych, jak: chcę
pić, jestem głodny, potrzebuję przerwy, boję
się, nie mówiąc już o potrzebie bliskości czy
przyjaźni – jest istotnym problemem zaburzeń
autystycznych. Nasilające się frustracja i gniew
u dzieci mają często swoje źródło zarówno
w niezaspokojonej potrzebie nawiązania
kontaktu, jak i w odczuwaniu podstawo-
wych braków: bezpieczeństwa, odpoczynku,
18
JAK NAUCZYĆ DZIECKO Przykład:
KOMUNIKOWANIA SIĘ? – To jest jabłko.
Nauka rozumienia mowy i komunikowania – Jabłko jest czerwone.

się przebiega w kilku etapach:
– Jabłko rośnie na drzewie.
1. Umiejętność koncentracji uwagi i naśla- – Lubię jabłko.
dowania prostych ruchów, reagowania na
proste polecenia.
Społeczne zasady komunikowania, konwe-
2. Odróżnianie bodźców słuchowych – pro- nanse i uprzejmości sprawiają zwykle kłopot
stych poleceń od wypowiedzi bezsensow- osobom z autyzmem. Trudnością jest nie
nych, np. słysząc nazwę, dziecko wskazuje tylko nieumiejętność naśladowania innych,
przedmiot lub osobę. ale zastosowanie wielu schematów jed-
nocześnie, np. użycie formuły przywitania
3. Komunikowanie prośby i potrzeby (np. i przyjaznego gestu, utrzymania kontaktu
„sok”, gdy chce pić); naśladuje dźwięki, wzrokowego, właściwej mimiki i tonu gło-
słowa, frazy i zdania; potrafi użyć innej su, stania w odpowiedniej odległości od
odpowiedzi, np.: „Jadę dziś do babci” – rozmówcy i kontrolowania czasu rozmowy.
„A ja zostanę w domu”; opisuje to, czego Umiejętność prowadzenia rozmowy wymaga
doświadcza zmysłami – co widzi, słyszy, koncentracji uwagi i niekiedy długotrwałego
czuje, czego dotyka. treningu. Pomocne może być omówienie
tej sytuacji oraz wypracowanie instrukcji.
4. Prowadzenie dialogu – dziecko na prze-
mian słucha i mówi. Przykład instrukcji:
Skrypty „Kiedy rozmawiam...”

• Patrzę na osobę, która mówi
To gotowe wzorce wypowiedzi zapisane
• Słucham
na kartce lub nagrane na nośniku. Służą
dziecku jako podpowiedź w różnych • Odpowiadam
sytuacjach komunikacyjnych, które • Pytam
wymagają odpowiedzi adekwatnych • Słucham odpowiedzi
do sytuacji, np. prowadzenie dialogu,
budowanie dłuższych wypowiedzi. • Kończę rozmowę
Różnych odpowiedzi w mowie naprzemien- ECHOLALIA

nej można uczyć za pomocą skryptów.
To rodzaj mowy, która nie jest funkcjonal-
na, tzn. nie ma na celu komunikacji – me-
chaniczne powtarzanie słów lub zwrotów
zasłyszanych w czyjejś rozmowie, dopiero co
wypowiedzianych przez rozmówcę, zapa-
miętanych z telewizji, reklam, radia. Mowa
19
echolaliczna u osób z autyzmem jest swoistą Aby ułatwić dzieciom z autyzmem i zespołem
rekompensatą niedoboru słów i trudności Aspergera komunikację i rozumienie mowy,
w podejmowaniu konwersacji, lecz powo- warto:
duje izolację od środowiska, w którym żyją. • nauczyć je typowych zwrotów rozpoczy-
nających i kończących rozmowę
Mowa echolaliczna u osób z autyzmem może
• podać sposoby i zachęcać do proszenia
przyjąć różne formy:
o wyjaśnienie lub powtórzenie wypo-
• echolalia bezpośrednia – dźwięki, słowa, wiedzi
zdania są odtwarzane bezpośrednio po
• uczyć różnych odpowiedzi, ćwiczyć dialo-
usłyszeniu
gi w formie scenek sytuacyjnych
• echolalia odroczona – zasłyszana wy-
• stosować podpowiedzi słowne lub w for-
powiedź zostaje przytoczona po jakimś
mie skryptów
czasie (nawet bardzo długim)
• poszerzać zasób słownictwa i zwrotów,
• echolalia funkcjonalna – poszczegól-
wyjaśniać metafory, idiomy i powiedzenia
ne słowa są związane z odpowiednią
sytuacją, echolalia ta może być używana • podać sposoby wyrażania aprobaty,
w adekwatny sposób i umożliwiać prowa- współczucia, pochwały i komplementacji
dzenie prostego dialogu. • ćwiczyć modulację głosu oraz mimikę
twarzy, wykorzystując filmy aktorskie,
lustro, kamerę lub dyktafon.
Przeciwieństwem echolalii są wypowie-
dzi celowe. W celu przerwania echolalii
można wywołać u dziecka wypowiedź, ROZWÓJ POZNAWCZY
która będzie funkcjonalna, np. odpo-
wiedź na proste pytanie: „Co robisz?”,
oczekując precyzyjnej odpowiedzi: „Stoję KONCENTRACJA I UWAGA
(siedzę, czekam, czytam książkę)”.
Umiejętność skupiania uwagi na tym, co
istotne, ma kluczowe znaczenie dla całego
rozwoju. Dzieci z autyzmem stopniowo uczą
się wybierać spośród wielu bodźców te, które
DOSŁOWNE ROZUMIENIE JĘZYKA są ważne i potrzebne, np. słuchanie głosu
Osoby z zaburzeniami ze spektrum autyzmu jednej osoby, kierowanie uwagi na ilustrację
dosłownie interpretują wypowiedzi. Nie po- zamiast na fakturę papieru, spojrzenie na
trafią odczytać różnych znaczeń słów, problem kolegę, który opowiada o nowej zabawce.
stanowi zrozumienie metafor, frazeologizmów
i zwyczajowych powiedzeń. Komunikaty
„uszy do góry”, „spaść z księżyca”, „ugryź się ZAUWAŻANIE ZMIAN W OTOCZENIU
w język” mogą budzić nie tylko zdziwienie,
ale nawet oburzenie. Dotyczy to także żartów, Cechy i zachowania innych ludzi na ogół
podtekstów, ironii oraz manipulacji – pozo- nie przyciągają uwagi dziecka z autyzmem.
stają one niezrozumiane lub błędnie odczy- Uczenie zauważania innych osób, otoczenia
tane. Może to powodować wiele kłopotów oraz zachodzących w nich zmian odby-
w codziennych kontaktach społecznych, wa się w naturalnej sytuacji lub z pomocą
które obfitują w różnego rodzaju niuanse. ilustracji zawierających wiele szczegółów.

20
Zachęcamy dziecko, by wskazało MYŚLENIE

szczegóły, np.:
„Pokaż: Swoista sztywność myślenia, brak elastycz-
• dziecko, które ma brązowe buty, ności osób z zaburzeniami autystycznymi
przejawia się w tym, że:
• dziewczynkę, która kupuje ciastko,
• myślą „jednotorowo”
• chłopca, który patrzy na samolot”.
• nie tolerują zmian, zwrotów sytuacji,
niepowodzeń
TWORZENIE WSPÓLNEGO • mają problemy ze spojrzeniem na
POLA UWAGI zadanie z innej perspektywy, dominuje
jeden punkt widzenia, jeden sposób
U zdrowego dziecka już przed ukończeniem rozwiązania
1. roku życia kształtuje się zdolność do • nie uczą się na błędach
patrzenia tam, gdzie ktoś wskazuje lub spo- • upierają się przy swoich przekonaniach,
gląda. Samo również domaga się, by mama za wszelką cenę dążą do tego, co posta-
koniecznie spojrzała np. na wielkiego psa, nowiły zrobić, nawet jeśli nie mają racji.
którego właśnie zobaczyło po drugiej stronie
ulicy. Dzieci w wieku 4 lat wiedzą też już, że
patrzenie na coś może oznaczać pragnienie. Ograniczenia tej sfery można stopniowo
U dzieci z autyzmem zdolność ta jest w dużym przełamywać. Kształtowanie elastyczności
stopniu zaburzona i wymaga wielu ćwiczeń. myślenia może się dokonywać w różnych
sytuacjach, zarówno ćwiczeniowych, jak
i codziennych:
PAMIĘĆ • układanie przedmiotów według różnych
zasad, np. koloru, kształtu, wielkości,
Wiele osób z autyzmem lub zespołem Asper- smaku, zapachu
gera szokuje innych doskonałą pamięcią –
• szukanie innych sposobów rozwiązania
zaskakująco dokładną znajomością rozkładu
podczas gier, zabaw
jazdy, numerów telefonicznych, dni tygodnia
przypadających na określoną datę, nazw • wyliczanie różnych zastosowań rzeczy,
konstelacji gwiezdnych lub typów pociągów. np. słoik służy do przechowywania
Często pamięć długotrwała i mechaniczna jest konfitur, ale może stać się wazonem lub
doskonale rozwinięta, lecz dotyczy raczej fak- akwarium
tów i obiektów niż osób i zachowań ludzkich. • zachęcanie do stosowania zdobytej wie-
Problemy dotyczą dzy i umiejętności w różnych sytuacjach,
pamięci krótkotrwa- np. proste zadania z treścią dotyczącą
łej – zapamiętywania codziennych sytuacji
sekwencji czynności, • uczenie zasad dyskutowania, zachęca-
schematów działa- nie do asertywnego wyrażania swojego
nia, gromadzenia zdania i przyznawania racji: „Ja mam inne
informacji o osobach. zdanie”, „Pomyliłem się”.
O ćwiczeniu pamięci
czytaj w książkach
Pamięć, Pamięć dosko-
nała, Trening umysłu.
21
CZYTANIE I ZDOLNOŚCI
ARYTMETYCZNE
MOTYWACJA
Tak jak bywa to wśród dzieci zdrowych, niektó-
Dzieci z autyzmem mogą uczyć się czytać. re dzieci z autyzmem są bardzo zmotywowane
Część z nich przejawia specyficzną fascyna- do nauki. Inne są przekonane, że wiedza, którą
cję literami i umie czytać, zanim nauczy się posiadają, wystarczy do codziennego funkcjo-
mówić. Niektóre osoby przejawiają niezwykłe nowania. Większość z nich jednak ma bardzo
zdolności w tym zakresie, czytają bardzo poważne zaburzenia systemu motywacyjne-
szybko z niemal fotograficzną dokładnością, go, dlatego wymaga wprowadzenia odpo-
innym nauka przychodzi znacznie trudniej. wiednich systemów wzmocnień. Ponieważ
Na ogół jednak zaburzenia autystyczne proces uczenia się wymaga o wiele większego
powodują problemy ze zrozumieniem treści, wysiłku niż u dzieci typowo rozwijających się,
śledzeniem biegu akcji w utworach literac- również sposoby zachęcania i mobilizowania
kich oraz dostrzeganiem ukrytych znaczeń. do podejmowania tego trudu muszą być prze-
myślane i dopasowane do każdego dziecka.
Wiele dzieci przejawia pewne preferencje
poznawcze, tzn. ich zdolności i zaintere-
sowanie skłaniają się ku jednej dziedzinie. SYSTEMY MOTYWACYJNE I ŻETONY
Często zdolności matematyczne dziecka
są znacznie bardziej rozwinięte niż języko- Celem stosowania nagród i systemów żetono-
we – poziom funkcjonowania na lekcjach wych w motywowaniu dziecka z autyzmem
matematyki niemal nie odbiega od po- jest zmobilizowanie do uczenia się nowych lub
ziomu rówieśników. Zdarza się również, właściwych zachowań, dzięki którym dziec-
że to umiejętności werbalne są mocną ko samo będzie mogło odnosić sukces – np.
stroną dziecka – potrafi ładnie wypowia- samodzielnie rozwiązać zadanie, przeprowa-
dać się, zarówno w mowie, jak i za pomo- dzić rozmowę, poradzić sobie w jakiejś nowej
cą form pisemnych, a problemy dotyczą sytuacji. W miarę osiągania postępów i wzrostu
wyobraźni przestrzennej i arytmetyki. samodzielności najpierw nagrody, a później
żetony zostają stopniowo wycofywane – a jest
to bardzo długotrwały proces. Zachowanie,
METODY NAUKI CZYTANIA którego uczyliśmy, nie zależy już od tego,
czy będzie nagrodzone, czy też nie. Dziecko
Tradycyjne szkolne metody nauki czytania samo dostrzega korzyści z nowych umiejęt-
nie zawsze odnoszą skutek w nauczaniu ności, jeśli dzięki nim odnosi swoje małe lub
dzieci z zaburzeniami rozwojowymi. większe sukcesy – a to dla każdego dziecka jest
najlepszą motywacją!
W edukacji dzieci z autyzmem z powodze-
niem wykorzystuje się takie metody, jak: Ciekawe informacje
• metoda czytania globalnego Glenna na temat zachęcania
Domana do nauki, chwalenia
oraz nagradzania
• wczesna nauka czytania metodą
dzieci można znaleźć
symultaniczno-sekwencyjną wg Jagody
w książce Jak wycho-
Cieszyńskiej
wywać trudne dziecko.
• odimienna metoda nauki czytania Ireny
Majchrzak.

22
Stosowanie systemu motywacyjnego polega KONTRAKT

na tym, że konkretne pozytywne zachowanie
dziecka jest nagradzane pochwałami albo tym, W motywowaniu dzieci, które potrafią
co dziecko lubi i może dostać lub zrobić (poni- dłużej oczekiwać na nagrodę, można użyć
żej przykłady nagród). Na początku uczenia się kontraktu. Wspólnie z dzieckiem ustala
nagrody podawane są bardzo często, praktycz- się listę aktywności lub zachowań, któ-
nie zawsze, gdy dziecko zachowa się właściwie. re powinny się pojawić w ciągu dnia lub
w określonej sytuacji. Kontrakty mogą
Każda nagroda z czasem jednak staje się nudna dotyczyć zachowania lub podejmowania
i traci swoje działanie motywujące. W dodatku, konkretnych działań (np. koncentrowanie
jeśli jest zbyt „duża” w stosunku do wysiłku się na lekcji, zgłaszanie się do odpowie-
dziecka – któremu przecież wykonywanie dzi, zjedzenie obiadu w szkolnej stołówce,
zadań sprawia coraz mniej trudności – istnieje rozpoczynanie rozmowy z rówieśnikami).
ryzyko uzależnienia od nagradzania. Wówczas
motywacja, na której tak nam zależało, znacznie Ustalamy z dzieckiem, które zachowa-
się obniży, jeśli tylko w perspektywie zabrak- nie będzie punktowane (nagradzane).
nie odpowiedniej nagrody. Nie o to chodzi! Zarówno wywiązanie się z kontraktu,
jak i jego nieprzestrzeganie niesie za
W miarę nauki „główna” nagroda zostaje sobą ustalone konsekwencje (nagrodę,
odsunięta w czasie. Zamiast niej przyznaje przywilej lub ich brak, pozbawienie).
się nagrody cząstkowe – żetony. Ustalamy
z dzieckiem, które zachowania są szczegól- Przykład:
nie ważne i punktowane oraz ile żetonów
musi zebrać, żeby otrzymać nagrodę. Data: ................... TAK
System motywacyjny może mieć formę plasti- Przywitałem się z kolegami.
kowej tabliczki, do której przyczepia się koloro-
we żetony (dzieci młodsze), lub tabelki, do któ- Przed salą czekałem razem z klasą.
rej wpisuje się punkty (starsi uczniowie). Dzięki Przywitałem się z nauczycielem.
nim dziecko kontroluje liczbę przyznanych
punktów, a jeśli nagroda jest atrakcyjna, stara Szybko wyjąłem książ-
się zebrać je jak najszybciej. Często pomocne ki i zeszyty z plecaka.
jest umieszczenie w widocznym miejscu infor-
Na przerwie rozmawia-
macji o tym, za jakie działanie będzie przyznany
łem z dziećmi.
żeton, w formie krótkich poleceń lub obrazków.
Pożegnałem się z dziećmi z klasy.
Przykład: Sam ubrałem się w szatni.
Patrzę na nauczyciela Jeśli w ciągu dnia wypełnię co najmniej
i wykonuję polecenia. 4 punkty kontraktu, będę mógł pograć w grę
lub zjeść coś słodkiego.
Jeśli wypełnię wszystkie punkty, wybiorę
„nagrodę specjalną”.
OGLĄDAM BAJKĘ. Podpis: ...................

23
Skuteczność kontraktu będzie większa, jeśli NAGRODY

dziecko i rodzic podpiszą się pod umową
i będą jej konsekwentnie przestrzegać.
Rodzice i dziecko powinni pamiętać, że
jeśli nie wywiąże się ono z umowy, przez
resztę dnia nie będzie korzystać z ustalonej
nagrody (grać w grę ani jeść słodyczy).
Nagrody: żelki bębenek

• pochwała wypowiedziana odpowiednim
tonem
• gest – głaskanie, przybicie piątki, podnie-
siony kciuk
• drobne nagrody – kawałeczek przysmaku,
kilka minut zabawy
• takie, które dziecko bardzo lubi: rowerek
» przysmaki: paluszki, czekolada, żelki,
chipsy
» czas na zabawę: samochodzik
» aktywność: rzucanie piłką, skakanie na
trampolinie, jazda na hulajnodze
» dotyk: przytulenie, łaskotki, głaskanie.
chrupki piłka
MAM WYBÓR
Bardzo ważna w rozwoju dziecka jest

umiejętność dokonywania wyboru.
ZACHOWANIE
Możliwość decydowania daje dziecku W powszechnym mniemaniu dziecko z auty-
pewność siebie i kształtuje upodobania. zmem jest wycofane, nazbyt spokojne, niemó-
Okazją do ćwiczenia takich zachowań wiące i żyjące w swoim świecie. W rzeczywi-
jest na przykład moment nagradza- stości może być tak pochłonięte fascynującą
nia. Dajmy dziecku możliwość wyboru go czynnością, że bodźce zewnętrzne zdają się
nagrody spośród kilku, ucząc zara- do niego nie docierać. Przykładowo: w trakcie
zem, jak wyrażać swoje preferencje. takiego stereotypowego zachowania jak
kręcenie kółkami lokomotywy, dziecko może
„Co chcesz?” – „Chcę sok”. w ogóle nie reagować na wołanie rodzica.
„Chcesz auto?” – „Tak//Nie”. Bywa jednak, że próby oderwania malucha

od jego ulubionych czynności kończą się
„Chcesz chipsy czy żelki?” – „Wolę żelki”. napadem wściekłości, a nawet wybuchem
agresji u dziecka. Krzyk, rzucanie się na
podłogę, bicie, kopanie i gryzienie, które
wydają się nie mieć powodu, w rzeczywisto-
24
ści są reakcją na sytuacje, w których dziecko

nie czuje się bezpiecznie lub nie potrafi
MODEL ZACHOWANIA
zakomunikować innym swoich potrzeb.
Każde takie trudne zachowanie wymaga 1. W jakiej sytuacji dochodzi do trudnego
analizy, oceny i wyboru właściwej reakcji. zachowania?
Czynnikiem poprzedzającym mogą być

Dziecko z całościowymi zaburzeniami bodźce środowiskowe lub biologiczne,
rozwojowymi wyraża swoje potrzeby np. układ ławek, hałas w sali, nadmiar
przez zachowanie. bodźców lub informacji, złe samopoczu-
cie, przeziębienie.
Przykład:
2. Jak się objawia trudne zachowanie? Co
Dziecko ma napad złego humoru, dziecko za jego pomocą komunikuje?
płacze, rzuca się na ziemię. Może to Czego potrzebuje?
oznaczać kilka komunikatów/potrzeb:
Przykładowo: dziecko atakuje inne dzieci,
1. Potrzebuje uwagi innej osoby – po- uderza, szczypie, uderza rękoma w głowę,
trzebuje bliskości, chce zjeść kanapkę, drapie przedramię, występuje nieade-
chce mu się pić, chce dostać zabawkę. kwatny śmiech. Trudne zachowania po-
jawiają się podczas takich czynności, jak
2. Nie chce wykonać jakiegoś polecenia, np. kontakt z nauczycielem, chodzenie po
np. usiąść na krześle, podać kredki. korytarzu.
3. Unika uczestniczenia w sytuacji – nie 3. Jakie są jego konsekwencje? Jakie ko-

chce uczyć się z terapeutą, nie chce rzyści daje dziecku? Jakie rezultaty? Po
skończyć zabawy. co to robi i dlaczego? Jak interweniują
dorośli? Czy jest niebezpieczne dla
dziecka lub innych osób? Czy utrudnia
Trudne zachowania to takie, które za- naukę lub nie jest społecznie nieakcep-
grażają bezpieczeństwu osoby je podej- towane?
mującej oraz ludzi przebywających w jej
otoczeniu lub powodują niszczenie mie- To dla dziecka np. ucieczka od nadmia-
nia. Zachowania te znacznie utrudniają ru bodźców, przyjemność, odprężenie.
lub nawet uniemożliwiają uczenie się. Są Kiedy się tak zachowuje, skupia na sobie
to też wszystkie zachowania, które mogą uwagę najbliższego otoczenia.
ograniczyć udział w życiu społecznym,
ponieważ osoby z otoczenia mogą zwyczaj- 4. W jaki sposób można to zachowanie
nie unikać tak zachowujących się ludzi. wyeliminować lub ograniczyć?
Próba wpłynięcia na zachowanie dziec- Rozważenie dostępnych metod, np. wy-

ka – ograniczanie lub usuwanie tych nie- gaszanie, zastępowanie.
bezpiecznych i kształtowanie właściwych
działań – powinno być poprzedzone dokład-
ną obserwacją i próbą określenia przyczyn
i okoliczności występujących zachowań.

25
Przykład:
BĄDŹ GRZECZNY • Dziecko obsesyjnie preferuje dobrze za-
ostrzony ołówek. Aby zapobiec zachowa-
To często kierowane do dzieci pole- niom kompulsywnym, można zapewnić
cenie ma szerokie znaczenie. W za- kilka zaostrzonych ołówków.
leżności od sytuacji, czasem oznacza • Dziecko kompulsywnie przyciska zbyt
„mów ciszej”, czasem: „idź powoli”. mocno grafit ołówka do papieru. Warto
Zanim poprosimy dziecko, by było nauczyć je, w jaki sposób można lżej
grzeczne, powiedzmy mu dokładnie, przyciskać ołówek, i poćwiczyć z nim tę
co ma robić, a nie czego zaprzestać. umiejętność.
Zamiast: „Nie biegaj i nie krzycz” – „Tu-

taj trzeba mówić cicho, idź powoli”. Zachowania, które uporczywie powta-
rzają się (np. plucie jedzeniem, drapanie
przedramion, nadmierna pobudliwość),
mogą mieć źródło w problemach natury
medycznej, takich jak np. alergie pokar-
STYMULACJE I KOMPULSJE mowe, zaburzenia snu, układu trawienia.
Stymulacje
Powtarzane ruchy, których dziecko nie jest

STRES I AGRESJA
w stanie opanować, np. kręcenie się wokół Wiele sytuacji, w których dziecko doświad-
własnej osi, pocieranie dłoni, podskoki, cza napięcia, stresu, potęgującej się agresji,
oblizywanie przedmiotów itd. Działania te ma swoje źródło w niezrozumieniu przez
przynoszą ulgę, gdyż odrywają je od do- najbliższe otoczenie lub odrzuceniu. Słaba
minujących (i nieprzyjemnych dla niego) zdolność komunikacji często idzie w parze
bodźców, dają mu poczucie bezpieczeń- z zachowaniami, które są uciążliwe zarówno
stwa, ale utrudniają funkcjonowanie w śro- dla samego dziecka (autoagresja), jak i innych.
dowisku i uczenie się. Trudno powstrzy-
mać dziecko od stymulacji – czerpie ono Kilka sposobów na to, jak poradzić sobie
przyjemność z dotykania przedmiotów, z negatywnymi emocjami:
patrzenia na jakiś element ubioru rozmów- • pomoc w wyrażeniu swoich potrzeb
cy, mówienia o fascynacjach. Takim do-
• miejsce wyciszenia
świadczeniem jest też przyjemność zwią-
zana z silnymi bodźcami płynącymi z ciała, • strategie działania (np. odejdź na chwilę,
np. gryzienie dłoni, pocieranie skroni. oddychaj powoli, pomyśl, co można zro-
bić, opowiedz o tym komuś)
• termometr uczuć
Niektóre zachowania obsesyjne, które można • omówić, jakie sposoby wyrażenia złości są
w odpowiedni sposób kontrolować, mogą być akceptowane
akceptowane. Najpierw należy ograniczyć te,
które utrudniają lub zupełnie blokują uczenie • zareagować, zanim nastąpi sytuacja kryzy-
się dziecka. sowa i wybuch
• dawać możliwość wyboru zamiast stoso-
wania przymusu
26
Samodzielność
• przerywać ciąg natrętnych pytań lub

wypowiedzi – zmienić temat lub poprosić
o odpowiedzenie na proste pytanie, np.
Samodzielność
„Jaki dziś dzień tygodnia?”.
Celem każdej terapii jest osiągnięcie takiego
poziomu sprawności, które pozwoli dziecku,
Więcej o emocjach i sposobach ich wyraża- a potem dorosłemu na samodzielne prze-
nia czytaj w książce Jak wychowywać trudne bywanie w otoczeniu, oczywiście w miarę
dziecko. możliwości, począwszy od poruszania się
w otoczeniu domowym i w świecie ze-
Przykładowe metody ograniczania trudnych wnętrznym. Podstawową umiejętnością
zachowań: jest wykonywanie czynności samoob-
• ignorowanie (wygaszanie), jeśli dziecko sługowych bez pomocy innych osób.
nie zagraża sobie, innym i przedmiotom
w otoczeniu Ważnym etapem na drodze ku samo-
dzielnemu życiu jest odkrycie i rozwija-
• przerwanie (w przypadku agresji, auto-
nie zdolności, a w dalszej perspektywie
agresji, niszczenia czegoś)
przysposobienie do pracy. Ułatwieniem
• zastąpienie i nagradzanie poprawnego w tym obszarze jest korzystanie z planów
zachowania aktywności oraz instrukcji, które pomagają
• chwalenie i/lub nagradzanie właściwego w przechodzeniu od jednej czynności do
zachowania innych dzieci drugiej. Można ich użyć nie tylko podczas
• wykluczenie (przy agresji, np. przytrzy- czynności obowiązkowych, ale również
manie lub zabranie do innego pomiesz- samodzielnego spędzania wolnego czasu.
czenia).
Obowiązki
ROZWÓJ RUCHOWY Dziecko z autyzmem i zespołem
Osoby z autyzmem lub zespołem Aspergera Aspergera może i powinno w ciągu
często charakteryzuje dziwaczna posta- dnia aktywnie uczestniczyć w życiu
wa (pochylenie) i chód. Niektóre partie rodzinnym – mieć własne, choćby
mięśni są słabo rozwinięte, co powoduje, drobne, obowiązki, za które będzie
że dzieci poruszają się niezgrabnie, mają odpowiedzialne. Poza takimi czyn-
trudności z wykonywaniem niektórych nościami jak na przykład ścielenie
ćwiczeń ruchowych, wydają się niezdar- łóżka, ścieranie kurzu lub podlewanie
ne. Podczas pisania chwyt ołówka lub kwiatów, warto zaangażować dziecko
długopisu jest niewłaściwy, podobnie jak w te aktywności, które najbardziej lubi.
nacisk dłoni, który też bywa zbyt mocny. W zależności od upodobań dziecka
może to być segregowanie sztućców lub
Nieoceniona może się okazać pomoc ubrań, zamiatanie lub grabienie liści.
fizjoterapeuty, który ustali specjalny ze-
staw ćwiczeń fizycznych, usprawniających
funkcje motoryczne. Warto też zwrócić się do
specjalisty w zakresie SI. Wiele problemów
dzieci z autyzmem wynika z nieprawidłowych
procesów przebiegu integracji sensorycznej.

27
• szkoły specjalne z oddziałami mieszanymi

Edukacja szkolna • szkoły ogólnodostępne z oddziałami
integracyjnymi
O tym, którą szkołę wybrać dla dziecka, decy- • szkoły ogólnodostępne
dują rodzice. Warto przy tym uwzględnić po- • ośrodki rewalidacyjno-wychowawcze.
ziom rozwoju poznawczego (iloraz inteligencji)
oraz funkcjonowania społecznego dziecka. Wybór modelu nauczania – szkoła
Pewną wskazówką mogą też być zalecenia po- specjalna czy klasa integracyjna?
radni psychologiczno-pedagogicznej zawarte
w wydanym orzeczeniu. Oferta edukacyjna dla Szkoła publiczna/
dzieci o specjalnych potrzebach, szczególnie Szkoła specjalna
integracyjna
w większych miastach Polski, jest różnorodna.
• obecni są w klasie:
nauczyciel wycho-
wawca, nauczyciel • klasa dla
wspomagający, uczniów z au-
3 dzieci z niepeł- tyzmem – w jej
nosprawnością, skład wchodzi
12-17 dzieci zdro- 2-3 uczniów,
wych nauczyciel/
• nauczanie zindywidu- wychowawca,
alizowane pomoc peda-
gogiczna
• otoczenie dzieci
typowo rozwijających • w klasie mie-
się – przykłady wła- szanej nauczy-
ściwych zachowań ciel ma pod
społecznych są obec- swoją opieką
ne w najbliższym więcej uczniów
otoczeniu, dziecko o różnych
uczy się w praktyce niepełnospraw-
nawiązywać popraw- nościach
ne kontakty społecz- • kameralna
ne i odnosić sukcesy atmosfera
• większym wyzwa- • nauczanie
niem niż sam proces zindywidualizo-
nauki jest integracja wane
społeczna z kolegami
i nauczycielami
• mało liczne klasy

Edukację i terapię dzieci z autyzmem prowa-
dzą m.in. takie placówki, jak: • odpowiednio dobrane materiały wspoma-
gające naukę (plansze, skrypty, systemy
• przedszkola i szkoły dla dzieci autystycz- motywacyjne)
nych
• nauczyciele – elastyczni i kreatywni – po-
• szkoły specjalne z oddziałami dla dzieci magają w zrozumieniu materiału
autystycznych

28
Edukacja szkolna
PRZERWY INDYWIDUALNY ASYSTENT,

Dla dzieci z autyzmem i zespołem Aspergera NAUCZYCIEL „CIEŃ”
podczas zajęć szkolnych trudnym czasem
są przerwy międzylekcyjne. W przeciwień- Najczęściej jest to zatrudniony przez daną
stwie do przewidywalnego toku lekcji, nie placówkę pedagog, terapeuta, który – oprócz
wiadomo, co się w tym czasie wydarzy. nauczyciela prowadzącego – uczestniczy
Ponieważ każdy spędza ten czas według w zajęciach lekcyjnych. Jego zadaniem jest
własnego pomysłu, nie ma tu ustalonych wspieranie dziecka z autyzmem w podej-
reguł. Drażniące mogą być hałas, tłok, mowaniu zadań szkolnych (np. powtarzanie,
przestrzeń korytarzy. Wychodząc naprze- tłumaczenie poleceń lub treści, wspoma-
ciw potrzebom, szkoła może zorganizować ganie koncentracji), czuwanie nad działa-
wyciszoną salę, w której dziecko mogłoby niami terapeutycznymi, pomoc i opieka
spędzić przerwę w przyjaznej i bezpiecz- podczas czasu spędzanego w szkole.
nej dla niego atmosferze. Pozwala się
też uczniom na pozostanie w tym czasie Czy dzieci zdrowe nie „tracą” poprzez obec-
w sali lekcyjnej lub wyjście do biblioteki. ność w zespole klasowym dziecka z auty-
zmem?
Oczywiście nie, a nawet mogą wiele zyskać:

ZALETY INTEGRACJI
• dzieci uczą się wrażliwości i empatii –
Dzieci szybciej uczą się w otoczeniu dzieci dostrzegają, że niektórzy ludzie zupeł-
zdrowych. Często, szczególnie w począt- nie inaczej niż one postrzegają świat,
kowej fazie terapii, konieczna jest praca a niektóre czynności – dla nich bardzo
z terapeutą w układzie jeden na jeden. proste – mogą wymagać od dzieci
Niekiedy wskazane jest nauczanie in- z autyzmem dużo większego wysiłku,
dywidualne dziecka z autyzmem – kilka np. czytanie, rozpoczynanie rozmowy,
razy w tygodniu nauczyciele przychodzą zabawa
do domu, żeby przeprowadzić lekcje.
• dobrze prowadzone dzieci chętnie
W dłuższej perspektywie czasowej forma
pomagają, nawiązują relacje z dziećmi
ta nie jest jednak korzystna dla rozwo-
z autyzmem i troszczą się o nie
ju społecznych umiejętności dziecka.
• obecność nauczyciela wspomagającego,
który ma możliwie najbardziej włączyć
dziecko w typowe zajęcia lekcyjne,
Rówieśnicy typowo rozwijający się są a zarazem wspomagać pozostałe dzieci
świetnymi przewodnikami dziecka w procesie uczenia się. Obecność dwóch
autystycznego w rozmowie i podczas nauczycieli zwiększa indywidualizację
zabawy. Swoim zachowaniem poka- nauczania, pozwala dostrzec trudności
zują mu, jak się zrozumiale porozu- każdego dziecka i poświęcić mu więcej
miewać i odnosić do innych osób. czasu. Dotyczy to również działań wycho-
wawczych.

29
Wbrew wszelkim stereotypom osoby z auty-

Trudny okres zmem i zespołem Aspergera mogą nawiązy-
wać przyjaźnie.
dojrzewania –
Często wymaga to pewnego poziomu doj-
szanse i zagrożenia rzałości, samoświadomości i umiejętności
społecznych:
Osoby z zaburzeniami autystycznymi w wieku • podejmowanie działań, które podtrzymu-
dorastania okazują większe zainteresowanie ją relację
innymi ludźmi. Bliższe kontakty, które mogą
• nie jest to zależność oparta wyłącznie na
nawiązywać, są oparte głównie o wspól-
korzyściach, np. pomocy w odnalezieniu
ne zainteresowania i spędzanie czasu.
się w grupie rówieśniczej
Trudnością, z którą muszą się zmierzyć niektó- • jeśli osoba z autyzmem jest zdolna do re-
rzy, jest świadomość własnej odmienności – spektowania informacji na temat swojego
niemożność pełnego uczestniczenia w życiu zachowania.
grupy (niedostosowanie do zasad), dziwny
ton głosu i chód, odmienność używanego
słownictwa (jest sztywne, w przeciwieństwie
do slangu młodzieżowego), inne obszary
ZAGROŻENIE DEPRESJĄ
zainteresowań (specjalistyczne pasje). Dorastające osoby z autyzmem są bardzo
wrażliwe. Szczególnie dotkliwie przeży-
Wiele osób w związku z tym doświadcza wają poczucie odrzucenia. Świadomość
ogromnego stresu, który może przejawiać własnej inności, nierozumienie sytuacji
się agresją. Niektórzy potrafią maskować społecznych, narastająca frustracja i niska
wiele swoich ograniczeń, np. stereotypie samoocena mogą wywoływać stany lękowe
ruchowe, co także jest źródłem napięć. lub depresyjne. Zarówno dzieciom, jak
i młodzieży dotkniętej autyzmem zawsze
należy okazywać życzliwość i akceptację.
Nauczmy dziecko radzenia sobie ze Warto, na ile to możliwe, odwoływać się
stresem, proponując mu kilka prostych do ich poczucia humoru, by umiały żar-
strategii działania. tować nawet na swój własny temat.
ODRZUCENIE I PRZEMOC
PRZYJAŹŃ Szkoła ma za zadanie chronić przed odrzu-
Potrzeba przyjaźni u osób z autyzmem i ze- ceniem i przemocą ze strony rówieśników,
społem Aspergera może zmieniać się w ciągu wspierając jednocześnie integrację. Szczegól-
życia. Małe dzieci nie odczuwają potrzeby nie w starszych klasach dziecko autystyczne
posiadania przyjaciół. Wraz z okresem dora- może się jednak spotkać z nieakceptacją
stania budzi się wielka tęsknota za przyjaźnią, w grupie rówieśników. Etykietki: „dziwak”,
a poczucie samotności może być druzgo- „źle wychowany” mogą przylgnąć nawet
czące. Coraz ważniejsze staje się poczucie do osób wysoko funkcjonujących. Bardzo
bycia akceptowanym przez rówieśników, ważne są więc wszelkie działania profilak-
choć w życiu dorosłym osoby te mogą czuć tyczne podejmowane przez szkołę, np. akcje
się całkiem dobrze ze swoją samotnością. informacyjne: pogadanki, filmy, spotkania.
30
Gdzie udać się po pomoc?
Trzeba też przepracować to zagadnienie

z dzieckiem: omówić i ćwiczyć zachowanie Gdzie udać się
się w sytuacjach wymagających obrony,
np. uczenie samoobrony słownej, trening po pomoc?
asertywności, dostrzeganie sytuacji prze-
mocy i dopuszczalne reakcje na przemoc Od momentu zauważenia nieprawidłowo-
fizyczną lub psychiczną, uwrażliwianie na ści w rozwoju należy szukać ich źródeł.
możliwość manipulacji ze strony innych.
Pomocne są m.in. poniższe placówki:
• poradnia dziecięca
Dorosłość osób • poradnia zdrowia psychicznego

• poradnia psychologiczno-pedagogiczna
z autyzmem • instytucje działające na rzecz osób z au-
tyzmem:
i zespołem Aspergera » fundacje
» ośrodki terapeutyczne
Część osób z autyzmem osiąga samodziel-
» punkty konsultacyjne
ność, dalej kształci się, rozpoznaje swoje
predyspozycje i może przysposobić się do » szkoły specjalne lub integracyjne
wykonywania zawodu, podejmując z czasem » grupy wsparcia.
pracę. Nie wszystkie osoby z autyzmem
osiągają taki stopień samodzielności, by Rodzice powinni poszerzać i uaktualniać
prowadzić życie bez opieki i prowadze- swoją wiedzę na temat zaburzeń występu-
nia. Ich dalszy rozwój i bezpieczeństwo jących u dziecka, brać udział w szkoleniach,
zapewniają specjalistyczne ośrodki. dowiedzieć się jak najwięcej o proponowa-
nych metodach terapii, nauczyć się postę-
Osoby wysoko funkcjonujące podej- pować wobec różnych zachowań dziecka.
mują niekiedy kształcenie średnie oraz
wyższe. Niektóre z nich zrobiły karierę Życie z autyzmem oraz życie z dzieckiem
naukową, osiągają sukcesy, a ich osią- autystycznym nie jest łatwe, lecz może
gnięcia zyskały światowy rozgłos. być również pełne radości i fascynujące.
Rodzice często obawiają się o swoje dziecko, Podstawowe zasady postępowania wobec
sądząc, że wymaga ono ochrony. To oni jed- dziecka z zaburzeniami ze spektrum
nak w największym stopniu mają wpływ na autyzmu:
to, czy ich dziecko uzyska możliwie najwięk- • zachęcaj dziecko do kontaktu wzrokowe-
szy stopień osobistej autonomii i – w zależno- go, dopiero potem kieruj informację lub
ści od tego – podejmie role społeczne czy też polecenie
jego rozwój się zatrzyma. Nadmierna opieka
• polecenia formułuj prosto i pozytywnie
i dokonywanie za dziecko wszystkich wybo-
rów przyczynia się, niestety, do społecznej • wymagaj tylko tego, co dziecko potrafi
dewaluacji dorosłej osoby z zaburzeniami. i jest w stanie zrobić, odpowiednio do
normy rozwojowej
• ucząc dziecko, podawaj konkretne
przykłady

31
• obserwuj zachowanie dziecka – odczytuj • zadbaj o strukturę codziennych zajęć:

jego potrzeby z mowy ciała ustalone miejsce, czas, osoba
• często wzmacniaj pozytywnie – chwal • plan dnia i pracy, miejsce – muszą być
i nagradzaj dobrane do możliwości dziecka.
• generalizuj – ćwicz umiejętności w róż-
nych sytuacjach, z użyciem innych przed-
miotów i z pomocą / za pośrednictwem Tym, czego najbardziej potrze-
innych osób buje każde dziecko, jest na-
• nowych zachowań ucz metodą „małych sza bezwarunkowa miłość.
kroków”
Polecamy
www.ksiegarnia-najtaniej.pl
1000 tytułów w cenach promocyjnych
32
POLECAMY
Złota Karta Rabatowa w ksiegarnia-najtaniej.pl

Aby wziąć udział w Programie Lojalnościowym, wystarczy spełnić jeden prosty warunek:
● Składaj zamówienia, a za każde 50 zł wydane w ksiegarnia-najtaniej.pl otrzymasz 5 pkt!
● Po zdobyciu 50 pkt otrzymasz stały rabat w wysokości aż 20%
do każdego kolejnego zamówienia!
● Jeżeli zapiszesz się do Newslettera, otrzymasz 10 pkt!
Zapraszamy do udziału w Programie!
Uwaga!
Przy złożeniu pierwszegoPlikzamówienia
zabezpieczony w Programie
watermarkiem otrzymasz
jawnym prezent!
i niejawnym: www.ksiegarnia-najtaniej.pl
16854583A6332643
POLECAMY
wyd.literat@lit.com.pl
www.ksiegarnia-najtaniej.pl


Autyzm I Zespol Aspergera

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Autyzm I Zespol Aspergera

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PORADY

Wydawnictwo Literat Opracowanie: Agnieszka Umińska Copyright © by Literat

Wstęp TRIADA ZABURZEŃ

Autyzm i zespół Aspergera są całościo-

Zaburzenia w obrębie funkcjonowania wszyst-

ZMYSŁY Wszystko to (lub niektóre z tych objawów)

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 16854583A6332643

ŚWIAT ZA SZKLANĄ ŚCIANĄ O mózgu i jego funkcjach czytaj w książ-

Dziecko z autyzmem lub zespołem

ny, a które zdrowe niemowlę lub małe

dziecko ma autyzm? DZIECI Z RYZYKA

ZACHOWANIA, KTÓRE MOGĄ • brak reakcji na hałas lub nadmierne

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 16854583A6332643

Często niepokojące objawy ujawniają się

Niektórzy do tej grupy zaliczają też:

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 16854583A6332643

• wymowa jest odmienna: niezwykły ton

LUDZIE I PRZEDMIOTY Jak pomóc dziecku?

Dostrzeżenie mocnych stron dziecka

WYBÓR I PODJĘCIE TERAPII

DOSTOSOWANIE ŚRODOWISKA Istnieje wiele form terapii dla osób

diagnozie umiejętności i deficytów dziecka TRENING SŁUCHOWY TOMATISA

Terapia o charakterze całościowym i eduka-

wykorzystuje zabawy i ćwiczenia ze zwie-

Terapia wspomagająca niwelowanie zaburzeń

Wykorzystuje alternatywne sposo- Generalizacja – wykorzystanie wyuczo-

• Terapia powinna opierać się na dokład-

• Ważne jest indywidualne podejście do

Przykłady oddziaływań terapeutycz-

Uczenie nawiązywania kontaktu wzrokowe-

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 16854583A6332643

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 16854583A6332643

Pomocne może być ćwiczenie poprzez:

agresja ożywienie strach zadowolenie

złość smutek spokój znudzenie

figlarność zarozumiałość zainteresowanie radość

poziom konwersacji niewiele odbiegający

Pamiętaj, by podczas wypowiada- Komunikacja alternatywna

Aby być dobrze rozumianym przez

Niemożność wyrażenia swoich potrzeb i pra-

JAK NAUCZYĆ DZIECKO Przykład:

KOMUNIKOWANIA SIĘ? – To jest jabłko.

Nauka rozumienia mowy i komunikowania – Jabłko jest czerwone.

Skrypty „Kiedy rozmawiam...”

Różnych odpowiedzi w mowie naprzemien- ECHOLALIA

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 16854583A6332643

Zachęcamy dziecko, by wskazało MYŚLENIE

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 16854583A6332643

Stosowanie systemu motywacyjnego polega KONTRAKT

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 16854583A6332643

Skuteczność kontraktu będzie większa, jeśli NAGRODY

Nagrody: żelki bębenek

Bardzo ważna w rozwoju dziecka jest

„Chcesz auto?” – „Tak//Nie”. Bywa jednak, że próby oderwania malucha

ści są reakcją na sytuacje, w których dziecko

Czynnikiem poprzedzającym mogą być

3. Unika uczestniczenia w sytuacji – nie 3. Jakie są jego konsekwencje? Jakie ko-

Próba wpłynięcia na zachowanie dziec- Rozważenie dostępnych metod, np. wy-

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 16854583A6332643

Zamiast: „Nie biegaj i nie krzycz” – „Tu-

Powtarzane ruchy, których dziecko nie jest

• przerywać ciąg natrętnych pytań lub

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 16854583A6332643