Tòa soạn/Editorial office: 26 Lý Thường Kiệt - Hoàn Kiếm - Hà Nội

Điện thoại/Tel: 024.3.9365 701; 024.3.9365 705; 024.3.9365 706

E.mail: tapchikhxh@vnn.vn
Website: http://vssr.vass.gov.vn; http://vjol.info
Giấy phép hoạt động báo chí số: 114/GP-BTTTT do Bộ Thông tin và Truyền thông
cấp ngày 22 tháng 4 năm 2013.
Tổng Biên tập
Nguyễn Ngọc Hà, Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam
Phó Tổng Biên tập
Ngô Văn Vũ, Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam
Hội đồng Biên tập
Nguyễn Quang Thuấn, Viện Hàn lâm Khoa học
xã hội Việt Nam, Chủ tịch
Nguyễn Ngọc Hà, Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam,
Phó Chủ tịch
Trần Thị An, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam
Đặng Nguyên Anh, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội
Việt Nam
Vũ Thành Tự Anh, Đại học Fulbright Việt Nam
Salvatore Babones, Đại học Sydney
Nguyễn Thị Phương Châm, Viện Nghiên cứu
Văn hóa
Horim Choi, Đại học Quốc gia Pukyong, Hàn Quốc
Trần Thọ Đạt, Trường Đại học Kinh tế quốc dân
Nguyễn Đăng Điệp, Viện Văn học
Trần Văn Đoàn, Đại học Quốc gia Đài Loan
(Trung Quốc)
Phạm Văn Đức, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội
Việt Nam
Đinh Quang Hải, Viện Sử học
Nguyễn Thị Hiền, Viện Văn hóa Nghệ thuật
quốc gia Việt Nam
Nguyễn Văn Hiệp, Viện Ngôn ngữ học
Lương Văn Hy, Đại học Toronto, Canada
Vũ Minh Khương, Đại học Quốc gia Singapore
Bùi Văn Liêm, Viện Khảo cổ học
William Leon McBride, Đại học Purdue, Hoa Kỳ
Mary Byrne McDonnel, Hội đồng Nghiên cứu
Khoa học xã hội, Hoa Kỳ
Nguyễn Đức Minh, Viện Nhà nước và Pháp luật
Nguyễn Văn Minh, Viện Dân tộc học
Phạm Quang Minh, Trường Đại học Khoa học
Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội
Keinichi Ohno, Viện Nghiên cứu chính sách
Quốc gia, Nhật Bản
Hiroshi Onishi, Đại học Keio, Nhật Bản
Peter Cho Phan, Đại học Georgetown, Hoa Kỳ
Bùi Nhật Quang, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội
Việt Nam
Oscar Salemink, Đại học Copenhagen, Đan Mạch
Luca Maria Scarantino, Đại học IULM, Ý
Katsumi Shimane, Đại học Senshu Nhật Bản
Iwan Gardono Sujatmiko, Khoa Khoa học xã
hội và Chính sách, Đại học Indonesia
William Sweet, Đại học St. Francis Xavier, Canada
Pawel B. Sztabinski, Viện Triết học và Xã hội
học, Viện Hàn lâm Khoa học Ba Lan
Keith Taylor, Đại học Cornell, Hoa Kỳ
Nguyễn Xuân Thắng, Học viện Chính trị Quốc gia
Hồ Chí Minh
Trần Văn Thọ, Đại học Waseda, Nhật Bản
Lã Thị Thu Thủy, Viện Tâm lý học
Bùi Quang Tuấn, Viện Nghiên cứu Phát triển
bền vững Vùng
Ngô Văn Vũ, Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam
Tu Weiming, Đại học Harvard, Hoa Kỳ
Editor-in-chief
Nguyen Ngoc Ha, Vietnam Social Sciences Review, VASS
Deputy Editor-in-chief
Ngo Van Vu, Vietnam Social Sciences Review, VASS
Editorial Board
Nguyen Quang Thuan, Vietnam Academy of
Social Sciences (VASS), Chairman
Nguyen Ngoc Ha, Vietnam Social Sciences
Review, VASS, Vice Chairman
Tran Thi An, Vietnam Academy of Social Sciences
Dang Nguyen Anh, Vietnam Academy of Social
Sciences
Vu Thanh Tu Anh, Fulbright University Vietnam
Salvatore Babones, University of Sydney, Australia
Nguyen Thi Phuong Cham, Institute of Cultural
Studies, VASS
Horim Choi, Pukyong National University, Korea
Tran Tho Dat, National Economics University
Nguyen Dang Diep, Institute of Literature, VASS
Tran Van Doan, National Taiwan University,
Chinese Taipei
Pham Van Duc, Vietnam Academy of Social
Sciences
Dinh Quang Hai, Institute of History, VASS
Nguyen Thi Hien, Vietnam National Institute of
Culture and Arts Studies
Nguyen Van Hiep, Institute of Linguistics, VASS
Luong Van Hy, University of Toronto, Canada
Vu Minh Khuong, National University of
Singapore, Singapore
Bui Van Liem, Institute of Archeology, VASS
William Leon McBride, Purdue University, USA
Mary Byrne McDonnel, Social Science
Research Council, USA
Nguyen Duc Minh, Institute of State and Law, VASS
Nguyen Van Minh, Institute of Anthropology, VASS
Pham Quang Minh, University of Social
Sciences and Humanities, Vietnam National
University, Hanoi
Kenichi Ohno, National Graduate Institute for
Policy Studies, Japan
Hiroshi Onishi, Keio University, Japan
Peter Cho Phan, Georgetown University, USA
Bui Nhat Quang, Vietnam Academy of Social
Sciences
Oscar Salemink, University of Copenhagen, Denmark
Luca Maria Scarantino, IULM University, Italy
Katsumi Shimane, Senshu University, Japan
Iwan Gardono Sujatmiko, University of
Indonesia, Indonesia
William Sweet, St. Francis Xavier University, Canada
Pawel B. Sztabinski, Institute of Philosophy and
Sociology, Polish Academy of Sciences, Poland
Keith Taylor, Cornell University, USA
Nguyen Xuan Thang, Ho Chi Minh National
Academy of Politics
Tran Van Tho, Waseda University, Japan
La Thi Thu Thuy, Institute of Psychology, VASS
Bui Quang Tuan, Institute of Regional Sustainable
Development, VASS
Ngo Van Vu, Vietnam Social Sciences Review, VASS
Tu Weiming, Harvard University, USA
Khoa häc x· héi viÖt nam Số 8 - 2017
xuÊt b¶n 1 th¸ng 1 kú
T¹p chÝ cña viÖn hµn l©m khoa häc x· héi viÖt nam

MỤC LỤC

NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI

Sự thành bại của các quốc gia và chỉ số thành bại của Việt Nam 2005-2016 3
Hồ Sĩ Quý
Nghiên cứu chính sách an sinh xã hội cho gia đình Việt Nam 11
Đặng Nguyên Anh
Cách mạng công nghiệp lần thứ tư với việc phát triển nguồn nhân lực ở Việt Nam 20
Trần Thị Bích Huệ
Trách nhiệm của Nhà nước và xã hội trong xã hội hóa giáo dục 26
Trương Thị Thanh Quý
Vai trò của nhà nước và cộng đồng đối với việc thực hiện trách nhiệm xã hội của 32
doanh nghiệp
Nguyễn Thị Kim Chi
Hoạt động sinh kế của dân tộc Cống từ 1980 đến nay 38
Nguyễn Thị Tám
Tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt 48
Nguyễn Thị Thọ
Giá trị văn hóa của Thăng Long Tứ trấn 55
Nguyễn Doãn Minh
Hoạt động tranh tụng trong tố tụng hình sự ở Việt Nam hiện nay 62
Nguyễn Văn Đồng, Hà Thị Khuyên
Giá trị văn học của Nam phong tạp chí 71
Nguyễn Hữu Sơn
THÔNG TIN KHOA HỌC
Tư tưởng dĩ bất biến ứng vạn biến của Hồ Chí Minh 81
Phạm Huy Thành
Tư tưởng của Hồ Chí Minh về xây dựng xã hội phát triển bền vững 87
Nguyễn Xuân Trung
 Hoạt động khoa học 93
Vietnam social sciences No. 8 - 2017
monthly
Journal of Vietnam academy of social sciences

CONTENTS

RESEARCH - DISCUSSIONS
Success and Failure of Nations and Vietnam’s Fragile States Index from 2005 to 2016 3
Ho Si Quy
Social Protection Policies for Families in Vietnam 11
Dang Nguyen Anh
Industrial Revolution 4.0 and Human Resources Development in Vietnam 20
Tran Thi Bich Hue
Responsibilities of State and Society in Mobilising Social Resources for Education 26
Truong Thi Thanh Quy
Role of State and Community in Implementation of Corporate Social Responsibilities 32
Nguyen Thi Kim Chi
Livelihoods of Cong Ethnic Minority Group since 1980 up to Now 38
Nguyen Thi Tam
Vietnamese Belief of Worshipping Mother Goddesses 48
Nguyen Thi Tho
Cultural Values of Thang Long’s Four Defending Temples 55
Nguyen Doan Minh
Adversarial Activities in Criminal Proceedings in Vietnam Today 62
Nguyen Van Dong, Ha Thi Khuyen
Cultural Values of Nam phong tạp chí 71
Nguyen Huu Son
SCIENTIFIC INFORMATION
Ho Chi Minh’s Thought of “Dealing with Changing Things by Using a 81
Fixed/Unchanged Principle”
Pham Huy Thanh
Ho Chi Minh’s Thought on Building Society of Sustainable Development 87
Nguyen Xuan Trung
Scientific Activities 93
Sự thành bại của các quốc gia
và chỉ số thành bại của Việt Nam 2005-2016

Hồ Sĩ Quý1

1
Viện Thông tin Khoa học xã hội, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam.
Email: hosiquy.thongtin@gmail.com

Nhận ngày 5 tháng 6 năm 2017. Chấp nhận đăng ngày 5 tháng 7 năm 2017.

Tóm tắt: Từ khi kinh tế học thể chế gắn liền với tên tuổi của Daron Acemoglu và James A.
Robinson trở thành thời thượng, thì vai trò của thể chế kinh tế và thể chế chính trị được coi là nhân
tố cơ bản và chủ yếu quyết định sự thịnh vượng của các quốc gia. Các quốc gia có nền kinh tế - xã
hội vận hành theo thể chế “dung hợp” là các quốc gia có cơ may thành công. Các nước nghèo bị
trói buộc trong thể chế được gọi là “chiếm đoạt”, “bóc lột”. Các nhân tố khác như địa lý, tự nhiên,
nguồn lực văn hóa, con người… đương nhiên rất quan trọng, nhưng không quyết định. Ở Việt
Nam, đa số các học giả tán thành quan điểm này. Tại nhiều diễn đàn việc phải cải cách thể chế đã
được nêu như một yêu cầu đặc biệt cấp thiết. Bài học của các nước thành công được đúc kết và
nhiều lần đã được khẳng định là: không nhất thiết phải giàu tài nguyên, không nhất thiết phải có
quá khứ tư bản chủ nghĩa, ngày nay, chỉ cần vài ba chục năm, các nước đi sau hoàn toàn có thể
công nghiệp hóa thành công, nếu tránh được những sai lầm về mặt thể chế. Bài học thành công thì
có thể khó học hỏi, nhưng bài học thất bại thì về nguyên tắc là có thể tránh được. Muốn thành công,
trước hết, các quốc gia đi sau cần phải học được những bài học về sự thất bại. Chỉ số thành bại của
các quốc gia (FSI) được thiết kế gồm nhiều chỉ báo giúp các quốc gia tránh thất bại.

Từ khóa: Chỉ số thành bại quốc gia, FSI, Việt Nam.

Phân loại ngành: Triết học

Abstract: Since institutional economics associated with Daron Acemoglu and James A. Robinson
became fashionable, the roles of economic and political institutions have been considered to be the
fundamental and decisive factors for nations’ prosperity. Countries with the inclusive socio-
economic institutional framework have chances to succeed, while poor nations are tied up in
frameworks of “extractive institutions”. Other factors, such as the geographical and natural
conditions, cultural and human resources..., are, of course, very important, but they are not
decisive. In Vietnam, the majority of scholars agree with this point of view. In many fora, the issue
of institutional reform has been raised as an especially urgent requirement. The lesson of successful
countries which has been repeatedly asserted is that, in the modern times, a country needs neither to
be rich in resources nor to have a history of capitalism so as to succeed in industrialisation after
some decades - it will achieve that if it can avoid institutional failures. Lessons of successes could
be difficult to apply, but those of failures can, in principle, be avoided. To be successful, first and
foremost, latecomer countries need to learn the lessons of failures. The Fragile States Index (FSI,

3
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
formerly the Failed States Index) has been designed with various indicators that help countries
avoid failures.
Keywords: Fragile States Index (FSI), country, Vietnam.
Subject classification: Philosophy
1. Mở đầu
Chỉ số thành bại của các quốc gia được Quỹ
Vì Hòa bình (thuộc tạp chí Foreign Policy,
Mỹ) công bố từ năm 2005. Kể từ đó, báo
cáo FSI hàng năm được đón nhận nồng
nhiệt. Cũng có những ý kiến phê phán,
nhưng đa số các học giả và các quốc gia, kể
cả các quốc gia bị rơi vào thứ hạng tiêu cực,
vẫn thừa nhận rằng phương pháp đánh giá
quốc gia thất bại như trên là tương đối
khách quan, chí ít đó cũng là những căn cứ
để mỗi quốc gia tự nhìn nhận mình.
Với Việt Nam, chính D. Acemoglu và J.
A. Robinson đã cho rằng, sở dĩ từ những
năm 1980 đến nay Việt Nam thoát nghèo và
tăng trưởng khá nhanh, trước hết là do nền
kinh tế đã tự nó chuyển đổi từ mô hình thể
chế chiếm đoạt sang mô hình dung hợp.
Bước chuyển này tất nhiên có sự lựa chọn
của con người, nhưng nguyên nhân thúc đẩy
là sự quy định của những nhân tố khách
quan trong điều kiện mới của nền kinh tế thế
giới ở thời đại toàn cầu hóa. Muốn đạt được
đỉnh cao của thịnh vượng và thành công,
Việt Nam cần phải tiếp tục đoạn tuyệt với
thể chế kinh tế chiếm đoạt (bắt nguồn từ các
thể chế chính trị chiếm đoạt) phát triển và
hoàn thiện thể chế kinh tế dung hợp, trong
đó nhà nước phải ngày càng mạnh và ngày
càng minh bạch với trách nhiệm giải trình;
quyền lực, mà trước hết là quyền lực đối với
tài nguyên, được phân phối một cách rộng
rãi, các tiềm năng của đất nước được huy
động và được giải phóng [2]. Những số liệu
4
FSI đã công bố cho thấy mức độ thành công
của Việt Nam 10 năm qua không đến nỗi bi
quan. Việt Nam đã ít nhiều duy trì và kiểm
soát được các nhân tố thành bại. Thời gian
gần đây tốc độ tăng trưởng có chậm lại và
nhiều vấn đề xã hội căng thẳng đã nảy sinh,
nhưng kinh tế vẫn tăng trưởng khá nhanh.
Một số học giả quốc tế vẫn nhìn sự phát
triển tiếp theo của Việt Nam với nhiều hy
vọng và vẫn có những học giả dự báo rằng
Việt Nam vẫn có cơ may trở thành “con hổ
mới”. Bài viết này nghiên cứu thành bại của
các quốc gia và chỉ số thành bại của Việt
Nam trong giai đoạn 2005-2016.
2. Sự thành bại của các quốc gia
Khát vọng phát triển xưa nay luôn là tâm
thế thường trực của tất cả các quốc gia và
của hầu hết các chính phủ. Nhưng ở mỗi
thời đại lại thường chỉ có một số ít quốc gia
đạt tới thịnh vượng. Và ngay cả khi đã đạt
tới thịnh vượng, cũng không nhiều quốc gia
giữ được thịnh vượng bền lâu. Phần lớn các
quốc gia lẫy lừng trong quá khứ ngày nay
đều đã lùi lại, nhường chỗ cho các quốc gia
gia khác vượt lên. Đế quốc Ba Tư và Hy
Lạp cổ đại, Đế quốc La Mã và Đế quốc
Nguyên Mông, nền văn minh Maya và
Pompeii, chủ nghĩa tư bản Anh và Pháp cận
hiện đại, kể cả Liên bang Xô viết trước
đây… là những trường hợp như vậy.
Sự thành công hay thất bại của các quốc
gia chắc chắn phải là kết quả những quy

luật thép của sự phát triển. Những quy luật
đó cùng với các bài học kinh nghiệm tương
ứng của các quốc gia điển hình cho đến
hôm nay đã được lý luận đúc kết khá nhiều.
Tuy thế, việc nắm được các quy luật và sử
dụng được các bài học kinh nghiệm hóa ra
không dễ. Vẫn có các quốc gia tiếp tục thất
bại, mặc dù điều kiện khách quan không
kém thuận lợi và thái độ cầu thị của các
quốc gia này không thể nói là không đủ
sâu sắc.
Tại sao lại có các quốc gia thất bại và tại
sao chỉ có một số ít các quốc gia thành
công? Văn hóa, con người, tri thức, thể
chế… liệu có phải đích thực là những nhân
tố quyết định sự thành bại? Đó là những
câu hỏi gay gắt đặt ra đối với các chính
phủ, các chính khách và các nhà nghiên
cứu, nhất là đối với những người có tâm
huyết [3].
Với Việt Nam, từ vài thập niên gần đây,
tấm gương phát triển ngoạn mục của một số
quốc gia và lãnh thổ Châu Á lân cận như
Hàn Quốc, Singapore hay Đài Loan… đã
trở thành nỗi ám ảnh thôi thúc khát vọng
phát triển. Việc đúc rút kinh nghiệm của
các quốc gia đi trước gần như liên tục được
nghiên cứu và tìm kiếm các giải pháp cả ở
phạm vi vĩ mô và vi mô. Tuy vậy, có quá
nhiều lý do khách quan và chủ quan khiến
tham vọng đến năm 2020 trở thành nước
công nghiệp cuối cùng cũng đã bị bỏ lỡ.
Hiện thời, tiềm năng được đánh giá là vẫn
không đến nỗi thiếu hụt. Triển vọng cũng
vẫn được xem là còn có cơ hội. Và do vậy,
khát vọng vươn tới thịnh vượng và thành
công vẫn là tâm thức bắt gặp khá phổ biến
cả trong đường lối vĩ mô của Đảng và
Chính phủ cũng như trong kế sách chiến
lược của các doanh nghiệp.
Theo Báo cáo FSI thì từ năm 2005 đến
nay, tuy vẫn là quốc gia bị xếp loại “cảnh
Hồ Sĩ Quý
báo” nhưng Việt Nam luôn không trong số
50 quốc gia (có chỉ số) thất bại và luôn
được đánh giá là thành công hơn nhiều so
với Trung Quốc. Việt Nam thành công
thứ 4 trong khối ASEAN. Nền kinh tế tuy
vẫn có lên xuống về tốc độ tăng trưởng,
nhưng không có bất ổn chính trị và những
biến động kinh tế, xã hội vẫn ở mức chưa
làm thay đổi nhiều về thứ bậc các chỉ số
thành phần. Điều này cho thấy rằng Việt
Nam đã đạt được những kết quả tích cực
đáng kể ở những lĩnh vực về cải cách kinh
tế, kiềm chế lạm phát, ổn định vĩ mô về
chính trị…
Khả năng thành công trong một tương
lai gần vẫn được giới phân tích coi là khả
năng tương đối thực tế của Việt Nam.
Vấn đề là ở chỗ, cơ hội và tiềm năng để
Việt Nam trở thành một quốc gia thịnh
vượng “sánh vai với các cường quốc năm
châu” [1, tr.33] trong nhiều thập niên gần
đây đều không ở mức quá thiếu hụt. Ý chí
phát triển của lãnh đạo và dân chúng cũng
được đánh giá là rất tích cực. Trí tuệ và các
sách lược phát triển, về lý thuyết cũng
không kém phần thực tế và khôn ngoan.
Tuy nhiên, sự thành công để đạt tới trình độ
“thịnh vượng” hay “cất cánh hóa rồng” hiện
vẫn còn nằm ngoài tầm với.
Tính cấp bách của vấn đề cả về lý luận
và cả về thực tiễn là ở đó. Điều này đang
hàng ngày hàng giờ thôi thúc các chính
khách và các nhà nghiên cứu.
Suốt từ năm 2005 đến nay, đứng đầu các
quốc gia có chỉ số FSI tiêu cực nhất lại luôn
thuộc về các nước Châu Phi. Các quốc gia
thành công nhất vẫn thuộc về Châu Âu, Bắc
Mỹ, Australia, rồi đến Châu Á, Nam Mỹ và
Trung Đông. Các quốc gia có chỉ số FSI
tiêu cực đều ít nhiều vướng vào các chỉ số
như tham nhũng nặng, các hành vi phạm tội
phổ biến, không có khả năng thu thuế hoặc
5
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
ít được dân chúng ủng hộ. Trong các quốc
gia có chỉ số FSI tiêu cực, một số nước có
số lượng đáng kể người buộc phải bỏ quê
hương, nền kinh tế suy thoái, sự bất bình
đẳng giữa các tầng lớp, thậm chí có cả sự
hãm hại dân chúng một cách có tổ chức
hoặc phân biệt đối xử nghiêm trọng; một
vài nước có sức ép dân số, người tài bỏ
ra nước ngoài, môi trường sống bị phá
hoại nặng.
Trung Quốc năm 2009 bị xếp thứ 57,
thuộc vào loại quốc gia thất bại, tức là
thuộc nhóm 60 nước có chỉ số FSI cao nhất,
nhưng năm 2010 đã tiến 5 bậc về phía các
chỉ số tích cực hơn. Theo các số liệu trong
Báo cáo FSI thì Trung Quốc có chỉ số FSI
lớn về tiêu chí áp lực dân số (áp lực dân số
Trung Quốc 2010 là 9/10), làm nảy sinh
tình trạng có nhiều người di cư ra nước
ngoài), phân hóa giàu nghèo quá chênh lệch
(chỉ số phát triển không đồng đều là
9,2/10), và vấn đề quyền con người (chỉ số
quyền con người Trung Quốc 2010 là
8,9/10).
Năm 2011, có 20 quốc gia thất bại nhất
được gọi bằng cái tên khá ấn tượng “Những
tấm bưu thiếp gửi từ địa ngục” [8] gồm
Somalia, Chad, Sudan, Congo, Haiti,
Zimbabwe, Afghanistan, Trung Phi, Iraq,
Cote d'Ivoire, Guinea, Pakistan, Yemen,
Nigeria, Niger, Kenya, Burundi, Myanmar,
Guinea Bissau, Ethiopia. Điều này phản
ánh một năm đầy biến động và cảnh báo
nguy cơ bất ổn toàn cầu.
So sánh 2 năm 2010 và 2012, trong số các
nước thuộc loại “cảnh báo cao” (80-89
điểm), có 4 nước ASEAN gồm Campuchia,
Lào, Philippines, và Indonesia. Campuchia
từ vị trí 40 tăng lên vị trí 37 về phía thất
bại, dù điểm số vẫn giữ ngang bằng với
năm 2010 là 88,7 điểm. Lào giảm được hơn
3 điểm để tiến về phía tích cực từ 88,7 điểm
6
thành 85,5 điểm với sự cải thiện về các chỉ
số “can thiệp từ bên ngoài”, “bộ máy an
ninh”, “dịch vụ công” và “tình trạng nghèo
và suy thoái kinh tế”. Philippines giảm
được 4 điểm để tiến về phía tích cực, từ
87,1 điểm thành 83,2 điểm. Thành tích mà
Philippines đã ít nhiều cải thiện được là các
chỉ số “di dân”, “chênh lệch phát triển” và
“can thiệp từ bên ngoài”. Indonesia giảm
được hơn 3 điểm để tiến về phía tích cực từ
83,1 điểm thành 80,6 điểm. Thành tích mà
Indonesia đã ít nhiều có tiến bộ cũng là các
chỉ số giống với Philippines về “di dân”,
“chênh lệch phát triển” và “can thiệp từ bên
ngoài”. Trong số các nước rơi vào tình
trạng “cảnh báo tăng cao” có Thái Lan, Việt
Nam thuộc ASEAN và một số nước khác
như Trung Quốc, Nga, Cuba, Thổ Nhĩ Kỳ,
Ấn Độ, Venezuela… Trung Quốc giảm
được hơn 5 điểm để từ nước thuộc loại
“cảnh báo cao” thành loại “cảnh báo tăng
cao”, từ 83,0 điểm xuống còn 78,3 điểm.
Thành tích của Trung Quốc được coi là ở
sự cải thiện các chỉ số “chênh lệch phát
triển” và “dịch vụ công”. Nga giảm được 2
điểm để tiến về phía tích cực từ 79,0 thành
77,1 điểm. Thành tích của Nga không rõ rệt
ở chỉ số nào mà là mỗi chỉ số đều có cải
thiện chút ít.
So sánh FSI 2010 và 2012, Việt Nam
giảm được hơn 2 điểm để tiến về phía tích
cực từ 76,6 điểm thành 74,0 điểm. Theo
FSI các chỉ số mà Việt Nam đã cải thiện
được là giảm “Áp lực gia tăng dân số”,
giảm “Tỵ nạn và nguy cơ nhân đạo”, giảm
“Chênh lệch phát triển”, giảm “Nghèo và
suy thoái kinh tế’. Mặc dầu vậy một vài chỉ
số FSI của Việt Nam vẫn bị đánh giá là tiêu
cực hơn như sự gia tăng của “Nhóm thù
địch xã hội”, tình trạng tham nhũng.
Năm 2015, trong bảng xếp hạng FSI có
38 nước thuộc loại “báo động”, 87 nước

thuộc loại “cảnh báo”, 38 nước thuộc loại
“ổn định” và 15 nước thuộc loại “bền
vững”. Trong số 38 nước thuộc loại “báo
động” có 4 nước thuộc loại “báo động cực
cao”: Nam Sudan, Somalia, Trung Phi và
Sudan. Trong 15 nước loại “bền vững” có
một nước loại “rất bền vững” (quốc gia
thành công nhất 2015 là Phần Lan, với tổng
số điểm FSI là 17,8).
Singapore với tổng FSI 34,4 điểm được
xếp thứ 159, là quốc gia ổn định nhất Châu
Á, hơn cả Nhật Bản và Hàn Quốc và cao
hơn Mỹ 1 bậc. Brunei có tổng FSI 63,0
điểm, xếp thứ 121. Malaysia có tổng FSI
65,9 điểm, xếp thứ 115. Việt Nam có tổng
FSI 72,4 điểm, xếp thứ 97, xếp trước
Indonesia (tổng FSI 75,0 điểm, xếp thứ 88),
Trung Quốc (tổng FSI 76,4 điểm, xếp thứ
83). Thái Lan có tổng FSI 79,1 điểm, xếp
thứ 71. Lào có tổng FSI 84,5 điểm, xếp thứ
55. Philippines có tổng FSI 86,3 điểm, xếp
thứ 48. Campuchia có tổng FSI 87,9 điểm,
xếp thứ 41. Myanmar có tổng FSI 94,7
điểm, xếp thứ 27, tức là nước kém ổn
định nhất trong các nước ASEAN. Lào,
Philippines, Campuchia và Myanmar năm
2015 thuộc loại quốc gia thất bại.
Trong Báo cáo FSI 2015 đáng chú ý là,
Nga có FSI 80,0 điểm, xếp thứ 65, đứng
cận kề với loại quốc gia thất bại. Cuba có
chỉ số FSI cải thiện nhanh nhất trong một
khoảng thời gian ngắn, năm 2015 đã đứng ở
vị trí 112, có FSI 67,4 (cải thiện về phía
tích cực 3,4 điểm so với năm 2014, 10,4
điểm so với năm 2010), xếp thứ 112, được
xếp vào loại “cảnh giác thấp”, đứng trước
Việt Nam 15 bậc, đứng trước Nga 47 bậc.
Thực ra, sự chênh lệch quá lớn này cũng lại
là dấu hiệu làm hoài nghi độ tin cậy của các
nghiên cứu về FSI của Quỹ Vì Hòa bình.
Tuy nhiên trong khuôn khổ của các khảo
sát định lượng được thế giới quan tâm này,
Hồ Sĩ Quý
đây là những con số có ý nghĩa tham khảo.
Năm 2016, trong số 38 nước thuộc loại
“báo động” có 8 nước thuộc loại “báo động
cực cao”: Somalia, South Sudan, Central
African Republic, Sudan, Yemen, Syria,
Chad và Congo (D.R.). Somalia cao nhất
(114,5 điểm FSI, xếp thứ 1), rồi đến Nam
Sudan (113,8), Trung Phi (112,1), Sudan
(111,5). Quốc gia thành công nhất 2016 là
Phần Lan (với tổng số điểm FSI là 18,8),
rồi đến Na Uy (21,2), New Zealand (21,3),
Đan Mạch (21,5). Cũng như năm 2015,
trong 15 quốc gia “bền vững” 2016 có
Australia, Canada và 13 quốc gia Châu Âu.
Singapore năm 2016 có tổng FSI 32,9
điểm, xếp thứ 161, có chỉ số FSI tích cực ở
Châu Á, cao hơn Mỹ 2 bậc, hơn cả Nhật
Bản (có tổng điểm FSI 35,1, xếp thứ 157)
và Hàn Quốc (có tổng điểm FSI 36,1, xếp
thứ 156). Brunei có tổng FSI 62,0 điểm,
xếp thứ 123. Malaysia có tổng FSI 66,1
điểm, xếp thứ 115. Việt Nam có tổng FSI
70,7 điểm, xếp thứ 106 tăng 9 bậc so với
năm 2015. Indonesia có tổng FSI 74,9
điểm, xếp thứ 86. Thái Lan có tổng FSI
78,8 điểm, thứ 74. Lào có tổng FSI 84,4
điểm, xếp thứ 55. Philippines có tổng FSI
84,7 điểm, xếp thứ 54, tăng 6 bậc về phía
tích cực. Campuchia có tổng FSI 87,4 điểm,
xếp thứ 46. Myanmar có tổng FSI 96,3
điểm, xếp thứ 26, vẫn là nước kém ổn định
nhất trong các nước ASEAN dù có tăng 1
bậc về phía tích cực so với năm 2015.
Như vậy, Lào, Philippines, Campuchia và
Myanmar vẫn thuộc loại quốc gia thất bại.
Mặc dù tăng 9 bậc về phía tích cực so với
năm 2015, nhưng Việt Nam năm 2016 vẫn
là quốc gia thuộc loại “cảnh báo cao”, xếp
trước Indonesia (tổng FSI 74,9 điểm, xếp
thứ 86), đồng hạng với Trung Quốc (tổng
FSI 74,9 điểm, xếp thứ 86).
7
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
3. Chỉ số thành bại của Việt Nam 2005-
2016
Năm 2006, Việt Nam xếp thứ 70, có tổng
FSI 78,6 điểm. Trong đó, áp lực gia tăng
dân số là 7,0 điểm; tỵ nạn và nguy cơ nhân
đạo là 6,5 điểm; nhóm thù địch xã hội là 5,3
điểm; tình trạng di dân là 7,0 điểm; chênh
lệch phát triển vùng miền và các nhóm xã
hội là 6,2 điểm; tình trạng nghèo và suy
thoái kinh tế là 5,6 điểm; mức độ tham
nhũng và tính chính đáng của nhà nước là
7,0 điểm; tình trạng dịch vụ công là 6,6
điểm; tình trạng quyền con người là 7,0
điểm; bộ máy an ninh 7,5 điểm; tình trạng
bỏ nước đi ra nước ngoài là 7,0 điểm
và tình trạng can thiệp từ bên ngoài là
5,9 điểm.
Năm 2006, các chỉ số mà Việt Nam còn
ở mức cao là các chỉ số về áp lực gia tăng
dân số (7,0 điểm), tình trạng di dân (7,0
điểm), mức độ tham nhũng (7,0 điểm), tình
trạng quyền con người (7,0 điểm), bộ máy
an ninh (7,5 điểm), tình trạng bỏ nước lưu
đi ra nước ngoài (7,0 điểm).
Năm 2007, Việt Nam xếp thứ 78 với
tổng FSI là 77,8 điểm. Trong đó, áp lực gia
tăng dân số là 6,5 điểm; tỵ nạn và nguy cơ
nhân đạo là 5,9 điểm; nhóm thù địch xã hội
là 5,3 điểm; tình trạng di dân là 7,0 điểm;
chênh lệch phát triển vùng miền và các
nhóm xã hội là 6,2 điểm; tình trạng nghèo
và suy thoái kinh tế là 6,2 điểm; mức độ
tham nhũng và tính chính đáng của nhà
nước là 7,0 điểm; tình trạng dịch vụ công là
6,5 điểm; tình trạng quyền con người là 6,9
điểm; bộ máy an ninh 7,4 điểm; tình trạng
bỏ nước đi ra nước ngoài là 7,0 điểm
và tình trạng can thiệp từ bên ngoài là
5,9 điểm.
Theo các chuyên gia nghiên cứu về FSI,
so với năm 2006, các chỉ số FSI của Việt
Nam đã có tiến bộ. Bốn chỉ số vẫn còn ở
mức cao là áp lực gia tăng dân số (7,0
8
điểm); mức độ tham nhũng (7,0 điểm); bộ
máy an ninh (7,4 điểm); Tình trạng bỏ nước
lưu đi ra nước ngoài (7,0 điểm). Hai chỉ số
ra khỏi tình trạng báo động là “tình trạng
quyền con người” và “áp lực gia tăng dân
số”. Chúng tôi cho rằng, điều này phản ánh
thực tế năm 2007 Việt Nam đã có những
chuyển biến tích cực so với trước đó.
Năm 2010 Việt Nam xếp thứ 95 (tức
tăng 1 bậc về phía tích cực hơn so với năm
2009); thành công hơn so với Ấn Độ (xếp
thứ 79), Thái Lan (xếp thứ 81), Indonesia
(xếp thứ 61), Phillippines (xếp thứ 51),
Campuchia (xếp thứ 40), Lào (40),
Myanmar (xếp thứ 16); chỉ kém Malaysia
(xếp thứ 110), Brunei (xếp thứ 117),
Singapore (xếp thứ 160). Như vậy, tính từ
khi công bố FSI năm 2005 đến năm 2010,
Việt Nam là quốc gia thành công thứ 4
trong 10 quốc gia thuộc khối ASEAN. Mặc
dầu vậy, với tổng số 76,6 điểm và xếp thứ
95 trên 177 nước, Việt Nam vẫn thuộc vào
loại quốc gia “cảnh báo” có nguy cơ thất
bại. Có hai chỉ tiêu cao từ 7,0 trở lên và
tăng về phía tiêu cực, đó là chỉ tiêu tham
nhũng (Thuộc tính chính đáng của nhà
nước) với số điểm là 7,3 và chỉ tiêu về
quyền con người cũng với số điểm là 7,3.
Tuy vậy khoảng cách giữa Việt Nam với
Singapore, Brunei và Malaysia vẫn cách
khá xa: cách Singapore 65 bậc (thua kém
Singapore về độ thành công), cách Brunei
22 bậc, cách Malaysia 15 bậc, và cách Thái
Lan 14 bậc. Vào thời điểm 2010, Việt Nam
thành công hơn so với Trung Quốc (33
bậc), Indonesia (34 bậc), Philippines (44
bậc), Lào và Campuchia (55 bậc), và thành
công hơn so với Myanmar (79 bậc).
Từ năm 2006 đến nay thứ hạng xếp loại
FSI của Việt Nam luôn thay đổi theo chiều
hướng tích cực. Nếu vào năm 2006, thứ
hạng của Việt Nam là 70/177 nước thì đến
năm 2016 Việt Nam đã ở vị trí 106/177
nước, tiến về phía tích cực 36 bậc và còn

cách xa nước thành công nhất là Phần Lan
71 bậc. Tuy nhiên, chỉ số FSI của Việt Nam
thì chưa cải thiện nhiều, mới chỉ từ 78,6
điểm giảm xuống còn 70,7 điểm; nghĩa là,
Việt Nam mới chỉ cải thiện được 8 điểm về
phía tích cực, vẫn nằm trong số quốc gia
thuộc loại “cảnh báo”. Sự thất bại của nhiều
quốc gia trên thế giới đã làm thay đổi vị trí
tương đối của Việt Nam. Việt Nam mới chỉ
tiến về phía tiến bộ được 8 điểm, trong khi
đó đã vượt lên trên vị trí của khoảng gần 30
nước. Dẫu sao đó cũng là thành tựu cực kỳ
có ý nghĩa đối với Việt Nam trên con
đường hội nhập và phát triển, đặc biệt
trong bối cảnh khủng hoảng kinh tế thế
giới những năm 2008-2011, tình trạng
khủng bố và bất ổn xảy ra ở nhiều quốc gia,
tình hình chính trị Biển Đông ngày càng
căng thẳng…
Việt Nam qua 10 năm đã có chuyển biến
tích cực đáng kể ở các chỉ số “áp lực dân
số”, “tỵ nạn và nguy cơ nhân đạo”, “di
dân”, “chênh lệch phát triển”, “dịch vụ
công”, “bộ máy an ninh và cơ chế vận hành
trong các cơ quan công quyền”. Các chỉ số
này tuy không tiến bộ vượt bậc, nhưng thay
đổi đều và luôn đi theo xu hướng tích cực.
Sau 10 năm, chỉ số “áp lực dân số” giảm độ
căng thẳng từ 7.0 xuống còn 5,8; chỉ số “tỵ
nạn và nguy cơ nhân đạo” giảm từ 6,5
xuống 4,4; chỉ số “di dân” (tức là tình trạng
bỏ nước đi ra nước ngoài) giảm từ 7,0
xuống 5,9; năm 2014 xuống thấp nhất với
5,5 điểm. Chỉ số “chênh lệc phát triển” giữa
các vùng miền và giữa các tầng lớp cư dân
tuy cũng không có đột biến nhưng giảm đều
theo hướng tích cực từ 6,2 năm 2006 xuống
còn 5,2 năm 2016. Chỉ số “dịch vụ công”
qua 10 năm giảm từ 6,6 xuống còn 4,9 vào
năm 2016 (mặc dù báo chí trong nước
vẫn phàn nàn nhiều nhưng chỉ số FSI đo
được đã phản ánh sự cải thiện trong khu
vực này).
Một vài chỉ số của Việt Nam chưa có
tiến bộ, đặc biệt là chỉ số “tính chính đáng
Hồ Sĩ Quý
của bộ máy nhà nước” (legitimacy of the
state). Ở chỉ số này, thành phần đóng vai trò
quyết định là các số liệu về tham nhũng,
lãng phí. Chỉ số này liên tục tăng đều đặn
qua các năm, năm 2012 chỉ số này là 7,5 và
năm 2016 đã là 8,4. Đây là con số cao so
với nhiều quốc gia. Năm 2016, chỉ số này
của Triều Tiên và Syria có số điểm tuyệt
đối 10/10. Những nước có chỉ số này rất
cao (>9/10) là Afghanistan, Iraq, Trung Phi,
Lào, Uzbekistan. Chỉ số này năm 2016 của
Trung Quốc là 8,3, của Campuchia là 8,5,
của Nga là 8,2, của Thái Lan là 7,7.
Singapore là nước ít tham nhũng và có hệ
thống công quyền tốt nhất Châu Á, nhưng
vẫn có chỉ số 3,9, tiêu cực hơn so với hơn
Hàn quốc (3,4), và kém hơn nhiều hơn
nhiều so với Nhật (1,4), Anh (1,7), Na Uy
(0,5), Phần Lan, nước thành công nhất thế
giới năm 2016 có chỉ số 0,6.
Trong 10 năm qua, chỉ số “quyền con
người” và “giới thượng lưu bỏ ra nước
ngoài gồm cả tình trạng chảy máu chất
xám” của Việt Nam cũng không giảm. Chỉ
số “quyền con người” của Việt Nam năm
2007 là 7,0, năm 2013 là 7,5, năm 2016 là
7,5. Điều này thể hiện cách nhìn của
phương Tây vào thực trạng quyền con
người ở Việt Nam. Những cố gắng của Việt
Nam trong lĩnh vực này hầu như không
được các chuyên gia FSI ghi nhận, mặc dù
trên thực tế nhiều tổ chức quốc tế đã đưa ra
những đánh giá tích cực hơn về quyền con
người ở Việt Nam [7], [10].
Về chỉ số “giới thượng lưu bỏ ra nước
ngoài gồm cả tình trạng chảy máu chất
xám”, theo các báo cáo của FSI, 10 năm
qua chỉ số này ở Việt Nam vẫn khá tiêu
cực. Mức biến động của chỉ số này qua các
năm đều ở xấp xỉ ở 0,7/10 điểm. Đây là con
số khá cao tương đương với Trung Quốc
(Trung Quốc năm 2016: 7,2; năm 2012:
6,9; năm 2010: 6,9). Với chỉ số này, các
nước có tình trạng người bỏ ra nước ngoài
tiêu cực hơn cả Việt Nam là Nga (năm
9
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
2016: 8,1, năm 2012: 8,0, năm 2010: 7,6),
Ucraina (năm 2016: 8,0, năm 2012: 8,0,
năm 2010: 8,0), Thái Lan (năm 2016: 9,7,
năm 2012: 8,8, năm 2010: 8,0), Campuchia
(năm 2016: 8,3, năm 2012: 8,0, năm 2010:
7,7), Lào (năm 2016: 8,1, năm 2012: 8,6,
năm 2010: 8,5).
4. Kết luận
Khát vọng phát triển dù cháy bỏng nhưng
mới chỉ là nhân tố đầu tiên - nhân tố tinh
thần, điều kiện cần để làm nên sự thịnh
vượng của mỗi quốc gia.
Sự thành công hay thất bại của các quốc
gia, xưa nay luôn là kết quả của những quy
luật thép của sự phát triển (thể chế chính trị
và thể chế kinh tế dung hợp hay chiếm đoạt,
tầm nhìn vĩ mô và các sách lược phát triển
sáng suốt hay thiếu sáng suốt, khả năng huy
động và giải phóng các nguồn lực hợp lý
hay bất hợp lý, ý chí phát triển của lãnh đạo
được lòng dân hay mất lòng dân, các chính
sách phát triển giải quyết được hay làm nảy
sinh thêm các vấn đề xã hội…).
Bài học kinh nghiệm của các quốc gia đi
trước, cho đến hôm nay đã được Việt Nam
và thế giới đúc kết thành lý luận khá nhiều.
Tuy thế, việc nắm được các quy luật và sử
dụng được các bài học kinh nghiệm hóa ra
không dễ. Vẫn có các quốc gia tiếp tục
thất bại, mặc dù ý chí phát triển, trí tuệ
chiến lược và các sách lược phát triển vẫn
được đánh giá là thực tế và không kém
phần sáng suốt.
Với Việt Nam, sự thành công 30 năm
qua trong cải cách kinh tế, phát triển hạ
tầng xã hội, ổn định chính trị vĩ mô… đã
được chính D. Acemoglu và J. A. Robinson
giải thích bằng nguyên nhân thể chế. Thể
chế “dung hợp” ở Việt Nam đang hình
thành và vẫn tiến triển theo chiều tích cực.
Mặc dù dư luận và không ít ý kiến chủ quan
10
hiện đang rất không thỏa mãn với thực
trạng kinh tế - xã hội còn nhiều khiếm
khuyết và bất ổn, nhưng theo Báo cáo FSI
thì mức độ thành công của Việt Nam 10
năm qua không đến nỗi bi quan. Trong bối
cảnh quốc tế và khu vực ngày càng phức
tạp, dù vẫn là quốc gia bị xếp loại “cảnh
báo”, nhưng với tổng số điểm FSI 70,7 xếp
hạng 106/178 quốc gia (FSI 2016), Việt
Nam đã không rơi vào số 50 quốc gia thất
bại, chứng tỏ được khả năng kiểm soát các
nhân tố thành bại.
Cơ may trở thành “con hổ mới” vẫn
chưa phải đã hết. Một số học giả quốc tế
vẫn nhìn sự phát triển tiếp theo của Việt
Nam với nhiều hy vọng.
Tài liệu tham khảo
[1] Hồ Chí Minh (2002), Toàn tập, t.4, Nxb Chính
trị quốc gia, Hà Nội.
[2] Daron Acemoglu và James A. Robinson
(2013), Tại sao các quốc gia thất bại: nguồn
gốc của quyền lực, thịnh vượng và nghèo đói,
Nxb Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh.
[3] Hồ Sĩ Quý (2017), Báo cáo Đề tài cấp Bộ:
Đánh giá các quan điểm mới về sự thành bại
của các quốc gia và phân tích chỉ số FSI
(Fragile/Failed States Index), Hà Nội.
[4] UNU-WIDER (2017), Growth, Structural
Transformation, and Rural Change in Viet
Nam. A Rising dragon on the move, Pub UNU-
WIDER, Finland.
[5] http://www.economist.com/news/finance-and-
economics/21703376-having-attained-middle-
income-status-vietnam-aims-higher-good-
afternoon-vietnam
[6] http://www.state.gov/r/pa/prs/ps/2016/04/2558
02.htm
[7] http://towardstransparency.vn/corruption-
perception-index-2
[8] http://matadornetwork.com/abroad/life-in-a-
failed-state-a-response-to-foreign-policys-
postcards-from-hell/ June 25.
[9] http://www.transparency.org/cpi2010/results
[10] http://www.aafv.org/national-report-on-the-
promotion
Nghiên cứu chính sách
an sinh xã hội cho gia đình Việt Nam

Đặng Nguyên Anh1

1
Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam.
Email: danganhphat1609@gmail.com

Nhận ngày 6 tháng 6 năm 2017. Chấp nhận đăng ngày 7 tháng 7 năm 2017.

Tóm tắt: Nghiên cứu an sinh xã hội (ASXH) trong bối cảnh hiện đại hóa và hội nhập quốc tế ở
Việt Nam đòi hỏi phải chú ý đến chính sách an sinh đối với các gia đình. Tuy nhiên, có rất ít chính
sách an sinh xã hội dành riêng cho gia đình, lấy gia đình làm đơn vị thụ hưởng hay can thiệp ở Việt
Nam. Trong khi đó, các chính sách an sinh xã hội dành cho đối tượng cụ thể hay những thành viên
xác định trong mỗi gia đình lại có khá nhiều. Thực tế đó phản ánh sự thiếu hụt các chính sách an
sinh cho gia đình hiện nay.

Từ khóa: An sinh xã hội, gia đình, chính sách an sinh xã hội, Việt Nam.

Phân loại ngành: Xã hội học

Abstract: The study of social protection in the context of modernisation and international integration
in Vietnam requires that attention be paid to the social protection policies for families. However,
there are now in the country only a few of such policies, which are targeted at families and take them
as beneficiaries or objects of interventions. Meanwhile, there are many other social protection
policies for specific groups of people in the society or members in the family. That fact reflects the
lack of such policies for families today.

Keywords: Social protection, family, social protection policy, Vietnam.

Subject classification: Sociology

1. Đặt vấn đề và khắc phục rủi ro. Hệ thống ASXH

được hiểu là toàn bộ các chính sách nhà
An sinh xã hội được xây dựng trên mô nước nhằm giúp đỡ các cá nhân, gia đình
hình quản lý rủi ro, trong đó có ba chiến và các nhóm xã hội quản lý các rủi ro,
lược: phòng ngừa rủi ro, giảm nhẹ rủi ro bất trắc của mình và hỗ trợ cho những

11
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
người nghèo, yếu thế nhất. Một hệ thống
ASXH tốt sẽ góp phần quan trọng vào sự
phát triển của quốc gia. Mặt khác, thông
qua các chính sách ASXH, nhà nước
cũng thực hiện phân phối lại thu nhập và
dịch vụ cho các nhóm xã hội dễ bị tổn
thương và các gia đình thu nhập thấp,
góp phần giảm nghèo và chống nguy cơ
tái nghèo, tiến tới thu hẹp bất bình đẳng
xã hội. Có thể nhận thấy ASXH là một
trong những hợp phần quan trọng trong
các chương trình xã hội của các quốc gia
nhằm mục đích ổn định xã hội, giảm
phân hoá giàu nghèo, điều tiết quá trình
phân tầng xã hội, tạo nên sự đồng thuận
giữa các giai tầng, các nhóm dân cư
trong tiến trình phát triển. Do đó, ASXH
vừa có tính kinh tế, vừa mang tính xã hội
và nhân văn sâu sắc.
Có sự nhất trí rằng một hệ thống ASXH
tốt được thể hiện ở khả năng và các biện
pháp bảo vệ các cá nhân và các nhóm xã
hội trước những rủi ro, tổn thương do tác
động thiên tai, hay những tác động bất lợi
về kinh tế - xã hội, nhằm duy trì được mức
sống và điều kiện sinh kế thiết yếu. ASXH
là một chính sách xã hội cơ bản của nhà
nước nhằm thực hiện các chức năng phòng
ngừa, hạn chế và khắc phục rủi ro, bảo đảm
an toàn thu nhập và cuộc sống cho người
dân. Chiến lược ASXH của Việt Nam giai
đoạn 2011-2020 nêu rõ: “An sinh xã hội là
sự bảo đảm mà xã hội cung cấp cho mọi
thành viên trong xã hội thông qua việc thực
thi hệ thống các cơ chế, chính sách và biện
pháp can thiệp trước các nguy cơ, rủi ro có
thể dẫn đến suy giảm hoặc mất đi nguồn
sinh kế” [5]. Bài viết chỉ ra những khoảng
trống nghiên cứu ASXH cho gia đình, để từ
đó có những giải pháp chính sách nhằm
12
tăng cường an sinh gia đình và gợi mở một
số hướng tiếp cận phù hợp với chủ đề
nghiên cứu cấp thiết này.
2. Đảm bảo an sinh xã hội cho gia đình
2.1. An sinh xã hội cho gia đình
Các nghiên cứu xã hội học quốc tế đã chỉ
ra vai trò của gia đình như một nguồn
ASXH dành cho các thành viên của mình.
Cherlin [7] đã xem xét sự tương trợ lẫn
nhau trong gia đình, đặc biệt giữa cha mẹ
và con cái. Con cái trưởng thành sẽ giúp
đỡ cha mẹ, nhưng nhìn chung con cái
cũng nhận được sự chăm sóc từ phía cha
mẹ. Theo tác giả, mối quan hệ tương trợ
qua lại này thể hiện sự thỏa thuận “bao
cấp ngầm” trong gia đình, giữa cha mẹ và
con cái. Tuy nhiên Cherlin cũng lưu ý
rằng, quá trình công nghiệp hóa diễn ra
mạnh mẽ vào cuối thế kỷ XIX ở Tây Âu
đã kéo các thành viên, mà trước tiên là
nam giới, rồi sau đó là phụ nữ, ra khỏi các
gia đình. Cuộc sống của các thành viên
phụ thuộc nhiều vào tiền công do lao
động mang lại. Những sự kiện như đau
ốm, tai nạn, hoặc mất việc làm, sinh kế có
thể khiến cho các thành viên và hộ gia
đình rơi vào tình trạng khốn khó, tác động
tiêu cực đến cuộc sống của họ. Ngay từ
những năm 50 của thế kỷ trước, Parson và
Bales [10] xem xét quá trình chuyển giao
hệ thống chức năng an sinh và chăm sóc
của gia đình truyền thống sang các thiết
chế xã hội có chức năng chuyên nghiệp
như trường học, bệnh viện, nhà dưỡng
lão, trung tâm trông giữ trẻ… Quá trình
này khi được thực hiện hiệu quả sẽ góp

phần giảm nhẹ gánh nặng chăm sóc của
các gia đình và tạo điều kiện cho thiết chế
này thực hiện tốt hơn các chức năng còn
lại. Cách tiếp cận chức năng này vẫn có
ảnh hưởng trong nghiên cứu gia đình ở
Việt Nam hiện nay.
Trong xã hội phương Đông, gia đình là
một thiết chế ASXH truyền thống, có vai
trò quan trọng trong việc chăm sóc và đảm
bảo đời sống cho các thành viên. Người
dân Việt Nam luôn dựa vào các quan hệ
gia đình và người thân để tìm sự trợ giúp
khi rủi ro [3]. Ngoài những ràng buộc về
pháp lý, đó còn là trách nhiệm, nghĩa vụ và
bổn phận vợ chồng, cha mẹ và con cái,
trách nhiệm của người lớn đối với trẻ em,
người khỏe với người yếu, người khuyết
tật, người trẻ với người già, người có khả
năng lao động, có thu nhập đối với người
mất khả năng lao động, không có thu nhập
trong gia đình [4].
Nguồn trợ giúp trước tiên khi gặp khó
khăn trong cuộc sống đến từ những người
thân trong gia đình, sau đó mở rộng ra họ
hàng, bè bạn, cộng đồng và chính quyền.
Nhà nước thực hiện phúc lợi xã hội thông
qua phương thức phân phối và tái phân phối
nguồn lực, thực hiện các chính sách dưới
hình thức trợ cấp, hỗ trợ dịch vụ xã hội đối
với các nhóm xã hội yếu thế. Do vậy, nơi
nào gia đình hỗ trợ tốt cho những thành
viên không tự lo được cho bản thân, nơi đó
gánh nặng ASXH sẽ được giảm bớt. Mối
quan hệ giữa gia đình, nhà nước và ASXH
khá phức tạp, bởi đó không chỉ đơn thuần là
mối quan hệ bổ sung cho nhau mà còn phụ
thuộc vào nhau. Những thay đổi trong thiết
chế gia đình sẽ có những tác động đến an
sinh của các thành niên và đến sự ổn định
xã hội. Sự vận hành của hệ thống ASXH
Đặng Nguyên Anh
cũng tác động trực tiếp đến các thành viên
gia đình, nhất là trẻ em và người cao tuổi.
Người già và trẻ em trong gia đình cũng có
những đóng góp nhất định đối với phúc lợi
của các thành viên khác. Đây là cơ chế giúp
cho ASXH của gia đình bền vững, và được
tiếp nối qua các thế hệ.
Tuy nhiên, cùng với thời gian, gia đình
truyền thống bị tác động và suy yếu bởi quá
trình công nghiệp hóa, đô thị hóa. Điều này
có thể thấy qua các biểu hiện: 1) ngày càng
có nhiều thanh thiếu niên rời nông thôn ra
thành phố học tập và lao động kiếm sống,
và phần lớn số này không quay về nông
thôn; 2) diện tích đất canh tác ngày càng bị
thu hẹp khiến cho số lượng lao động bị mất
việc làm tăng lên; 3) quá trình công nghiệp
hóa thúc đẩy các dòng di cư trong nước và
quốc tế, khiến cho tỷ trọng các gia đình
thiếu khuyết tăng lên và quy mô gia đình
nhỏ đi; 4) xu hướng hạt nhân hóa gia đình
ngày càng tăng, gây nên hiện tượng nhiều
gia đình cha mẹ đi làm ăn xa và chỉ còn lại
ông bà và các cháu. Như vậy, gia đình -
nguồn “an sinh” truyền thống - đang bị phá
vỡ cấu trúc do tác động của biến đổi kinh
tế - xã hội và nhân khẩu [6], [10].
Những yếu tố trên đang thách thức
ASXH cho gia đình và đòi hỏi phải nghiên
cứu thấu đáo. Mạng lưới ASXH truyền
thống dựa trên gia đình đang bị suy giảm
chức năng và vai trò, trong khi các thiết chế
ASXH hiện đại lại chưa hình thành hoặc
chưa đồng bộ, chưa đáp ứng tốt nhu cầu của
xã hội. Việc củng cố lại chức năng của gia
đình trong việc đảm bảo ASXH cho các
thành viên là rất cần thiết, đồng thời cần
phải có sự chuyển hướng [1]. Một trong
những giải pháp là tập trung sự đầu tư
ASXH từ cấp các cá nhân lên cấp độ hộ gia
13
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
đình và chú trọng vai trò của cộng đồng,
nhất là với những đối tượng không có khả
năng thay đổi hoàn cảnh và điều kiện sống
của mình. Thực tế hiện nay cho thấy nơi
nào gia đình và cộng đồng làm tốt hoạt
động ASXH, thì nơi đó gánh nặng an sinh
được giảm bớt.
Gần đây, sự thảo luận chính sách hướng
vào việc các gia đình tự an sinh cho chính
mình thông qua năng lực phòng ngừa, thích
ứng và khắc phục rủi ro. Điều này cho thấy
vai trò quan trọng của gia đình đối với
ASXH. Song, cũng cần nhận thấy những
giới hạn của phương thức “tự an sinh” do
quá tải về thời gian, nguồn lực đối với gia
đình trong cuộc sống hiện đại. Các thành
viên nữ vẫn phải lo toan việc nhà, đi làm và
đồng thời chăm sóc cho các thành viên
khác. Chức năng kinh tế, chức năng thỏa
mãn nhu cầu tình cảm được nhấn mạnh
trong các gia đình hiện đại, nhưng phúc lợi
không được chia sẻ một cách công bằng.
Nguy cơ đổ vỡ gia đình, ly hôn luôn tiềm
ẩn với nguyên nhân sâu xa do bất bình đẳng
giới, xung đột thế hệ, tranh chấp kinh tế và
những mâu thuẫn trong đời sống hôn nhân
thường ngày. Sự can thiệp của nhà nước
thông qua các quy định, chính sách là cần
thiết, bởi gia đình không thể tự an sinh, tự
lo toan trong các trường hợp đó.
2.2. Chính sách an sinh xã hội cho gia đình
Nghiên cứu ASXH trong bối cảnh hiện đại
hóa và hội nhập quốc tế đòi hỏi phải chú ý
đến các vấn đề chính sách cũng như thực
tiễn ASXH ở cấp độ gia đình. Tuy nhiên,
cho đến nay có rất ít chính sách ASXH
dành riêng cho gia đình (theo nghĩa toàn bộ
14
gia đình, lấy gia đình làm đơn vị thụ hưởng
hay can thiệp). Ngoại trừ một số chính sách
đối với gia đình có công, các hộ nghèo, hộ
người dân tộc thiểu số, hộ có hoàn cảnh đặc
biệt khó khăn (như chính sách xóa đói giảm
nghèo, cho vay vốn, tạo việc làm, chăm sóc
sức khỏe, tạo dựng sinh kế,... cho họ), hầu
hết các chính sách ASXH gắn với các thành
viên. Có thể thấy các chính sách ASXH
dành cho cá nhân và những đối tượng cụ
thể lại khá phổ biến. Ví dụ như chính sách
trợ giúp người cao tuổi, khám chữa bệnh
miễn phí cho trẻ em dưới 6 tuổi, chính sách
hỗ trợ người khuyết tật, người có HIV, phụ
nữ đơn thân nuôi con nhỏ, v.v.. Việc thực
thi các chính sách hỗ trợ dành riêng cho đối
tượng cá nhân đã góp phần giải quyết
những khó khăn chung của gia đình, song
nếu chính sách được áp dụng thực hiện ở
cấp hộ gia đình thì sẽ phù hợp hơn và đảm
bảo tốt hơn sự hòa nhập, bao trùm xã hội.
Hầu hết các chính sách ASXH ở Việt Nam
chưa tiếp cận theo hộ gia đình. Các trụ
ASXH như bảo hiểm, việc làm liên quan chủ
yếu đến cá nhân thành viên trong hộ. Trong
khi đó, nhiều lĩnh vực trợ giúp xã hội như
chăm sóc người cao tuổi, trẻ em, người
nghiện, người khuyết tật... đều có thể tiếp cận
hiệu quả từ góc độ gia đình. Những tiêu chí
nghèo đa chiều hiện nay đang được triển khai
toàn quốc như học hành, tiếp cận thông tin,
chăm sóc sức khỏe, nhà ở, nước sạch, vệ sinh
môi trường… được xác định trên cơ sở cá
nhân rất bất hợp lý và có thể không thành
công. Việc chia nhỏ nguồn lực vốn đã ít ỏi
càng làm giảm hiệu quả trợ giúp. Điều này
cho thấy cần phải nghiên cứu bổ sung và điều
chỉnh các can thiệp chính sách ASXH đối với
gia đình và lấy hộ gia đình làm nhóm đích.

Chính sách ASXH cho gia đình là cần
thiết, song cần được xem xét, đánh giá
trong mối quan hệ với nhà nước với tư cách
là chủ thể chính ban hành cơ chế, chính
sách quản lý xã hội. Khi nhu cầu ASXH
vượt quá khả năng đáp ứng của các gia đình
thì sự can thiệp, hỗ trợ của nhà nước là cần
thiết. Tuy nhiên, câu hỏi đặt ra là nhà nước
nên can thiệp đến mức độ nào và các chính
sách ASXH cần ưu tiên và tập trung vào
các nhóm gia đình nào, đối tượng nào,
thành phần nào, cấu phần nào? Nhà nước
cần có những can thiệp chính sách gì để có
thể phát huy được vai trò của gia đình trong
đảm bảo ASXH cho các thành viên? Rất
khó trả lời cho các câu hỏi này từ các công
trình nghiên cứu hiện có và càng khó tìm
được câu trả lời đúng, nếu như không dựa
trên các nghiên cứu khoa học, được thiết kế
bằng phương pháp tiếp cận phù hợp.
3. Tiếp cận nghiên cứu an sinh xã hội
cho gia đình
Nghiên cứu ASXH và chính sách ASXH
cho gia đình đòi hỏi những phương pháp
và cách tiếp cận khác nhau, và có thể vận
dụng linh hoạt và thích hợp với đối tượng
và nội dung nghiên cứu. Các công trình
nghiên cứu hiện nay về ASXH cho gia
đình còn khiêm tốn và chưa được thực
hiện một cách hệ thống. Sau đây là một số
hướng tiếp cận nghiên cứu chủ yếu có thể
Đặng Nguyên Anh
xem xét, tham khảo vận dụng trong
nghiên cứu về chủ đề này.
- Tiếp cận hệ thống
Có nhiều chủ thể tham gia vào đảm bảo
ASXH mà trong đó gia đình có vai trò quan
trọng, đặc biệt là quan hệ với nhà nước.
Những chủ thể này có quan hệ tương tác,
hỗ trợ lẫn nhau, mỗi chủ thể là điều kiện
đảm bảo cho sự vận hành và phát triển bền
vững của hệ thống ASXH. Có thể xem xét
về mối quan hệ tác động giữa các yếu tố
trong sơ đồ “Care Diamonds”của Ochiai
Emiko (2009) về 4 chủ thể chăm sóc trong
một hệ thống chỉnh thể (Hình 1).
Theo cách tiếp cận trên, quan hệ này đề
cập đến gia đình trong mối tương tác với
các chủ thể còn lại, đặc biệt là nhà nước và
thị trường. Các chính sách về an sinh gia
đình ở Việt Nam dường như chưa cân đối,
thậm chí thiếu trọng tâm giữa các chủ thể
này. Hiện các chính sách có sự nhấn mạnh
nhiều hơn tới vai trò/chức năng của chủ
thể nhà nước. Xét theo mức độ toàn diện,
đầy đủ của hệ thống chính sách ASXH cho
gia đình thì ở đây còn tồn tại những
khoảng trống hoặc những hạn chế nhất
định. Theo cách tiếp cận này, gia đình và
cộng đồng là hai chủ thể không kém phần
quan trọng trong chăm sóc và an sinh. Sự
tham gia của doanh nghiệp và thị trường
gần đây đã có sự chuyển biến thông qua
hoạt động từ thiện xã hội, chia sẻ khó khăn
với các đối tượng thiệt thòi, tuy khung
pháp lý cho từ thiện xã hội còn chưa được
đổi mới và hoàn thiện [2].
15
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
Các tổ chức tự nguyện độc lập, phi chính
phủ, phi lợi nhuận, tổ chức xã hội. Các
nhóm tự tương trợ; thiện nguyện. Các tổ
chức từ thiện tín ngưỡng
Cộng đồng
Bạn bè
Hàng xóm
Nhóm xã hội
trợ giúp, chăm sóc
trực tiếp
Hình 1. Mô hình các chủ thể chăm sóc (Care Diamonds) [9]
- Tiếp cận chu trình vòng đời gia đình
Bên cạnh cách tiếp cận hệ thống nói trên,
các nghiên cứu có thể vận dụng cách tiếp
cận chu trình vòng đời gia đình (Hình 2),
gắn liền với những rủi ro của các thành viên
trong từng giai đoạn vòng đời gia đình.
Thuật ngữ “chu trình” mô tả những giai
đoạn thay đổi của hộ gia đình trải qua thời
gian, mang tính động và liên tục.
Thông thường, các giai đoạn phát triển
của gia đình dựa trên những biến cố/sự
kiện chính của các thành viên như kết
16
Nhà
Các dịch vụ, chính sách của NN
nước
Bảo hiểm suốt đời/dài hạn tổ
chức xã hội thường xuyên
Bảo trợ xã hội và trợ giúp xã hội
Đối tượng
cần được Thị
chăm sóc trường
Doanh nghiệp; Dịch vụ
giúp việc, cán sự xã hội…
Gia đình Khu vực tư nhân, mô
hình kết hợp công-tư,
xã hội hóa nguồn lực
hôn, sinh đẻ, trưởng thành, đi học, đi làm
gắn liền với sự thoát ly khỏi gia đình của
con cái. Số lượng các thành viên trong
gia đình thay đổi và các thành viên đều
trải nghiệm cùng nhau những rủi ro, sự
kiện và hỗ trợ cho nhau vượt qua những
khó khăn, thách thức. Nhu cầu ASXH
của gia đình biến thiên không chỉ theo sự
thay đổi giai đoạn cuộc sống của từng
thành viên mà còn phụ thuộc vào mức độ
tăng giảm nhân khẩu và gắn kết của các
thành viên trong gia đình.
 Đặng Nguyên Anh

- Lao động trẻ em

- Còi cọc
- Giảm mức độ phát triển
nhận thức
- Không đảm bảo miễn dịch
- Không được chăm sóc
trước sinh và sau sinh
- Không được bố mẹ
chăm sóc do qua đời
hoặc di cư
- Không được đến trường
- Suy dinh dưỡng
- Không được bố mẹ chăm
sóc do qua đời hoặc di cư
TUỔI
THƠ

TUỔI
- Sức khỏe giảm sút, bệnh
tật gia tăng TUỔI ĐI HỌC
- Thu nhập giảm sút, ứng
phó với nghèo GIÀ
- Vẫn phải lao động
không được nghỉ ngơi
- Đời sống tình cảm, tinh CÁC CÚ SỐC
thần nghèo nàn KHÁC NHAU
- Chăm sóc con cháu phụ thuộc ĐỐI VỚI CÁC
- Mất đi các quan hệ xã hội
THÀNH VIÊN

- Không có đủ
- Thất nghiệp và thiếu việc làm kỹ năng
- Lương không đủ TUỔI - Thất nghiệp
- Nợ - Không được
- Cần chăm sóc con cái và THANH
TUỔI tiếp cận dịch
cha mẹ NIÊN vụ đào tạo
- Không chăm sóc được con cái LAO - Bị xa lánh
- Phân biệt giới tính ĐỘNG - Làm mẹ quá sớm
- Bạo lực gia đình

Hình 2. Mô hình an sinh xã hội theo chu trình vòng đời gia đình [1]

- Tiếp cận văn hóa
Do tính đa dạng của gia đình Việt Nam
gắn với các đặc trưng phong phú của văn
hóa dân tộc, tập quán, lối sống vùng miền,
đời sống xã hội, nên các nghiên cứu cần
chú ý đến yếu tố văn hóa trong đánh giá
thực trạng và luận chứng các mục tiêu, định
hướng, giải pháp cùng với kiến nghị chính
sách. Cách tiếp cận văn hóa cần chú trọng
tới những đặc điểm đa dạng văn hóa của gia
đình, cộng đồng cũng như sự chênh lệch
khá lớn trong trình độ phát triển kinh tế - xã
hội giữa các vùng miền, khu vực hiện nay.
Bên cạnh đó, loại hình gia đình đa văn hóa
đang có xu hướng gia tăng ở Việt Nam, đòi
hỏi cách tiếp cận văn hóa trong nghiên cứu.
- Tiếp cận liên ngành, xuyên ngành
Các hợp phần ASXH vừa có quan hệ
tương hỗ với nhau, vừa có mối quan hệ với
những lĩnh vực khác (như kinh tế, xã hội,
dân số, sức khỏe, tâm lý học…). Sự phát
triển (hay suy giảm) của mỗi lĩnh vực (yếu
tố) đều tác động đến yếu tố kia (là nguyên
nhân và hệ quả hoặc song hành diễn biến).
Mặc dù tiếp cận xã hội học là phổ biến và
hiệu quả cao trong nghiên cứu về gia đình
và ASXH cho gia đình, nhưng tiếp cận
nhân học và dân tộc học giúp tìm hiểu các

17
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
thực hành ASXH truyền thống của các dân
tộc ở Việt Nam. Kinh tế học giúp ước
lượng và giải thích các mô hình thống kê
định lượng về tác động của chính sách
ASXH cho gia đình, cũng như xác định các
yếu tố ảnh hưởng đến an sinh gia đình.
Nghiên cứu dân số, sức khỏe cho phép đánh
giá, phân loại chu trình vòng đời của gia
đình gắn với nhu cầu ASXH của từng giai
đoạn cuộc sống. Gần đây, tiếp cận xuyên
ngành (transdisciplinarity) xóa bỏ ranh giới
và sự tách biệt giữa các chuyên ngành, với
sự tham gia của các chủ thể ngoài cộng
đồng khoa học trong từng giai đoạn nghiên
cứu nhằm đưa ra được giải pháp chính sách
đồng bộ, khả thi đối với những vấn đề
ASXH của thực tế.
- Tiếp cận so sánh
Việc so sánh sự thay đổi và định hướng
chính sách giữa các thời kỳ và giai đoạn
phát triển của Việt Nam giúp cho việc phân
tích, đánh giá, đề xuất sâu sắc hơn, rõ ràng
hơn và khách quan hơn các khuyến nghị
chính sách. Bản thân các chính sách ASXH
(bảo hiểm, dịch vụ công, lương, trợ cấp,…)
cho các gia đình cần được nhận diện, đánh
giá, phân tích theo những hạn chế, tồn tại,
và những nguyên nhân của những hạn chế.
Hơn nữa, có thể nghiên cứu so sánh theo
các kiểu loại gia đình, địa bàn nơi cư trú để
từ đó đề xuất những chính sách phù hợp.
Chính sách ASXH cho gia đình không thể
“mặc đồng phục” áp dụng chung cho các
loại hình gia đình khác nhau, nơi cư trú
khác nhau.
4. Kết luận
Mặc dù hệ thống ASXH Việt Nam đã và
đang từng bước được mở rộng về phạm vi,
đối tượng và mức thụ hưởng, song hệ thống
này chưa phát triển đồng bộ và chưa đáp
18
ứng được nhu cầu xã hội. Nhiều nghiên cứu
đã cho thấy mức độ bao phủ ASXH thực tế
còn thấp, khả năng tiếp cận các nhóm dân
cư trong một số chương trình, dự án còn
hạn chế. Các chính sách được ban hành tuy
nhiều về số lượng, song bất cập, thiếu đồng
bộ, ít liên kết, chưa sử dụng hiệu quả nguồn
lực và chưa bảo đảm được tính bền vững.
Một trong những nguyên nhân của hạn chế
nói trên là do các chính sách ASXH vẫn
thiên về các cá nhân mà chưa xem xét ở cấp
độ gia đình như một thiết chế quan trọng
bảo vệ và an sinh đối với các thành viên.
Dưới tác động của quá trình công nghiệp
hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế, và
trong bối cảnh mức sinh giảm nhanh và quá
trình di dân - đô thị hóa gia tăng, quy mô
gia đình Việt Nam không chỉ ngày càng
nhỏ hơn, mà các quan hệ giữa các thế hệ và
các thành viên cũng trở nên lỏng lẻo hơn.
Sự suy giảm chức năng truyền thống của
gia đình trong việc chăm sóc và bảo vệ các
thành viên dẫn đến những khó khăn, thách
thức về chính sách để có thể đảm bảo
ASXH cho gia đình hiện nay. Thách thức
đang đặt ra với công tác chăm sóc và trợ
giúp xã hội, duy trì thu nhập cho gia đình
và chăm sóc sức khỏe cho người cao tuổi -
nhóm nhân khẩu có tốc độ gia tăng nhanh
nhất ở Việt Nam hiện nay.
Bước sang giai đoạn 2017-2020, yêu cầu
hoàn thiện chính sách ASXH trở nên bức
thiết nhằm thực hiện mục tiêu phát triển
nhanh và bền vững. Các nghiên cứu cần đi
sâu nhận diện và tìm hiểu các vấn đề liên
quan đến ASXH cho gia đình, đề xuất các
giải pháp chính sách phù hợp, nhằm phát
huy hiệu quả, độ che phủ và hoàn thiện hệ
thống chính sách ASXH cho gia đình Việt
Nam, đồng thời tăng cường tính bền vững
của thiết chế xã hội quan trọng này. Các
chính sách ASXH cho gia đình phải hướng
tới phục vụ trực tiếp cho nhu cầu phát triển

của gia đình và các thành viên, thông qua
đó góp phần ổn định chính trị xã hội. Với
mục đích đó, bài viết này bước đầu chia sẻ
kinh nghiệm, đề xuất cách tiếp cận nghiên
cứu phù hợp, góp phần mở ra một góc nhìn
mới về chính sách ASXH cho gia đình
trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa
và hội nhập quốc tế ở Việt Nam.
Tài liệu tham khảo
[1] Đặng Nguyên Anh (2014), “Đảm bảo an sinh
xã hội vì mục tiêu phát triển con người ở Việt
Nam: định hướng, mô hình và giải pháp”, Tạp
chí Nghiên cứu Con người, số 4.
[2] Đặng Nguyên Anh (2016), “Hoạt động từ thiện
của người dân qua một khảo sát xã hội học ở
cộng đồng”, Tạp chí Xã hội học, số 3.
[3] Vũ Mạnh Lợi, Vũ Tuấn Huy và đồng nghiệp
(2006), Báo cáo Đề tài cấp Viện: Vai trò và
nhu cầu của gia đình về an sinh xã hội, Viện
Xã hội học, Hà Nội.
[4] Lê Ngọc Văn (2002), “Mức sinh và Phúc lợi
gia đình”, Gia đình trong tấm gương xã hội
Đặng Nguyên Anh
học, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
[5] Viện Khoa học Lao động và Xã hội (2009),
“Chiến lược an sinh xã hội Việt Nam thời kỳ
2011-2020”, Tạp chí Lao động và Xã hội, số 19.
[6] Đặng Nguyên Anh (2014), “Social protection
in Vietnam: Issues, challenges and prospects”,
Vietnam Journal of Family and Gender
Studies, Vol. 9, No.1.
[7] Cherlin, J. Andrew (1999), Public and
Private Families - An Introduction, The
McGraw - Hill Companies, Inc.
[8] Giang Thanh Long (2010), Toward an Aging
Population: Mapping the Reform Process in
the Public Delivery of Social Protection
Services in Vietnam, Background paper for
the 2010 Vietnam Human Development
Report, VASS and UNDP, Hanoi.
[9] Ochiai, Emiko (2009), “Care diamonds and
welfare regimes in East and South-East
Asian societies: bridging family and welfare
sociology”, International Journal of
Japanese Sociology, No.18.
[10] Parson, Talcott, Robert F. Bales (1955),
Family, Socialization and Interaction Process,
Free Press.
19
Cách mạng công nghiệp lần thứ tư
với việc phát triển nguồn nhân lực ở Việt Nam

Trần Thị Bích Huệ1

1
Đại học Công nghiệp Hà Nội.
Email: longhue1979@gmail.com

Nhận ngày 25 tháng 5 năm 2017. Chấp nhận đăng ngày 4 tháng 7 năm 2017.

Tóm tắt: Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư với việc rô bốt sẽ thay thế con người trong nhiều
lĩnh vực đang tác động mạnh mẽ tới nguồn nhân lực. Cuộc cách mạng này cũng làm thay đổi ngành
nghề và phương pháp đào tạo nguồn nhân lực. Để tạo ra nguồn nhân lực có đủ kiến thức, kỹ năng,
đáp ứng yêu cầu của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, Việt Nam cần ưu tiên đào tạo ngành nghề
phục vụ trực tiếp cho cuộc cách mạng 4.0, đổi mới nội dung đào tạo, phát triển hạ tầng kỹ thuật,
tăng tính tự chủ cho các cơ sở đào tạo, tăng cường sự gắn kết giữa cơ sở đào tạo với doanh nghiệp,
ban hành và thực hiện các chính sách tốt hơn đối với giảng viên.

Từ khóa: Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, nguồn nhân lực, Việt Nam.

Phân loại ngành: Triết học

Abstract: The fourth industrial revolution, or IR 4.0, when robots are to replace men in various
fields, is exerting strong impacts on human resources. It is also changing occupations and methods
of human resources training. So as to create human resources with sufficient knowledge and skills,
meeting the demands of IR 4.0, Vietnam needs to give priorities to the training of occupations that
directly serve the revolution, renovating the training contents, and developing the technical
infrastructure. The country also needs to enhance the autonomy of training institutions and the
linkage between them and enterprises, and better the policies for trainers.

Keywords: Fourth industrial revolution, human resources, Vietnam.

Subject classification: Philosophy

1. Đặt vấn đề công nghiệp lần thứ nhất bắt đầu từ cuối
thế kỷ 18, với việc sử dụng động cơ hơi
Hiện nay, loài người đã trải qua 4 cuộc nước. Cuộc cách mạng lần thứ hai bắt đầu
cách mạng công nghiệp. Cuộc cách mạng khoảng năm 1850 với việc sử dụng điện

20

năng và động cơ đốt trong để tạo ra sản
xuất quy mô lớn. Cách mạng công nghiệp
lần thứ ba bắt đầu từ đầu thập niên 1970
với việc phát minh ra máy tính. Hiện nay,
loài người đang bước vào cuộc cách mạng
công nghiệp lần thứ tư với thế giới kỹ
thuật số. Đặc trưng phổ biến của cách
mạng công nghiệp lần thứ tư là công nghệ
cảm biến mới, phân tích dữ liệu lớn, điện
toán đám mây, kết nối internet vạn vật, tự
động hóa sản xuất thông minh, công nghệ
in 3D (cho phép sản xuất sản phẩm hoàn
chỉnh nhờ nhất thể hóa các dây chuyền sản
xuất không phải qua giai đoạn lắp ráp các
thiết bị phụ trợ, công nghệ này cho phép in
ra sản phẩm bằng những phương pháp phi
truyền thống, nhờ đó loại bỏ các khâu sản
xuất trung gian và giảm chi phí sản xuất),
công nghệ nano và vật liệu mới (cho phép
tạo ra các cấu trúc vật liệu mới ứng dụng
rộng rãi trong hầu hết các lĩnh vực), trí tuệ
nhân tạo (cho phép con người kiểm soát
mọi thứ từ xa, kiểm soát không giới hạn về
không gian, thời gian, nhanh hơn, tốt hơn
và chính xác hơn).
2. Tác động của cuộc cách mạng công
nghiệp lần thứ tư đối với việc phát triển
nguồn nhân lực
Cuộc cách mạng công nghệ lần thứ tư tác
động mạnh mẽ đến nguồn nhân lực của các
nước. Nhờ có trí tuệ nhân tạo, rô bốt làm
việc ngày càng thông minh, có khả năng ghi
nhớ, học hỏi vô biên, trong khi khả năng đó
ở con người càng già càng yếu đi. Rô bốt có
thể làm việc 24/24, không cần trả lương,
đóng thuế, bảo hiểm; điều đó đang đe dọa
đến tương quan trong sử dụng lao động.
Khi rô bốt làm việc tốt, nó sẽ thay thế con
Trần Thị Bích Huệ
người trong nhiều lĩnh vực sản xuất, kinh
doanh, đặc biệt là những lĩnh vực lao động
giản đơn, nặng nhọc. Không chỉ vậy, rô bốt
còn có khả năng thay thế con người trong
các lĩnh vực hoạt động phức tạp. Vì vậy,
cuộc cách mạng 4.0 không chỉ đe dọa việc
làm của những người lao động trình độ
thấp, mà đe dọa việc làm của cả người lao
động có kỹ năng bậc trung (trung cấp, cao
đẳng). Cuối năm 2015, Ngân hàng Anh đưa
ra một dự báo rằng, sẽ có khoảng 95 triệu
lao động truyền thống bị mất việc trong
vòng 10-20 năm tới chỉ riêng tại Mỹ và
Anh (tương đương 50% lực lượng lao động
tại hai nước này). Ở các quốc gia khác cũng
sẽ xảy ra tình trạng tương tự. Hàng loạt
nghề nghiệp cũ sẽ giảm đi và thay thế bằng
những nghề nghiệp mới. Người ta ước tính
sẽ có khoảng 70%-80% công việc hiện nay
biến mất trong 20 năm tới. Thị trường lao
động sẽ phân hóa mạnh mẽ giữa nhóm lao
động có kỹ năng thấp và nhóm lao động có
kỹ năng cao. Lao động trình độ thấp sẽ rất
bất lợi và đối mặt với nguy cơ thất nghiệp.
Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư
cũng đặt ra những yêu cầu mới đối với
người lao động. Công nghiệp 4.0 đặt ra nhu
cầu cao về lao động có khả năng thích nghi
và sáng tạo công nghệ, hay nói cách khác
cần “tài năng” nhiều hơn là “kỹ năng”.
Cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 cần
nguồn nhân lực có năng lực vượt trội, có
năng lực chuyên môn, có khả năng làm việc
với công nghệ thông minh và khả năng
ngoại ngữ để có thể “đứng trên vai những
người khổng lồ” và tận dụng tốt các cơ hội
của cuộc cách mạng này. Khi cuộc cách
mạng công nghệ lần thứ tư phát triển theo
cấp số nhân, những thay đổi về mặt công
nghệ diễn ra hàng ngày ảnh hưởng trực tiếp
đến đời sống con người, thì khả năng thích
21
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
ứng và khả năng giải quyết vấn đề một cách
linh hoạt, sáng tạo là chìa khóa để giúp
người lao động thành công. Những kỹ năng
mà người lao động cần có để có thể đáp
ứng được cuộc cách mạng 4.0 là kỹ năng
nhận thức cấp cao (như giải quyết vấn đề,
suy luận lôgíc, làm việc theo nhóm, kỹ
năng thích nghi nhanh; khả năng học tập
suốt đời, học tập liên tục, kỹ năng, sử dụng
công nghệ thông minh, kỹ năng giao tiếp xã
hội và làm việc trong môi trường toàn cầu,
năng lực sáng tạo…). Như vậy, cuộc cách
mạng công nghiệp 4.0 đòi hỏi nguồn nhân
lực chất lượng cao với các kỹ năng bậc cao
mà rô bốt không thể thay thế được.
Cách mạng công nghiệp lần thứ tư sẽ
làm cho danh mục ngành nghề đào tạo phải
điều chỉnh liên tục vì các ranh giới giữa các
lĩnh vực rất mỏng manh; sẽ hình thành
những nghề đào tạo mới, đặc biệt là những
nghề liên quan đến sự tương tác giữa con
người và máy móc tự động (ví dụ, nghề trợ
lý ảo, phục vụ ảo, thư ký ảo…). Những
ngành nghề mà rô bốt thay thế được thì
không cần nguồn nhân lực. Nội dung,
chương trình đào tạo nguồn nhân lực cũng
sẽ có nhiều thay đổi. Nội dung đào tạo sẽ
phải trang bị cho người học cả những kỹ
năng và kiến thức cơ bản lẫn tư duy sáng
tạo, khả năng thích nghi với những thách
thức và yêu cầu công việc thay đổi liên tục.
Cuộc cách mạng này cũng đòi hỏi thay
đổi phương pháp đào tạo nguồn nhân lực.
Cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 sẽ thúc
đẩy việc phát triển các khóa học trực tuyến
trong tương lai. Với phiên bản này, con
người sẽ không học cùng giáo viên mà
thông qua video. Đó sẽ là những chương
trình thông minh và có thể cá nhân hóa kế
hoạch học bài cho từng người học ngồi
trước màn hình. Các chương trình trực
22
tuyến sẽ thu thập điểm mạnh và điểm yếu
của người học rồi sử dụng một loạt thuật
toán nhằm điều chỉnh các bài học cho phù
hợp. Phương pháp này nâng cao hiệu quả
chất lượng đào tạo. Ngoài ra, giảng viên có
thể áp dụng những công nghệ mới nhất của
cuộc cách mạng để tăng tính thực hành, tính
trải nghiệm cho người học, qua đó nâng cao
chất lượng đào tạo. Ví dụ, trước đây, khi
đào tạo nghề phi công, học viên phải lên
máy bay với giảng viên bay trên bầu trời.
Điều này quá nguy hiểm vì có thể xảy ra tai
nạn thương tâm. Công nghệ thực tế ảo sẽ
cho phép học viên đeo một chiếc kính nhìn
thấy phía trước là cabin và học lái máy bay
như thật. Học viên có thể thực hành đến khi
nhuần nhuyễn rồi mới lái, điều đó giảm
thiểu rủi ro. Ví dụ khác, trước đây, giáo
viên lịch sử truyền thống chuẩn bị tranh ảnh
để học sinh hiểu hơn về một trận đánh, di
tích hay cách thức giao tiếp xã hội. Hiện
nay, với công nghệ thực tế ảo, học sinh có
thể đeo kính ảo và nhập vai ngay, chứng
kiến những trận đánh, ngắm nhìn di tích,
mang lại cảm xúc và sự ghi nhớ sâu sắc,
giúp bài học thấm thía hơn.
3. Giải pháp phát triển nguồn nhân lực ở
Việt Nam nhằm đáp ứng yêu cầu của
cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư
Thứ nhất là, ưu tiên phát triển những ngành
đào tạo nguồn nhân lực phục vụ trực tiếp
cho cuộc cách mạng 4.0. Cách mạng công
nghiệp 4.0 phát triển trên nền tảng của lĩnh
vực trí tuệ nhân tạo, công nghệ người máy,
internet kết nối vạn vật, dữ liệu lớn, công
nghệ in 3D, công nghệ nano, công nghệ
sinh học, vật liệu mới, lưu trữ năng lượng.
Vì vậy, để có thể tiếp thu, xây dựng và phát

triển, sáng tạo những công nghệ mới nhất
của cuộc cách mạng này, Việt Nam cần có
những chính sách ưu tiên đào tạo nguồn
nhân lực chất lượng cao đạt trình độ quốc tế
trong các ngành vật liệu mới, công nghệ
thông tin, công nghệ nano, tự động hóa,
điện tử viễn thông, lưu trữ năng lượng, kỹ
thuật số, trí tuệ nhân tạo, công nghệ sinh
học. Chính sách ưu tiên đó giúp Việt Nam
có thể đi thẳng vào cuộc cách mạng công
nghiệp 4.0. Nhà nước cần đưa ra các chính
sách ưu tiên và đầu tư đối với sinh viên học
các ngành, công nghệ. Nhiều sinh viên giỏi
thường lựa chọn các trường kinh tế, ngoại
thương, tài chính, ngân hàng mà không lựa
chọn các trường công nghệ. Điều đó đã
dẫn đến sự thiếu hụt nhân sự chất lượng
cao trong một số ngành để Việt Nam có
thể bắt kịp và tiến thẳng vào cuộc cách
mạng công nghiệp 4.0. Theo báo cáo của
VietnamWorks, trong 3 năm gần đây, số
lượng công việc của ngành công nghệ thông
tin đã tăng trung bình 47%/năm, nhưng số
lượng nhân sự chỉ tăng ở mức 8%. Những
sự lựa chọn “lạc hướng” của các thanh niên
khi bước vào đại học sẽ là một rào cản lớn
khiến nguồn nhân lực của Việt Nam khó
đáp ứng yêu cầu của cách mạng công
nghiệp 4.0 hiện nay 6.
Nhà nước cần ưu tiên đầu tư nguồn lực
và có những cơ chế đặc biệt để xây dựng
các trường đại học thuộc các ngành vật liệu
mới, công nghệ thông tin, công nghệ nano,
tự động hóa, điện tử viễn thông, lưu trữ
năng lượng, kỹ thuật số, trí tuệ nhân tạo,
công nghệ sinh học để các trường này đạt
trình độ tiên tiến, ngang tầm khu vực và
quốc tế. Nhà nước cần có chính sách, hỗ trợ
cho giảng viên, những tài năng trẻ, nhà
khoa học trong các ngành trên để họ tham
Trần Thị Bích Huệ
gia các chương trình đào tạo, bồi dưỡng
chuyên sâu ở các quốc gia tiên tiến.
Thứ hai là, đổi mới nội dung đào tạo.
Các nhà hoạch định chính sách cần xem xét
nội dung, yêu cầu, xu hướng của cuộc cách
mạng công nghiệp lần thứ tư để xác định
những kiến thức, kỹ năng cần phải có của
người lao động. Đây cũng là cơ sở để xây
dựng chương trình đào tạo tại các cơ sở đào
tạo nguồn nhân lực. Một số kỹ năng cơ bản
cần thiết đối với nguồn nhân lực trong
tương lai là kỹ năng sử dụng công nghệ
thông tin, sử dụng tiếng Anh, sáng tạo,
thích nghi với những thay đổi, tự học… Từ
đó, cần đổi mới việc xây dựng chương trình
đào tạo nguồn nhân lực trong các cơ sở đào
tạo ở tất cả các cấp (giáo dục nghề nghiệp,
trung cấp, cao đẳng, đại học và sau đại
học). Cần coi tiếng Anh là ngôn ngữ thứ hai
tại Việt Nam sau tiếng Việt. Vì vậy, cần
đẩy mạnh và nâng cao chất lượng giảng dạy
và học tập tiếng Anh ở tất cả các bậc học.
Tăng cường thời lượng và nâng cao chất
lượng đào tạo tin học trong các cơ sở đào
tạo nguồn nhân lực. Các nhà quản lý cần
xây dựng chuẩn đầu ra tin học đáp ứng yêu
cầu và chuẩn mực quốc tế ở các cấp học.
Những chương trình tin học cơ bản (như sử
dụng các phần mềm word, excel…) chỉ nên
đào tạo ở bậc phổ thông, không nên đào tạo
ở bậc cao hơn. Cần xây dựng các chương
trình đào tạo tin học cập nhật những công
nghệ mới và cần thiết trên thế giới. Các
chương trình đào tạo phải hướng tới việc
xây dựng năng lực sáng tạo, năng lực thích
nghi và tự học cho người học. Đây là những
năng lực cần thiết đáp ứng yêu cầu của
công nghiệp 4.0. Để xây dựng được những
năng lực này, cần phải kết hợp đổi mới
chương trình đào tạo với đổi mới phương
pháp giảng dạy và kiểm tra.
23
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
Thứ ba là, phát triển hạ tầng kỹ thuật
cho các cơ sở giáo dục và đào tạo. Để có
thể áp dụng các phương pháp dạy học
mới, áp dụng những công nghệ mới nhất
của cuộc cách mạng công nghệ 4.0, phải
xây dựng cơ sở hạ tầng tốt ở các cơ sở
đào tạo nguồn nhân lực. Vì vậy, cần ưu
tiên bố trí cho việc hiện đại hóa hạ tầng
công nghệ thông tin, xây dựng phòng học
đa phương tiện, phòng chuyên môn hóa,
hệ thống thiết bị ảo mô phỏng, thiết bị
thực tế ảo, thiết bị dạy học các phần mềm
ảo mô phỏng... Các cơ sở đào tạo nguồn
nhân lực cần đổi mới phương pháp dạy
học theo hướng lấy người học làm trung
tâm và ứng dụng công nghệ thông tin
trong thiết kế bài giảng, theo hướng nâng
cao năng lực sáng tạo, tự học, thích nghi
của người học. Những phương pháp phát
huy tính chủ động, sáng tạo, tư duy phản
biện, làm việc nhóm (như giải quyết tình
huống, thảo luận nhóm, hỏi đáp…) cần
được tích cực áp dụng. Cần khuyến khích
các hình thức đào tạo ứng dụng công nghệ
mới (như đào tạo ảo, mô phỏng, số hóa
bài giảng, đào tạo trực tuyến…).
Thứ tư là, tăng cường tính tự chủ cho
các cơ sở đào tạo. Vấn đề tự chủ cho các cơ
sở đào tạo nguồn nhân lực đã được đặt ra để
đáp ứng yêu cầu của kinh tế thị trường và
hội nhập quốc tế. Với cuộc cách mạng công
nghiệp lần thứ tư, các ngành nghề đào tạo
trong xã hội sẽ thay đổi liên tục với những
yêu cầu kiến thức, kỹ năng khác nhau, khi
đó vấn đề tự chủ lại càng đặt ra cấp thiết,
nhất là tự chủ về mặt học thuật và tự chủ về
mặt tài chính. Nhà nước chỉ dự báo nhu cầu
nhân lực, đào tạo theo cơ cấu ngành nghề
và trình độ đào tạo phù hợp với yêu cầu
phát triển kinh tế - xã hội theo từng giai
đoạn, còn các cơ sở đào tạo chủ động lựa
chọn những ngành nghề đào tạo bám sát
nhu cầu nhân lực của xã hội và khả năng
đáp ứng của nhà trường. Các cơ sở đào tạo
24
cần được chủ động trong xây dựng chương
trình đào tạo để đáp ứng các yêu cầu kiến
thức, kỹ năng, năng lực của ngành đào tạo;
cần chủ động, tự chủ về mặt tài chính để
đầu tư những khoản kinh phí phù hợp với
yêu cầu đào tạo.
Thứ năm là, gắn kết các cơ sở đào tạo
nguồn nhân lực với doanh nghiệp. Cũng
như vấn đề tự chủ của các cơ sở đào tạo,
vấn đề tăng cường gắn kết giữa cơ sở đào
tạo nhân lực với doanh nghiệp sử dụng
nhân lực cần phải được đẩy mạnh. Doanh
nghiệp phải thực sự là “cánh tay nối dài”
trong hoạt động đào tạo, giúp đào tạo
“những gì thị trường sẽ cần”, đồng thời
giúp sinh viên bắt nhịp ngay với công việc
sau khi ra trường, tiếp cận được với công
nghệ mới nhất và khai thác được nguồn lực
cho quá trình đào tạo. Để gắn kết cơ sở đào
tạo với doanh nghiệp, cần ưu đãi đối với
các doanh nghiệp tham gia ký kết hợp đồng
với các cơ sở đào tạo; hỗ trợ các cơ sở đào
tạo trong doanh nghiệp (đặc biệt là những
doanh nghiệp lớn, ở những lĩnh vực như vật
liệu mới tiên tiến, công nghệ thông tin,
công nghệ nano, tự động hóa, điện tử viễn
thông, lưu trữ năng lượng, kỹ thuật số, trí
tuệ nhân tạo, công nghệ sinh học…).
Thứ sáu là, ưu đãi giảng viên các cơ sở
đào tạo. Mọi cuộc đổi mới giáo dục đều
phải bắt đầu từ giảng viên. Muốn đổi mới
ngành nghề, chương trình, phương pháp
đào tạo thì trước tiên phải có những giảng
viên có khả năng đáp ứng được những thay
đổi đó. Vì vậy, cần xây dựng được đội ngũ
giảng viên có đủ năng lực đào tạo nguồn
nhân lực theo yêu cầu của cuộc cách mạng
công nghiệp 4.0. Nhà nước cần có những
chính sách ưu tiên, hỗ trợ đặc biệt cho
giảng viên (như chính sách ưu tiên đào tạo,
đặc biệt là đào tạo ở nước ngoài với đội ngũ
giảng viên, chính sách thu hút các chuyên
gia giỏi, nhà khoa học đầu ngành trong mọi
lĩnh vực tham gia giảng dạy, chính sách

nâng cao thu nhập cho đội ngũ giảng
viên…). Nhà nước cần thay đổi trong chính
sách tuyển dụng, sử dụng giảng viên ở các
cơ sở đào tạo. Trước yêu cầu về kiến thức,
kỹ năng, năng lực, ngành nghề của nguồn
nhân lực luôn thay đổi với những yêu cầu
ngày càng cao, giảng viên cũng phải có đủ
năng lực (phải có năng lực sáng tạo, tự học,
làm chủ công nghệ mới, khả năng sử dụng
tiếng Anh…). Trong bối cảnh ngành nghề
luôn luôn thay đổi, Nhà nước cần tăng tính
tự chủ cho các cơ sở đào tạo trong việc
tuyển dụng giáo viên (chẳng hạn nhà trường
chủ động cho thôi việc với những giảng
viên không đáp ứng được yêu cầu cũng như
ngành nghề mà nhà trường không còn đào
tạo nữa; chủ động đưa ra các cơ chế thu hút
được nhân tài vào làm giảng viên).
Các nhà quản lý cần xây dựng chuẩn
nghề nghiệp mới đối với giảng viên ở các
bậc học (giáo dục nghề nghiệp, trung cấp,
cao đẳng, đại học, sau đại học); cần hỗ trợ
giảng viên tự đào tạo, bồi dưỡng. Việc đánh
giá giảng viên cũng cần có sự thay đổi theo
hướng đánh giá thông qua kết quả chuẩn
đầu ra của người học, mức độ hài lòng của
người học và cơ sở sử dụng lao động. Nhà
nước nên đổi mới chương trình đào tạo,
giảng viên, giúp giảng viên bổ sung những
kiến thức còn thiếu; hỗ trợ các trường sư
phạm đổi mới chương trình, phương pháp,
ngành nghề đào tạo.
4. Kết luận
Giáo dục và đào tạo là một trong những
ngành cần phải có những thay đổi ngay để
nâng cao khả năng tiếp cận cuộc cách mạng
công nghiệp 4.0. Chỉ thị số 16/CT-TTg
ngày 04 tháng 05 năm 2017 của Thủ tướng
Chính phủ về việc tăng cường năng lực tiếp
cận cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư
đã yêu cầu ngành giáo dục và đào tạo phải
thay đổi mạnh mẽ nội dung, phương pháp
Trần Thị Bích Huệ
giáo dục và dạy nghề. Theo đó, ngành
giáo dục và đào tạo cần tập trung đào tạo
khoa học công nghệ, kỹ thuật và toán học
(STEM), ngoại ngữ, tin học trong chương
trình giáo dục phổ thông; đẩy mạnh tự chủ
đại học, dạy nghề; quan tâm đào tạo đối với
một số ngành đặc thù; nâng cao năng lực
nghiên cứu, giảng dạy trong các cơ sở giáo
dục đại học; tăng cường giáo dục những kỹ
năng, kiến thức cơ bản, tư duy sáng tạo, khả
năng thích nghi với những yêu cầu của cuộc
cách mạng công nghiệp lần thứ tư. Chỉ thị
đó cũng yêu cầu Bộ Lao động - Thương
binh và Xã hội cần đổi mới dạy nghề theo
hướng phát triển nguồn nhân lực, chuyển
đổi nghề nghiệp có kỹ năng phù hợp.
Để công tác đào tạo nguồn nhân lực có khả
năng cung cấp nguồn nhân lực chất lượng
cao, tận dụng được những cơ hội của
cuộc cách mạng 4.0, Nhà nước cần đổi mới
chính sách đào tạo nguồn nhân lực một
cách triệt để.
Tài liệu tham khảo
1 Hà Phương (2016), “Ảnh hưởng của cuộc cách
mạng công nghiệp lần thứ tư lên xã hội”, Tạp
chí Công nghệ thông tin và truyền thông, số 7.
2 Đỗ Văn Quân, Nguyễn Ngọc Lam (2017),
“Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và yêu cầu
đối với lãnh đạo chiến lược”, Tạp chí Lý luận
chính trị, số 4.
3 http://www.tapchicongsan.org.vn/Home/Ng
hiencuu-Traodoi/2017/43245/Cach-mang-cong-
nghiep-lan-thu-tu-Co-hoi-va-thach-thuc.aspx
4 http://laodongxahoi.net/cuoc-cach-mang-cong-
nghiep-40-va-nhung-van-de-dat-ra-doi-voi-he-
thong-giao-duc-nghe-nghiep-1305754.html
5 http://www.tuyengiao.vn/Home/giaoduc/92
446/Cuoc-cach-mang-cong-nghiep-lan-thu-tu-
Thoi-co-phat-trien-va-cac-thach-thuc-an-ninh-
phi-truyen-thong
6 http://dantri.com.vn/giao-duc-khuyen-hoc/giai-phap-
nao-giup-truong-dai-hoc-don-nhan-cuoc-cach-mang-
cong-nghiep-40-20161203220811106.htm
25
Trách nhiệm của Nhà nước
và xã hội trong xã hội hóa giáo dục

Trương Thị Thanh Quý1

1
Trường Đại học Y Hà Nội.
Email: truongthanhquyhmu@gmail.com

Nhận ngày 03 tháng 04 năm 2017. Chấp nhận đăng ngày 7 tháng 4 năm 2017.

Tóm tắt: Xã hội hóa giáo dục là một chủ trương lớn của Đảng và Nhà nước ta. Chủ trương đó đã
được thực hiện trong thời gian dài trong thời kỳ đổi mới, nhưng cho đến nay quan niệm về xã hội
hóa giáo dục vẫn còn có nhiều ý kiến khác nhau. Khi thực hiện xã hội hóa giáo dục thì trách nhiệm
của xã hội trong giáo dục tăng lên, nhưng Nhà nước vẫn phải đảm nhiệm trách nhiệm lớn đối với
giáo dục. Nhà nước cần đảm bảo cho mọi công dân được hưởng quyền học văn hóa và học nghề
bằng nhiều hình thức; đầu tư các nguồn lực để phát triển giáo dục; hỗ trợ việc đào tạo, bồi dưỡng
đội ngũ công chức, viên chức và nhân viên hoạt động trong lĩnh vực giáo dục; tạo môi trường phát
triển cạnh tranh lành mạnh trong lĩnh vực giáo dục; giám sát, thanh tra, kiểm tra, xử lý vi phạm
pháp luật trong lĩnh vực giáo dục.

Từ khóa: Xã hội hóa, giáo dục, Đảng, Nhà nước, Việt Nam.

Phân loại ngành: Triết học

Abstract: Mobilisation of social resources for education is a major policy and orientation of the
Vietnamese Party and State, which, after many years of implementation under the đổi mới, or
renovation, period, is now talked about with various opinions. The process entails the enhancement
of the society’s responsibilities towards education, but the State is still to shoulder high
responsibility for the cause. It needs to ensure that every citizen can enjoy the right to education,
including vocational training, in various forms. The State also needs to make investments for the
development of education; assist the training of civil servants and employees working in the field;
create an environment for fair competition; and perform supervision, inspection, examination, and
handling of legal breaches and offences in the field of education.

Keywords: Mobilisation of social resources, education, Party, State, Vietnam.

Subject classification: Philosophy

26

1. Mở đầu
Trong giai đoạn đầu của công cuộc đổi mới
đất nước, sự nghiệp giáo dục và đào tạo gặp
nhiều khó khăn về tài chính vì ngân sách
nhà nước không đủ đảm bảo yêu cầu phát
triển giáo dục. Trước tình hình đó, Đảng và
Nhà nước ta chủ trương thực hiện xã hội
hóa giáo dục. Chiến lược ổn định và phát
triển kinh tế - xã hội đến năm 2000 (được
thông qua tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần
thứ VII) viết: “Khai thác mọi tiềm năng của
toàn xã hội tham gia giáo dục và đào tạo”
[1, tr.38], “đa dạng hóa các hình thức đào
tạo” [12, tr.519], “Nhà nước và nhân dân
cùng làm” [12, tr.522]. Chủ trương xã hội
hóa giáo dục được Đảng tiếp tục làm rõ hơn
tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VIII:
“Các vấn đề chính sách xã hội được giải
quyết theo tinh thần xã hội hóa, Nhà nước
giữ vai trò nòng cốt đồng thời động viên
mỗi người dân, mỗi doanh nghiệp, các tổ
chức trong xã hội, các cá nhân và các tổ
chức nước ngoài cùng tham gia giải quyết
những vấn đề xã hội” [2, tr.114], “động
viên đúng mức sự đóng góp của mỗi nhà,
mỗi người, đồng thời thu hút nguồn đầu tư
từ các cộng đồng, các giới, trong và ngoài
nước cho giáo dục và đào tạo” [2, tr.110].
Đại hội Đảng IX chủ trương: “Các chính
sách xã hội được tiến hành theo tinh thần xã
hội hóa, đề cao trách nhiệm của chính
quyền các cấp, huy động các nguồn lực
trong nhân dân và sự tham gia của các đoàn
thể nhân dân, các tổ chức xã hội” [3,
tr.108]. Trong Văn kiện Hội nghị lần thứ
bảy Ban Chấp hành Trung ương khóa IX,
số 25-NĐ/TW ngày 12 tháng 03 năm 2003
về công tác tôn giáo, Đảng đã xác định:
“Giải quyết việc tôn giáo tham gia thực
Trương Thị Thanh Quý
hiện chủ trương xã hội hóa các hoạt động y
tế, văn hóa, xã hội, giáo dục… của Nhà
nước, theo nguyên tắc khuyến khích các tôn
giáo đã được Nhà nước thừa nhận tham gia
phù hợp với chức năng, nguyên tắc tổ chức
của mỗi tôn giáo và quy định của pháp luật”
[4, tr.54]. Đại hội Đảng X khẳng định:
“Phát huy tiềm năng, trí tuệ và các nguồn
lực vật chất trong nhân dân, của toàn xã hội
để cùng Nhà nước giải quyết các vấn đề xã
hội và chăm lo phát triển dịch vụ công
cộng” [5, tr.104], “huy động nguồn lực vật
chất và trí tuệ của xã hội tham gia sự nghiệp
giáo dục. Phối hợp chặt chẽ với các các
ngành giáo dục với các ban, ngành, các tổ
chức chính trị - xã hội, xã hội - nghề
nghiệp… để mở mang giáo dục, tạo điều
kiện học tập mọi thành viên trong xã hội”
[5, tr.97]. Đại hội Đảng XI tiếp tục hoàn
thiện chủ trương xã hội hóa giáo dục:
“Hoàn thiện cơ chế, chính sách xã hội hóa
giáo dục, đào tạo trên cả ba phương diện,
động viên các nguồn lực trong xã hội; phát
huy vai trò của cộng đồng; khuyến khích
các hoạt động khuyến học, khuyến tài, xây
dựng xã hội học tập, tạo mọi điều kiện để
người dân học tập suốt đời” [6, tr.218]. Đại
hội Đảng XII nhấn mạnh: “Hoàn thiện hệ
thống giáo dục quốc dân theo hướng hệ
thống giáo dục mở, học tập suốt đời và
xây dựng xã hội học tập”, “đổi mới và
hoàn thiện cơ chế, chính sách giá dịch vụ
giáo dục - đào tạo. Đẩy mạnh xã hội hóa,
trước hết đối với giáo dục nghề nghiệp và
giáo dục đại học” [7, tr.117]. Như vậy, một
trong những nội dung quan trọng của công
cuộc đổi mới Đảng là thực hiện chủ trương
xã hội hóa giáo dục. Chủ trương này ngày
càng được thể hiện rõ hơn trong các văn
kiện đại hội Đảng thời kỳ đổi mới. Vậy,
27
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
khi thực hiện chủ trương xã hội hóa giáo
dục, Nhà nước và xã hội có trách nhiệm gì
trong xã hội hóa giáo dục? Vấn đề này tuy
đã được đề cập trong nhiều công trình
nghiên cứu nhưng vẫn còn nhiều ý kiến
khác nhau. Bài viết này phân tích trách
nhiệm của Nhà nước và xã hội trong xã hội
hóa giáo dục.
2. Trách nhiệm của Nhà nước trong xã
hội hóa giáo dục
Thuật ngữ “xã hội hóa” hiện được sử dụng
khá phổ biến trong sách báo ở nước ta.
Thuật ngữ này được hiểu theo hai nghĩa
chính sau: thứ nhất, “xã hội hóa” là “biến tư
liệu sản xuất và trao đổi thành của công”
[10]; thứ hai, “xã hội hóa” là tăng cường sự
tham gia rộng rãi của xã hội (các cá nhân,
nhóm, tổ chức, cộng đồng…) vào một số
hoạt động mà trước đó chỉ nhà nước thực
hiện. Theo đó, xã hội hóa không chỉ là sự
đóng góp của người dân với tư cách là
người được hưởng dịch vụ mà là một cơ
chế điều phối nguồn lực xã hội; xã hội hóa
“là một hình thức phi công lập hóa tức có
sự tham gia của các đối tác khác bên ngoài
Nhà nước” [14]. Như vậy, trong cụm từ “xã
hội hóa giáo dục”, từ “xã hội hóa” được
hiểu theo nghĩa thứ hai ở trên. Từ đó, khái
niệm xã hội hóa giáo dục trong các văn kiện
của Đảng và Nhà nước có nghĩa là quá trình
huy động sự tham gia dưới các hình thức
khác nhau của các chủ thể và cộng đồng xã
hội đối với giáo dục nhằm nâng cao chất
lượng cung ứng các dịch vụ và mở rộng đối
tượng hưởng thụ, đảm bảo công bằng xã
hội trong đóng góp và hưởng thụ các dịch
vụ giáo dục [13, tr.18]. Khi thực hiện xã hội
28
hóa giáo dục theo nghĩa trên, Nhà nước vẫn
có trách nhiệm lớn trong giáo dục. Trách
nhiệm của Nhà nước trong xã hội hóa giáo
dục thể hiện qua các nội dung sau:
Một là, Nhà nước đảm bảo cho mọi công
dân được hưởng “quyền học văn hóa và học
nghề bằng nhiều hình thức” (đã được ghi
trong Hiến pháp Việt Nam); xác lập khung
khổ pháp lý để phát triển giáo dục; tạo điều
kiện để toàn xã hội được tiếp cận và sử
dụng các dịch vụ giáo dục theo định hướng
công bằng, hiệu quả và phát triển; thể chế
hóa quyền và trách nhiệm tham gia cung
ứng các dịch vụ giáo dục của các cá nhân,
tổ chức, cộng đồng xã hội cũng như quyền
được hưởng thụ các dịch vụ đó của người
dân. Theo đó, “xã hội hóa giáo dục không
có nghĩa là Nhà nước chuyển giao hay phó
thác nhiệm vụ hiến định của mình cho các
cá nhân, tổ chức, doanh nghiệp, mà là tạo
điều kiện để toàn xã hội tham gia vào giáo
dục, sao cho đáp ứng tốt nhất nhu cầu của
mọi thành viên trong xã hội, sao cho ai
cũng được đến trường, ai cũng có điều kiện
hưởng cơ hội vào đời như nhau” [11].
Trong thế giới hiện đại, ngay cả ở những
quốc gia thực hiện cơ chế thị trường trong
lĩnh vực giáo dục, nhà nước vẫn có vai trò
đặc biệt quan trọng trong điều chỉnh vĩ mô
thông qua nhiều biện pháp, trong đó có
chính sách, cơ chế hỗ trợ đặc thù, cung cấp
tín dụng, kinh phí nghiên cứu khoa học,
quyết định mức học phí. Không chỉ hỗ trợ,
nhà nước còn trực tiếp cung ứng cho người
dân các dịch vụ giáo dục cơ bản. Mục tiêu
hỗ trợ hoặc trực tiếp đảm bảo việc cung ứng
các dịch vụ giáo dục của nhà nước là đảm
bảo quyền tiếp cận các cơ hội học tập cơ
bản với mọi đối tượng. Tùy theo điều kiện
kinh tế - xã hội của mỗi quốc gia, nhà nước

miễn học phí hoặc thu mức thu học phí thấp
đối với tiểu học, trung học cơ sở và trung
học phổ thông. Sự hỗ trợ của nhà nước
không những không làm yếu đi tính năng
động của thị trường giáo dục mà còn hướng
tới sự hiệu quả hoạt động cụ thể của các cơ
sở dịch vụ giáo dục trong xã hội. Sự hỗ trợ
của nhà nước ở nhiều nước không phân biệt
theo sở hữu (cơ sở giáo dục công hay tư),
mà căn cứ vào vai trò, mục tiêu và hiệu quả
hoạt động cụ thể của các cơ sở giáo dục.
Hai là, Nhà nước đầu tư các nguồn lực
(tài chính, đất đai…) để phát triển giáo dục.
Mặc dù xã hội hóa giáo dục đã huy động
được nhiều nguồn lực trong nhân dân,
nhưng nguồn đầu tư của Nhà nước vẫn rất
quan trọng, đặc biệt đầu tư cho các vùng
sâu, vùng xa; nơi đó các nhà đầu tư tư nhân
không đủ sức mạnh, không tìm kiếm được
lợi nhuận; nơi nhân dân nghèo không có
khả năng chi trả những dịch vụ giáo dục.
Trong trường hợp này, chỉ có Nhà nước
mới có đủ sức mạnh đầu tư. Sự đầu tư đó
của Nhà nước cũng là sự thể hiện bản chất
ưu việt của chế độ ta đối với việc thực hiện
công bằng trong lĩnh vực giáo dục, đảm bảo
quyền được học của người dân.
Ba là, Nhà nước tạo lập cơ chế, chính
sách và trực tiếp hỗ trợ việc đào tạo, bồi
dưỡng đội ngũ công chức, viên chức và
nhân viên hoạt động trong lĩnh vực giáo
dục. Đây chính là lực lượng nòng cốt có vai
trò rất quan trọng trong phát triển giáo dục
nói chung và xã hội hóa giáo dục nói riêng.
Trách nhiệm hàng đầu của các cơ quan nhà
nước là xây dựng và hoàn thiện thể chế
quản lý giáo dục, đào tạo, bồi dưỡng, sử
dụng, đãi ngộ tiền lương, kỷ luật, tôn vinh,
khen thưởng đội ngũ công chức, viên chức,
người lao động trong lĩnh vực giáo dục. Hệ
thống cơ chế, chính sách hợp lý của Nhà
Trương Thị Thanh Quý
nước không chỉ tạo điều kiện xây dựng đội
ngũ công chức, viên chức, nhân viên giáo
dục đầy đủ về số lượng, bảo đảm về chất
lượng, mà còn phát huy vai trò, trách nhiệm
và sự đóng góp có hiệu quả của lực lượng
này cho xã hội. Từ đó, xã hội thêm tin
tưởng, trọng dụng, tôn vinh và tham gia xây
dựng đội ngũ công chức, viên chức, nhân
viên giáo dục ngày càng trong sạch, vững
mạnh. Chỉ khi đó, hiệu quả xã hội hóa giáo
dục mới đạt kết quả như mong muốn.
Ngược lại, sự bùng nhùng về cơ chế, chính
sách đối với giáo viên là một trong những
nguyên nhân quan trọng gây nên những hạn
chế yếu kém, tệ nạn trong ngành giáo dục.
Bốn là, Nhà nước tập hợp, huy động xã
hội hóa phát triển giáo dục, tạo môi trường
phát triển cạnh tranh lành mạnh trong lĩnh
vực giáo dục. Nhà nước là “nhạc trưởng” chỉ
huy dàn nhạc xã hội hóa các hoạt động giáo
dục. Chính việc thực hiện tốt vai trò tạo lập
khuôn khổ pháp lý, cơ chế, chính sách, tổ
chức đào tạo, sử dụng tốt đội ngũ giáo viên,
cán bộ quản lý, nhân viên giáo dục… sẽ tạo
được môi trường phát triển cạnh tranh lành
mạnh trong lĩnh vực giáo dục.
Năm là, Nhà nước giám sát, thanh tra,
kiểm tra, xử lý vi phạm pháp luật trong lĩnh
vực giáo dục. Đây là nhiệm vụ quan trọng
của Nhà nước mà không ai có thể thay thế.
Xã hội hóa các hoạt động giáo dục thu hút
nhiều chủ thể, nhiều lực lượng, nhiều nguồn
lực xã hội tham gia, trong đó không loại trừ
một số cá nhân, tổ chức thông qua đầu tư
vào lĩnh vực giáo dục để tìm kiếm lợi ích,
lợi nhuận bất chấp luật pháp. Vì thế, Nhà
nước phải thực hiện tốt vai trò giám sát,
thanh tra, kiểm tra, xử lí vi phạm pháp luật.
Như vậy, khi thực hiện xã hội hóa giáo
dục Nhà nước không phó thác nhiệm vụ của
mình cho các cá nhân, tổ chức, doanh
29
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
nghiệp, mà tạo điều kiện để xã hội cùng
tham gia vào các hoạt động giáo dục, đảm
bảo nhu cầu của mọi thành viên trong xã
hội được học tập trong môi trường xã hội
lành mạnh.
3. Trách nhiệm của xã hội trong xã hội
hóa giáo dục
Ở bất cứ quốc gia nào, ngay cả những nước
phát triển, thì nhà nước cũng không thể
“ôm” hết mọi việc, mà phải có sự chia sẻ
với các cá nhân, nhóm, các tổ chức cộng
đồng xã hội. Trách nhiệm của xã hội trong
cung ứng dịch vụ giáo dục được thể hiện
qua những nội dung cụ thể sau:
Một là, tất cả tầng lớp nhân dân và các
đoàn thể quần chúng, các tổ chức kinh tế,
các doanh nghiệp và từng người dân tham
gia đóng góp nguồn lực vật chất và tinh
thần, tham gia ý kiến đối với Nhà nước về
các chính sách, pháp luật liên quan đến giáo
dục nhằm tạo môi trường kinh tế - xã hội
thuận lợi để phát triển sự nghiệp giáo dục.
Mọi người chủ động, tích cực tham gia vào
phát triển xã hội học tập của cộng đồng.
Lĩnh vực giáo dục cần nhiều lực lượng
tham gia; các lực lượng đó là: cơ quan nhà
nước, nhà trường, gia đình, xã hội, giáo
viên, gia đình, người thân, bạn bè. Giáo dục
không chỉ là trách nhiệm của nhà trường mà
của cả gia đình và xã hội. Nhà trường, gia
đình và xã hội cần liên kết, hỗ trợ mạnh mẽ
lẫn nhau để trang bị kiến thức, hình thành
và phát triển nhân cách, định hướng ngành
nghề cho người học.
Hai là, các thành phần kinh tế, các đoàn
thể nhân dân và mỗi người dân tùy vào khả
năng và điều kiện của mình tham gia cung
ứng các dịch vụ giáo dục theo quy định của
30
pháp luật và có quyền hưởng thụ lợi ích từ
dịch vụ đó. Hiện nay, chưa kể đến khối giáo
dục mầm non, phổ thông trung học, phổ
thông cơ sở, cả nước ta đã có hơn 80 trường
đại học và cao đẳng dân lập. Điều đó nói
lên tiềm lực, nguồn vốn trong dân và nhu
cầu học tập của các tầng lớp nhân dân. Các
trường học tư đã góp phần đáp ứng nhu cầu
học tập, góp phần làm giảm sức ép, sự quá
tải đối với các cơ sở giáo dục công lập, nhất
là khối mầm non, tiểu học, trung học; góp
phần tạo môi trường thông thoáng, thuận lợi
hơn trong việc cung cấp các dịch vụ giáo
dục cho nhân dân. Khi người dân chi tiền
cho các dịch vụ tư nhân thì họ đã góp phần
thêm nguồn lực tài chính để phát triển dịch
vụ giáo dục.
Ba là, các tổ chức xã hội giám sát, kiểm
tra, phản biện đối với các hoạt động giáo
dục, góp phần khắc phục các hạn chế, tiêu
cực, tạo nên sự cạnh tranh bình đẳng, lành
mạnh trong các hoạt động giáo dục. Các tổ
chức xã hội, cá nhân, nhân dân vì là người
cung ứng và hưởng thụ các dịch vụ giáo
dục nên hiểu biết rõ thành tựu, hạn chế, tiêu
cực trong các hoạt động giáo dục. Đây là
lực lượng quan trọng để giám sát, kiểm tra,
phản biện đối với các hoạt động giáo dục.
Để phát huy vai trò đó của họ, Nhà nước
cần có cơ chế để các lực lượng này tiếp cận
được thông tin, bày tỏ được chính kiến, đề
đạt được nguyện vọng của mình.
4. Kết luận
Hoạt động xã hội hóa giáo dục không chỉ là
công việc của ngành giáo dục, mà còn là sự
nghiệp của toàn dân, của mọi tổ chức kinh
tế, xã hội. Cùng với Nhà nước, các tổ chức

xã hội, nhân dân có trách nhiệm quan trọng
trong phát triển giáo dục. Xã hội hóa giáo
dục không phải là giải pháp ngắn hạn, mà là
một giải pháp lâu dài, mang tính chiến lược.
Bởi vì khi các tổ chức xã hội và cá nhân làm
tốt dịch vụ giáo dục thì điều đó càng san sẻ
trách nhiệm đối với Nhà nước. Nhưng ngay
cả khi các tổ chức xã hội và cá nhân làm tốt
dịch vụ giáo dục thì Nhà nước vẫn phải có
trách nhiệm lớn đối với giáo dục.
Tài liệu tham khảo
1 Đảng Cộng sản Việt Nam (1991), Chiến lược
ổn định và phát triển kinh tế - xã hội đến năm
2000, Nxb Sự thật, Hà Nội.
[2] Đảng Cộng sản Việt Nam (1996), Văn kiện
Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VIII, Nxb
Chính trị quốc gia, Hà Nội.
[3] Đảng Cộng sản Việt Nam (2001), Văn kiện
Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX, Nxb
Chính trị quốc gia, Hà Nội.
[4] Đảng Cộng sản Việt Nam (2003), Văn kiện
Hội nghị lần thứ bảy Ban Chấp hành Trung
ương khóa IX, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội.
Trương Thị Thanh Quý
[5] Đảng Cộng sản Việt Nam (2006), Văn kiện
Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X, Nxb
Chính trị quốc gia, Hà Nội.
6 Đảng Cộng sản Việt Nam (2011), Văn kiện
Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI, Nxb
Chính trị quốc gia, Hà Nội.
7 Đảng Cộng sản Việt Nam (2016), Văn kiện
Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Nxb
Chính trị quốc gia, Hà Nội.
[8] Phạm Minh Hạc (Chủ biên) (1997), Xã hội
hóa công tác giáo dục, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
[9] Nguyễn Hữu Khiển (2014), “Xã hội hóa giáo
dục: Những lợi ích và rào cản”, Tạp chí Khoa
học xã hội Việt Nam, số 2.
10 Nguyễn Trọng Phúc (Chủ biên) (2006), Các Đại
hội đại biểu toàn quốc và Hội nghị Ban Chấp
hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam
(1930-2006), Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội.
[11] Nguyễn Minh Phương (Chủ biên) (2012), Đẩy
mạnh xã hội hóa giáo dục, y tế ở Việt Nam,
Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
12 http://vietnamnet.vn/vn/Nhung-ki-di-dang-sau-
cum-tu-xa-hoi-hoa-giao-duc2272007.html
13] http://kinhtesaigononline.vn/vn/xa-hoi-hoa-
giao-duc-va-vai-tro-cua-nha-nuoc
[14 http://vietnamnet.vn/vn/xa-hoi-hoa-giao-duc-
va-vai-tro-của-nha-nuoc
31
Vai trò của nhà nước và cộng đồng đối với việc
thực hiện trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp

Nguyễn Thị Kim Chi1

1
Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội.
Email: kimchikhql@gmail.com

Nhận ngày 08 tháng 4 năm 2017. Chấp nhận đăng ngày 29 tháng 6 năm 2017.

Tóm tắt: Để xây dựng một xã hội lành mạnh, mỗi người dân, mỗi tổ chức xã hội, mỗi doanh
nghiệp cần phải thực hiện tốt trách nhiệm xã hội của mình. Việc doanh nghiệp thực hiện tốt trách
nhiệm xã hội của mình không chỉ giúp bản thân doanh nghiệp phát triển bền vững, mà còn góp
phần vào sự phát triển bền vững của xã hội. Để giúp các doanh nghiệp thực hiện tốt trách nhiệm
xã hội của mình, nhà nước và cộng đồng có vai trò rất lớn. Nhà nước cần tạo lập khung pháp lý
thuận lợi cho các doanh nghiệp; kiểm soát, thanh tra, giám sát các hoạt động của doanh nghiệp
trong việc thực hiện trách nhiệm xã hội pháp lý; hỗ trợ các nguồn lực vật chất và tinh thần cho các
doanh nghiệp; giúp doanh nghiệp nâng cao nhận thức về trách nhiệm xã hội. Cộng đồng cần biết
đấu tranh với doanh nghiệp bằng nhiều hình thức để bảo vệ quyền lợi chính đáng của mình.

Từ khóa: Trách nhiệm xã hội, doanh nghiệp, Việt Nam.

Phân loại ngành: Triết học

Abstract: So as to develop a healthy society, each citizen, social organisation and enterprise
needs to carry out well their social responsibilities. The good performance of the responsibilities
by enterprises is helpful to not only their own sustainable development, but also that of the
society. In helping enterprises perform their social responsibilities well, the State and the
community play very significant roles, with the former’s creation of an enabling legal framework
for enterprises, controlling, inspecting and supervising their activities in performing the legal
responsibilities. The State needs also to provide assistance, with material and spiritual resources,
to them, and raise their awareness of the responsibilities. Meanwhile, so as to protect its own
legitimate rights, the community needs to fight against incorrect behaviours of enterprises.

Keywords: Social responsibilities, enterprises, Vietnam.

Subject classification: Philosophy

32

1. Mở đầu
Trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp
(TNXHCDN) là một vấn đề của đạo đức và
pháp luật; vấn đề này ngày càng trở nên cấp
bách trên thế giới cũng như ở Việt Nam.
Người tiêu dùng hiện nay không chỉ quan
tâm đến chất lượng sản phẩm mà còn coi
trọng cách thức làm ra sản phẩm đó. Cách
thức làm ra sản phẩm thể hiện TNXHCDN.
Trước áp lực xã hội, nhiều công ty lớn đã
đưa TNXHCDN vào chương trình hoạt động
của mình một cách nghiêm túc. Nhiều
chương trình thể hiện trách nhiệm xã hội cao
đã được thực hiện (như tiết kiệm năng
lượng, giảm khí thải carbon, sử dụng vật liệu
tái sinh, sử dụng năng lượng mặt trời, cải
thiện nguồn nước sinh hoạt, xóa mù chữ, xây
dựng trường học, cứu trợ, ủng hộ nạn nhân
thiên tai, thành lập quỹ nghiên cứu vắc xin
phòng chống AIDS và các bệnh dịch...).
Nhiều công ty đa quốc gia đã xây dựng bộ
quy tắc ứng xử (COC) có tính chất chuẩn
mực để áp dụng đối với nhân viên và các đối
tác của mình. Ở Việt Nam, việc thực hiện
trách nhiệm xã hội (TNXH) cũng ngày càng
được các doanh nghiệp coi trọng hơn. Tuy
nhiên, nhiều doanh nghiệp vẫn cố tình trốn
tránh TNXH của mình. Đối với các doanh
nghiệp này, để buộc họ phải thực hiện tốt
TNXH của mình, cần có sự tác động tích
cực của nhà nước và cộng đồng. Vậy nhà
nước và cộng đồng cần làm gì để buộc các
doanh nghiệp thực hiện tốt TNXH của
mình? Đấy là vấn đề được đề cập trong bài
viết này.
2. Vai trò của nhà nước đối với việc thực
hiện trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp
Trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp bao
gồm trách nhiệm bắt buộc (trách nhiệm pháp
Nguyễn Thị Kim Chi
lý) và trách nhiệm không bắt buộc (ví dụ làm
từ thiện, hỗ trợ người lao động…). Trách
nhiệm bắt buộc của doanh nghiệp là những
việc mà doanh nghiệp buộc phải làm theo
quy định của pháp luật. Trách nhiệm không
bắt buộc của doanh nghiệp là những việc
mà doanh nghiệp có thể không làm vì pháp
luật không bắt buộc phải làm (nhưng khi làm
những việc này doanh nghiệp, nói chính xác
hơn là doanh nhân, chủ doanh nghiệp được
dư luận khen ngợi là người có lương tâm đạo
đức). Để buộc các doanh nghiệp thực hiện
tốt TNXH pháp lý của mình, nhà nước có
vai trò quan trọng. Nhà nước với công cụ
pháp luật có thể điều tiết hành vi của mọi
cá nhân, tổ chức trong xã hội, có thể buộc
doanh nghiệp phải thực hiện trách nhiệm
xã hội pháp lý. Nếu không thực hiện các
nghĩa vụ bắt buộc đã quy định trong
pháp luật, doanh nghiệp sẽ bị nhà nước xử
phạt. Vai trò đó của nhà nước trong thực
hiện TNXHCDN thể hiện cụ thể ở những
việc sau:
Thứ nhất, nhà nước tạo lập khung pháp
lý thuận lợi cho các doanh nghiệp. Khi xây
dựng hệ thống pháp luật, nhà nước đưa ra
yêu cầu, nguyên tắc, quy định, tiêu chuẩn
về TNXHCDN; định hướng phát triển
doanh nghiệp theo một quỹ đạo phù hợp. Ví
dụ, ở Việt Nam, Quốc hội đã ban hành Luật
Bảo vệ môi trường năm 2014, Chính phủ đã
ban hành Nghị định 18/2015/NĐ-CP ngày
14 tháng 02 năm 2015 quy định về quy
hoạch bảo vệ môi trường, đánh giá môi
trường chiến lược, đánh giá tác động môi
trường và kế hoạch bảo vệ môi trường;
Nghị định 19/2015/NĐ-CP ngày 14 tháng
02 năm 2015 quy định chi tiết một số điều
của Luật Bảo vệ môi trường; Nghị định
155/2016 /NĐ-CP ngày 18 tháng 11 năm
2016 quy định về xử phạt vi phạm hành
chính trong lĩnh vực bảo vệ môi trường.
33
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
Thứ hai, nhà nước kiểm soát, thanh tra,
giám sát các hoạt động của doanh nghiệp
trong việc thực hiện TNXH pháp lý. Khi
kiểm soát, thanh tra, giám sát các hoạt động
của doanh nghiệp trong việc thực hiện
TNXH pháp lý, nhà nước phải phát huy vai
trò của các cơ quan như: kiểm toán nhà
nước, thanh tra chính phủ, thanh tra bộ
ngành. Sự kiểm tra, kiểm soát thường
xuyên là một giải pháp hiệu quả nhằm nâng
cao TNXHCDN. Các cơ quan thanh kiểm
tra không chờ khi doanh nghiệp vi phạm để
lại hậu quả nghiêm trọng, mà phải vào cuộc
khi xuất hiện dấu hiệu vi phạm. Nếu doanh
nghiệp có hành vi gây thiệt hại nghiêm
trọng đến quyền và lợi ích chính đáng của
công dân thì nhà nước cần phải truy tố hình
sự đối với họ. Ở Việt Nam, nhiều doanh
nghiệp trốn đóng bảo hiểm xã hội (số đơn
vị nợ BHXH trên 6 tháng chiếm tỷ lệ cao;
hiện tổng số tiền nợ BHXH, BHYT, BHTN
của các tỉnh, thành phố là hơn 15 nghìn tỷ
đồng, chiếm 5,7% dự kiến kế hoạch thu;
trong đó, nợ BHXH là hơn 10.458 tỷ đồng,
chiếm 69% tổng số nợ; nợ BHTN là 697 tỷ
đồng và nợ BHYT là hơn 4,6 nghìn tỷ
đồng) [6]. Tuy nhiên, Nhà nước Việt Nam
chưa kiên quyết trong việc xử phạt trốn
đóng bảo hiểm xã hội của doanh nghiệp.
Thứ ba, nhà nước hỗ trợ các nguồn lực
vật chất và tinh thần cho các doanh nghiệp.
Trong cơ chế thị trường, muốn có một môi
trường sản xuất kinh doanh ổn định, tiến
bộ, cần phải có sự can thiệp của nhà nước.
Nhà nước có thể hỗ trợ doanh nghiệp về
nguồn lực vật chất (kết cấu hạ tầng, thông
tin, tài chính, ưu đãi vốn vay, trợ giúp công
nghệ, đào tạo nguồn nhân lực); có thể miễn,
giảm thuế cho doanh nghiệp nếu họ thực
hiện tốt trách nhiệm xã hội của mình.
Thứ tư, nhà nước giúp doanh nghiệp
nâng cao nhận thức về trách nhiệm xã hội.
34
Chẳng hạn, nhà nước có thể đưa môn học
TNXHCDN vào giảng dạy trong các
trường đại học khối kinh tế để những
người đứng đầu doanh nghiệp và những
người làm trong doanh nghiệp tương lai
có nền tảng nhận thức ban đầu về
TNXHCDN trước khi khởi nghiệp. Có
thể tổ chức các cuộc thi, giải thưởng, hội
thảo, khóa đào tạo ngắn hạn về
TNXHCDN.
3. Vai trò của cộng đồng đối với việc thực
hiện trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp
Để buộc doanh nghiệp thực hiện trách
nhiệm xã hội của mình, cộng đồng (khách
hàng, người tiêu dùng, người dân, người lao
động) cũng có vai trò quan trọng. Vai trò
của cộng đồng đối với việc thực hiện trách
nhiệm xã hội của doanh nghiệp thể hiện ở
những nội dung sau:
Thứ nhất, khách hàng tham gia giám sát
các hoạt động của doanh nghiệp. Phản ứng
của các khách hàng đối với doanh nghiệp là
yếu tố quan trọng trực tiếp để doanh nghiệp
thay đổi ứng xử của mình đối với khách
hàng. Để buộc doanh nghiệp thực hiện trách
nhiệm xã hội của mình, người tiêu dùng có
thể tẩy chay hàng hóa nếu doanh nghiệp vi
phạm TNXH; có thể tố giác những hành vi
thiếu trách nhiệm của doanh nghiệp gây hậu
quả cho xã hội; người tiêu dùng có thể tẩy
chay thực phẩm bẩn của các doanh nghiệp
nào đó, từ đó buộc các doanh nghiệp này
phải ứng xử có trách nhiệm với người tiêu
dùng. Thông qua việc tẩy chay hàng hóa
của doanh nghiệp, tố giác những doanh
nghiệp vi phạm trách nhiệm xã hội, ủng hộ
hàng hóa của các doanh nghiệp có trách
nhiệm xã hội, người tiêu dùng có thể gây

sức ép rất lớn với doanh nghiệp. Nếu cộng
đồng người tiêu dùng đoàn kết tẩy chay
(đặc biệt trong thời đại công nghệ thông tin
phát triển như vũ bão hiện nay, việc tẩy
chay có thể lan rộng với tốc độ chóng mặt)
thì có thể làm thiệt hại lớn cho doanh
nghiệp. Ví dụ, doanh nghiệp Tân Hiệp Phát
ở Việt Nam vừa qua tuy thắng kiện trong vụ
“chai nước Number One có ruồi”, nhưng
vẫn phải trả giá rất lớn vì người tiêu dùng
“quay lưng” với sản phẩm của doanh
nghiệp (doanh nghiệp này ước tính thiệt
hại khoảng 2000 tỷ đồng và có nguy cơ
phá sản) [5].
Thứ hai, người dân kết hợp với các tổ
chức, hiệp hội và cơ quan có thẩm quyền để
bảo vệ quyền lợi chính đáng của mình. Đây
là việc làm cần thiết và hiệu quả. Ví dụ, đối
với sự cố ô nhiễm môi trường ở Hà Tĩnh do
công ty Formosa gây ra, người dân địa
phương đã góp phần không nhỏ để buộc
doanh nghiệp này phải thực hiện TNXH của
mình. Sức mạnh của dư luận xã hội rất lớn.
Nhiều doanh nghiệp do lo sợ sức mạnh của
dư luận xã hội nên buộc phải thực hiện
TNXH của mình. Tuy nhiên, nhiều người
dân không biết bảo vệ quyền lợi chính đáng
của mình bị thiệt hại bởi doanh nghiệp gây
ra. Ví dụ, nhiều người tiêu dùng Việt Nam
khá e dè với việc bảo vệ quyền lợi của
mình, vẫn còn tâm lý e ngại khiếu nại khi
quyền lợi bị xâm phạm. Hiện nay, ở Việt
Nam đã có Hội Tiêu chuẩn và Bảo vệ người
tiêu dùng Việt Nam và Hội Bảo vệ quyền
lợi người tiêu dùng của các địa phương.
Tuy nhiên, do lực lượng của các hội này
còn ít, còn hạn chế về kiến thức và nguồn
lực, nên việc hỗ trợ người tiêu dùng không
hiệu quả. Cục Quản lý cạnh tranh thuộc Bộ
Công Thương đã ra mắt thêm một kênh tư
Nguyễn Thị Kim Chi
vấn, hỗ trợ khi người tiêu dùng khiếu nại về
hàng hóa, dịch vụ vi phạm Luật Bảo vệ
quyền lợi người tiêu dùng và Luật Cạnh
tranh, đó là Tổng đài tư vấn miễn phí. Đây
là tổ chức mà người tiêu dùng có thể nhờ
cậy để tác động đến các doanh nghiệp và
buộc họ phải thực hiện tốt TNXH của mình
[8]. Khi tham gia Tổ chức Thương mại thế
giới (WTO), tham gia các hiệp định thương
mại tự do với nhiều quốc gia trên thế giới,
Việt Nam hội nhập sâu vào sân chơi quốc tế.
TNXHCDN cũng là một “luật chơi”, nếu
muốn hội nhập thị trường khu vực và thế
giới, doanh nghiệp phải tuân thủ luật chơi
đó. Trong bối cảnh toàn cầu hóa, hội nhập
quốc tế như hiện nay, doanh nghiệp Việt
Nam phải tìm những hướng đi có tính chiến
lược và phát triển bền vững. Doanh nghiệp
Việt Nam buộc phải đáp ứng được những
yêu cầu khắt khe về quan hệ lao động, vệ
sinh an toàn thực phẩm, vệ sinh an toàn lao
động và bảo vệ môi trường… Nếu doanh
nghiệp nào không thực hiện những tiêu
chuẩn trách nhiệm xã hội đó, thì các đối tác
và khách hàng sẽ tẩy chay doanh nghiệp đó.
Hơn nữa, trong quá trình hội nhập kinh tế,
các hàng rào thuế quan dần dần được bãi bỏ,
nhưng những hàng rào phi thuế quan (như
hàng rào kỹ thuật, an ninh con người,...) vẫn
được duy trì để bảo hộ cho hàng hóa nội địa.
Doanh nghiệp Việt Nam phải thực hiện các
quy định để vượt qua hàng rào đó nếu muốn
xuất khẩu hàng hóa ra thị trường quốc tế.
Nhiều doanh nghiệp đầu tư vào Việt Nam
thường xây dựng các bộ quy tắc ứng xử và
chuẩn mực văn hóa kinh doanh có tính phổ
biến để có thể áp dụng trên nhiều thị trường
khác nhau. Cũng như vậy, các doanh nghiệp
Việt Nam muốn xuất khẩu ra thị trường
nước ngoài thì phải thực hiện TNXHCDN
35
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
bài bản, theo yêu cầu của đối tác và khách
hàng quốc tế (ghi rõ nguồn gốc của sản
phẩm, không sử dụng lao động trẻ em…).
Nếu áp dụng các tiêu chuẩn này, các doanh
nghiệp Việt Nam sẽ thu hút được nguồn
nhân lực chất lượng cao, tạo dựng được uy
tín với đối tác, tạo ra được những sản phẩm
có tính cạnh tranh trên thị trường khu vực và
thế giới.
Thứ ba, người lao động đấu tranh đòi
doanh nghiệp phải bảo đảm quyền lợi chính
đáng cho người lao động. Trên thế giới và ở
Việt Nam đã có nhiều cuộc biểu tình, bãi
công của người lao động; họ đòi chủ doanh
nghiệp phải tăng lương, giảm giờ làm, bảo
đảm các quyền lợi vật chất và tinh thần cho
họ. Nhiều cuộc đấu tranh có kết quả tích
cực. Tuy nhiên, nhiều người lao động còn
có nhận thức hạn chế về TNXHCDN, từ đó
họ cam tâm chịu đựng. Hoặc, họ chỉ quan
tâm đến tiền lương, tiền thưởng, còn đối với
những quyền lợi khác (như được đóng bảo
hiểm xã hội đầy đủ, được làm việc trong
môi trường sạch và an toàn, được đối xử
bình đẳng và được tôn trọng) thì họ không
quan tâm do trình độ nhận thức của họ còn
hạn chế. Ví dụ, ở Việt Nam không chỉ
người chủ sử dụng lao động muốn trốn
đóng bảo hiểm để tiết kiệm chi phí mà bản
thân nhiều người lao động cũng ngại tham
gia bảo hiểm xã hội. Tham gia bảo hiểm xã
hội là một trong những quyền cơ bản của
người lao động được quy định rất rõ trong
luật. Thế nhưng, thực tế tỷ lệ bao phủ bảo
hiểm xã hội trong tổng số lực lượng lao
động chỉ chiếm 23%. Nhiều người lao động
ngại ký hợp đồng lao động, đóng bảo hiểm
xã hội vì sợ bị ràng buộc hoặc chỉ đơn giản
là họ không có hứng thú tham gia bảo hiểm
xã hội [7].
36
4. Kết luận
Ở Việt Nam, doanh nghiệp đã có sự phát
triển mạnh mẽ, nhiều doanh nghiệp đã thực
hiện khá tốt TNXH của mình. Bên cạnh đó
vẫn còn một số doanh nghiệp chưa thực
hiện tốt TNXH của mình. Trên thực tế,
những hành vi thiếu TNXH của nhiều
doanh nghiệp đã gây ra những hậu quả
nghiêm trọng tới xã hội. Nhiều doanh
nghiệp vô tình không thực hiện TNXH,
nhưng cũng có nhiều doanh nghiệp cố tình
không thực hiện TNXH. Để buộc các doanh
nghiệp thực hiện tốt TNXH, nhất là TNXH
pháp lý, Nhà nước và cộng đồng cần phải
có tác động tích cực. Nếu các doanh nghiệp
thực hiện nghiêm TNXH pháp lý của mình,
xã hội sẽ lành mạnh, kinh tế sẽ phát triển
bền vững.
Tài liệu tham khảo
[1] Lê Tuấn Bách (2015), “Cách thức để Nhà
nước điều tiết hiệu quả trách nhiệm xã hội
của doanh nghiệp”, Tạp chí Khoa học -
Trường Đại học An Giang, số 6.
[2] Michel Capron, FranÇoise Quairel-Lanoizelée
(2009), Trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp,
Nxb Tri thức, Hà Nội.
[3] Võ Văn Nhị, Nguyễn Đình Hùng (2009),
“Trách nhiệm xã hội và vấn đề trình bày chỉ số
đánh giá trách nhiệm xã hội trên báo cáo
thường niên của công ty niêm yết Việt Nam”,
Tạp chí Phát triển kinh tế, số 12.
[4] Nguyễn Đình Tài (2009), Báo cáo kết quả
nghiên cứu Đề tài khoa học cấp Bộ: Tăng
cường trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp
đối với người tiêu dùng và đối với môi trường
ở Việt Nam vì sự phát triển bền vững, Viện
Nghiên cứu Quản lý Kinh tế Trung ương,
Hà Nội.
 Nguyễn Thị Kim Chi

[5]....http://dantri.com.vn/kinh-doanh/vu-tan-hiep-
phat-con-ruoi-500-trieu-va-ban-an-2-000-ty-
dong-20151218201416.htm
[6]....http://m.24h.com.vn/tai-chinh-bat-dong-san/
doanh-nghiep-no-bhxh-vuot-15000-ty-dong-
c161a871370.html
[7]....http://www.vietnamplus.vn/bao-hiem-xa-hoi-
nguoi-lao-dong-cung-muon-tron-tham-
gia/449404.vnp
[8] http://baophapluat.vn/dien-dan/nguoi-tieu-dung-
viet-nam-van-con-tam-ly-e-ngai-khieu-nai-
242908.html
[9] Carroll, A. B. (1999), “Corporate Social
Responsibility: Evolution of a Definitional
Construct”, Business and Society; Sep, 38,3;
pp.268-295,
http://scholar.google.com.vn/citations?user=qh
http://scholar.google.com.vn/citations?user=qh
MalUAcAAAAJ&hl=en&oi=sra
[10] E. Freeman (1984), “Strategic Management: A
Stakeholder Approach”, Marshall, M.A.
Pitman, Boston,
http://www.google.com.vn/books?hl=en&lr=&id=
NpmA_qEiOpkC&oi=fnd&pg=PR5&dq=related:
R_naHs562NsJ:scholar.google.com/&ots=6_kjD7
N9MN&sig=ok-
9wMsUlFlS46MuahgVKFnZXGo&redir_esc=y#
v=onepage&q&f=false
[11] Milton Friedman (1972), Capitalism and
Freedom, Chicago: University of Chicago
Press.
http://tailieu.vn/doc/the-social-responsibility-
of-business-is-to-increase-its-profits-
1360827.html.

37
Hoạt động sinh kế
của dân tộc Cống từ 1980 đến nay

Nguyễn Thị Tám1

1
Viện Dân tộc học, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam.
Email: hongtam.ls89@gmail.com

Nhận ngày 10 tháng 3 năm 2017. Chấp nhận đăng ngày 25 tháng 4 năm 2017.

Tóm tắt: Kể từ sau khi bản Danh mục các thành phần dân tộc Việt Nam được công bố vào năm
1979, và tiếp đó là bước vào thời kỳ đổi mới đất nước, các tộc người ở nước ta đã có nhiều cơ hội
để phát triển kinh tế và hội nhập. Hòa vào xu thế đó, dân tộc Cống ở Việt Nam đã và đang có
những chuyển đổi mạnh mẽ trên mọi lĩnh vực của đời sống.

Từ khóa: Sinh kế, biến đổi, dân tộc Cống, Điện Biên, Lai Châu.

Phân loại ngành: Dân tộc học

Abstract: Since the publication of the Nomenclature of Vietnamese ethnic groups in 1979, and the
đổi mới, or renovation, period afterwards, the groups in the country have had various opportunities
for development and integration. In line with the trend, the Cong ethnic group in Vietnam has been
performing a strong transformation in all spheres of life.

Keywords: Livelihood, change, Cong ethnic group, Dien Bien, Lai Chau.

Subject classification: Ethnology

1. Mở đầu
Dân tộc Cống là một trong số 6 dân tộc
thuộc nhóm ngôn ngữ Tạng - Miến ở Việt
Nam, với dân số 2.029 người [5], đứng thứ
49 trong tổng số 54 dân tộc ở nước ta. Đây
là một trong số các dân tộc có dân số ít.
Người Cống có tên tự gọi là Xá, Cống Bó
Khăm, Xám Khống, Mằng Là… cư trú dọc
theo dòng chảy sông Đà. Tên gọi của dân
tộc Cống còn được gắn với tên địa phương
nơi họ sinh sống, như: Cống Tác Ngà,
Cống Sát Đánh, Cống Bó Khăm, Cống
Nặm Kè - Pù Xung. 98% người Cống sinh
sống ở khu vực Tây Bắc nước ta. Cụ thể,
tỉnh Lai Châu có 1.134 người và tỉnh Điện
Biên có 871 người [4]. Trước những năm
1980, chưa có nhiều công trình nghiên cứu

38

về dân tộc Cống. Do những khó khăn về
điều kiện kinh tế, xã hội và vị trí địa lý nên
những nghiên cứu đó chưa thực sự đi sâu
vào đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội mà
chỉ dừng lại ở mục tiêu khái quát cơ bản về
tộc người này. Sau những năm 1980, các
nghiên cứu về dân tộc Cống của các nhà
dân tộc học trong nước mới bắt đầu phát
triển. Trong những nghiên cứu thiên về
mảng văn hóa truyền thống của tộc người
Cống đã xuất hiện những ấn phẩm chuyên
sâu hơn, mang tính bao quát hầu hết các
lĩnh vực trong đời sống của tộc người này.
Tuy nhiên, trong bối cảnh đất nước đổi
mới, việc nghiên cứu toàn diện những biến
đổi trong đời sống kinh tế - xã hội của
người Cống vẫn là khoảng trống cần bổ
sung. Bài viết trình bày những biến đổi cơ
bản trong hoạt động sinh kế của người
Cống từ năm 1980 đến nay. Những thay
đổi trong kinh tế nông nghiệp, nghề thủ
công, trao đổi buôn bán, khai thác sản vật
tự nhiên... đã góp phần tạo nên một nền
kinh tế đa dạng của tộc người Cống sau
một chặng đường hơn 30 năm.
2. Hoạt động trồng trọt
Trong các hoạt động kinh tế truyền thống
của người Cống, trồng trọt nương rẫy đóng
vai trò chính yếu. Sản phẩm từ nương rẫy là
nguồn sống chính và chi phối toàn bộ đời
sống của đồng bào Cống về kinh tế, xã hội
và văn hóa. Sự tồn tại của kinh tế nương rẫy
là nguyên nhân chính quy định tính chất tự
cung, tự cấp của nền kinh tế truyền thống ở
dân tộc Cống. Mỗi mảnh nương của đồng
bào trồng tối đa được 2 vụ lúa hoặc 2 vụ
ngô, 1 vụ sắn. Tùy vào từng mảnh đất
nương, đồng bào có thể trồng xen 1 vụ lúa,
Nguyễn Thị Tám
1 vụ ngô. Cũng như một số dân tộc khác
làm nương rẫy, hệ thống cây trồng trên
nương của người Cống khá phong phú, bao
gồm các loại cây lương thực (lúa, ngô, sắn),
rau, bầu bí, các loại cây gia vị…
Ở vùng người Cống, diện tích ruộng
nước không nhiều, chủ yếu là do một số hộ
tự khai hoang phần đất men theo các khe
núi hẹp và dốc. Trước năm 1980, ruộng
nước của đồng bào chỉ làm được 1 vụ vào
mùa mưa. Do chưa tạo được hệ thống thủy
lợi đảm bảo việc tưới tiêu nên vào mùa khô,
người dân thường bỏ đất hoang. Từ tháng
Tư (âm lịch), sau khi công đoạn gieo hạt
trên nương được tiến hành xong và những
cơn mưa đầu mùa đến là lúc người ta cày,
bừa ruộng. Để giữ nước trong ruộng, người
Cống dùng cuốc, xẻng để đắp bờ. Những
loại công cụ này, đồng bào đều mua của
người Thái hoặc tự làm ra dựa trên mẫu
cày, bừa có sẵn của người Thái ở trong
vùng. Giống lúa trồng trên diện tích ruộng
nước phần đa là lúa tẻ, nhưng do đồng bào
có tập quán ăn nếp hàng ngày nên số lúa
ruộng thu hoạch được thường để trao đổi
lấy công cụ lao động, thực phẩm của một số
dân tộc khác.
Do xuất thân từ những cư dân làm nương
rẫy nên khi làm ruộng người Cống có phần
lúng túng, nhất là trong khâu lựa chọn
giống phù hợp và chăm sóc cây trồng. Trải
qua thời gian, họ tích lũy kinh nghiệm từ
việc học hỏi cách làm ruộng nước của các
tộc người lân cận như người Thái, người
Lào… Dần dần kỹ thuật canh tác lúa ruộng
của người Cống đã được nâng lên đáng kể
(như dùng phân bón, cải tiến công cụ, làm
hệ thống thủy lợi đảm bảo tưới tiêu…), từ
đó năng suất lúa ruộng được cải thiện,
nhiều hộ gia đình khai hoang thêm diện tích
để cày cấy.
39
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 -2017
So với trước năm 1980, lĩnh vực trồng
trọt ở những bản của người Cống đã có khá
nhiều chuyển biến về diện tích gieo trồng,
giống cây trồng, kỹ thuật canh tác và năng
suất. Về diện tích gieo trồng: từ những
mảnh ruộng nước đầu tiên, đến nay cả bản
người Cống ở xã Pa Thơm đã có 2 ha đất
ruộng cấy 2 vụ của 20/48 hộ. Có được số
ruộng đó là do quá trình khai phá thêm của
những cư dân nông nghiệp người Cống và
sự quan tâm của chính quyền địa phương
trong việc hướng dẫn đồng bào những kỹ
thuật canh tác lúa ruộng.
Trong quá trình chuyển đổi, một số dân
tộc đã loại bỏ các giống cây trồng cũ và
thay thế bằng những loại giống mới. Tuy
nhiên, người Cống vẫn giữ lại một số giống
lúa địa phương bên cạnh việc du nhập các
loại giống mới, nhất là lúa, ngô. Sự khác
biệt này là do hiện nay người Cống vẫn còn
duy trì hình thức canh tác nương rẫy, diện
tích ruộng nước hạn chế nên đa phần các
giống lúa nương đều là giống lúa truyền
thống như Cọ noọng mải, Khẩu tám thai…
Những loại nếp này đã trở thành thương
hiệu nếp nổi tiếng được thị trường ưa
chuộng. Bên cạnh đó, đồng bào còn du
nhập một số giống nếp nương của các dân
tộc khác về trồng trên diện tích nương của
mình như Khẩu mang a (giống nếp của
Lào), Khẩu ping (giống nếp của Thái Lan),
Khẩu nhía (giống nếp của người Mông)…
Riêng giống lúa trồng ở ruộng nước hầu hết
là giống lúa tẻ mà người Cống trao đổi với
các dân tộc khác trong vùng. Các loại ngô,
sắn, bên cạnh giống truyền thống, người
dân còn trồng những giống ngô mới do Nhà
nước hỗ trợ như Việt Nam 10, B60 hay
giống sắn cao sản du nhập từ nơi khác về.
Do nhiều nguyên nhân khác nhau nên,
trong nhiều năm, các mảnh nương bị khai
40
thác liên tục làm cho cây cối tự nhiên trên
nương không kịp mọc lại. Độ màu của đất
chưa kịp khôi phục, đất khô cứng làm cho
phương thức chọc lỗ tra hạt không còn
hiệu quả. Người Cống sau khi đốt, dọn
nương phải dùng cuốc để làm nương, sau
đó mới dùng gậy chọc lỗ gieo hạt giống.
Phương thức canh tác này mặc dù làm cho
đất tơi xốp nhưng lại làm cho lớp đất màu
mỡ bề mặt dễ bị rửa trôi, xói mòn khi gặp
mưa lớn. Chỉ sau vài vụ canh tác, người
dân phải để hoang hóa chừng 2 - 3 năm
mới có thể quay lại làm tiếp. Mặt khác,
diện tích đất nương để canh tác càng ngày
càng bị thu hẹp lại do từ năm 1995, việc
nghiêm cấm đốt rừng làm nương của Nhà
nước được thực thi đã tác động không nhỏ
đến cộng đồng các dân tộc thiểu số sống
chủ yếu bằng phương thức canh tác nương
rẫy, trong đó có người Cống. Việc cấm phá
rừng đã tạo ra một xu thế chuyển hướng
sản xuất nông nghiệp từ chủ yếu làm
nương rẫy sang vừa làm nương, vừa kết
hợp canh tác ruộng nước. Người Cống bắt
đầu chú trọng đến kỹ thuật chăm sóc lúa để
đạt năng suất cao hơn.
Về công cụ sản xuất, nếu như trước đây,
trong công đoạn thu hoạch, người ta hay
dùng tay để tuốt lúa, thì nay những chiếc
liềm sắc bén giúp người dân thu hoạch
nhanh hơn, đỡ vất vả hơn. Riêng với lúa
ruộng, do địa hình bằng phẳng nên bên cạnh
những phương thức canh tác truyền thống,
người Cống đã áp dụng thêm những thành
tựu khoa học kỹ thuật như đưa máy phay,
máy bừa vào sản xuất để rút ngắn thời gian
làm việc và tăng năng suất cây trồng.
Người Cống hiện nay vẫn duy trì làm
nương rẫy, một số phương thức canh tác cũ
hầu như vẫn được người dân kế thừa có
chọn lọc và cải tiến. Chẳng hạn, trước đây

khi làm nương đồng bào không sử dụng
phân bón. Nay, một phần do đất đai đã thoái
hóa, phần khác do nhận thấy lợi ích của việc
này nên người Cống đã biết bón phân cho
cây trồng vừa nhằm cải tạo đất, vừa mang lại
năng suất cao. Họ không chỉ tận dụng phân
hữu cơ từ việc chăn nuôi gia súc và trồng
trọt mà còn mua thêm các loại phân hóa học
như đạm, lân, kali... Người Cống còn học
hỏi kỹ thuật vạ bờ để giữ nước trong ruộng
của người Lào ở bên kia biên giới. Các công
đoạn làm nương hầu như vẫn được người
Cống giữ nguyên nhưng thời gian của mỗi
bước được rút ngắn lại.
Khi thu hoạch lúa, chiếc máy vò tại
ruộng đã thay thế cho việc dùng tay đập lúa
tách lấy hạt thóc như trước kia. Cả bản
Púng Bon (xã Pa Thơm, huyện Điện Biên)
có 3 chiếc máy vò lúa do các gia đình tự
đầu tư, mỗi chiếc máy mới trị giá 20 - 25
triệu đồng. Đến mùa gặt, các máy vò hoạt
động liên tục trên đồng ruộng để đáp ứng
nhu cầu của các hộ gia đình trong bản. Mỗi
mảnh ruộng người ta phải trả cho chủ máy
vò từ 5 - 10 kg lúa tươi tùy vào diện tích
thửa ruộng đó lớn hay nhỏ. Sau khi vò
xong, rơm được phơi và đốt thành tro tại
ruộng, thóc được đóng vào các bao tải rồi
chuyển chở về bằng xe máy chứ không phải
dùng gùi (xình khá) mang về như trước đây.
Hiện nay Nhà nước hỗ trợ những giống
ngô và sắn mới, cho năng suất cao, chống
được sâu bệnh. Tuy nhiên, người dân chỉ
trồng giống ngô một thời gian rồi lại trở về
giống ngô truyền thống, bởi giống ngô mới
theo đồng bào là rất khó bảo quản, dễ bị mối
mọt. Đối với sắn, giống cao sản mới tuy cho
nhiều củ hơn giống sắn cũ nhưng chỉ dùng để
chăn nuôi. Vì thế, để ăn vào vụ giáp hạt,
người dân thường trồng thêm các giống sắn
cũ mà đồng bào hay gọi là sắn nếp.
Nguyễn Thị Tám
Các loại cây thực phẩm ngày nay được
trồng nhiều hơn ở trên nương và trồng cả ở
diện tích vườn nhà, do nhu cầu sử dụng rau
xanh của người dân ngày càng tăng lên, các
loại rau từ rừng hiện nay khan hiếm, phải đi
xa mới lấy được. Ngoài ra, người Cống còn
trồng thêm một số loại cây ăn quả ở vườn
nhà như ổi, xoài, muỗm, me…
Ở vùng tái định cư thủy điện Lai Châu,
sau khi di chuyển đến nơi ở mới, người
Cống rơi vào cảnh thiếu đất làm nương do
chưa được quy hoạch. Bởi vậy, tập quán
canh tác nương rẫy của đồng bào Cống qua
bao thế hệ tích lũy kinh nghiệm, sau tái
định cư không còn được thực hành phổ biến
nữa. Mặt khác, quá trình tái định cư thủy
điện Lai Châu, tuy chỉ lấy đi phần nào đất
rẫy nhưng đã triệt tiêu hoàn toàn đất lúa
nước được phân bố dưới các vùng trũng
khe, suối. Trước khi có dự án xây dựng
thủy điện, các bản Pô Lếch, Nậm Khao của
xã Nậm Khao đều có ruộng nước. Thời
điểm này, nước ngập, các ruộng lúa đã bị
lấp dưới lòng hồ cùng với làng cũ. Điều này
đưa đến sự thay đổi cơ bản và rõ ràng là
chấm dứt hình thức canh tác ruộng nước
của người Cống ở bản cũ. Một vài hộ dân
tìm được mảnh đất trũng, gần khe suối khác
để canh tác, nhưng diện tích rất hạn chế,
chất lượng kém. Ở khu tái định cư, chính
quyền có dự kiến khai phá đất ruộng để
chia cho đồng bào, nhưng do diện tích quá
ít ỏi và thiếu các công trình thủy lợi nên
người dân vẫn chưa gieo trồng được. Diện
tích nương suy giảm, ruộng nước ở bản cũ
không còn, điều đó buộc người dân tái định
cư phải thay đổi trong các hoạt động kinh tế
của họ. Tại nơi ở cũ, lúa được coi là cây
trồng chủ đạo của người Cống bên cạnh các
loại cây phụ trợ như ngô, sắn. Tuy nhiên
cuộc sống nơi bản tái định cư đã mang lại
41
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 -2017
sự hoang mang cho người dân. Do thiếu đất
sản xuất nên tạm thời họ chưa gieo trồng
được. Dù được hỗ trợ gạo, tiền trong ba
năm đầu tái định cư nhưng vấn đề thiếu
lương thực là không tránh khỏi đối với
nhiều hộ người Cống.
3. Hoạt động chăn nuôi
Trong lĩnh vực chăn nuôi truyền thống của
người Cống, đàn gia súc, gia cầm ít có cơ
hội phát triển. Nguyên nhân là do trước đây
thú rừng có nhiều, hoạt động săn bắn diễn
ra phổ biến và dễ dàng, người dân không
mấy để tâm đến việc gây dựng đàn vật nuôi.
Nếu như trước kia, chăn nuôi của người
Cống không có nhiều cơ hội phát triển thì
hiện nay cùng với sự phát triển của xã hội,
công tác khuyến nông ở vùng đồng bào cư
trú đã tác động và góp phần làm chăn nuôi
của người Cống có sự thay đổi phần nào.
Cụ thể là, họ đã biết áp dụng khoa học kỹ
thuật trong chăn nuôi nên năng suất tăng
cao hơn trước rất nhiều. Bên cạnh đó, người
Cống còn chú ý đến hệ thống chuồng trại,
không thả rông hoàn toàn gia súc, gia cầm
như trước đây, do đó việc quản lý đàn vật
nuôi của gia đình cũng dễ dàng hơn.
Chăn nuôi trâu, bò được phổ biến rộng
rãi. Đây là những vật nuôi đóng vai trò đặc
biệt trong sản xuất và đời sống người
Cống. Những năm gần đây, Nhà nước hỗ
trợ vật nuôi cho các hộ nghèo trong bản,
chủ yếu là hỗ trợ bằng trâu, bò. Tuy nhiên,
nuôi được một thời gian, hầu hết số vật
nuôi này bị dịch bệnh, gầy yếu dần. Người
dân muốn Nhà nước cung cấp giống vật
nuôi phù hợp với thời tiết ở địa phương để
vật nuôi có thể sống và phát triển được
42
hoặc tốt thay vì hỗ trợ tiền mặt để người
dân tự tìm giống thích hợp.
Đối với việc nuôi lợn, họ nuôi cả giống
lợn địa phương và giống lai. Giống địa
phương có đặc điểm chậm lớn, ít nạc
nhưng chất lượng thịt rất thơm và ngon.
Giống lợn lai được người Cống nuôi vài
năm trở lại đây, có nhiều ưu thế hơn giống
lợn địa phương như nhanh lớn, thịt nạc,
song không thơm ngon. Hiện nay, đồng
bào vẫn thích nuôi giống lợn địa phương vì
chất lượng thịt tốt hơn so với lợn lai siêu
nạc. Một số gia đình mặc dù có nuôi giống
lợn lai để bán, song họ vẫn nuôi thêm 1 - 2
con lợn giống địa phương để làm thịt trong
các dịp cúng lễ, tết. Vài năm gần đây, một
số gia đình nhập giống vịt lai về nuôi, song
dịch bệnh nhiều nên hiệu quả mang lại
chưa cao.
Hầu hết các gia đình người Cống đào ao
nuôi cá ở gần nhà với các loại cá trắm, cá
trôi, cá chép, cá rô phi. Trước đây, vì đồng
bào cấy giống lúa bao thai dài ngày, ruộng
lúc nào cũng chứa nhiều nước nên họ có
thể nuôi được cá trong ruộng. Ngày nay,
do áp dụng các loại giống lúa mới ngắn
ngày xuống đồng ruộng nên không nuôi
được cá. Đồng bào chuyển sang nuôi cá ao
nhiều hơn.
Trên thực tế, chăn nuôi vẫn còn mang
tính chất nhỏ lẻ, manh mún, phân tán trong
các hộ gia đình. Đồng bào do chưa chú ý
phòng, chống dịch bệnh cho gia súc, gia
cầm, cũng như giữ gìn vệ sinh môi trường
nên dễ bị thiệt hại nặng khi xảy ra dịch
bệnh. Chẳng hạn, năm 2011 do dịch cúm
gà, dịch lợn tai xanh bùng phát, các hộ chưa
chủ động được cách phòng tránh, nên gà,
lợn chết hàng loạt, số lượng vật nuôi giảm
sút nhiều so với những năm trước. Từ đó

đến nay nhiều hộ có tâm lý sợ rủi ro mà
không dám đầu tư nuôi nhiều.
Vật nuôi trong gia đình người Cống
được sử dụng làm thực phẩm trong các dịp
quan trọng hoặc phục vụ nhu cầu tín
ngưỡng. Đối với những sản phẩm chăn nuôi
có giá trị cao (trâu, bò), chỉ khi nào cần
khoản tiền lớn cho những công việc hệ
trọng thì người Cống mới bán.
Nhìn chung, ngoài việc duy trì một số
yếu tố truyền thống như nuôi con giống, tự
túc lương thực…, người dân đã tiếp thu
nhiều cái mới. Biểu hiện rõ nét là chuyển
đổi canh tác, sử dụng giống mới, áp dụng
tiến bộ kỹ thuật, nuôi cá ao. Những biến đổi
này xuất phát từ sự thay đổi căn bản về
quan niệm, nhận thức của đồng bào, đặc
biệt là đổi mới tư duy sản xuất. Điều này
minh chứng cho công cuộc đổi mới do
Đảng ta khởi xướng đã có những tác động
tích cực đến tập quán hoạt động sinh kế của
người Cống. Những yếu tố này sẽ là nền
tảng quan trọng tạo đà cho họ phát triển về
mọi mặt trong cuộc sống của đồng bào.
Ở vùng tái định cư thủy điện Lai Châu,
chăn nuôi của người Cống trước đây vốn
không phát triển, hiện nay lại càng bị hạn
chế. Ở hầu hết các khu được chọn để tái
định cư không có vùng chăn thả, buộc một
số hộ phải bán gia súc; khu cư trú chật hẹp
nên gà, vịt, lợn không thể thả rông theo tập
quán cũ, buộc phải nuôi nhốt trong chuồng
trại nhỏ bên cạnh và dưới nhà ở.
4. Hoạt động khai thác các sản vật tự nhiên
Sinh sống ở vùng rừng núi, dọc theo dòng
chảy của sông Đà, hoạt động săn bắn, hái
lượm và đánh bắt thủy sản đóng vai trò rất
quan trọng trong đời sống kinh tế tự cung tự
Nguyễn Thị Tám
cấp của người Cống. Hoạt động này diễn ra
quanh năm. Sự phân công lao động trong
hoạt động này tương đối rõ ràng: nam săn
bắn, đánh bắt thủy sản; nữ tham gia vào
công việc hái lượm.
Với truyền thống cư trú gần rừng, người
Cống trước đây có rất nhiều kinh nghiệm
trong khai thác nguồn lợi tự nhiên phục vụ
cho sinh hoạt hàng ngày. Nếu như, việc vào
rừng hái lượm các sản vật tự nhiên diễn ra
thường xuyên và dễ dàng ở bản cũ, thì nay
hoạt động này đã có sự thay đổi lớn trong
điều kiện tự nhiên và phương thức khai
thác. Bên cạnh sự quản lý của chính quyền,
cùng với việc nâng cao nhận thức về bảo vệ
rừng của cư dân, hoạt động săn bắn, hái
lượm trong rừng đã giảm đáng kể.
Trước đây, các sản phẩm phi gỗ được
người dân sử dụng trong cuộc sống hàng
ngày, tùy vào nhu cầu của đồng bào. Hiện
nay, do nhu cầu chi tiêu cho cuộc sống
ngày càng nhiều, nhất là vào lúc giáp hạt,
tình trạng thiếu ăn ngày một gia tăng, nên
các hộ gia đình phải đi thu hái các sản phẩm
tự nhiên để bán cho các đại lý thu mua
nhằm tạo nguồn thu, nhờ đó mà các sản vật
từ rừng đã trở thành hàng hóa.
Thực tế cho thấy, hoạt động hái lượm
hiện nay vẫn mang lại nguồn thu đáng kể
cho các hộ gia đình người Cống. Các hộ
khác trong thôn cũng gắn chặt với rừng
bằng những hoạt động khai thác các sản
phẩm phi gỗ (trong phạm vi luật cho phép)
để kiếm thêm thu nhập vào những lúc nông
nhàn, đói kém. Sản phẩm thu hái tương đối
phong phú, rau, củ, quả chủ yếu phục vụ
cho bữa ăn hằng ngày. Riêng giảo cổ lam,
chuối, dứa được người dân mang ra chợ
bán. Trước đây, người Cống lên rừng đào
các loại củ về ăn vào những thời điểm giáp
hạt, củ có thể độn với cơm hoặc khi đói
43
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 -2017
kém thì được sử dụng thay cơm. Hiện nay,
do các loại củ này không còn nhiều và phải
đi xa mới đào được nên hầu như không còn
ai đi đào củ về ăn nữa. Không chỉ kiếm các
nguồn thức ăn trên rừng, người Cống còn đi
lấy cây thuốc nam về chữa bệnh. Họ đi tìm
cây thuốc tùy theo nhu cầu của cá nhân, gia
đình hay người trong làng bản. Hiện nay,
trong thôn chỉ có 1 - 2 người biết lấy cây
thuốc, họ là những thầy cúng, lấy thuốc nam
chữa bệnh cho người dân trong bản. Hoạt
động này không đem lại thu nhập cho họ vì
đa số thầy lang chỉ lấy giúp chứ không lấy
tiền của người bệnh.
Mấy năm gần đây, nhiều thương lái
người Kinh, người Thái từ dưới xuôi đến
bản người Cống thu mua các sản phẩm thu
hái từ rừng. Điều đó làm tăng tần suất đi
rừng của người dân lên gấp nhiều lần.
Chẳng hạn, trước đây người dân vào rừng
để làm nương, thu hoạch, khơi thông nguồn
nước theo chu kỳ lịch mùa vụ hoặc thi
thoảng mới vào rừng tìm kiếm nguồn thức
ăn. Tuy nhiên, hiện nay, họ đi trong ngày,
thậm chí đối với những người có sức khỏe
thì có thể đi 2 lần/ngày (có kèm theo lương
thực dự trữ). Sản phẩm thu hái chủ yếu là
măng, bông chít. Hầu như ở tất cả các lứa
tuổi đều có thể tham gia hái lượm, song
người già, trẻ con và phụ nữ do hạn chế về
sức khỏe nên chỉ đi lấy ở những khu rừng
thấp, tần suất 2 - 3 lần/tuần. Thanh niên,
đàn ông trung tuổi thì ngày nào cũng lên
rừng, do họ đi đến những khu rừng xa có
nhiều măng ngon và bông chít to, đẹp nên
sản phẩm thu hái được của họ bao giờ cũng
đem lại thu nhập cao hơn. Người dân cho
biết, mùa măng từ tháng năm đến tháng
mười, còn mùa đi lấy bông chít kéo dài từ
tháng mười đến tháng mười một. Giá thu
mua tùy theo từng loại măng và từng thời
44
điểm. Hiện nay giá măng nứa: 5.500
đồng/kg, măng hóp: 4.000 đồng/kg. Một
ngày, người dân lấy được một gùi = 25 kg
măng tươi, sau đó đem luộc và mang cân
cho các đại lý thu mua ở ngay trong địa bàn
thôn. Thu nhập từ việc lấy măng trung bình
một người đạt 800.000 - 1.000.000
đồng/tháng. Nếu gia đình nào có hai đến ba
người đủ sức khỏe lao động thì thu nhập
cũng được cải thiện đáng kể [4].
Giống như các dân tộc thiểu số khác, sau
30 năm đổi mới, cộng đồng người Cống đã
có những biến đổi rõ rệt về mọi mặt so với
thời kỳ hợp tác hóa nông nghiệp, đặc biệt là
so với thời kỳ họ sống bằng phương thức du
canh du cư. Các biến đổi trong hoạt động
sinh kế của người Cống đã trở nên sâu rộng
khắp các lĩnh vực, kể cả biến đổi về ý thức
sản xuất.
Lịch mùa vụ của đồng bào hiện nay có
sự thay đổi so với trước đây, các hoạt động
sinh kế cũng biến đổi.
Khá rõ nét theo hai thời điểm truyền
thống và hiện tại. Các công việc được tiến
hành theo chu trình cụ thể và thích ứng với
điều kiện tự nhiên nơi đồng bào cư trú. Nếu
như trước kia, hoạt động nông nghiệp gắn
với nương rẫy là chủ yếu và phân bổ dày
đặc trong lịch mùa vụ, thì nay việc tạo ra
thu nhập được phân bổ đều từ làm nương,
cấy lúa ruộng đến khai thác các sản vật tự
nhiên. Sự biến đổi này là do nhiều yếu tố
tác động, trước hết là sự thay đổi về chính
sách định canh, định cư của Nhà nước, luật
bảo vệ rừng đã hạn chế người dân đốt
nương làm rẫy (phương thức canh tác chủ
yếu trong truyền thống của người Cống).
Hơn nữa, do làm tốt công tác thủy lợi nên
những hộ người Cống có đất ruộng đã làm
2 vụ lúa/năm. Tuy nhiên, hiện nay do nhu
cầu về tiêu dùng và các hoạt động khác

ngày càng cao nên người dân ngoài làm
nông nghiệp còn gia tăng các phương thức
mưu sinh khác, nhất là khi các sản vật phi
gỗ từ rừng mang lại thu nhập cho cuộc sống
của họ trong lúc nông nhàn.
Ở vùng tái định cư thủy điện Lai Châu,
một trong những thay đổi lớn nhất của hầu
hết tất cả các hộ dân khi chuyển lên bản tái
định cư là việc mất đi diện tích mặt nước để
khai thác thủy sản. Trước kia bản của người
Cống gần suối Nậm Khao và giáp sông Đà,
khi cần, người dân có thể ra sông, suối bắt
cá về ăn, nhưng nay họ chuyển lên ở vị trí
cao hơn, muốn có cá ăn họ phải quay lại
suối ở bản cũ, nhưng suối cũ đã ngập cao và
khó đánh bắt hơn.
5. Hoạt động nghề thủ công
Ở vùng người Cống sinh sống, một số nghề
thủ công vẫn được duy trì như nghề nấu
rượu, nghề đan lát. Sau năm 1975, nhờ có
chính sách của Nhà nước về phát triển các
ngành tiểu thủ công nghiệp nên một số
nghề của người Cống được khôi phục ở quy
mô hộ gia đình, nhất là nghề đan lát.
Người Cống ở Điện Biên tuy không biết
dệt vải nhưng lại giỏi đan lát. Từ bao đời
nay, đan lát là nghề thủ công có truyền thống
lâu đời và rất đặc trưng của người Cống.
Mặc dù không có sản phẩm đan chiếu mây
nhuộm đỏ nổi tiếng như người Cống ở Lai
Châu, nhưng người Cống ở Điện Biên đã tạo
ra được rất nhiều loại sản phẩm đan lát, từ
đồ đựng, phương tiện vận chuyển, công cụ
sản xuất, dụng cụ đánh bắt cá đến một số vật
dụng để thực hành nghi lễ... Các sản phẩm
đều được những người thợ ở đây làm rất
công phu, được quấn bằng mây rất độc đáo
Nguyễn Thị Tám
thể hiện đặc trưng dân tộc tương đối rõ nét
như gùi lúa, mâm, ghế, hòm đựng quần áo,
hộp đựng xôi, hộp đựng kim chỉ...
Trước đây, người Cống thường khai thác
các sản vật từ rừng để phát triển một số
nghề thủ công phục vụ cuộc sống và tạo
thêm thu nhập cho gia đình, trong đó nghề
đan được đồng bào chú trọng phát triển.
Tuy nhiên, nguồn lợi tự nhiên không sẵn có
như trước để tiếp tục phát huy các nghề thủ
công. Nghề đan nay còn ít xuất hiện trong
cuộc sống của người Cống. Họ bị hạn chế
khai thác các sản vật từ rừng nên thiếu
nguyên liệu để duy trì nghề này. Mặt khác,
trước đây do tự cung tự cấp nên trong làng
ai cũng biết đan lát những vật dụng đơn
giản, thông thường như gùi hay các vật
dụng sinh hoạt hàng ngày. Tuy nhiên, hiện
tại, trong cộng đồng người Cống, thường
chỉ lớp người lớn tuổi mới có thể thực hiện
tốt một quy trình đan với những sản phẩm
có chất lượng cao. Thực trạng này do nhiều
nguyên nhân (nhu cầu sử dụng các sản
phẩm đan lát không cao, thanh niên người
Cống không thích thú với nghề thủ công;
xuất hiện tràn lan các đồ dùng bằng nhựa,
bằng nhôm dễ mua và rẻ; nguyên liệu cho
đan lát khó kiếm, người già phải bỏ nghề
đan…) nên các sản phẩm đan truyền thống
ngày một thưa thớt.
6. Hoạt động trao đổi buôn bán
Ở Điện Biên, người Cống cư trú cách trung
tâm huyện Điện Biên gần 30km, trong xã
không có chợ, vì thế các hoạt động trao đổi
hàng hóa đều diễn ra trong phạm vi thôn
bản. Các mặt hàng nông sản như lúa, ngô,
sắn và sản vật rừng được trao đổi ngay tại
45
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 -2017
các đại lý thu mua của địa phương. Tiền
mặt thu được với khoản tiền lớn từ bán sắn,
ngô, lúa hoặc vật nuôi được họ tích trữ để
đáp ứng nhu cầu tiêu dùng trong gia đình,
đầu tư sản xuất hoặc chi trả cho việc lớn.
Ngoài ra, họ còn dùng một số nông sản, vật
nuôi để trao đổi với người trong cộng đồng
khi thiếu đói. Theo cách này, họ cho nhau
vay thóc gạo, vật nuôi nếu gia đình có việc
lớn, rồi sau này người nợ sẽ hoàn lại dưới
dạng vay thứ gì trả thứ ấy. Do vậy, người
Cống vẫn duy trì hình thức vật đổi vật khi
họ giao dịch với người trong cộng đồng.
Sự hỗ trợ của Nhà nước về xây dựng hệ
thống đường giao thông dẫn vào bản đã tạo
điều kiện cho việc vận chuyển trao đổi hàng
hóa từ các nơi khác vào vùng người Cống
diễn ra thuận lợi. Do nằm ở vùng sâu nên
hoạt động trao đổi buôn bán của bản không
mấy sôi động. Hiện nay, ở trong bản đã có
một số hộ gia đình mở cửa hàng tạp hóa
đáp ứng nhu cầu về thực phẩm cho bà con,
song do quy mô nhỏ nên nhiều mặt hàng
phục vụ sinh hoạt và sản xuất vẫn chưa đến
được cuộc sống của người dân. Bây giờ
phương tiện đi lại không bị hạn chế như
trước, hầu như hộ nào cũng có xe máy nên
việc mua bán đối với họ trở nên thuận tiện
hơn. Đồng bào không phải mang các sản
phẩm trồng trọt, chăn nuôi ra chợ bán như
trước, thay vào đó, nhiều lái buôn người
Thái, người Kinh ở ngoài thành phố vào tận
bản thu mua lúa, gạo, vật nuôi. Giống nếp
nương của người Cống rất được thị trường
ưa chuộng nên khi mới mang thóc từ nương
về nhà đã có lái buôn đặt trước. Năm 2014,
giá nếp cẩm là 14 nghìn đồng/kg, nếp trắng
12 nghìn đồng/kg, trong khi đó, lúa nếp cấy
ở ruộng chỉ bán được 5 - 6 nghìn đồng/kg,
giá lúa tẻ cấy ở ruộng bán giá 7 nghìn
đồng/kg [4].
46
Ở xã Nậm Khao, huyện Mường Tè, tỉnh
Lai Châu, ở hầu hết các khu tái định cư đều
có các hộ buôn bán, kinh doanh các nhu yếu
phẩm, hàng ăn uống, dịch vụ. Số hộ và lĩnh
vực kinh doanh có xu hướng tăng, xuất hiện
các hình thức mới như bán thẻ sim điện
thoại, dịch vụ vui chơi giải trí, karaoke, sửa
chữa xe máy, quán ăn/uống... Thực tế này
hoàn toàn khác với khi chưa thực hiện di
dân, giao thông đi lại khó khăn. Hiện tại
trên địa bàn tái định cư chưa có chợ, tuy
nhiên giao thông thuận tiện đã tạo điều kiện
phát triển giao thương tự phát “chợ di
động” bằng xe máy của người Kinh. Họ vận
chuyển buôn bán các mặt hàng như cá, thịt,
rau củ quả... Loại hình này đang chiếm ưu
thế bởi sự tiện lợi của phương tiện buôn
bán, sự quen biết giữa người bán với đồng
bào người Cống ở bản tái định cư.
7. Kết luận
Dưới khía cạnh kinh tế, các chương trình, dự
án phát triển kinh tế - xã hội, đặc biệt là
chính sách phát triển dân tộc Cống ở tỉnh
Điện Biên và tỉnh Lai Châu đã đạt được
những kết quả đáng kể trong việc nâng cao
đời sống kinh tế, xóa đói giảm nghèo cho
đồng bào Cống. Ngày nay, cuộc sống của
người Cống tại địa bàn nghiên cứu đã có
nhiều thay đổi đáng kể, nhiều hộ gia đình đã
có tài sản có giá trị. Đa số người dân đã biết
chữ, tiếp thu được kinh nghiệm trồng trọt,
chăn nuôi vì thế cho nên sản xuất đạt hiệu
quả cao, đời sống từng bước được ổn định,
một số phong tục tập quán lạc hậu trong sản
xuất đã dần được loại bỏ. Kinh tế nương rẫy
với trình độ tự nhiên đang dần thu hẹp lại.
Người dân Cống đang chuyển dịch cơ cấu
kinh tế, cơ cấu vật nuôi, cây trồng để cho

giá trị kinh tế cao hơn hoặc đưa tiến bộ
khoa học kỹ thuật vào sản xuất, thực hiện
thâm canh trong đó quan trọng nhất là đưa
giống mới vào sản xuất.
Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đạt
được, cuộc sống của người Cống vẫn chưa
thực sự bền vững. Nông nghiệp là ngành
kinh tế quan trọng và thế mạnh của người
Cống. Từ năm 1980 đến nay các ngành nghề
nông nghiệp được phát triển. Song do trình
độ và kỹ thuật sản xuất hiện nay chưa cao lại
thêm tác động của mặt trái kinh tế thị trường
nên việc trồng trọt, chăn nuôi chưa đem lại
hiệu quả kinh tế cao.
Người Cống tại huyện Mường Tè nằm
trong diện tái định cư vùng lòng hồ thủy
điện Lai Châu. Những chính sách đầu tư
vào địa bàn này là rất lớn, điều đó kéo theo
sự ảnh hưởng mạnh mẽ của thị trường
hàng hóa từ dưới xuôi lên, làm cho hoạt
động buôn bán, dịch vụ có phần năng động
hơn. Trong khi, hoạt động này của người
Cống ở huyện Điện Biên hầu hết chỉ đơn
thuần mang tính trao đổi truyền thống, vẫn
chưa có sự đa dạng hóa các hoạt động
ngành nghề. Xét trong điều kiện nền kinh
tế có nhiều sự chuyển đổi như hiện nay,
.....
Nguyễn Thị Tám
hoạt động sinh kế của người dân cần có sự
gắn liền với nhu cầu của thị trường, với
ngân hàng và với những người dân của tộc
người khác; hoạt động mang tính truyền
thống cần phải được giảm bớt bởi nó cản
trở người dân tham gia vào nền sản xuất
hàng hóa.
Tài liệu tham khảo
[1] Phan Kiến Giang (2011), Văn hóa dân tộc
Cống, Nxb Văn hóa thông Tin, Hà Nội.
[2] Chu Thùy Liên và cộng sự (2014), Văn hóa
dân gian người Cống tỉnh Điện Biên, Nxb Văn
hóa Thông tin, Hà Nội.
[3] Nguyễn Ngọc Thanh (Chủ biên) (2016), Văn
hóa các dân tộc vùng lòng hồ thủy điện Lai
Châu, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
[4] Hoàng Thị Lê Thảo, Nguyễn Thị Tám và cộng
sự (2015), Báo cáo Tổng hợp đề tài cấp cơ sở:
Biến đổi kinh tế - xã hội của dân tộc Cống từ
1980 đến nay, Viện Dân tộc học, Hà Nội
[5] Tổng cục Thống kê (2010), Tổng điều tra dân
số và nhà ở Việt Nam năm 2009, Nxb Thống
kê, Hà Nội.
[6] Viện Dân tộc học (2014), Các dân tộc ít người
ở Việt Nam (các tỉnh phía Bắc), Nxb Khoa học
xã hội, Hà Nội.
47
Tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt
Nguyễn Thị Thọ1

1
Trường Đại học Sư phạm Hà Nội.
Email: thodhsp@gmail.com

Nhận ngày 15 tháng 5 năm 2016. Chấp nhận đăng ngày 12 tháng 6 năm 2017.

Tóm tắt: Tín ngưỡng thờ Mẫu là một tín ngưỡng nội sinh, phản ánh khát vọng của ngư dân nông
nghiệp trồng lúa nước về một cuộc sống cơm no áo ấm, mưa thuận gió hòa. Tín ngưỡng thờ Mẫu
có sự biến đổi cùng với sự biến đổi của đời sống xã hội; có sự ảnh hưởng của Phật giáo, Nho giáo,
Đạo giáo vào trong nội dung và nghi lễ của mình và ngày càng đáp ứng nhu cầu tâm linh phong
phú, đa dạng của người Việt.

Từ khóa: Tín ngưỡng, thờ Mẫu, tôn giáo, tam phủ, tứ phủ.

Phân loại ngành: Triết học

Abstract: The worship of Mother Goddesses is a Vietnamese endogenous belief which reflects the
wet rice farmers’ aspiration for the life of sufficiency in food and clothing and for clement weather.
The belief has been undergoing changes in line with the changes of life. Impacts of Buddhism,
Confucianism and Taoism have been exerted on its contents and rituals. The belief has increasingly
been meeting the diverse demands of the Vietnamese for their spiritual life.

Keywords: Belief, worship of Mother Goddesses, religion, three realms, four realms.

Subject classification: Philosophy

1. Đặt vấn đề
Tín ngưỡng thờ Mẫu là một loại hình tín
ngưỡng dân gian thuần Việt. Thần thánh
trong tín ngưỡng thờ Mẫu mang hình ảnh của
người mẹ, người phụ nữ đôn hậu với quyền
năng sinh sôi, sáng tạo, che chở và ban phúc
cho con người. Đỉnh cao của tín ngưỡng thờ
Mẫu chính là hệ thống thờ Tam phủ - Tứ phủ
cùng với sự ra đời của Thánh Mẫu Liễu
Hạnh. Đã có nhiều công trình nghiên cứu về
Tín ngưỡng thờ Mẫu. Bài viết này góp thêm ý
kiến về Tín ngưỡng thờ Mẫu.
2. Sự ra đời của tín ngưỡng thờ Mẫu
Tín ngưỡng thờ hình tượng người phụ nữ
(làm nền tảng đầu tiên cho tín ngưỡng thờ
Mẫu) xuất hiện từ thời kỳ nguyên thủy sơ
khai, khi con người có ý niệm về linh hồn
người chết. Đã có nhiều lời giải cho sự ra

48

đời, nguồn gốc hình thành tín ngưỡng thờ
Mẫu. Có ý kiến cho rằng: “nguyên nhân
khởi phát tín ngưỡng thờ Mẫu là từ chế độ
mẫu hệ. Trong thời kỳ nguyên thủy khi mà
người phụ nữ đóng vai trò là chủ gia đình,
là người có quyền quyết định mọi vấn đề
to lớn trong gia đình, bộ tộc thì họ cũng
góp phần quyết định vào sự tồn tại của xã
hội” [2, tr.12].
Tín ngưỡng thờ Mẫu là sản phẩm của xã
hội nông nghiệp, ở đó còn những tàn dư của
xã hội mẫu hệ, và vai trò của người phụ nữ
được đề cao. Tín ngưỡng thờ Mẫu tôn vinh
các nhân vật như: Quốc Mẫu, Vương Mẫu,
Thánh Mẫu… Tín ngưỡng thờ Mẫu còn
được hiểu theo một nghĩa hẹp hơn, đó là tín
ngưỡng Mẫu Tam phủ - Tứ phủ.
Trong đời sống của người Việt, thờ Mẫu
là một tín ngưỡng nội sinh, xuất hiện từ rất
sớm. Theo tín ngưỡng đó, các thần linh
(như trời, đất, sông nước, rừng núi...) có
khả năng siêu phàm điều khiển được thiên
nhiên. Trong quá trình mưu sinh dựa vào
đặc tính của vùng nông nghiệp canh tác lúa
nước, người Việt luôn dựa vào thiên nhiên;
họ tôn thờ các hiện tượng tự nhiên, coi tự
nhiên là Nữ thần và Mẫu thần để cầu mong
được bảo trợ và cứu giúp khỏi mọi khổ đau.
Cho tới nay, người ta chưa biết chính xác
tín ngưỡng thờ Mẫu có từ khi nào, nhưng
nhiều nhà nghiên cứu cho rằng, tín ngưỡng
thờ Mẫu của người Việt xuất hiện vào
khoảng thế kỷ thứ III hoặc thứ II trước
Công nguyên. Tín ngưỡng thờ Mẫu có
nguồn gốc ở miền Bắc từ lúc người Việt
khai thác đồng bằng Bắc Bộ. Bên cạnh đó,
một số nhà nghiên cứu cho rằng, tín ngưỡng
thờ Mẫu lưu giữ kho tàng văn hóa dân gian
của nhiều dân tộc, trong kho tàng đó có
nhiều truyện kể về nguồn gốc ra đời của các
tộc người. Ví dụ, có truyện kể rằng, “quả
Nguyễn Thị Thọ
bầu mẹ” sinh ra các tộc người; có truyện kể
về “đôi chim thần” đẻ trứng trăm, trứng
nghìn, nở ra người Việt, người Mường,
người Xá, người Thái, người Lư; có truyện
kể về “bọc trăm trứng” nở trăm trai [4,
tr.30]. Trên cơ sở đó, họ cho rằng, huyền
thoại noãn sinh chính là cội rễ của mọi tục
thờ “Thần Nữ”, “Thần Mẫu”, “Thánh
Mẫu”, “Mẹ Trời”, “Mẹ Đất”, “Mẹ Nước”,
“Mẹ Lúa”, “Mẹ Rừng”, “Mẹ Núi”.
Có thể cho rằng, tín ngưỡng thờ Mẫu là
loại hình tín ngưỡng dân gian được hình
thành trên nền chung là thờ Nữ thần, là tín
ngưỡng đặc trưng của cư dân nông nghiệp,
được tích hợp từ tín ngưỡng thờ Nữ thần,
thờ Mẫu thần và thờ Mẫu Tam phủ - Tứ
phủ. Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ - Tứ
phủ là loại hình thờ Mẫu đặc sắc, độc đáo
và khá phổ biến đối với người Việt, được
hình thành vào khoảng thế kỷ XVI với sự ra
đời của Thánh Mẫu Liễu Hạnh, đánh dấu
bước phát triển cao và hoàn thiện hơn trong
hệ thống tín ngưỡng thờ Mẫu ở nước ta.
Thờ Mẫu thần là lớp thờ thứ hai trong tín
ngưỡng thờ Mẫu, xuất hiện muộn hơn lớp
thờ Nữ thần, phát triển từ thờ Nữ thần,
mang biểu tượng cho sự sinh sôi sáng tạo,
bảo trợ và che chở cho con người. Tín
ngưỡng thờ Mẫu là sự bày tỏ lòng kính
trọng, tôn vinh đối với người phụ nữ, nói
lên khát vọng của con người luôn muốn
vươn tới những điều tốt lành trong cuộc
sống. Thờ Mẫu Tam phủ - Tứ phủ là bước
phát triển cao so với tín ngưỡng thờ Nữ
thần và Mẫu thần.
Xuất phát từ một dân tộc có truyền thống
nông nghiệp trồng lúa nước, người Việt
luôn ước vọng có cơm no áo ấm, mưa thuận
gió hòa, vụ mùa bội thu, nhưng ước vọng
ấy không phải lúc nào cũng được toại
49
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
nguyện do ảnh hưởng của thiên tai. Vì thế,
người Việt đã theo đuổi và đặt lòng tin của
mình vào lực lượng siêu nhiên đầy quyền
năng; họ tôn thờ các vị thần linh thiên nhiên
(trong đó có hình tượng các nữ thần Mây,
Mưa, Sấm, Chớp), các nữ thần này đại diện
cho các hiện tượng tự nhiên. Tín ngưỡng
thờ Mẫu là một tín ngưỡng dân gian thuần
Việt. Thần thánh trong tín ngưỡng thờ Mẫu
mang hình ảnh của người Mẹ, người phụ nữ
đôn hậu với quyền năng sinh sôi, sáng tạo,
bao bọc, ban phúc và che chở cho con
người. Cùng với sự biến đổi của xã hội, xã
hội phụ quyền thay thế xã hội mẫu quyền,
nhưng vai trò của người phụ nữ trong gia
đình và xã hội vẫn không thay thế được.
Những người phụ nữ tài giỏi, có công đánh
giặc giữ nước hay dạy nghề cho dân làng
khi mất được nhân dân tôn thờ thành các
thánh Mẫu. Lớp thờ Mẫu thứ hai sau lớp
thờ Nữ thần chính là thờ Mẫu thần.
Trải qua lịch sử, trong quá trình phát
triển, tín ngưỡng thờ Mẫu không những tiếp
nhận sự ảnh hưởng tích cực của các tôn
giáo (như Phật giáo, Đạo giáo và Nho giáo),
mà còn tích hợp được văn hóa đặc sắc của
các dân tộc thiểu số ở Việt Nam. Nhờ đó tín
ngưỡng thờ Mẫu có vị trí trong đời sống
tâm linh của người Việt và trở thành một bộ
phận không thể thiếu trong bản sắc văn hóa
truyền thống của dân tộc Việt Nam. Ngày
01 tháng 12 năm 2016, tại phiên họp của
Ủy ban liên chính phủ về bảo vệ di sản văn
hóa phi vật thể lần thứ 11 của UNESCO
diễn ra tại thành phố Addis Ababa (Cộng
hòa Dân chủ Liên bang Ethiopia), di sản
“Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ
của người Việt” đã chính thức được
UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi
vật thể của nhân loại.
50
3. Một số đặc trưng cơ bản trong tín
ngưỡng thờ Mẫu
Thứ nhất, tín ngưỡng thờ Mẫu là loại hình
tín ngưỡng dân gian bản địa, mang đặc
trưng của cư dân vùng nông nghiệp, được
hình thành trên tín ngưỡng thờ Nữ thần. Tín
ngưỡng thờ Mẫu đề cao yếu tố tính nữ
thông qua hình tượng người phụ nữ có sức
mạnh và quyền năng sinh sôi, nảy nở, phát
triển, tạo ra vạn vật, muôn loài, trong đó có
con người. Việc tôn thờ và đề cao vai trò
của người phụ nữ chính là căn nguyên đầu
tiên cho sự hình thành tín ngưỡng thờ Mẫu.
Từ hiện thực cuộc sống của cư dân nông
nghiệp, với khát vọng vươn tới những điều
tốt lành, từ thuở hồng hoang, người Việt đã
tôn vinh người phụ nữ, người mẹ. Ban đầu,
tín ngưỡng thờ Mẫu vốn tản mạn, rời rạc.
Trong quá trình phát triển, nó có một hệ
thống tương đối nhất quán về điện thần (với
các phủ như Thiên Phủ, Địa Phủ, Thoải
Phủ, Nhạc Phủ và với các thần như Ngọc
Hoàng - Mẫu - Quan - Chầu - ông Hoàng,
Cô, Cậu...). Một điện thần với trên 50 vị
thần lớn nhỏ đều quy về vị thần chủ cao
nhất là Thánh Mẫu. Điều này chứng minh
rằng, tín ngưỡng thờ Mẫu tuy hình thành từ
trí tưởng tượng và tâm linh của cư dân nông
nghiệp, nhưng có cấu trúc tổ chức khá chặt
chẽ. Điều đó đòi hỏi những người theo Đạo
Mẫu dần phải thành thạo và mang tính
chuyên nghiệp cao hơn.
Thứ hai, các hình thức thờ Mẫu ở Việt
Nam rất phong phú, trong đó thờ Mẫu Tam
phủ - Tứ phủ là điển hình nhất, tập trung
bản sắc văn hóa người Việt. Nhiều giai
thoại, thần tích về các Mẫu in đậm dấu ấn
lịch sử dân tộc và gắn với tổ tiên của người
Việt. “Đạo Mẫu không phải là một hình
thức tín ngưỡng tôn giáo đồng nhất, mà nó

là một hệ thống các tín ngưỡng, trong đó ít
nhất bao gồm ba lớp thờ khác nhau, nhưng
có quan hệ hữu cơ và chi phối lẫn nhau, đó
là lớp tín ngưỡng thờ Nữ thần, lớp thờ Mẫu
thần và lớp thờ Mẫu Tam phủ - Tứ phủ” [6,
tr.179]. Trong tín ngưỡng thờ Mẫu Tam
phủ - Tứ phủ có bốn thánh Mẫu cai quản 4
miền, đó là Mẫu Thượng Thiên, Mẫu Địa,
Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Thoải.
Thứ ba, tín ngưỡng thờ Mẫu là một tín
ngưỡng đa thần. Trong tín ngưỡng thờ Mẫu
còn có sự đan xen, hòa đồng với các yếu tố
khác của hệ thống tín ngưỡng, tôn giáo ở
nước ta; đó là tín ngưỡng thờ anh hùng dân
tộc. Nữ thần cũng đa dạng. Đó là các vị nữ
anh hùng hào kiệt (như Hai Bà Trưng và
các nữ tướng của Hai Bà, Bà Triệu, Nguyên
phi Ỷ Lan...), là các bà mẹ, người vợ của
các anh hùng dân tộc (vì họ đã có công lao
giúp chồng, con lập nên sự nghiệp). Ngoài
ra, trong các điện thờ Mẫu còn có cả Đức
Thánh Trần, Phật. Tượng Mẫu được thờ
trong khuôn viên của nhiều đền, chùa với
một nhà hoặc một gian thờ theo cấu trúc
“tiền Phật hậu Thánh”. Ngoài thánh Mẫu, ở
các địa phương khác người dân còn thờ các
vị thần có tính địa phương riêng và các loài
vật thiêng được nhân hóa đem thờ trong
phủ Mẫu như ông Lốt (thần Rắn), ông Hổ...
Thứ tư, tín ngưỡng thờ Mẫu chứa đựng
triết lý nhân sinh; có ý thức hướng về cội
nguồn dân tộc, đất nước; thể hiện một khía
cạnh căn bản trong đạo lý “uống nước nhớ
nguồn” của người Việt (biết ơn những
người phụ nữ có công giúp dân, giúp nước
vượt qua khó khăn, vươn lên trong cuộc
sống). Tín ngưỡng thờ Mẫu hướng đến
cuộc sống thực tại của con người với ước
vọng sức khỏe, tài lộc, may mắn… Đó là
một nhu cầu tâm linh của người Việt. Nó
mang lại cho họ sức mạnh. Mẫu dạy con
Nguyễn Thị Thọ
người sống hướng thiện, có cái tâm trong
sáng, biết đối nhân xử thế, thờ phụng ông
bà tổ tiên và biết ơn những người có công
với dân và nước. Trong quá trình phát triển
từ thờ Mẫu đến Mẫu Tam phủ - Tứ phủ, từ
giai đoạn thế kỷ XVI trở đi với sự xuất hiện
Mẫu Liễu Hạnh, vị thần chủ đã được “thần
hóa”, tín ngưỡng thờ Mẫu đáp ứng được
khát vọng của con người, nhất là của người
phụ nữ. Họ cầu nguyện thần linh cứu giúp
họ khỏi rủi ro, bệnh tật, giúp họ đạt tới
phúc, lộc, thọ. Chính từ đây, Mẫu Tam
phủ - Tứ phủ đã phát triển nhanh chóng, lan
tỏa khắp mọi miền đất nước với các trung
tâm thờ Mẫu lớn như Phủ Dầy (Nam Định),
Phủ Tây Hồ (Hà Nội), Điện Hòn Chén
(Huế). “Ở Việt Nam việc thờ Mẫu (các loại)
mạnh đến nỗi có thể xem nó như một thứ
tôn giáo dân tộc đặc biệt - Đạo Mẫu” [5,
tr.288]. Hiện nay, tín ngưỡng thờ Mẫu đã
hình thành một cộng đồng các tín đồ trong
những phạm vi rộng hẹp khác nhau (như
đồng đền, ông đồng, bà đồng, con nhang,
đệ tử...). Có thể thấy rằng, tín ngưỡng thờ
Mẫu trong quá trình phát triển đã vượt lên
trên tính phân tán, tùy tiện và đang chuyển
hóa từ tín ngưỡng nguyên thủy để trở thành
một tôn giáo sơ khai.
Thứ năm, thờ Mẫu không chỉ là một tín
ngưỡng tôn giáo, mà còn là văn hóa. Nghi
lễ lên đồng và lễ hội, trang phục, phong tục
gắn liền với thờ Mẫu phản ánh lối sống,
quan niệm, ước vọng của người Việt xưa và
nay. Ở thờ Mẫu, người đi lễ cầu mong
những điều thiết thực trong cuộc sống này;
họ cầu tài, lộc, sức khỏe, may mắn... Vì thế,
sau nghi lễ hầu đồng, người đi lễ sẽ được
thụ lộc, được phát lộc. Đến với tín ngưỡng
thờ Mẫu, mọi người có quyền bình đẳng
như nhau, không phân biệt giàu nghèo,
không phân biệt tầng lớp xã hội. Điều này
51
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
có điểm tương đồng với lễ chùa xin lộc của
Phật giáo trong đời sống người Việt.
Âm nhạc trong hầu đồng, hát chầu văn,
hát bóng, múa bóng là hình thức diễn
xướng dân gian, diễn xướng Đạo Mẫu và
được ví như một sân khấu tâm linh. Chầu
văn là một trong những nét nổi bật của hoạt
động tín ngưỡng thờ Mẫu, ở đó ẩn chứa
những giá trị văn hóa nghệ thuật rất độc
đáo. Tín ngưỡng thờ Mẫu đã góp phần quan
trọng vào việc lưu giữ và phát huy các giá
trị truyền thống văn hóa của dân tộc một
cách sinh động và ấn tượng. “Ở tín ngưỡng
thờ Mẫu, tính dân tộc được thể hiện một
cách tập trung với những nét khá độc đáo”
[3, tr.163]. Không chỉ dừng lại ở việc đáp
ứng những nhu cầu đời sống tâm linh, tín
ngưỡng thờ Mẫu còn là một hiện tượng sinh
hoạt văn hóa dân gian phong phú, hấp dẫn,
có sức lôi cuốn con người một cách không
tự giác. “Người ta đến với Mẫu không chỉ
có sự đồng cảm trong nhu cầu tâm linh mà
còn có sự đồng cảm về các giá trị văn hóa,
xét cho cùng sinh hoạt tín ngưỡng thờ Mẫu
góp phần củng cố ý thức cộng đồng của dân
tộc Việt” [3, tr.160].
Hiện nay tín ngưỡng thờ Mẫu ở nước ta
phát triển khá rộng, tập trung chính ở Bắc
Bộ, Trung Bộ và Nam Bộ với ba dạng thức
thờ Mẫu. Tín ngưỡng thờ Mẫu đang có ảnh
hưởng sâu sắc trong đời sống tâm linh của
người Việt. Hàng năm, vào ngày mùng một,
ngày rằm, ngày lễ, ngày tết, nhiều người
đến những nơi thờ Mẫu tổ chức cúng lễ, lên
đồng, hầu bóng... Vào những dịp này,
người dâng các lễ vật cúng sẽ trực tiếp xin
thần thánh che chở, trợ giúp vượt qua rủi ro
và đạt được thành công trong cuộc sống.
Sinh hoạt tín ngưỡng văn hóa cộng đồng
này đã trở thành một nhu cầu không thể
52
thiếu trong đời sống tâm linh, văn hóa của
người Việt.
4. Giá trị và hạn chế của tín ngưỡng
thờ Mẫu
Tín ngưỡng thờ Mẫu chứa đựng nhiều giá trị
trong đời sống tinh thần, tâm linh của người
Việt. Tín ngưỡng thờ Mẫu là động lực tinh
thần trong đời sống tinh thần của một bộ phận
không nhỏ cư dân. Tín ngưỡng thờ Mẫu chứa
đựng những quan niệm về con người và tự
nhiên, về mối quan hệ giữa con người với tự
nhiên và giữa con người với con người trong
đời sống xã hội, ở đó hình tượng Mẫu giữ vai
trò chủ đạo. Với niềm tin rằng các Thánh
Mẫu có sự yêu thương, che chở và bảo vệ,
phù hộ cho những đứa con của mình tránh
được những bất trắc, rủi ro trong cuộc sống,
người ta tìm thấy được sự cân bằng trong tâm
hồn của mình sau những bộn bề của cuộc
sống thường nhật. Họ tin rằng, người mẹ tinh
thần ấy cũng sẵn sàng quở phạt những ai xúc
phạm, có hành vi bất kính với Người. Vì vậy,
người ta đến với Mẫu, đứng trước Mẫu để xin
quyền năng của Người bằng cả lòng thành, sự
chân thật và mang tính trang nghiêm. Các
Thánh Mẫu là chỗ dựa tinh thần cho họ. Họ
gửi gắm cuộc đời, số phận và sự nghiệp của
mình đến các Mẫu để tìm kiếm sự bình yên
và tạo lại sự cân bằng trong tâm lý khi phải
đương đầu với những khó khăn. Điều quan
trọng là, tín ngưỡng thờ Mẫu hướng con
người vào cuộc sống thực tại chứ không phải
vào cuộc sống sau khi chết. Với sự thực tâm,
cầu xin, họ dễ được ban phát, đạt được ước
mong ở hiện tại.
Tín ngưỡng thờ Mẫu là một sự giải phóng
người phụ nữ ra khỏi vòng kìm hãm của xã
hội phong kiến, đề cao vai trò của họ trong

cuộc sống, trong lao động. Đây cũng chính
là một trong những giá trị nhân văn sâu sắc
chứa đựng yếu tố hướng thiện trong tín
ngưỡng thờ Mẫu. Tín ngưỡng đó hướng con
người đến giá trị chân - thiện - mỹ để họ
sống tốt hơn, đẹp hơn, biết đối nhân xử thế,
có tấm lòng bao dung độ lượng, biết thờ
phụng ông bà tổ tiên, biết ơn những người
anh hùng, những người có công với đất
nước. Những vị Thánh Mẫu được tôn thờ đã
được lịch sử hóa gắn với danh tiếng và
những công trạng. Ở các Mẫu chứa đựng
một tinh thần yêu nước, yêu chuộng hòa
bình và công lý, đấu tranh bảo vệ những
người yếu đuối, lương thiện, trừ gian diệt ác.
Tín ngưỡng thờ Mẫu có chức năng giáo
dục đạo đức, định hướng cho thế hệ sau
một nhân cách sống cao đẹp. Xuất phát từ
điểm này mà tín đồ đến với những cơ sở thờ
Mẫu sẽ luôn nhớ và tự hào về những công
lao, sự cống hiến của những vị thần đã
“sống khôn, thác thiêng”, cho đến những
nhân vật đã được lịch sử hóa, tín ngưỡng
hóa. Đinh Gia Khánh nhận định: “Tín
ngưỡng dân gian nói chung và tín ngưỡng
thờ Mẫu nói riêng đã tăng cường sự gắn bó
toàn thể các thành viên của cộng đồng, toàn
thể dân làng với nhau trong một nhãn quan
về thế giới, về xã hội, trong một niềm tự
hào về quá khứ và niềm tin tưởng vào
tương lai, trong lòng yêu quê hương, yêu
đồng bào, yêu Tổ quốc” [2, tr.106].
Tín ngưỡng thờ Mẫu mang tính nhân văn
ở chỗ, những người đến cúng mẫu không có
phân biệt giàu sang, nghèo hèn, không phân
biệt tầng lớp, giai cấp, địa vị trong xã hội.
Tất cả mọi người đến với Mẫu đều bằng cái
tâm trong sáng, với cầu mong Mẫu thần ban
phúc, che chở, giúp cho tâm được bình an.
Tín ngưỡng thờ Mẫu với tư cách là một bộ
phận của tín ngưỡng dân gian đã góp phần
Nguyễn Thị Thọ
tạo nên sắc thái tâm linh, một diện mạo văn
hóa trong đời sống tâm linh của người Việt.
Bên cạnh những giá trị tích cực, thì hiện
nay tín ngưỡng thờ Mẫu đang bộc lộ những
hạn chế. Nếu trước đây thờ Mẫu là sự thần
thánh hóa những người phụ nữ đẹp với ý
nghĩa sản sinh ra giống nòi, mang tính
thuần túy về tâm linh, thì hiện nay, một số
người lợi dụng niềm tin của người khác để
“buôn thần, bán thánh”. Một số người đến
với Mẫu không phải để cầu mong sức khỏe,
bình an, mà để cầu mong làm giàu, xin lộc,
vay mượn. Nhiều hoạt động mê tín, dị đoan
lợi dụng lòng tin, sự nhẹ dạ của con người
đã thâm nhập vào các lễ hội tín ngưỡng thờ
Mẫu. Những kẻ “buôn thần bán thánh” đã
biến những vị thần thánh, những người có
công đức, thành đối tượng để trục lợi.
Nhiều tín đồ đến với các Mẫu không phải
đến với cái tâm trong sáng mà với mục đích
rửa sạch tội lỗi, được các thần Mẫu che chở
cho những hành động sai trái của mình
trong cuộc sống hàng ngày. Như vậy, bên
cạnh những giá trị to lớn, hoạt động tín
ngưỡng thờ Mẫu cũng bộc lộ những hạn
chế nhất định.
5. Kết luận
Tín ngưỡng thờ Mẫu ra đời và phát triển
trong lòng dân tộc; có nhiều giá trị tốt đẹp,
nói lên được vai trò của người phụ nữ Việt
Nam; khẳng định và tôn vinh người phụ nữ.
Trải qua biến thiên của lịch sử dân tộc, tín
ngưỡng thờ Mẫu không ngừng khẳng định
vai trò của mình trong đời sống tâm linh
của người Việt; thể hiện khát vọng về một
cuộc sống ấm no, hạnh phúc trong thế giới
thực tại. Tín ngưỡng thờ Mẫu đã tự biến đổi
mình bằng cách dung hợp và tiếp biến
53
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
những giá trị của các tôn giáo, tín ngưỡng
dân gian khác (như Phật giáo, Nho giáo,
Đạo giáo, Hồi giáo...). Tín ngưỡng thờ Mẫu
thể hiện ước mơ của người dân về sự sinh
sôi nảy nở đem lại cuộc sống ấm no. Đồng
thời, nó cũng chính là lòng tin của con
người vào sự linh thiêng của các vị Thánh
Mẫu và thể hiện đạo lý “uống nước nhớ
nguồn” trong tâm thức của người Việt. Đây
cũng chính là giá trị nhân văn và đạo đức
truyền thống của dân tộc Việt Nam.
Tài liệu tham khảo
[1] Ngô Bạch (2010), Nghi lễ thờ Mẫu văn hóa và
tập tục, Nxb Thời Đại, Hà Nội.
54
[2] Đinh Gia Khánh (1995), Văn hóa dân gian
Việt Nam với sự phát triển của xã hội Việt
Nam, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội.
[3] Nguyễn Đức Lữ (Chủ biên) (2000), Góp phần
tìm hiểu tín ngưỡng dân gian ở Việt Nam, Nxb
Hà Nội, Hà Nội.
[4] Võ Văn Sen, Ngô Đức Thịnh, Nguyễn Văn
Lên (Đồng chủ biên) (2014), Tín ngưỡng
thờ Mẫu ở Nam Bộ: bản sắc và giá trị,
Nxb Đại học Quốc gia Tp. Hồ Chí Minh,
Tp. Hồ Chí Minh.
[5] Trần Ngọc Thêm (1997), Tìm về bản sắc văn
hóa Việt Nam, Nxb Tp. Hồ Chí Minh, Tp. Hồ
Chí Minh.
[6] Ngô Đức Thịnh (Chủ biên) (2010), Bảo tồn,
làm giàu và phát huy các giá trị văn hóa
truyền thống Việt Nam trong đổi mới và hội
nhập, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội.
Giá trị văn hóa của Thăng Long Tứ trấn

Nguyễn Doãn Minh1

1
Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch.
Email: nguyenkhai20216@gmail.com

Nhận ngày 8 tháng 5 năm 2017. Chấp nhận đăng ngày 30 tháng 6 năm 2017.

Tóm tắt: Thăng Long “Tứ trấn” (bốn ngôi đền bảo vệ) không chỉ là niềm tự hào của người dân
vùng đất Thăng Long xưa và Thủ đô Hà Nội nay, mà còn là điểm tựa tinh thần trong quá trình
dựng nước và giữ nước của cả dân tộc suốt nhiều thế kỷ. Bốn ngôi đền với vai trò “tứ trấn” chưa
xuất hiện ngay từ buổi đầu quy hoạch kinh đô Thăng Long mà lần lượt được hình thành qua thời
gian. Chúng ta cần nhận thức rõ giá trị văn hóa của Thăng Long tứ trấn và để hiểu rõ thêm về lịch
sử và văn hóa của dân tộc.

Từ khóa: Thăng Long, Tứ trấn, văn hóa, truyền thống.

Phân loại ngành: Văn hóa học

Abstract: Thang Long's four temples of guardians are not only the pride of people of ancient
Thang Long royal city and those of the capital city of Hanoi now, but also the mental support
during the process of building and defending the fatherland for decades. The four temples with the
role of “four guardians of citadel” did not appear right during the early planning of Thang Long
capital, but were one by one formed over time. We need to recognise their cultural values to
understand more of the national history and culture.

Keywords: Thang Long, four temples of of, culture, tradition.

Subject classification: Cultural studies

1. Mở đầu tr.142-143]. Đồng thời ông cũng đề cập đến

Năm 1975, thuật ngữ “Thăng Long Tứ
trấn” được Trần Quốc Vượng đề cập đến.
Khi viết về Thăng Long thời Lý, ông viết
rằng: ngôi đền Bạch Mã là nơi thờ “thần
Chính khí Long Đỗ, hay Tô Lịch giang
thần, hay Thành Hoàng Hà Nội gốc” [15,
Ngựa trắng (Bạch Mã). Ông viết: “phía
đông là đền Bạch Mã, phía tây là đền Voi
Phục, phía bắc là đền Trấn Võ, phía nam là
đền Cao Sơn (đình Kim Liên nay). Đó là
Thăng Long Tứ trấn trong quan niệm cổ
truyền”; “Vua quan (và dân chúng) thời Lý
đã làm nhiệm vụ “quy hoạch” kinh thành

55
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
Thăng Long nhưng lại quy công cho thần
thánh để nhằm mục đích thần thánh hóa
mảnh đất kinh thành” [13, tr.142-144].
Năm 2001, một phần của khu vực Thành
cổ Hà Nội được Bộ Quốc phòng bàn giao
cho Uỷ ban Nhân dân thành phố Hà Nội.
Một cuộc hội thảo khoa học với nội dung
xoay quanh về tòa thành cùng tên đã thu hút
được những bài viết của các tác giả hàng
đầu Việt Nam. Trần Quốc Vượng cho rằng:
“Đất kinh thành thời xưa được coi là đất
thiêng, không gian thiêng. Đó là tính cách
tôn giáo trong việc xây dựng đô thành. Vì
thế mà có “Tứ trấn” với 4 đền Long Đỗ -
Bạch Mã (Đông), Linh Lang - Voi Phục
(Tây), Chấn Vũ - Bắc Đế (Bắc), Cao Sơn -
Quý Minh (Nam). “Tứ trấn” này trên đại
thể đều nằm trên “vòng thiêng” thành Đại
La hay “Thăng Long ngoại thành”” [1].
Hoàng Giáp mặc dù không đề cập đến
“Thăng Long Tứ trấn”, nhưng cho rằng
thành Hà Nội hiện nay được xây dựng dựa
theo tư tưởng ngũ hành của Trung Quốc cổ
đại. Ông phân tích về vị thần trấn cửa Bắc
như sau: “Cửa Bắc còn gọi là cửa Thần Vũ
nên tường xây bằng đá hay chất liệu màu
xám… Màu đen màu xám tượng thủy khắc
hỏa tránh mọi hỏa tai cho cung điện. Vùng
ngoại ô cửa bắc kinh thành thường lập đền
thờ Trấn Vũ, thần bảo vệ phương bắc, thần
biểu tượng Nhâm Quý Thủy - Nguyên thủy
nguồn nước vô tận mà không có lửa nào
chiến thắng được. Chính vì vậy thần sẽ giúp
kinh thành ngăn hỏa tai. Ngoài ra thần còn
giúp ngăn ngừa giặc giã, thiên tai dịch bệnh
khác. Hiện phía ngoài cửa Bắc thành Hà
Nội vẫn còn đền thờ Trấn Vũ” [1]. Kiều
Thu Hoạch tuy không trực tiếp nói đến cấu
trúc Tứ trấn, nhưng cũng góp phần biện giải
vai trò của các vị thần đối với kinh đô
Thăng Long và ngai vàng nhà Lý. Ông viết:
“cùng với hai sự kiện có ý nghĩa chính trị to
56
lớn: đổi quốc hiệu là Đại Việt, dời đô từ
vùng rừng núi Hoa Lư về Thăng Long,
vương triều Lý đồng thời cũng kéo luôn
một số nhân vật truyền thuyết quan trọng về
kinh sư của mình để phong thần, lập miếu
cho họ biến thành các thần trấn giữ Thăng
Long, trấn giữ ngai vàng nhà Lý” [7, tr.21-
22]. Đỗ Thị Minh Thúy cho rằng: “Mô hình
quan liêu trong trật tự bách thần Thăng
Long - Hà Nội biểu thị theo hình tháp mà
đỉnh là thần Đại Thành Hoàng - thần Tô
Lịch, Long Đỗ, Bạch Mã - các vị thần cai
quản kinh thành. Kết cấu dưới một bậc là
bốn vị thần đứng chủ tế bốn phương của
kinh thành trong Thăng Long Tứ trấn: thần
Bạch Mã phía đông, thần Linh Lang phía
tây, thần Cao Sơn phía nam, thần Huyền
Thiên phía bắc” [13, tr.22].
Đỗ Quang Hưng nhận định: “Thăng
Long Tứ trấn” như là một hiện tượng văn
hóa tâm linh độc đáo của kinh thành Thăng
Long xưa, phản ánh sự thống nhất giữa ý
thức quốc gia độc lập chủ quyền của nước
Đại Việt, với ý thức xây dựng một không
gian thiêng biểu trưng cho sự trường tồn
của “hồn nước” Đại Việt. Theo quan niệm
của người Đại Việt lúc đó, trời đất có bốn
phương Đông, Tây, Nam, Bắc thì thành
Thăng Long cũng phải có “Tứ trấn”, được
xây dựng với bốn ngôi đền, trong đó đều có
một vị thần đầy quyền uy canh giữ cho kinh
thành từ Thăng Long xưa đến Đông Đô và
Hà Nội hiện thời [1, tr.517]; “Một hệ thống
kiến trúc tôn giáo tín ngưỡng vừa có ý
nghĩa biểu trưng về tâm linh của Thăng
Long - Hà Nội, vừa có ý nghĩa khẳng định
những giá trị của quyền lực xã hội. Nhưng
trên hết Thăng Long Tứ trấn còn vật thể
hóa những giá trị tinh thần, được gọi là
“hồn nước” của thành phố này cũng như
một biểu tượng của sự bền vững “nước non
một thuở vững âu vàng” [1, tr.525].

Thăng Long tứ trấn có giá trị lớn về văn
hóa như các nhận xét ở trên. Bài viết này
làm rõ thêm giá trị văn hóa đó.
2. Sự hình thành Thăng Long tứ trấn
Tứ trấn gồm bốn đền. Đền Bạch Mã trấn
phía đông. Theo Việt điện u linh và Lĩnh
Nam chích quái, Đức thần Long Đỗ đã có
công giúp vua Lý Thái Tổ xây dựng kinh
đô Thăng Long và được ban phong là
Thăng Long thành hoàng đại vương. Trước
đó, Đức thần còn có công trong việc đập
tan sự trấn yểm của viên quan đô hộ nhà
Đường là Cao Biền, khiến Biền phải
kinh sợ. Như vậy, muộn nhất thì ngôi đền
này đã được xây dựng dưới đời vua Lý
Thái Tổ (1010).
Đền Voi Phục trấn phía tây xuất hiện
vào đời vua Lý Thánh Tông (1054-1072).
Đức thần được thờ là Hoàng tử Linh Lang,
con của Long Vương, thác sinh vào làm con
một bà phi của vua Lý Thánh Tông, bà này
tên là Hạo nương. Đức thần đã có công
giúp vua Lý Thánh Tông đánh giặc Trinh
Vĩnh (có thuyết cho là giặc Tống). Sau khi
mất, ngài còn hiển thánh giúp chúa Trịnh
Tùng đánh dẹp nhà Mạc. Bản thần tích về
việc này được Đông các Đại học sĩ ở Hàn
Lâm viện soạn vào năm 1572 (niên hiệu
Hồng Phúc nguyên niên).
Những dấu tích vật chất khẳng định niên
đại khởi dựng ngôi đền đến nay không còn,
hoặc khó có thể truy nguyên. Những trang
dòng phản ánh mối liên hệ của ngôi đền
dưới thời Trần, Lê trung hưng thì quá ít.
Tuy nhiên, có thể khẳng định rằng, đền Voi
Phục có một vị trí xác định và quan trọng
vào thế kỷ XV khi hiện diện trên tấm bản
đồ có niên hiệu Hồng Đức (1490).
Nguyễn Doãn Minh
Đền Quan Thánh trấn phía bắc. Một số
nguồn tư liệu cho biết ngôi đền Quan Thánh
được khởi dựng từ thời Lý. Sách Lĩnh Nam
chích quái chép: “Lúc đầu thời vua Lý Thái
Tổ (1010-1028), người ta dựng một cái đền
rất thiêng ở gần đầm Thây Cáo hồ Tây để
thần trị yên loài tinh cáo trắng chín đuôi đã
gây nhiều tai họa cho dân cư một vùng”
[10, tr.8]. Còn sách Đại Việt sử lược (thế kỷ
XIV) (khuyết danh) ghi: “Năm Nhâm Ngọ
(năm 1102) là năm Long Phù Nguyên Hóa
thứ 2 [thời vua Lý Nhân Tông (1072-
1127)], xây cất nhà chùa ba ngôi là: Khai
Nguyên, Thái Dương và Bắc Đế” [3, tr.61].
Sách Hà thành linh tích cổ lục viết: “Huyền
Thiên thượng đế linh trấn Bắc phương, lũ
trưng hiển ứng, Thăng Long tứ quán chi
nhất dã, thương tự Lý triều” [6] - cho biết
quán Trấn Vũ được lập từ triều Lý, để trấn
phương Bắc.
Đền Kim Liên trấn phía nam. Ngôi đền
thờ Đức thần Cao Sơn đại vương. Những tư
liệu có thể giúp khảo cứu về quy mô mặt
bằng kiến trúc, niên đại khởi dựng dường
như không có. Tấm bia đá dựng ngày 01
tháng 8 năm Cảnh Hưng thứ 33 (1772)
(hiện đặt bên trái đền) khắc nội dung một
văn bản có niên đại vào năm 1510, đưa ra
giả thiết mong manh về sự hiện diện của
ngôi đền cùng với niên đại của văn bản.
Bản đồ về Trung Đô (kinh thành Thăng
Long) có niên hiệu Hồng Đức (thế kỉ XV),
bên cạnh việc vẽ lại quy mô đặc điểm của
thành Thăng Long (bao gồm vị trí giáp
ranh, các chiều cạnh Đông, Tây, Nam, Bắc,
đặc điểm thành Thăng Long, các địa danh
như: điện Kính Thiên, Đoan môn, Đông
cung, Thái Miếu…). Ở bản đồ đó, đền Bạch
Mã, đền Linh Lang (Voi Phục) và quán
Chân Vũ được định vị lần lượt vào
3 phương (Đông, Tây, Bắc) theo thành
57
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
Thăng Long. Dù không phản ánh trấn phía
nam, hay đề cập đến thuật ngữ “Tứ trấn”
của thành Thăng Long, nhưng theo chúng
tôi, cùng với niên đại của văn bản văn bia
lưu giữ tại đền Kim Liên, bản đồ vẽ Trung
Đô là bằng chứng có niên đại sớm nhất
phản ánh về vị trí những ngôi đền, quán tạo
thành Tứ trấn bảo vệ thành Thăng Long.
Đề cập đến Tứ trấn như một cấu trúc bảo
vệ của kinh đô Thăng Long là tập sách chữ
Hán viết tay Hà thành linh tích cổ lục (thời
Nguyễn). Phần mục lục của sách này đề cập
đến các di tích trong đó có Tứ trấn: “Tứ
trấn từ. Đông trấn Hàng Buồm phố Bạch
Mã đại vương từ; Tây trấn Thủ Lệ trại Linh
Lang đại vương từ; Nam trấn Kim Liên
phường Cao Sơn đại vương từ; Bắc trấn
Tây Hồ Chân Vũ quán” [6]. Tập sách
Thăng Long cổ tích khảo tịnh hội đồ liệt kê:
“Thăng Long Tứ trấn. Đông trấn Hàng
Buồm Bạch Mã đại vương từ. Tây trấn Thủ
Lệ Linh Lang đại vương từ. Nam trấn Kim
Liên Cao Sơn đại vương từ. Bắc trấn Tây
Hồ Trấn Vũ đại đế từ” [12].
Như vậy, trong những tài liệu hiện còn,
khái niệm “Thăng Long Tứ trấn” được xuất
hiện dưới dạng văn bản chữ Hán sớm nhất
vào năm 1956. Có thể nhận thấy cách diễn
giải về “Thăng Long Tứ trấn” của tài liệu
này là sự tương đồng hay làm rõ thêm cho
thuật ngữ “Tứ trấn từ” đã xuất hiện trong
văn bản Hà thành linh tích cổ lục có niên
đại thời Nguyễn đã được đề cập trước đó.
Năm 1802, kinh đô đã được vua Gia
Long chuyển vào Huế. Thăng Long vốn là
trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa của cả
nước lúc này trở thành trấn thành miền Bắc.
Tên gọi Thăng Long (昇龍) với ý nghĩa
“rồng bay lên” nay phải đổi thành Thăng
Long (昇隆) với chữ “long” (隆) mang
nghĩa “thịnh vượng”.
58
Hà Nội có tên từ năm 1831 dưới thời vua
Minh Mạng mang đặc trưng của một thành
phố sông, hồ (thành phố trong sông như tên
gọi khi chiết tự). Từ năm 1802 đến năm
1945 là thời kỳ trị vì của nhà Nguyễn, triều
đại phong kiến cuối cùng ở Việt Nam.
Ngay từ thế kỷ XVI, sự xuất hiện của người
phương Tây cùng sự hình thành các thương
điếm của các công ty Đông Ấn đã thúc đẩy
nền thương nghiệp phát triển. Những khám
phá về một vùng đất An Nam giàu tiềm
năng tài nguyên thiên nhiên, vị trí chiến
lược là tiền đề cho Pháp từng bước xâm
lược và thôn tính đất nước An Nam nhỏ bé.
Việt Nam lúc này là một quốc gia bị lệ
thuộc vào sự bảo hộ của chính quyền thực
dân Pháp. Đó là xã hội thuộc địa nửa phong
kiến với triều đình nhà Nguyễn và chế độ
thực dân của Pháp.
Những chính sách cai trị về chính trị,
kinh tế, văn hóa đã tác động đến đời sống
của người dân An Nam. Tôn giáo tín
ngưỡng của người dân một mặt kế thừa
những luật tục, lệ làng vốn có, mặt khác
chịu sự tác động từ những chính sách quản
lý tôn giáo của chính quyền thực dân. Vì
thế nên đã dần hình thành những hương ước
“cải lương” (thiết chế văn hóa mới) phù
hợp với bối cảnh xã hội mới.
3. Cơ sở văn hóa truyền thống của
Thăng Long tứ trấn
Thứ nhất, “không gian thiêng” Thăng Long
đã được tạo lập từ hơn 800 năm trước. Mùa
thu năm 1010, miền đất có tên Đại La dưới
thời thuộc Đường, chính thức có tên là
Thăng Long với ý nghĩa “rồng bay lên”:
“Mùa thu, tháng 7, vua từ thành Hoa Lư,
dời đô ra kinh phủ ở thành Đại La, tạm đỗ

thuyền dưới thành, có rồng vàng hiện lên ở
thuyền ngự, nhân đó đổi tên thành gọi là
thành Thăng Long” [4, tr.81].
Hình ảnh rồng vàng gợi lên điềm lành và
sự linh thiêng. Với cách đặt tên Thăng Long
cho một vùng đất mới định đô, hẳn là vua
Lý Thái Tổ cùng triều thần cũng hàm ý linh
thiêng hóa vùng đất này.
Sau khi đã định đô, thành Thăng Long
bắt đầu được quy hoạch. Hệ thống cung
điện lầu gác được xây dựng. Bốn mặt thành
mở 4 cửa mang những tên gọi hàm nghĩa
tốt đẹp: phía đông là cửa Tường Phù, phía
tây là cửa Quảng Phúc; phía nam cửa Đại
Hưng; phía bắc là cửa Diệu Đức. Bên cạnh
đó nhiều vị thần đã được triều đại Lý tạo
lập nhằm tôn vinh công lao (như lập đền
đắp tượng thần Lý Phục Man vào năm
Thuận Thiên thứ 7 (1016); rước thần Đồng
Cổ từ Thanh Hóa ra lập bên hữu thành Đại
La, sau chùa Thánh Thọ vào năm 1020).
Năm 1028, thần Đồng Cổ được gia phong
là “Thiên hạ minh chủ” vì có công báo cho
vua biết việc làm phản của ba người em.
Hội thề với lời “làm con bất hiếu, làm tôi
bất trung, xin thần minh giết chết” hình
thành từ đây. Việc trấn yểm các danh sơn,
đại xuyên cũng được các vua triều Lý thực
hiện. Và “không gian thiêng - Thăng Long”
đã định hình.
Thứ hai, các đức thần ở bốn ngôi đền
đều có công giúp các triều đại đương thời
dẹp giặc, trừ tà, củng cố vương triều. Bốn
đức thần ở bốn di tích có lý lịch công trạng
khác nhau nhưng tựu trung đều có công bảo
vệ cho quốc gia dân tộc trường tồn. Đức
thần Long Đỗ - Bạch Mã trấn phía đông có
công trong việc đánh tan mưu mô xảo quyệt
của viên đô hộ nhà Đường muốn trấn yểm
vượng khí của dân tộc và giúp vua Lý Thái
Tổ quy hoạch, xây dựng thành Thăng Long.
Nguyễn Doãn Minh
Khi nhận xét về Truyện sông Tô Lịch và
Truyện Thần chính khí Long Đỗ, Kiều Thu
Hoạch có nhận xét: “Mấy truyện này tuy có
khoác cái vỏ hoang đường của Đạo giáo,
song vẫn phản ánh khá rõ nét tinh thần bất
khuất kiên cường của nhân dân ta, nhằm
chống lại mọi sự uy hiếp của bọn phong
kiến phương Bắc” [8, tr.677-678].
Thứ ba, những cứ liệu liên quan đến sự
hình thành quan niệm “Tứ trấn”. Các nguồn
tài liệu đó bao gồm thư tịch đã tồn tại trước
Hà thành linh tích cổ lục. Sự định vị ba
trong bốn ngôi đền (Bạch Mã phía đông,
đền Voi Phục phía tây, quán Chân Vũ phía
bắc trên bản đồ vẽ Trung đô có niên hiệu
Hồng Đức) cùng tấm bia Cao Sơn đại
vương thần từ bi minh tịnh tự (được sử thần
Lê Tung soạn năm 1510), giúp chúng ta
liên tưởng đến một cấu trúc Tứ trấn hoàn
chỉnh bảo vệ cho kinh đô Thăng Long. Về
sau, một số tư liệu đã dần hình thành những
quan niệm về Tứ trấn như: “Vua Lê Thế
Tông (1573-1599) lên ngôi, gia phong cho
thần, gọi đền Linh Lang là một trấn che chở
cho kinh đô. Hàng năm, cứ đầu mùa xuân
lại sai các quan đến làm lễ tế” [6, tờ 10].
Thêm nữa Bài ký trên bia ghi việc sửa quán
Trấn Vũ (1857) đã khẳng định: “Quán Trấn
Vũ ở phía bắc thành là để trấn giữ phương
Bắc” [14, q.1, tr.56].
Thứ tư, niềm tin vào yếu tố phong thủy.
Theo đó, kinh đô Thăng Long có Tứ trấn
bảo vệ. Mỗi lần kinh đô dời khỏi Thăng
Long, đất nước lại rơi vào tình thế lệ thuộc,
mất chủ quyền. Thế kỷ XV, vua Hồ Quý Ly
cho chuyển kinh đô vào Thanh Hóa, rồi mất
nước vào tay giặc Minh. Nhân dân trong
cảnh lầm than suốt 20 năm. Thế kỷ XIX
vua Gia Long cho chuyển kinh đô vào Huế,
dần dần đất nước trở thành thuộc địa của
thực dân Pháp. Có lẽ các trí thức nho học
59
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
thời Nguyễn đã xâu chuỗi những sự kiện
lịch sử trên để khẳng định tính chất tâm
linh, phong thủy của Tứ trấn.
Có thể vì cơ sở trên nên các nho sĩ triều
Nguyễn cho bốn ngôi đền Bạch Mã, Linh
Lang, Quan Thánh, Cao Sơn một ý nghĩa
trấn yểm cho kinh đô Thăng Long ngay từ
khi được đặt tên vào năm 1010.
4. Ý nghĩa văn hóa của Thăng Long
tứ trấn
Thuật ngữ “Thăng Long Tứ trấn” khiến
phần lớn những nhận định về tứ trấn ít
nhiều liên hệ ngay đến kinh đô Thăng Long
được đặt tên từ hơn 1.000 năm trước có bốn
ngôi đền trấn giữ bảo vệ. Nhưng thuật ngữ
này lại xuất hiện trong văn bản Thăng Long
cổ tích khảo tịnh hội đồ đề niên đại 1956.
Văn bản này là sự kế thừa từ văn bản Hà
thành linh tích cổ lục có niên đại đầu thế kỷ
XIX dưới triều Nguyễn, sớm nhất cũng từ
khi Thăng Long có tên là Hà Nội vào năm
1831 như tên gọi “Hà thành” của tài liệu đã
phản ánh.
Mặc dù “Tứ trấn từ” đã được tạo dựng
cho Thăng Long Tứ trấn có vẻ truyền thống
cổ xưa, nhưng bối cảnh lịch sử giai đoạn
này lại là nguyên nhân chính khiến cho sự
sáng tạo truyền thống không được phát huy.
Sách Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ
(triều Nguyễn) quy định những nghi thức tế
tự tại các đền miếu tại kinh đô, cũng như
các trực tỉnh (Hà Nội thời kì này là trực
tỉnh): “việc tế tự chia làm 3 bậc: Đại tự,
Trung tự và Quần tự” [11, tr.222]. Những
ngôi đền thuộc Tứ trấn Thăng Long, tỉnh
Hà Nội thuộc vào bậc thứ 3 là Quần tự. Và
việc thờ phụng bốn ngôi đền trên tương
đương với những nghi thức thờ các vị thần
hàng tỉnh khác.
60
“Thăng Long Tứ trấn” được tạo dựng
“nhằm thiết lập biểu trưng về sự gắn kết”
[5, số 1, tr.93] bốn ngôi đền vào trong một
cấu trúc hoàn chỉnh với ý nghĩa thiêng hóa.
Ý nghĩa đó dành trước là cho bốn ngôi đền
(bốn điểm mốc giới hạn), sau dành cho
không gian kinh đô Thăng Long.
Truyền thống tứ trấn cho Thăng Long
được tạo dựng từ hình ảnh rồng bay lên
(Thăng Long). Thông qua truyền thuyết,
thần tích, người ta đã tạo dựng nên các vị
thần cùng ý nghĩa biểu tượng thờ trong các
ngôi đền Bạch Mã, Voi Phục, Kim Liên,
Quan Thánh, với các nghi lễ phụng thờ các
đức thần hàng năm. Sự tạo dựng trên gắn
liền với các triều đại phong kiến Việt Nam
từ thời Lý đến bắt đầu triều Nguyễn (đầu
thế kỷ XIX). Đó là những tạo dựng cơ bản,
nòng cốt, truyền thống. Dù cho bối cảnh xã
hội đã nhiều lần thay đổi thì ý nghĩa về tục
thờ ở Tứ trấn từ những tạo dựng ban đầu đó
vẫn bất biến.
Kinh thành Thăng Long xưa, Thủ đô Hà
Nội ngày nay, vẫn giữ nguyên tính chất của
không gian thiêng. Đó là nơi tập trung của
các cơ quan đầu não của Đảng và Chính
phủ. Trong không gian thiêng đó còn có
những di tích lịch sử mang điểm nhấn của
thời đại (Lăng Chủ tịch Hồ Chí Minh, khu
di tích Phủ Chủ tịch…). Sự phục hồi trở lại
tục thờ ở “Tứ trấn Thăng Long” hiện nay là
sự tiếp tục của việc tạo dựng truyền thống
tục thờ trong bối cảnh mới khi mà vị thế
Việt Nam nói chung và Thủ đô Hà Nội nói
riêng được nâng cao trên trường quốc tế. Tứ
trấn Thăng Long với tính chính trị của nó,
một mặt khẳng định uy linh các vị thần
sông núi, một mặt phản ánh sức mạnh đoàn
kết tinh thần tự hào về hồn thiêng sông núi
của Thăng Long Hà Nội từ ngàn xưa…

5. Kết luận
“Tứ trấn Thăng Long” về mặt hình thức, đã
tạo ra được một liên kết giữa bốn ngôi đền
với nhau. Thăng Long tứ trấn mang ý nghĩa
văn hóa sâu sắc. Sáng tạo truyền thống “Tứ
trấn Thăng Long” dưới thời Nguyễn cơ bản
mới dừng lại ở hình thức ngôn thuyết. “Tứ
trấn Thăng Long” hiện nay đã được đầu tư
trên cả hai phương diện vật chất (kiến trúc,
cảnh quan, quy mô mặt bằng) và tinh thần
(khôi phục lễ nghi phụng thờ, đặc biệt là lễ
hội). Sự phục hồi giá trị văn hóa của “Tứ
trấn Thăng Long” sẽ góp phần làm rõ thêm
giá trị lịch sử và văn hóa của Thăng Long
nói riêng và Việt Nam nói chung.
Tài liệu tham khảo
[1] Ban Chỉ đạo Quốc gia kỷ niệm 1000 năm
Thăng Long (2010), Hội thảo khoa học quốc tế
“Phát triển bền vững Thủ đô Hà Nội văn hiến,
anh hùng, vì hòa bình”, Nxb Đại học Quốc gia
Hà Nội, Hà Nội.
[2] Nguyễn Đức Dũng (2000), Luận văn Thạc sĩ
chuyên ngành Hán Nôm, Khảo sát Hệ thống
văn bản khắc Hán Nôm đền Quán Thánh,
Hà Nội.
[3] Đại Việt sử lược, Nxb Tp. Hồ Chí Minh, Tp.
Hồ Chí Minh, 1993.
[4] Đại Việt sử ký toàn thư, Nxb Khoa học xã hội,
Hà Nội, 1993.
Nguyễn Doãn Minh
[5] Eric Hobsbawm và Terence Ranger (2012),
“Sáng tạo truyền thống”, Tạp chí Văn hóa học,
số 1, 2.
[6] Hà thành linh tích cổ lục, Viện Nghiên cứu
Hán Nôm, Hà Nội.
[7] Đỗ Thị Hảo (Chủ biên) (2014), Dấu xưa
chuyện cũ Thăng Long Hà Nội, Nxb Phụ nữ,
Hà Nội.
[8] Kiều Thu Hoạch (2006), Văn học dân gian
người Việt - Góc nhìn thể loại, Nxb Khoa học
xã hội, Hà Nội.
[9] Kiều Thu Hoạch (2014), Văn học dân gian
người Việt - Góc nhìn so sánh, Nxb Khoa học
xã hội, Hà Nội.
[10] Lĩnh Nam chích quái, Nxb Văn học,
Hà Nội, 1990.
[11] Nội các quan bản (2005), Khâm định Đại Nam
hội điển sự lệ, t.4A, q.69-102, Nxb Thuận Hóa.
[12] Thăng Long Cổ tích khảo tịnh hội đồ, Viện
Nghiên cứu Hán Nôm, Hà Nội.
[13] Đỗ Thị Minh Thúy (2010), Tín ngưỡng dân
gian Hà Nội trong đời sống văn hóa đô thị
hiện nay, Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội.
[14] Ủy ban Khoa học xã hội (1978), Tuyển tập văn
bia Hà Nội, q.1, q.2, Nxb Khoa học xã hội,
Hà Nội.
[15] Trần Quốc Vượng, Vũ Tuấn Sán (1975), Hà
Nội nghìn xưa, Sở Văn hóa thông tin Hà Nội,
Hà Nội.
[16] https://duonghanoi.wordpress.com/2015/02/
01/ban-do-thang-long-theo-hong-duc-dia-du-
1490-plan-de-thang-long-2/
[17] http://www.spnttw.edu.vn/Pages/ArticleDetail.
aspx?siteid=1&sitepageid=138&articleid=3106
61
Hoạt động tranh tụng
trong tố tụng hình sự ở Việt Nam hiện nay

Nguyễn Văn Đồng1, Hà Thị Khuyên2

1
Trường Đại học Luật Hà Nội.
Email: nguyendong.sw@gmail.com
2
Học viện Tư pháp, Bộ Tư pháp.

Nhận ngày 25 tháng 3 năm 2017. Chấp nhận đăng ngày 7 tháng 4 năm 2017.

Tóm tắt: Sự ra đời và phát triển của hoạt động tranh tụng trong tố tụng gắn liền với sự hình thành
và phát triển của các tư tưởng dân chủ, tiến bộ trong lịch sử tư tưởng nhân loại. Tranh tụng không
chỉ là thành tựu pháp lý đơn thuần, mà cao hơn là thành tựu của sự phát triển tư tưởng, của nền văn
minh nhân loại. Hoạt động tranh tụng trong tố tụng hình sự được quan tâm trong tiến trình cải cách
tư pháp ở Việt Nam hiện nay, hoạt động này góp phần cơ bản giúp cho quá trình xét xử diễn ra một
cách khách quan, công bằng, giảm bớt tình trạng oan sai.

Từ khóa: Hoạt động tranh tụng, tố tụng hình sự, cải cách tư pháp, Việt Nam.

Phân loại ngành: Luật học

Abstract: The birth and development of adversarial activities in legal proceedings are closely linked
to the formation and development of democratic and progressive thoughts in mankind’s ideological
history. Adversarial processes are not merely legal achievements, but they are, more importantly, also
achievements of the development of mankind’s thought and civilisation. They are paid attention to
during the current process of Vietnam’s judicial reform, making major contributions to the objectivity
and fairness in court trials, and reducing the number of unjust verdicts.

Keywords: Adversarial activities, criminal proceedings, judicial reform, Vietnam.

Subject classification: Jurisprudence

1. Mở đầu niệm tranh tụng. Trước đây, thuật ngữ

“tranh tụng” chưa bao giờ được dùng trong
Ở Việt Nam, vấn đề tranh tụng đã được đề các văn bản pháp luật của nước ta. Những
cập nhiều năm trở lại đây nhưng đến nay năm gần đây, một số tác giả đã sử dụng
vẫn còn nhiều cách hiểu khác nhau về khái thuật ngữ này với nhiều cách hiểu khác

62

nhau. Sau khi có Nghị quyết số
08/2002/NQ-TW của Bộ Chính trị, Nghị
quyết 49-NQ/TW ngày 02 tháng 6 năm
2005 của Bộ Chính trị, thuật ngữ tranh tụng
mới được đưa ra bàn luận sôi nổi và được
quy định cụ thể trong Hiến pháp năm 2013
và các Bộ luật mới ban hành (Bộ luật Tố
tụng dân sự, Bộ luật Tố tụng hình sự, Luật
Tố tụng hành chính…).
Nguyên tắc tranh tụng đã được Hiến
pháp năm 2013 ghi nhận tại Điều 103. Bộ
luật tố tụng hình sự năm 2013 cũng đề cập
đến tranh tụng tại Điều 26. Từ đó, tranh
tụng được thừa nhận là một nguyên tắc
trong luật tố tụng hình sự. Tuy nhiên, để
hiểu đúng nguyên tắc tranh tụng này, áp
dụng có hiệu quả nguyên tắc tranh tụng,
đảm bảo dân chủ, công bằng, văn minh, tiến
bộ trong tố tụng hình sự, thì cần tiếp tục
nghiên cứu về vấn đề tranh tụng [6]. Bài
viết này phân tích về cơ sở lý luận và thực
tiễn của hoạt động tranh tụng trong tố tụng
hình sự; đặc biệt làm rõ nền tảng cơ bản
trong hoạt động tranh tụng ở góc độ mô
hình tố tụng hình sự và ở góc độ các
nguyên tắc cơ bản của tố tụng hình sự.
2. Cơ sở nền tảng của hoạt động tranh tụng
Nghị quyết 08-NQ/TW của Bộ Chính trị
Ban Chấp hành Trung ương Đảng ngày 02
tháng 01 năm 2002 về Một số nhiệm vụ
trọng tâm công tác tư pháp trong thời gian
tới đã đề ra chủ trương: “Nâng cao chất
lượng công tố của Kiểm sát viên tại phiên
tòa, bảo đảm tranh tụng dân chủ với Luật
sư, người bào chữa và những người tham
gia tố tụng khác” [1]. Tiếp đó, Nghị quyết
49-NQ/TW của Bộ Chính trị ngày 02 tháng
06 năm 2005 về Chiến lược cải cách tư
Nguyễn Văn Đồng, Hà Thị Khuyên
pháp đến năm 2020 viết: “Nâng cao chất
lượng tranh tụng tại tất cả các phiên tòa xét
xử, coi đây là khâu đột phá của hoạt động
tư pháp” [2]. Khi Nghị quyết số 08-NQ/TW
của Bộ Chính trị được ban hành thì vấn đề
tranh tụng trong tố tụng hình sự đã thực sự
trở thành vấn đề thời sự, không chỉ được
tranh luận tại các diễn đàn, hội thảo khoa
học và các hội nghị về cải cách tư pháp, mà
còn trở thành một yêu cầu mang tính cấp
thiết trong hoạt động nghiên cứu sửa đổi Bộ
luật Tố tụng hình sự cũng như trong hoạt
động thực tiễn.
Tranh tụng là gì? Tranh tụng được đề
cập trong Nghị quyết 08-NQ/TW, Nghị
quyết 49-NQ/TW của Bộ Chính trị cần
được hiểu và nhận thức như thế nào cho
đúng? Có ý kiến cho rằng, cần xác định
hoạt động tranh tụng như một nguyên tắc
của tố tụng hình sự ở Việt Nam. Lại có ý
kiến đề nghị chuyển mô hình tố tụng hình
sự ở Việt Nam sang mô hình tố tụng tranh
tụng. Có ý kiến lại chỉ ra rằng, yêu cầu tăng
cường tranh tụng được nêu trong Nghị
quyết 08-NQ/TW và Nghị quyết 49 -
NQ/TW của Bộ Chính trị không nên hiểu là
yêu cầu thay đổi hệ thống tố tụng, từ hệ
thống tố tụng thẩm vấn sang hệ thống tố
tụng tranh tụng, mà cần phải được hiểu là
yêu cầu tăng cường khả năng tranh luận
một cách dân chủ giữa các chủ thể tiến
hành và tham gia hoạt động tố tụng nhằm
làm rõ vấn đề và sự thật khách quan của vụ
án, đảm bảo cho việc xét xử đúng người,
đúng tội, đúng pháp luật quy định [2].
Vấn đề tranh tụng không còn là vấn đề
mới, nhưng cho đến nay vẫn tồn tại khá
nhiều cách hiểu khác nhau. Người ta
thường hay đề cập đến nguyên tắc tranh
tụng, kiểu tố tụng tranh tụng, mô hình tranh
tụng, hệ thống tranh tụng. Tuy nhiên, chưa
63
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
thật sự có nhiều nghiên cứu đưa ra một khái
niệm cụ thể về tranh tụng và luận giải một
cách tường tận khái niệm này. Theo từ gốc,
tranh tụng có nghĩa là đối kháng, đương
đầu. Vậy nên, hoạt động tranh tụng được
hiểu là “cuộc đối đầu” giữa bên buộc tội và
bên bị buộc tội tại tòa án (tại phiên tòa).
Song, cũng không nên hiểu một cách đơn
thuần tranh tụng là tranh luận, tranh cãi
giữa hai bên diễn ra tại phiên tòa, mà cần
hiểu rằng tranh tụng là hoạt động trải qua
trong cả một quá trình tố tụng lâu dài, được
cả hai bên tiến hành một cách quyết liệt để
đưa ra các lập luận và chứng minh những
luận điểm nhằm “cạnh tranh” hoặc “chống”
lại nhau. Tranh tụng theo đúng nghĩa là việc
bên buộc tội (công tố) cố gắng thuyết phục
các thành viên hội đồng xét xử tin rằng bị
cáo là người có tội, còn bên bị buộc tội
ngược lại cố gắng và phải sử dụng mọi biện
pháp đưa ra các lý lẽ, lập luận, căn cứ để
biện bạch, phân tích và bác bỏ những lời
buộc tội do bên công tố đưa ra. Luật sư đại
diện cho bị cáo có thể bất chấp thủ đoạn để
bảo vệ thân chủ bằng mọi giá, khi đó phiên
tòa tranh tụng là một cuộc chiến gay gắt,
chỉ có một bên giành được phần thắng [4].
Hoạt động tranh tụng thuộc hệ thống
pháp luật tố tụng, trong đó tòa án không
tham gia tích cực vào việc tìm kiếm sự thật
của vụ án, mà chỉ giữ vai trò ở vị trí trung
gian, trọng tài cho “cuộc đối đầu” giữa bên
buộc tội (cơ quan điều tra và cơ quan công
tố) và bên bị buộc tội (luật sư bào chữa và
thân chủ của họ) trên hành trình đi tìm công
lý. Tranh tụng được hiểu là các hoạt động
được thực hiện bởi các chủ thể tham gia tố
tụng (bên buộc tội và bên bị buộc tội), các
bên có quyền bình đẳng với nhau trong việc
thu nhập thông tin và đưa ra chứng cứ để
bảo vệ các quan điểm, lợi ích của mình và
64
phản bác lại các quan điểm, lợi ích của phía
đối lập [4]. Tranh tụng tại phiên tòa là hoạt
động tố tụng được tiến hành tại phiên toà
xét xử bởi hai bên tham gia tố tụng, nhằm
bảo vệ luận điểm, ý kiến của mỗi bên và
bác bỏ luận điểm, ý kiến của phía bên kia,
dưới sự điều khiển, quyết định của tòa án
với vai trò trung gian, trọng tài phân xử.
Tại một số quốc gia, tố tụng tranh tụng
thường được sử dụng theo truyền thống án
lệ như Mỹ, Anh, Úc… Tố tụng tranh tụng
mặc dù được sử dụng ở nhiều quốc gia,
nhưng không phải ở quốc gia nào cũng
giống nhau. Tuy có sự khác biệt trong tố
tụng tranh tụng giữa các quốc gia, nhưng
quy trình và trình tự tố tụng tranh tụng theo
ý kiến chung của giới nghiên cứu khoa học
pháp lý, có thể khái quát ở ba điểm như sau:
Một là, khi phát hiện có vi phạm pháp
luật hình sự, nếu đó là phạm vi nhỏ, những
tội ít nghiêm trọng thì phía cảnh sát có thể
trực tiếp truy tố bị cáo ra tòa (chỉ xét xử với
một thẩm phán).
Hai là, nếu tội là nghiêm trọng và bị
cáo nhận tội, vụ án sẽ được chuyển cho cơ
quan công tố để truy tố ra tòa án xét xử
theo thủ tục rút gọn, không có bồi thẩm
đoàn tham dự. Trong trường hợp bị cáo
không nhận tội và đề nghị được xét xử
bằng thủ tục có bồi thẩm đoàn thì vụ án sẽ
được cơ quan công tố truy tố ra tòa xét xử
với một thẩm phán và bồi thẩm đoàn.
Trong quá trình xét xử, các bên buộc tội và
bị buộc tội tự xét hỏi, đưa ra chứng cứ,
người làm chứng đối chất nhau để bảo vệ ý
kiến và quan điểm của mình.
Ba là, thẩm phán có nhiệm vụ điều hành
mọi hoạt động tố tụng, hướng dẫn cho bồi
thẩm đoàn những quy tắc tố tụng. Việc
quyết định bị cáo có tội hay không có tội
hoàn toàn thuộc quyền hạn của bồi thẩm

đoàn. Nếu bị cáo bị tuyên là có tội thì lúc
đó chỉ có thẩm phán là người tiếp tục vụ án
với vai trò là người quyết định hình phạt và
lượng hình. Nếu bị cáo được tuyên là vô
tội, vụ án sẽ được chấm dứt ngay và cơ
quan công tố không được quyền kháng nghị
phúc thẩm vì nguyên tắc không cho phép
xét xử hai lần đối với một bị cáo về cùng
một tội. Việc phúc thẩm chỉ đặt ra đối với
cả hai bên khi bị cáo bị tuyên là có tội liên
quan đến việc định tội hay lượng hình.
Như vậy, từ việc tìm hiểu hệ thống tố
tụng hay tranh tụng, có thể tổng kết về khái
niệm chế định tranh tụng trong tố tụng hình
sự như sau: “Chế định tranh tụng trong tố
tụng hình sự là tổng hợp các quy phạm
pháp luật ghi nhận các nguyên tắc tranh
tụng, trình tự thủ tục thực hiện tranh tụng
tại phiên tòa, xác định trách nhiệm của các
chủ thể tranh tụng và các chế tài xử lý vi
phạm thể hiện bản chất dân chủ và nhân
đạo của tố tụng hình sự, chi phối và định
hướng mọi hoạt động và hành vi tố tụng của
các chủ thể nhằm hướng tới mục tiêu đảm
bảo cho quá trình xét xử công bằng, minh
bạch và công khai, quyền và lợi ích hợp
pháp của các bên được pháp luật công nhận
và bảo vệ đồng thời xác định trách nhiệm
của các bên tham gia tố tụng phải triệt để
tuân thủ nhiệm vụ, quyền hạn của mình
trong quá trình tham gia tố tụng” [5].
3. Hoạt động tranh tụng phân tích từ góc
độ mô hình tố tụng hình sự
Mô hình tố tụng hình sự tranh tụng được áp
dụng phổ biến ở những quốc gia có truyền
thống thông luật. Mô hình tố tụng này ra
đời đầu tiên ở nước Anh, sau đó được phổ
biến ở các nước vốn là thuộc địa của Anh.
Nguyễn Văn Đồng, Hà Thị Khuyên
Mô hình này thừa nhận hoạt động tố tụng
hình sự là quá trình giải quyết tranh chấp
pháp lý giữa một bên là đại diện nhà nước
và một bên là công dân bị cáo buộc thực
hiện hành vi có dấu hiệu tội phạm, quá trình
giải quyết tranh chấp này diễn ra trước tòa
án (cơ quan đóng vai trò là trọng tài vô tư,
công minh, khách quan) và đoàn bồi thẩm
(đại diện cho dân chúng cũng tham gia vào
việc xét xử). Trong “cuộc đối đầu” về pháp
lý này, hai bên tranh chấp đều có những khả
năng pháp lý như nhau để bảo vệ quyền, lợi
ích của mình [4]. Hoạt động tranh tụng giữa
hai bên bắt đầu ngay từ giai đoạn trước xét
xử; phía tòa án đánh giá chứng cứ theo
nguyên tắc tự do, theo niềm tin nội tâm của
mình. Mô hình tố tụng tranh tụng có những
đặc trưng chủ yếu sau:
Một là, việc điều tra tại phiên tòa là điều
tra chính thức và chủ yếu; tố tụng tranh
tụng là hệ thống tố tụng mà tòa án là cơ
quan xét xử và tiến hành tố tụng chính, hoạt
động xét xử của tòa án là biểu hiện tập
trung nhất của hệ thống tố tụng. Các hoạt
động khác như hoạt động điều tra của phía
cảnh sát, hoạt động truy tố của phía công tố
viên chỉ là những hoạt động mang tính hành
chính - tư pháp, không được điều chỉnh bởi
pháp luật tố tụng. Chỉ có tòa án mới là chủ
thể tiến hành tố tụng với ý nghĩa đầy đủ
theo quy định của pháp luật tố tụng hình sự.
Vì vậy, hoạt động điều tra của phía luật
sư và của phía cảnh sát có thể được tiến
hành theo nhiều cách, nhiều hình thức khác
nhau, với những phương pháp thu nhập
chứng cứ khác nhau, nhưng đều phải được
kiểm chứng tại phiên tòa và thông qua sự
xem xét đánh giá của hội đồng xét xử thì
mới được công nhận về mặt pháp lý và
được phục vụ cho vụ án. Khi đó chứng cứ
do các bên cung cấp mới có ý nghĩa đối với
65
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
phán quyết của phía toà án. Chính vì việc
điều tra tại phiên tòa là chủ yếu, thông qua
việc xem xét đánh giá chứng cứ do các bên
đưa ra, nên phiên tòa theo thủ tục tố tụng
tranh tụng thường rất dài và triệu tập nhiều
nhân chứng.
Hai là, trong tố tụng tranh tụng hình
thành hai bên với những lợi ích đối kháng
rõ rệt, đó là bên buộc tội và bên bị buộc
tội. Trong tố tụng tranh tụng, cơ quan công
tố và luật sư hoàn toàn bình đẳng nhau, họ
được pháp luật trao những quyền tương
ứng với chức năng để có thể điều tra độc
lập và thu thập chứng cứ phục vụ cho công
việc của mình. Cơ quan công tố (dưới danh
nghĩa là người đại diện cho quyền lợi của
nhà nước) đưa ra các quan điểm, các lập
luận, các chứng cứ để buộc tội bị cáo; còn
bên bị buộc tội (bị cáo và những luật sư
của họ) sẽ dùng mọi lý lẽ, dùng mọi
phương tiện được luật pháp cho phép để
phản bác lại. Cả hai bên sẽ trực tiếp, liên
tục chất vấn và trả lời chất vấn nhau công
khai tại phiên tòa để làm rõ những vấn đề
đưa ra. Khác với tố tụng xét hỏi, tố tụng
tranh tụng đặc biệt coi trọng nguyên tắc
bằng miệng, công khai tất cả các tình tiết,
các chứng cứ mà phía tòa án áp dụng. Với
khoa học phát triển như hiện nay, các thủ
tục tố tụng tại phiên tòa đều phải đựơc ghi
âm, ghi hình; việc xét xử công khai trực
tiếp có thể tiến hành qua điện thoại, hội
nghị và các cầu truyền hình trực tiếp; phía
tòa án tiến hành xét xử một vụ án ở một
nơi có thể nghe lời khai trực tiếp của một
người làm chứng nơi khác.
Ba là, thẩm phán giữ vai trò là trọng tài
vô tư, công minh, khách quan. Do thủ tục
tranh tụng không phân chia thành giai đoạn
điều tra nên đều do các bên trực tiếp đưa ra
các chứng cứ trong quá trình tranh tụng. Tại
66
các nước theo thủ tục này, thẩm phán không
có trách nhiệm làm rõ bị cáo phạm tội hay
không phạm tội. Đây cũng là điểm khác so
với tố tụng xét hỏi, theo đó trước khi mở
phiên tòa các chứng cứ đã được điều tra,
thu thập đầy đủ và thể hiện trong hồ sơ vụ
án. Tại phiên tòa, thì thẩm phán chỉ kiểm
tra lại tính hợp pháp và tính có căn cứ của
các chứng cứ này. Vai trò của thẩm phán
trong tố tụng xét hỏi không phải là một bên
trung lập mà là người có vai trò chính trong
việc làm sáng tỏ nội dung vụ án tại phiên
tòa, thẩm phán có thể trực tiếp chất vấn nếu
như lời khai của bị cáo còn có nhiều mâu
thuẫn chưa rõ hay bị cáo quanh co chối tội.
Trong tố tụng xét hỏi, mọi hành vi của
những người tiến hành tố tụng và những
người tham gia tố tụng đều chịu sự điều
khiển của chủ tọa phiên tòa, các bên muốn
đặt câu hỏi cho bên kia hoặc những người
tham gia tố tụng khác đều phải thông qua
chủ tọa của phiên tòa. Trong khi đó tại
phiên tòa theo hình thức tố tụng tranh tụng,
thì mỗi bên đều có quyền đặt câu hỏi trực
tiếp cho bên kia cũng như cho những
người tham gia tố tụng khác; trong nhiều
trường hợp họ có quyền ngắt lời bên kia,
phản đối lại các ý kiến mà bên kia vừa đưa
ra. Trong hệ tranh tụng hoạt động đối tụng
giữa các bên trong giai đoạn xét xử được
chú trọng với các quy tắc nghiêm ngặt về
chứng cứ để đảm bảo rằng bị cáo được xét
xử một cách công bằng, đúng quy trình
tránh oan sai. Nếu như ở hệ tố tụng tranh
tụng, vai trò của tòa án là thụ động, quá
trình thẩm vấn của thẩm phán ngay tại
phiên tòa cũng chỉ mang tính chất gián
tiếp, thì tố tụng xét hỏi luôn đề cao vai trò
chủ động của thẩm phán trong các giai
đoạn điều tra, truy tố và xét xử. Trong hệ
tố tụng tranh tụng, không có sự tố tụng xét

hỏi, chứng cứ trong tố tụng tranh tụng phải
tuân theo quy tắc chứng cứ, ngay cả thẩm
phán cũng không được tự do lựa chọn
chứng cứ mà họ thấy thích hợp nhất [7].
Ở những nước theo thủ tục tố tụng tranh
tụng, viện công tố có quyền hạn không lớn
bằng những nước theo thủ tục tố tụng xét
hỏi; quá trình giải quyết vụ án nghĩa vụ của
các bên đặt ra ngang nhau; phiên tòa trong
tố tụng tranh tụng là một cuộc đối đầu giữa
hai bên buộc tội và bên gỡ tội; thẩm phán
và bồi thẩm đoàn chỉ là trọng tài. Nhưng
phiên tòa trong tố tụng xét hỏi nhiều khi rơi
vào tình trạng diễn lại những gì đã thực
hiện trước đó, trên cơ sở đó hội đồng xét xử
khẳng định lại các tình tiết, các chứng cứ để
đưa ra bản án. Nhiều người gọi phiên tòa
theo thủ tục tố tụng xét hỏi là các phiên
họp. Bởi vì ở đó vai trò của luật sư và
những người tham gia tố tụng khác đều bị
chi phối thông qua vai trò của thẩm phán;
thẩm phán trực tiếp xét hỏi và phát triển sự
kiện theo cách của mình còn các bên chủ
yếu chỉ tranh luận để giải thích những gì
liên quan đến chứng cứ vụ án.
Bốn là, tố tụng tranh tụng có 3 hệ quy
tắc chi phối toàn bộ các hoạt động tố tụng,
đó là: quy tắc tố tụng, quy tắc chứng cứ và
quy tắc về ứng xử của luật sư. Trong 3 hệ
quy tắc này, quy tắc về chứng cứ có ảnh
hưởng lớn nhất vì nó kiểm soát loại chứng
cứ nào có thể được đưa ra trước những
người có thẩm quyền quyết định (hay nói
cách khác, vì nó quyết định chứng cứ có
được chấp thuận hay không, ngay cả thẩm
phán cũng không được tự do lựa chọn
chứng cứ mà phải tuân theo các quy tắc
chứng cứ đã được quy định). Quy tắc chứng
cứ được đặt ra nhằm đảm bảo sự công bằng
trong tranh tụng qua việc cấm sử dụng
những nguồn chứng cứ không đáng tin cậy,
Nguyễn Văn Đồng, Hà Thị Khuyên
sai lệch hoặc có thể dẫn đến định kiến cho
những người có thẩm quyền ra phán quyết.
Nếu coi tố tụng tranh tụng là một cuộc đối
đầu giữa hai bên có tranh chấp, thì các bên
tham gia tố tụng, nhất là cơ quan cảnh sát
và công tố, phải triệt để tuân thủ các quy tắc
đã được luật định và tòa án phải đảm bảo
quy tắc đó trong quá trình xét xử. Tố tụng
tranh tụng được thể hiện trực tiếp bằng lời
nói. Vì thế, nhiều tài liệu nếu trong tố tụng
xét hỏi được xem là những chứng cứ quan
trọng của vụ án, thì trong tố tụng tranh tụng
lại không được công nhận là chứng cứ. Tuy
nhiên, để làm rõ các tài liệu liên quan đến
vụ án, chủ nhân của nó sẽ được mời tham
gia tố tụng và trực tiếp trình bày trước tòa.
Năm là, trong tố tụng tranh tụng thường
có sự tham gia của bồi thẩm đoàn; do vai
trò của thẩm phán trong tố tụng tranh tụng
là “trọng tài” nên thông thường phải có bồi
thẩm đoàn tham gia tố tụng. Bồi thẩm đoàn
không tham gia vào quá trình tranh tụng
nhưng có quyền biểu quyết bị cáo có tội
hay không có tội, trên cơ sở đó, thẩm phán
sẽ quyết định về vụ án (đây là điểm khác
biệt so với tố tụng thẩm vấn, trong tố tụng
thẩm vấn hội thẩm nhân dân tham gia phiên
tòa và quyết định cả về việc bị cáo có tội
hay không có tội, quyết định cả về lượng
hình đối với bị cáo; ở thủ tục tố tụng thẩm
vấn, thì thẩm phán chủ tọa phiên tòa có địa
vị pháp lý ngang với hội thẩm nhân dân).
Sáu là, trong tố tụng tranh tụng, tồn tại
yếu tố thú tội và thỏa thuận thú tội. Trong
nhiều vụ án, cơ quan cảnh sát và công tố
không thể tìm ra đủ chứng cứ để có thể
dành phần thắng tại phiên tòa. Vì thế, pháp
luật có những quy định khuyến khích bị cáo
nhận tội hoặc cho phép cảnh sát và cơ quan
công tố thoả thuận để bị cáo nhận tội khai
báo hay cung cấp thông tin về bị cáo khác.
67
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
Quy đổi lại, bị cáo có thể được miễn truy tố
về một hoặc một số tội hay được hưởng
khoan hồng giảm hình phạt sau này khi tòa
án tuyên lượng hình (ví dụ cụ thể: nếu bị
cáo nhận tội trong giai đoạn đầu, mức giảm
là một phần ba mức hình phạt thông
thường). Việc thỏa thuận thú tội được diễn
ra giữa cơ quan cảnh sát, viện công tố và bị
cáo cùng luật sư của họ. Thông thường
cảnh sát và cơ quan công tố thông báo cho
bị cáo biết đã có những bằng chứng gì về
hành vi phạm tội của họ, trên cơ sở đó bị
cáo sẽ tham gia ý kiến với luật sư và cân
nhắc có nhận tội hay tiếp tục không khai
báo hoặc chỉ khai báo trong phạm vi nhất
định để sau này tòa sẽ báo lại việc buộc tội.
Tòa án không tham gia vào thủ tục này
vì tòa án chỉ có thẩm quyền xét xử những
vụ án và bị cáo do cơ quan cảnh sát hay cơ
quan công tố đưa ra truy tố. Cơ chế này tác
động đến trình tự tố tụng vì khi bị cáo nhận
tội dù ở bất cứ giai đoạn tố tụng nào thì
toàn bộ thủ tục đối với bị cáo sẽ được thay
đổi theo hướng không còn tranh tụng nữa
và lúc đó chỉ còn trách nhiệm của thẩm
phán (thẩm tra lại toàn bộ hồ sơ vụ án và
đưa ra hình phạt thích hợp nhất). Tòa án
không có trách nhiệm đối với việc cơ quan
công tố bỏ lọt người hay bỏ lọt tội, không
truy tố một tội phạm mà chỉ xét xử những
tội phạm do cơ quan công tố truy tố ra toà.
Tất nhiên, tòa án (với vai trò không những
là cơ quan áp dụng pháp luật và thực thi
pháp luật mà còn là cơ quan bảo vệ công lý,
bảo vệ quyền tự do, dân chủ của công dân
chống lại những lạm dụng quyền lực bất
công, đảm bảo niềm tin công chúng vào
công bằng và bình đẳng) sẽ có trách nhiệm
đối với việc đưa ra các bản án một cách
đúng đắn chứ không chỉ đơn thuần dựa vào
68
tài liệu trong hồ sơ hay các vụ án không xét
xử bằng bồi thẩm đoàn. Rõ ràng là, ở những
trường hợp đó, trách nhiệm của phía tòa án
trong thủ tục tố tụng tranh tụng không nặng
nề bằng tòa án các nước theo thủ tục tố tụng
xét hỏi (với tư cách là khâu phán quyết
thẩm tra cuối cùng của giai đoạn điều tra tố
tụng, tòa án ở những nước này có quyền
khởi tố ngay tại phiên tòa, có quyền xét xử
bị cáo theo khoản khác với khoản mà viện
kiểm sát đã truy tố trong cùng một điều luật
hoặc về một tội khác bằng hoặc nhẹ hơn tội
mà viện kiểm sát đã truy tố).
Bảy là, tố tụng tranh tụng đòi hỏi áp
dụng phương pháp điều chỉnh pháp luật.
Với phương pháp này, trọng tài dựa trên tự
do và độc lập ý chí của các chủ thể tham gia
hoạt động tố tụng; phương pháp điều chỉnh
này dựa trên yếu tố tự định đoạt và mệnh
lệnh, thừa nhận quyền tự định đoạt của các
bên và quyết định có tính bắt buộc thi hành
của tòa án, bản thân các bên không thể tự
mình tác động trực tiếp hoặc gián tiếp đến
bên tranh tụng kia. Phía tòa án chỉ giải
quyết vụ án trên cơ sở yêu cầu của các bên
chứ không tự ý giải quyết những yêu cầu
ngoài của các bên; tòa án không thể thực
hiện bất kỳ hành vi nào thuộc chức năng
buộc tội hay chức năng bào chữa; tòa án
tiến hành hoạt động của mình dựa trên cơ
sở có sự buộc tội của bên buộc tội đưa ra và
chỉ giới hạn hoạt động trong phạm vi buộc
tội. Điều này dẫn đến hệ quả: sự tranh tụng
của các bên xung quanh sự buộc tội chính
là động lực làm cho hoạt động tố tụng hình
sự tiến triển, vận động lên phía trước.
Không có buộc tội, không có tố tụng, đây là
một trong những quy tắc quan trọng của
tranh tụng trên cơ sở thừa nhận vai trò độc
lập của tòa án.
 Nguyễn Văn Đồng, Hà Thị Khuyên

4. Hoạt động tranh tụng phân tích từ góc đã đủ cho việc mở phiên tòa xét xử sơ thẩm
độ các nguyên tắc cơ bản của tố tụng chính thức hay chưa), quy tắc này cũng
hình sự nhằm mục đích tránh những thủ tục điều tra
có thể diễn ra không cần thiết tại phiên tòa.
Quy tắc về chứng cứ nhằm ngăn chặn việc
Theo quan niệm chung, nguyên tắc của tố
sử dụng những chứng cứ không đáng tin
tụng hình sự là những tư tưởng chỉ đạo đối
cậy có thể làm cho tòa án đưa ra phán quyết
với toàn bộ hoạt động tố tụng hình sự hoặc
trên cơ sở những thông tin sai lệch. Quy tắc
đối với một loại hoạt động nhất định; là
về chứng cứ cũng nghiêm cấm sử dụng chứng
những quan điểm, tư tưởng chỉ đạo xuyên
cứ có thể gây ra những định kiến không công
suốt toàn bộ các chế định pháp luật, các quy
bằng cho các bên tham gia tố tụng [8]. Với
phạm pháp luật cụ thể về tố tụng hình sự;
những quy định trong quy tắc về chứng cứ,
hoặc đó là những phương châm, định
nguyên tắc tranh tụng đảm bảo sự trung lập
hướng chi phối toàn bộ hoạt động tố tụng
và thụ động của tòa án trong quá trình xét
hình sự và được các văn bản pháp luật tố
xử. Quy tắc về chứng cứ cũng tạo điều kiện
tụng hình sự ghi nhận. Đặc biệt, nguyên tắc
để luật sư của các bên và công tố viên, buộc
tranh tụng thể hiện tính dân chủ, công khai,
họ phải biết được những chứng cứ nào có
minh bạch, khách quan, bình đẳng trong tố
thể được chấp nhận tại phiên tòa trong khi
tụng hình sự, nhất là trong các phiên tòa xét xử
xét xử (đây là cơ sở để xác định thẩm quyền
vụ án hình sự.
của thẩm phán chủ tọa phải điều hành phiên
Tranh tụng tạo điều kiện tối đa cho các
tòa theo các diễn biến của nó theo đúng thủ
bên tham gia tố tụng sử dụng các phương
tục). Khác với hệ thống tố tụng thẩm vấn, ở
pháp để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp
hệ thống tố tụng tranh tụng thẩm phán chủ
của mình. Nguyên tắc tranh tụng đề cao vai
tọa phiên tòa không có quyền chọn chứng
trò của luật sư, của cá nhân và đề cao các
quyền cơ bản của con người. Với nguyên cứ mà phải tuân thủ các quy tắc về chứng
cứ đã được xác định trước. Bên cạnh đó, do
tắc đó, thẩm phán chỉ đóng vai trò là trọng
tính chất cạnh tranh, đối đầu trong hoạt
tài khách quan và công minh, ra phán quyết
động tranh tụng tố tụng dẫn tới tình trạng
trên cơ sở chứng cứ mà các bên đưa ra
buộc các bên phải đặt mục tiêu thắng trong
chứng minh tại tòa. Nguyên tắc tranh tụng
cuộc đối đầu tại phiên tòa, nên nguyên tắc
đòi hỏi việc chứng minh phải được thực
tranh tụng còn đặt ra một loạt các quy tắc
hiện công khai ngay tại tòa, dưới sự giám
về đạo đức nghề nghiệp để kiểm soát đội
sát của bồi thẩm đoàn và thẩm phán. Các
ngũ luật sư của các bên. Quy tắc về đạo đức
bên trong tranh tụng phải tự chứng minh được
hành nghề luật sư còn đòi hỏi luật sư phải
rằng lý lẽ thuộc về mình, nếu không như vậy
trung thành với quyền lợi của thân chủ như
họ sẽ là người thua cuộc. Vai trò của tranh
chính quyền lợi của mình. Những thủ đoạn
tụng được thể hiện thông qua 3 quy tắc cơ
hay hành vi che dấu, làm sai lệch thông tin
bản định hình cho mọi thủ tục thực hiện
có thể làm cho tòa án định kiến đều bị pháp
tranh tụng gồm: quy tắc về thủ tục, quy tắc
luật ngăn cấm và loại trừ.
về chứng cứ và quy tắc điều chỉnh về đạo
Với vai trò tranh tụng thông qua 3 quy
đức ứng xử của luật sư. Quy tắc về thủ tục tắc trên, trong giai đoạn xét xử, không ai
(bao gồm một loạt các quy định giúp các độc tôn trong xét xử, không một bên tham
bên chuẩn bị chứng cứ trước khi bước vào gia nào có thể chiếm ưu thế hơn bên kia (kể
xét xử chính thức) là một thủ tục tư pháp cả thẩm phán chủ tọa), quyền lực được
hành chính (để tòa án xem xét các chứng cứ phân chia giữa thẩm phán, công tố viên và

69
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
luật sư bào chữa. Trong đó, công tố viên là
người đại diện cho nhà nước buộc tội người
bị tình nghi trước tòa. Luật sư bào chữa là
người biện hộ thay cho người bị tình nghi
phạm tội trước lời buộc tội của công tố
viên. Luật sư có quyền phản bác lại chứng
cứ buộc tội do công tố viên đưa ra. Đây
chính là yếu tố rất quan trọng trong việc
đảm bảo cho người bị tình nghi có đủ cơ sở
pháp lý bảo vệ bản thân trong quá trình xét
xử. Song, các chứng cứ do bên gỡ tội đưa ra
cũng có thể bị bên công tố phản bác lại trên
cơ sở lập luận của họ, đó chính là thủ tục
kiểm tra chéo chứng cứ đã nêu trên.
Tuy nhiên, có thể thấy rằng vấn đề kiểm
tra chéo chứng cứ và cân bằng vị trí (giữa
bên công tố viên và luật sư bào chữa không
ai có lợi thế hơn ai về thẩm quyền trong quá
trình xét xử) là một đặc điểm cơ bản, làm
nổi bật vai trò của tranh tụng so với hệ
thống tố tụng thẩm vấn (vì ở hệ thống này
hầu hết quyền lực đều tập trung vào thẩm
phám trong giai đoạn xét xử). Tranh tụng
coi trọng việc xét xử người bị tình nghi
phạm tội bị phán xét như thế nào tại phiên
tòa hơn là việc xác định họ đã làm gì trên
thực tế, tiếc là coi trọng xét xử tội trạng của
họ về khía cạnh pháp lý. Trong khi đó, hệ
thống tố tụng thẩm vấn coi phiên tòa sơ
thẩm là giai đoạn điều tra công khai tại
phiên tòa, bởi ở đó thẩm phán không những
là người điều khiển phiên tòa mà còn là
người thẩm vấn chính, có nhiệm vụ thẩm
tra lại tất cả các chứng cứ do các bên thu
thập được trong giai đoạn điều tra trước đó.
5. Kết luận
Tranh tụng là hình thức tố tụng trong giải
quyết các vụ án. Phạm vi và nội dung tranh
tụng có khác nhau trong các hệ thống pháp
luật và các loại án. Thực hiện việc tranh
70
tụng tại phiên tòa và tòa án ra phán quyết
trên cơ sở kết qủa tranh tụng tại phiên tòa là
đảm bảo quan trọng để xác định sự thật
khách quan của vụ án và để giải quyết vụ án
đúng đắn, khách quan. Nội dung tranh tụng
tại phiên tòa được thực hiện cả trong giai
đoạn bắt đầu, trong xét hỏi và trong tranh
luận. Tùy theo địa vị tố tụng mà người tham
gia tố tụng thực hiện nội dung tranh luận
khác nhau. Để thực hiện hoạt động tranh
tụng, cần phải có một hệ thống đảm bảo về
mặt pháp lý, về mặt tổ chức phù hợp, có
tính khả thi. Các quy định tranh tụng đảm
bảo sự bình đẳng của các bên tham gia tố
tụng trước tòa án là các nguyên tắc cơ bản
của tố tụng hình sự.
Tài liệu tham khảo
[1] Bộ Chính trị (2002), Nghị quyết số 08-NQ/TW
ngày 2 tháng 1 năm 2002 về Một số nhiệm vụ
trọng tâm công tác tư pháp trong thời gian tới,
Hà Nội.
[2] Bộ Chính trị (2005), Nghị quyết số 49-NQ/TW
ngày 2 tháng 6 năm 2005 về Chiến lược cải
cách tư pháp đến năm 2020, Hà Nội.
[3] Lê Cảm (2003), “Nguyên tắc tranh tụng trong
hệ thống các nguyên tắc cơ bản của luật tố
tụng hình sự”, Tạp chí Luật học, số 6.
[4] Hoàng Thị Mai Chi (2015), Bàn về tranh tụng
trong tố tụng hình sự, Viện Khoa học Kiểm
sát, Hà Nội.
[5] Nguyễn Ngọc Chí (2001), Giáo trình luật tố
tụng hình sự Việt Nam, Nxb Đại học Quốc gia
Hà Nội, Hà Nội.
[6] Đặng Văn Cường (2016), “Tranh tụng trong vụ
án hình sự từ thực tiễn thành phố Hà Nội”, Tạp
chí Dân tộc và Thời đại, số 191.
[7] Trần Văn Độ (2004), “Bản chất của tranh tụng
tại phiên tòa”, Tạp chí Khoa học Pháp lý, số 4.
[8] Đinh Văn Quế (2003), Thủ tục xét xử các vụ
án hình sự, Nxb Tp. Hồ Chí Minh, Tp. Hồ
Chí Minh.
Giá trị văn học của Nam phong tạp chí
Nguyễn Hữu Sơn1

1
Viện Văn học, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam.
Email: lavson59@yahoo.com

Nhận ngày 10 tháng 6 năm 2017. Chấp nhận đăng ngày 6 tháng 7 năm 2017.

Tóm tắt: Với mục đích “truyền bá các khoa học tư tưởng của Thái Tây, Nam phong tạp chí một
mặt làm sống dậy nền văn chương cổ điển của dân tộc Việt Nam; mặt khác, tiếp thu nhiều thể loại
văn học mới từ phương Tây, đặc biệt là nền văn học Pháp. Nam phong tạp chí đã góp phần quan
trọng đưa nền văn học nghệ thuật của Việt Nam hòa nhập với nền văn học nghệ thuật hiện đại của
thế giới, nhất là của văn học nghệ thuật Pháp, và góp phần đáng kể vào sự phát triển của văn học
nước nhà.

Từ khóa: Nam phong tạp chí, Phạm Quỳnh, văn học nghệ thuật, Việt Nam.

Phân loại ngành: Văn học

Abstract: Aimed at “disseminating Western sciences and ideologies”, the journal entitled Nam
phong tạp chí, on the one hand, revived the Vietnamese nation’s classical literature, and on the
other hand, absorbed many new genres of Western literature, especially that of France. The journal
made important contributions to integrating Vietnam’s literature and arts with those of the world,
especially the French literature and arts. It thus contributed significantly to the development of the
country’s literature.

Keywords: Nam phong tạp chí, Pham Quynh, literature and arts, Vietnam.

Subject classification: Literature

1. Đặt vần đề
Nam phong tạp chí do Louis Marty sáng lập
và Phạm Quỳnh làm chủ nhiệm, tồn tại
trong hơn 17 năm, từ tháng 7/1917 đến
tháng 12/1934. Với chủ trương “thổ nạp Á -
Âu, điều hòa tân cựu”. Khi xác định những
đóng góp của Nam phong tạp chí (1917-
1934) vào tiến trình hiện đại hóa nền văn
học dân tộc giai đoạn nửa đầu thế kỷ XX,
cần đặt tạp chí này trong bối cảnh lịch sử -
văn hóa dân tộc giai đoạn này. Thực tại xã
hội lúc đó đã tạo đà cho học thuật, văn
chương nghệ thuật, báo chí phát triển lên
một tầm mức mới. Ở đây cần đặc biệt coi
trọng quan điểm lịch sử cụ thể xác định

71
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
đúng giá trị của Nam phong tạp chí, hạn
chế tối đa lối đánh giá cực đoan (như đã
từng đối xử với tổ chức Tự lực văn đoàn,
phong trào Thơ mới, tư trào văn học lãng
mạn và các nhóm Tri tân, Thanh nghị,
Xuân thu nhã tập) [10, tr.55-58]. Bài viết
này phân tích giá trị văn học của Nam
phong tạp chí trên hai phương diện cơ bản:
đội ngũ tác giả và diện mạo thể loại.
2. Đội ngũ tác giả
Albert Pierre Sarraut (1872-1962), quan cai
trị, chính khách đương nhiệm Toàn quyền
Đông Dương lần hai (1917-1919), đã chỉ
đạo Louis Marty, Giám đốc Phòng An ninh
và chính trị Đông Dương, làm người sáng
lập Nam phong tạp chí cùng học giả 25 tuổi
Phạm Quỳnh làm chủ bút kiêm chủ nhiệm.
Ông trực tiếp xác lập tư tưởng chính trị và
định hướng tôn chỉ, mục đích của Tạp chí
như sau: “Mục đích báo Nam phong là thể
cái chủ nghĩa khai hóa của Chính phủ, biên
tập những bài bằng Quốc văn, Hán văn,
Pháp văn để giúp sự mở mang tri thức, giữ
gìn đạo đức trong quốc dân An Nam, truyền
bá các khoa học của Thái Tây, nhất là học
thuật tư tưởng Đại Pháp, bảo tồn quốc túy
của nước Việt Nam ta, cùng bênh vực
quyền lợi người Pháp người Nam trong
trường kinh tế… Báo Nam phong lại chủ ý
riêng về sự tập luyện văn quốc ngữ cho
thành một nền quốc văn An Nam” [1, tr.1].
Trong suốt 17 năm tồn tại, Nam phong tạp
chí đã hoàn thành xuất sắc sứ mệnh của
mình, đặc biệt trên phương diện văn hóa -
văn học (riêng sứ mệnh “cùng bênh vực
quyền lợi người Pháp người Nam trong
trường kinh tế” vượt ra ngoài khả năng của
một tờ tạp chí chuyên về khoa học xã hội và
72
nhân văn). Trên thực tế, Tạp chí đã chú
trọng xây dựng, duy trì, điều hòa tốt mối
quan hệ Đông - Tây, dân tộc - quốc tế,
truyền thống - hiện đại với việc xuất hiện cả
ba loại hình ngôn ngữ: Quốc ngữ - Hán ngữ
- Pháp ngữ. Thêm nữa, Tạp chí đăng tải
nhiều bài viết nhạy cảm đối với nhà nước
bảo hộ (Khảo luận về chính đảng, số 103,
Chế độ lập hiến và chế độ đại nghị, số 154,
Nhân quyền luận, số 133, Chủ nghĩa quốc
gia ở Ấn Độ, số 103, Khảo về hiện tình
nước Nga, số 121, Vấn đề độc lập của Phi
Luật Tân, số 196, v.v.). Chính nhờ tinh thần
khảo cứu khách quan và thượng tôn tư liệu
mà Nam phong tạp chí được người đương
thời đón nhận, đánh giá cao và cho đến
ngày nay vẫn còn nhiều phần giá trị.
Phạm Quỳnh (còn có các bút danh
Thượng Chi, Hoa Đường, Hồng Nhân) là
chủ bút, chủ nhiệm của Tạp chí. Ông sinh
tại Hà Nội, quê quán ở làng Lương Ngọc,
tổng Ngọc Cục, phủ Bình Giang (nay thuộc
xã Thúc Kháng, huyện Bình Giang, tỉnh
Hải Dương), chịu nhiều vất vả từ nhỏ, là
một tấm gương hiếu học, ngay sau khi đỗ
đầu bằng Thành chung đã được bổ làm việc
tại Trường Viễn Đông bác cổ (1908), sớm
tham gia Đông Dương tạp chí (1913), có
nhiều bài báo được độc giả đương thời chú
ý. Chính trên nền tảng tư chất học thuật và
những đóng góp, trải nghiệm thực tế đó mà
Phạm Quỳnh được tin cậy giao cho phụ
trách Nam phong tạp chí. Trên phương diện
tổ chức, ông chịu trách nhiệm về nội dung,
xây dựng cấu trúc và trực tiếp biên tập phần
Quốc văn. Ngay từ khi mới tham gia điều
hành tạp chí ông đã bày tỏ chính kiến trong
Mấy nhời nói đầu: “Chúng tôi thiết tưởng
rằng đương buổi bây giờ không gì cần cấp
bằng gây lấy một cái cao đẳng học thức mới
để thay vào cái học thức cũ đã gần mất. Vì

một dân một nước không thể giây phút bỏ
qua được một cái phương châm thích đáng
về đường trí thức, về đường đạo đức, mà
cái phương châm ấy phi tìm ở một cái cao
đẳng học thức thì không đâu thấy được.
Muốn gây lấy một cái học thức như thế thì
chúng tôi lại thiết tưởng rằng không gì
bằng khéo điều hòa dung hợp cái học cũ
của ta với cái học mới thời nay” (NHS
nhấn mạnh) [9, tr.3-4]. Ông trực tiếp viết
xã luận, nghị luận, khảo cứu, bình luận, du
ký, dịch thuật trên hầu hết các lĩnh vực
khoa học xã hội với tất cả tinh thần sáng
tạo, say mê, tâm huyết, đạt hiệu suất và
chất lượng học thuật cao. Không ai có thể
nghi ngờ, xuyên tạc hay phủ nhận được
trái tim yêu nước và tiếng nói trung thực
của học giả Phạm Quỳnh.
Ngoài thời gian gắn bó với Nam phong
tạp chí, ngay cả những năm làm quan ở
triều đình Huế (1932-1945), Phạm Quỳnh
vẫn luôn hướng đến quyền lợi dân tộc và
tiến bộ xã hội theo cái cách của mình.
Riêng về cái chết của ông, đã đến lúc chúng
ta hội đủ điều kiện phục hiện tài liệu, khôi
phục sự thật lịch sử và thấm nhuần ý kiến
khách quan, nhân văn. Về Phạm Quỳnh, Hồ
Chí Minh nói với Tôn Quang Phiệt (1900-
1973) ngay sau khi sự việc mới xảy ra:
“Giết một học giả như vậy thì nhân dân
được gì? Cách mạng được lợi ích gì?... Tôi
đã từng gặp cụ Phạm ở Pháp… Đó không
phải là người xấu” [18]. Cù Huy Cận nhận
xét về Phạm Quỳnh: “Năm 1945, cuối
tháng tám, tôi là Bộ trưởng Bộ Canh nông
của chính phủ cách mạng lâm thời, được
tham gia phái đoàn Chính phủ vào nhận sự
thoái vị của Bảo Đại, có nghe dân chúng xì
xào nhiều về chuyện cụ Phạm bị xử tử hình.
Khi về tới Hà Nội, được gặp Bác, tôi có kể
lại chuyện đó, thì Bác thở dài, nắm tay tôi
Nguyễn Hữu Sơn
và nói: Đã lỡ mất rồi”, “Càng đọc kỹ những
dòng chữ cụ viết mới càng thấy rõ hơn tấm
lòng nhiệt thành yêu nước của cụ” [14].
Những sự tả khuynh, cực đoan, ấu trĩ,
những hành vi manh động và cả sự ác tâm
đã làm thành sự đã rồi! Song vấn đề đặt ra
là ở chỗ, thế hệ hôm nay cần phải ứng xử
thế nào?
Trên thực tế, làm nên thành công của
Nam phong tạp chí, Phạm Quỳnh đã có
được một ban biên tập và cộng tác viên
hùng hậu, gắn bó trong hầu suốt 17 năm tạp
chí tồn tại: Nguyễn Bá Học (1858-1921),
Đông Châu Nguyễn Hữu Tiến (1875-1941),
Tùng Vân Nguyễn Đôn Phục (1878-1954),
Mân Châu Nguyễn Mạnh Bổng (1879-
1951), Tiêu Đẩu Nguyễn Bá Trác (1881-
1945), Đồ Nam Nguyễn Trọng Thuật
(1883-1940)… Nhà thư mục học Nguyễn
Khắc Xuyên (1923-2005) trong công trình
Mục lục phân tích tạp chí Nam phong từng
nhấn mạnh vị thế mấy tác giả chính: Phạm
Quỳnh, Nguyễn Hữu Tiến, Nguyễn Trọng
Thuật, Nguyễn Bá Học, Nguyễn Đôn Phục
[17, tr.10-22]. Nguyễn Phương Chi viết:
“Tờ tạp chí do Phạm Quỳnh làm chủ bút,
thu hút được nhiều trí thức là do nhiều
nguyên nhân: việc bãi bỏ chế độ khoa cử cũ
(1919) đã gây ra không ít xáo trộn trong
hàng ngũ các nhà Nho. Trí thức Việt Nam
thời bấy giờ đa số được đào tạo từ cái lò
Nho học, nhưng Nho học đang mạt vận, các
nhà Nho không còn chỗ để thi thố tài năng.
Khi Phạm Quỳnh đưa ra chủ trương “bảo
tồn cổ học”, “quốc túy”, “dung hòa Đông
Tây”, họ cảm thấy đây là nơi ít nhiều có thể
giúp mình “thế thiên hành đạo”; “quốc
hồn”, “quốc túy” cũng xoa dịu tính tự ái của
những kẻ có đầu óc bài Tây nhưng bất lực,
yếu đuối. Còn khẩu hiệu “làm văn hóa
không làm chính trị” thì sẽ làm cho hoạt
73
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
động chính trị của tờ báo bớt lộ liễu, và
khiến Pháp bằng lòng. Chính vì vậy, hàng
loạt cây bút Nho học đã đến với Nam phong
tạp chí, giữ các mục “Văn uyển”, “Tiểu
thuyết”, “Văn học bình luận”… và đem lại
cho tờ báo cái “phong vị ngôn ngữ” cũng
như “tinh thần Hán học”: Dương Bá Trạc,
Nguyên Đôn Phục, Nguyễn Hữu Tiến,
Nguyễn Trọng Thuật, Thân Trọng Huề,
Nguyễn Bá Học, Lê Dư… Về sau, một số
người vừa có Tây học vừa có Hán học, hoặc
chỉ có Tây học, cũng ra cộng tác với Nam
phong: Phạm Duy Tốn, Trần Trọng Kim,
Vũ Đình Long, Nguyễn Tiến Lãng, Đỗ
Đình Thạch” [2, tr.1270]. Có thể nói những
tác giả mà Nguyễn Khắc Xuyên và Nguyễn
Phương Chi nói trên đều là những trí thức
yêu nước, những cây đại thụ văn hóa, gắn
bó chặt chẽ với Nam phong tạp chí và góp
công kiến tạo nền quốc văn - văn học Việt
Nam giai đoạn bản lề nửa đầu thế kỷ XX.
3. Diện mạo thể loại
Qua 17 năm phát triển, mảng sáng tác đã
ghi dấu ấn sắc nét trên Nam phong tạp chí,
đặc biệt khi đặt trong tương quan đời sống
văn học trên báo chí giai đoạn cùng thời
(1917-1934). Thực tế cho thấy, mặc dù có
thời gian hai năm tồn tại song song và giao
thoa với phong trào Thơ mới (1932-1934)
nhưng thơ ca trên Nam phong tạp chí chủ
yếu thuộc dòng thơ cũ gắn với thể Đường
luật và không để lại dấu ấn nào đáng kể. Do
tính chất phức tạp, phức hợp, nguyên hợp
của các loại hình và thể loại văn học mà nhà
thư mục học Nguyễn Khắc Xuyên đã phân
các bài viết trên Tạp chí thành 7 chủng mục
cơ bản: - văn học, văn hóa, văn minh; - văn
gia, thi gia; - văn phẩm; - văn thể; - văn
74
học thế giới; - văn học Pháp; - văn học
Trung Hoa [16, tr.378-402]. Sự phân loại
trên đây chỉ là một phương án và còn khá
cọc cạch. Tuy nhiên, có thể cho rằng, thành
tựu sáng tác trên Nam phong tạp chí chủ
yếu lại là văn xuôi với hai thể loại chính là
du ký và truyện ngắn.
3.1. Du ký
Trong nền văn học trung đại Việt Nam đã
có nhiều sáng tác thuộc thể tài du ký (như
thơ ca đề vịnh phong cảnh Thăng Long,
núi Bài Thơ, Yên Tử, Hoa Lư, sông
Hương núi Ngự, Gia Định, Hà Tiên...).
Bước sang thế kỷ XX, thể tài du ký có
bước phát triển mạnh mẽ. Khi thực hiện
công trình Mục lục phân tích Tạp chí Nam
phong, nhà thư mục Nguyễn Khắc Xuyên
xác định du ký (còn được ông gọi là du
hành) là 1 trong 14 bộ môn. Ông nêu
nhận xét: “Nhiều khi chúng ta tự cảm
thấy, sống trong đất nước với giang sơn
gấm vóc mà không được biết tới những
cảnh gấm vóc giang sơn. Thì đây, theo tờ
Nam phong, chúng ta có thể một phần nào
làm lại cuộc hành trình qua tất cả những
phong cảnh hùng vĩ nhất, đẹp đẽ nhất của
đất nước chúng ta từ Bắc chí Nam, từ Cao
Bằng, Lạng Sơn đến đảo Phú Quốc, từ núi
Tiên Du đến cảnh Hà Tiên và Ngũ Hành
Sơn, từ Cổ Loa, Hạ Long đến Huế thơ
mộng... Với thời gian, hẳn những tài liệu
này càng ngày càng trở nên quý hoá đối
với chúng ta... Trong mục Du ký này, phải
kể bài Hạn mạn du ký của Nguyễn Bá
Trác, Lại tới Thần kinh của Nguyễn Tiến
Lãng; Mười ngày ở Huế, Một tháng ở
Nam kỳ, và nhất là Pháp du hành trình
nhật ký của Phạm Quỳnh” [17, tr.10-22].
Thông qua các chuyến đi, các cuộc

giao lưu mà mỗi người vừa tăng thêm
nhận thức và niềm tự hào dân tộc, vừa
chiêm nghiệm và chứng nghiệm được đầy
đủ tình nghĩa đồng bào. Trong một
chuyến tới thăm Hà Nội, ông Nguyễn Tử
Thức, chủ bút Nam trung nhựt báo ở Sài
Gòn, đã phát biểu trên Nam phong tạp
chí: “Thiệt chúng tôi không ngờ giang sơn
nước Nam ta cẩm tú như vầy. Là bởi xưa
nay chưa đi khắp nên chưa biết, chưa biết
bờ cõi nước ta to rộng, nhân dân nước ta
đông đảo là dường nào. Tới nay mới biết,
càng biết mà cái cảm tình đối với tổ quốc
càng chan chứa biết bao!... Khi tới
Tourane, khi tới Hải Phòng, quanh mình
toàn những người bổn quốc, cùng ăn bận
như mình, cùng nói năng như mình, nhận
ra mới biết người với mình, mình với
người, tuy ăn ở xa nhau mà cũng là người
một nòi một giống, chớ đâu” [3, tr.126].
Bài Cảnh vật Hà Tiên (do Đông Hồ và
Nguyễn Văn Kiểm sao lục) đã mở đầu bằng
niềm tự hào: “Tỉnh Hà Tiên có nhiều cảnh
đẹp, có bãi dài biển rộng, hồ trong núi biếc,
mỗi cảnh đều có vẻ đẹp thiên nhiên của tạo
hoá... Cảnh bãi biển thì kiêm cả màu trời
sắc nước, bãi cát mênh mông, gió nam mát
mẻ. Cảnh núi như Thạch Động có các kỳ
quan quái thạch, núi Bình San, núi Tô thì có
cỏ đẹp hoa thơm...”. Niềm tự hào trước vẻ
đẹp quê hương xứ sở của tác giả cũng đồng
điệu với tấm lòng người chủ báo qua mấy
dòng đề tựa đầy ý nghĩa: “Muốn cho con trẻ
yêu mến nước nhà thì phải cho con trẻ
thông thuộc nước nhà, hiểu biết cả lịch sử,
địa lý, lễ giáo, phong tục; nhỏ từ cách sinh
hoạt trong dân gian; lớn đến các kỷ cương
về đạo lý, ngõ hầu mới có lòng thiết tha đến
nơi quê hương tổ quốc của mình. Lại trước
khi biết đến cái tổ quốc lớn là toàn thể quốc
gia, phải biết cái tổ quốc nhỏ là nơi địa
Nguyễn Hữu Sơn
phương mình sinh trưởng đã” [6, tr.145].
Vượt qua những áp đặt tuyên truyền tư
tưởng chính trị “Pháp - Việt đề huề” và
hạn chế lịch sử nhất định, Nam phong tạp
chí đã tiếp nối được tinh thần yêu nước và
niềm tự hào dân tộc từ cội nguồn văn học
truyền thống. Trong một chừng mực nhất
định, nhiều trí thức cựu học và tân học đã
biết lợi dụng diễn đàn công khai để khơi
gợi và giáo dục tình cảm yêu nước, nhắc
nhớ lại truyền thống đấu tranh anh dũng
ngàn năm (thông qua việc tưởng niệm các
danh nhân đất nước như An Dương
Vương, Lý Thái Tổ, Trần Hưng Đạo, Lê
Lợi, Nguyễn Trãi, Quang Trung...; và
thông qua việc ca ngợi các di tích lịch sử
như Cổ Loa, đền Lý Bát Đế, hồ Hoàn
Kiếm, Hoa Lư, lăng điện xứ Huế, danh
thắng Bà Nà, Ngũ Hành Sơn, Sài Gòn, Tây
Đô, Phú Quốc, Thạch Động, Hà Tiên).
Xét trên phương diện hình thức, thể tài
du ký thu nạp nhiều phong cách thể loại,
Nam phong tạp chí chịu sự chỉ đạo và quản
lý trực tiếp của chính quyền đương thời nên
buộc phải phát ngôn tiếng nói quan phương.
Tuy vậy, các bài du ký này vẫn thể hiện
được niềm tự hào dân tộc và cảm xúc chân
thành trước vẻ đẹp non sông đất nước. Hơn
nữa, nhiều bài du ký (như Cùng các phái
viên Nam Kỳ, Một tháng ở Nam Kỳ, Mười
ngày ở Huế, Pháp du hành trình nhật ký;
Tổng thuật về việc phái bộ Bắc Kỳ đi quan
sát đường xe lửa Vinh - Đông Hà...) lại
thực sự có giá trị sử liệu để xem xét nhiều
sự kiện, hiện tượng văn hoá - xã hội và định
vị hoạt động tổ chức hành chính của giai
tầng công chức thượng lưu dưới thời thực
dân phong kiến. Có bài du ký viễn du ghi
lại những chuyến du hành vượt biên giới,
đòi hỏi cả nguồn kinh phí, yêu cầu công
việc và ý chí của người ham hoạt động. Các
75
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
bài du ký này đã mở ra những chân trời
nhận thức mới, đưa lại niềm phấn khích.
Đó là những bài du ký dài hơi, phong phú,
hấp dẫn như Hạn mạn du ký (kể lại cuộc đi
chơi phiếm qua Bangkok - Hương Cảng -
Nhật Bản - Thượng Hải - Nam Kinh -
Quảng Tây - Quế Lâm - Bắc Kinh - Tứ
Xuyên - Quảng Đông và trở về nước); Pháp
du hành trình nhật ký (kể về chuyến đi
trong sáu tháng, từ khi dời bến Sài Gòn
ngày 15-3-1922, qua những ngày lênh đênh
trên biển và ở lại thăm thú nước Pháp văn
minh hoa lệ, cho tới ngày 11-9 về tới cảng
Hải Phòng). Có bài du ký thiên về khảo cứu
danh nhân lịch sử, truyền thuyết và sự tích
liên quan tới một địa điểm, địa danh cụ thể.
Loại du ký này thường là kết quả sau một
chuyến picnic giới hạn trong thời gian
ngắn. Ví dụ, đó là Ba Bể du ký (Nhạc Anh
Hoàng Văn Trung), Du Ngọc Tân ký, Du Tử
Trầm Sơn ký, Bài ký chơi Cổ Loa, Cuộc đi
chơi năm tầng núi, Cuộc đi chơi Sài Sơn
(Tùng Vân Nguyễn Đôn Phục), Bà Nà du
ký (Huỳnh Bảo Hoà), Thăm lăng Sĩ Vương,
Nam du đến Ngũ Hành Sơn (Nguyễn Trọng
Thuật)... Có bài du ký hướng tới khảo sát,
giới thiệu cả một vùng văn hoá sinh thái
rộng lớn. Loại du ký này đòi hỏi người viết
có thời gian du ngoạn theo “tua” dài hơi và
đòi hỏi vốn kiến văn sâu rộng, có sự chuẩn
bị tư liệu công phu và ghi chép thực địa kỹ
lưỡng. Các bài du ký tiêu biểu kiểu này có:
Mười ngày ở Huế, Một tháng ở Nam Kỳ,
Chơi Lạng Sơn, Cao Bằng (Phạm Quỳnh),
Bài ký phong thổ tỉnh Tuyên Quang
(Nguyễn Văn Bân), Hành trình mạn ngược,
từ Cao Bằng xuống Phú Thọ (Thái Phong
Vũ Khắc Tiệp), Các nơi cổ tích đất Nghệ
Tĩnh, Các lăng điện xứ Huế (Nguyễn Đức
Tính), Cảnh vật Hà Tiên (Đông Hồ và
Nguyễn Văn Kiểm)... Có bài du ký mà yếu
76
tố “vị nghệ thuật” chiếm phần quan trọng, ở
đó người viết chấm phá một vài nét phong
cảnh thiên nhiên, cuộc sống đời thường
bình dị hay thoáng qua niềm vui văn hoá lễ
hội, đình đám. Đó là các bài: Trảy chùa
Hương (Thượng Chi), Cuộc đi quan phong
làng Thượng Cát (Tùng Vân Nguyễn Đôn
Phục), Một buổi đi xem đền Lý Bát Đế
(Phạm Văn Thư), Cuộc thưởng ca ở làng
Hữu Thanh Oai (Nguyễn Mạnh Hồng),
Cuộc chơi trăng sông Nhuệ (Mai Khê),
Thăm ông Phạm Quỳnh (Nguyễn Văn
Kiêm), Lại tới Thần kinh (Nguyễn Tiến
Lãng), Tết chơi biển (Trúc Phong) [12].
Việc phân chia các kiểu loại, du ký như trên
chỉ có ý nghĩa tương đối. Song các tác
phẩm du ký vẫn thể hiện chất “vị nghệ
thuật”, chân, thiện, mỹ [9, tr.21-38].
Sự phát triển của chữ Quốc ngữ, báo
chí và kinh tế-xã hội đã cho phép thể tài du
ký có điều kiện hưng khởi. Các tác giả viết
du ký vừa thoả mãn hứng thú nội tâm,
trình bày những cảm xúc, cảm nhận riêng
tư, vừa giới thiệu những điều trải nghiệm
tai nghe mắt thấy liên quan tới mỗi thắng
cảnh và di tích lịch sử. Đó cũng là nhu cầu
tự nhiên kết nối giữa chủ thể sáng tác và
phía tiếp nhận. Bạn đọc cũng được hướng
dẫn đi tham quan, du lịch, hành hương về
xứ đẹp và cội nguồn dân tộc, góp phần
nâng cao nhận thức và niềm tự hào cho
người đọc trước lịch sử ngàn năm và thắng
cảnh non sông đất nước.
3.2. Truyện ngắn
Theo thống kê của Nguyễn Đức Thuận,
Nam phong tạp chí đã in tổng cộng 73
truyện ngắn (bên cạnh cách duy danh thể
loại “đoản thiên tiểu thuyết”) [15, tr.257].
Sau này nhà nghiên cứu Nguyễn Đình Hào

đã in Toàn tập truyện ngắn Nam phong với
tổng cộng 64 truyện [5]. Trong Lời mở đầu
sách này, Lê Chí Dũng viết: “Một điều
đáng chú ý ở những truyện ngắn trên Nam
phong tạp chí là: những truyện ngắn này đã
lọc qua chủ trương “điều hòa tân cựu”, “thổ
nạp Á - Âu”. Có thể thấy rõ điều này nơi
những tác giả các truyện ngắn: Đông Châu
Nguyễn Hữu Tiến và Tùng Vân Nguyễn
Đôn Phục là những người cựu học; những
người cựu học chuyển sang tân học:
Nguyễn Bá Học và Hoàng Ngọc Phách;
những người tân học: Phạm Duy Tốn và Lê
Đức Nhượng, ở truyện của Đông Châu và
Tùng Vân không có chút gì gọi là truyện
ngắn. Ở truyện ngắn Nguyễn Bá Học là sự
mô tả khách quan, nhưng không vượt thoát
được quan niệm văn học cũ; vừa làm quen
với lối kể chuyện, mô tả, đối thoại của
truyện ngắn hiện đại, vừa sử dụng văn biền
ngẫu và chưa ra khỏi cách xây dựng hình
tượng của văn học trung đại. Lê Đức
Nhượng, không chỉ viết được nhiều truyện
ngắn hơn, mà còn viết khéo hơn so với
Nguyễn Bá Học. Về Phạm Duy Tốn, có nhà
nghiên cứu đánh giá: “... Lấy một truyện
của Phạm Duy Tốn đem đặt cạnh một
truyện cổ điển, ta thấy có một sự ly dị, một
sự gián cách đột ngột, bất ngờ cả về tư
tưởng lẫn nghệ thuật” (Thanh Lãng). Quả là
truyện ngắn của Phạm Duy Tốn là một
bước tiến về phía trước so với truyện ngắn
của Nguyễn Bá Học, nhưng vẫn chưa thể
nói đó là “một sự ly dị, một sự gián cách
đột ngột, bất ngờ cả về tư tưởng lẫn nghệ
thuật” so với “truyện cổ điển” được. Truyện
ngắn của Phạm Duy Tốn, kể cả truyện ngắn
nổi tiếng của ông Sống chết mặc bay, vẫn
chưa đạt tới truyện ngắn hiện đại… Truyện
ngắn trên Nam phong tạp chí xuất hiện
chậm hơn truyện ngắn Nam Bộ hai thập
Nguyễn Hữu Sơn
niên; nhưng cả truyện ngắn trên Nam
phong, cả truyện ngắn Nam Bộ đều ở bước
đi đầu tiên của truyện ngắn hiện đại Việt
Nam và đều nằm trong quỹ đạo của sự lựa
chọn khả năng thứ hai cho sự phát triển của
truyện ngắn nước nhà” [4, tr.6].
Có ý kiến cho rằng, nội dung của các
tác phẩm truyện ngắn trên Nam phong tạp
chí là “bán nước hại dân”, “cột Việt Nam
vào Pháp bằng dây thừng văn hóa”, “nằm
trong mưu lược của thực dân Pháp”. Khác
biệt với ý kiến trên, tôi cho rằng, có tất cả
các tác giả truyện ngắn, như Nguyễn Bá
Học (1857-1921), Phạm Duy Tốn (1881-
1924), Hoàng Ngọc Phách (1896-1973),
Nguyễn Mạnh Bổng (1879-1951), Nguyễn
Tiến Lãng (1909-1976)…, đều đề cao tinh
thần dân tộc, phản ánh hiện thực đời sống
xã hội và con người giai đoạn đương thời,
không tuyên truyền và phục tòng chế độ
thực dân Pháp. Xin đơn cử truyện ngắn
Sống chết mặc bay của Phạm Duy Tốn
được in vào ngay năm thứ hai sau khi tạp
chí ra đời, được định dạng trong mục “Một
lối văn hay”. Truyện đó phản ánh thực
trạng người nông dân khốn khổ vì lũ lụt,
phê phán sâu sắc bọn quan lại ích kỷ, vô
trách nhiệm (cho dù truyện có chịu ảnh
hưởng và mô phỏng La partie de billard
của nhà văn Pháp A. Daudet, 1840-1897).
Cốt truyện cô đúc, ngắn gọn, phác vẽ cảnh
đối lập giữa người dân cơ cực chống lụt với
tên quan phụ mẫu, “quan cha mẹ” và đồng
đảng. Trong truyện đó có đoạn: “Ấy, trong
khi quan lớn ù ván bài to như thế, thì khắp
mọi nơi miền đó, nước tràn lênh láng, xoáy
thành vực sâu, nhà cửa trôi băng, lúa má
ngập hết; kẻ sống không chỗ ở, kẻ chết
không nơi chôn, lênh đênh mặt nước, chiếc
bóng bơ vơ, tình cảnh thảm sầu, kể sao cho
xiết!” [16, tr.355-357].
77
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
Điều đặc biệt là, truyện ngắn Sống chết
mặc bay của Phạm Duy Tốn đã được Phạm
Quỳnh trực tiếp viết lời dẫn, trong đó nhấn
mạnh chiều sâu và sức mạnh nghệ thuật
“Shakespeare hóa”. Phạm Duy Tốn là một
người rất nhiệt thành với văn quốc ngữ, đã
lập ra một lối văn lấy sự tả chân làm cốt.
Mỗi bài văn của ông như một tấm ảnh phản
ánh cái chân tướng. Ông tin rằng, văn
chương nếu tả được hết cái cảnh thực thì tự
khắc có cái sức cảm động vô cùng, không
cần phải nghị luận xa xôi. Văn chương ta
xưa nay thường lấy sự mập mờ, phảng phất
làm hay, càng phiếu diểu bao nhiêu càng
huyền diệu bấy nhiêu, nên ít dụng lối tả
thực, coi là tầm thường. Nay văn học của
Thái Tây lại trọng lối tả thực hơn là lối phá
bút. Quốc văn ta sau này tất phải chịu ảnh
hưởng văn Tây nhiều, lối tả thực rồi tất mỗi
ngày một thịnh hành.
Có thể nói bản lĩnh nhà văn, tinh thần
hướng về quốc gia, dân tộc, thượng tôn bản
chất thực tại cuộc sống và ý nghĩa khách
quan của hình tượng nghệ thuật đã tạo nên
tính nhân dân trong Sống chết mặc bay của
Phạm Duy Tốn cũng như tiểu thuyết Quả
dưa đỏ của Nguyễn Trọng Thuật và tất thảy
thể bài du ký đã từng xuất hiện trên Nam
phong tạp chí. Điều này thể hiện định
hướng, dòng chủ lưu của tiếng nói nhân dân
của Nam phong tạp chí.
3.3. Nghiên cứu, lý luận và phê bình văn học
Bên cạnh các lĩnh vực tư tưởng chính trị và
khoa học xã hội (vốn là định hướng chủ yếu
của tạp chí), phạm vi hoạt động khảo cứu,
giới thiệu, dịch thuật, bình luận, trao đổi,
tranh luận đều diễn ra tương đối khách
quan, khoa học, công khai, dân chủ, thẳng
thắn, phản ánh rõ nét chính kiến tiếng nói
78
của người đương thời, người trong cuộc,
không quá trái ngược so với sáng tác.
Nhà thư mục học Nguyễn Khắc Xuyên
đã phác họa diện mạo, đặc điểm và nhấn
mạnh vị thế bộ phận văn khảo cứu, phương
pháp nghiên cứu, lý luận và phê bình như
sau: “Đây là mục phong phú hơn cả.
Chúng tôi buộc phải phân chia ra làm
nhiều tiểu đề mục. Sau mục bàn giải tổng
quát về văn hóa, văn học, văn minh, hoặc
so sánh hai văn hóa Âu - Á, chúng tôi xếp
đặt tiểu đề về các thi nhân và văn gia. Các
nhà văn lớp cũ như tác giả Chinh phụ
ngâm, Cung oán ngâm khúc, Nguyễn
Trãi… đã được nghiên cứu tới, cũng như
lớp nhà văn mới như Đông Hồ, Phan Kế
Bính. Người ta phải chú trọng đến Nguyễn
Du và Truyện Kiều. Có thể nói đây là nhân
vật và tác phẩm được suy tôn hơn cả. Khởi
điểm chính là ngày lễ kỷ niệm cụ Tiên
Điền và những bài diễn văn trong dịp này,
có ông Trần Trọng Kim tham gia tích cực.
Có thể đây là lần đầu tiên trong văn học sử
nước nhà, một tác phẩm thơ văn chữ Nôm
được trọng quý, suy tôn và phân tích bằng
những phương pháp mới. Mục tiêu duy trì
và cổ động nền học cũ một phần nào đã
được thực hiện ở đây” [17, tr.32].
Đặt trong tương quan với định hướng tư
tưởng chính trị cũng như xu thế chung của
quá trình hội nhập, giao thoa Đông - Tây và
qui luật canh tân, đổi mới, phát triển, hiện
đại hóa “thổ nạp Á - Âu”, “điều hòa tân
cựu” nền văn học dân tộc đương thời, việc
các tác giả Nam phong tạp chí quan tâm
nhiều đến các vấn đề thời sự (như ở các bài:
Bảo thủ với tiến hóa, Luận về phương pháp,
Văn hóa Pháp đối với tiền đồ nước Nam,
Bàn về tiểu thuyết, Khảo về diễn kịch, Một
thí nghiệm về diễn kịch, Quốc túy và văn

minh, Thơ mới với thơ cũ…) là điều hoàn
toàn hợp lý.
Có thể khẳng định rằng, tinh thần tranh
biện, phản biện, luận thuyết, hướng đến đổi
mới, đề cao cái mới “thổ nạp Á - Âu”,
“điều hòa tân cựu” trên Nam phong tạp chí
là thực sự phù hợp với bước đi thời đại, phù
hợp với quá trình hiện đại hóa nền văn học
dân tộc. Xét trên phương diện “thổ nạp Á -
Âu”, các tác giả của Nam phong tạp chí tập
trung phiên dịch, tổng thuật, giới thiệu
nhiều hiện tượng văn học Pháp xuất sắc
(Bàn về hý kịch của ông Molière, Lịch sử và
học thuyết của Montesquieu, Lịch sử và học
thuyết của Montesquieu, Bàn về nhà văn sĩ
Pháp Guy de Maupassant, Văn chương
Pháp, Lược khảo về văn học sử nước Pháp,
Một nhà văn hào nước Pháp: Anatole
France, Baudelaire tiên sinh, Tuồng Hòa
Lạc, Tuồng Lôi Xích...). Điều này đưa đến
cho người đọc nguồn tri thức văn học
phong phú, tạo chất xúc tác và tác động tích
cực đến quá trình hiện đại hóa quốc văn
trên toàn hệ thống báo chí, xuất bản, kiểu
tác giả, đề tài, trào lưu, thể loại và các thủ
pháp nghệ thuật. Trong yêu cầu “điều hòa
tân cựu”, “tồn cổ lục”, “tổ quốc túy ngôn”,
những người viết Nam phong tạp chí đã tập
trung bảo tồn di sản văn hóa - văn học
truyền thống, đi sâu khảo cứu chữ Hán, chữ
Nôm, tiếng Việt, chữ Quốc ngữ; khởi động
tìm hiểu từ cội nguồn ngữ văn dân gian đến
trung đại và hiện đại; tổ chức kỷ niệm và đề
cao vị thế danh nhân tác gia văn học (như
Trần Nhân Tông, Chu Văn An, Vũ Quỳnh,
Nguyễn Trãi, Lê Thánh Tông, Nguyễn Bỉnh
Khiêm, Nguyễn Dữ, Nguyễn Gia Thiều,
Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương, Lê Quý
Đôn…), dịch và giới thiệu nhiều tác phẩm
tiêu biểu mà con cháu ngày nay vẫn còn
được thừa hưởng như thơ văn thời Lý -
Trần, (Lĩnh Nam chích quái, Quân trung từ
Nguyễn Hữu Sơn
mệnh tập, Hồng Đức quốc âm thi tập, Bạch
Vân thi tập, Hà Tiên thập cảnh, Thượng
kinh ký sự, Văn tế thập loại chúng sinh...).
Khi điểm danh và kiểm định toàn bộ
phần sáng tác cũng như khảo cứu, lý luận,
phê bình, dịch thuật văn học trên Nam
phong tạp chí, thật khó qui kết cực đoan
rằng, Nam phong tạp chí là tác hại, phản
dân tộc, ru ngủ thanh niên, xa rời cuộc đấu
tranh, phục vụ cho mưu đồ cướp nước, làm
lợi cho thực dân…
4. Kết luận
Trên tinh thần đổi mới toàn diện đất nước,
trong đó có đổi mới văn học, nhiều tác gia,
tác phẩm, trào lưu văn học quá khứ đã được
đánh giá lại, trong đó có Nam phong tạp chí
và Phạm Quỳnh. Nhiều công trình nghiên
cứu, giới thiệu từ 1986 đến nay đã khẳng
định vị thế cao của Nam phong tạp chí và
vai trò của học giả Phạm Quỳnh. Nhiều tác
phẩm quan trọng trong Nam phong tạp chí
đã lần lượt được công bố trở lại. Việc đánh
giá Nam phong tạp chí theo tinh thần đổi
mới cần dựa trên sự khảo sát, nghiên cứu tư
liệu cụ thể, nghiêm túc, xác định đúng mức
những đặc điểm, hạn chế lịch sử, đồng thời
khẳng định những giá trị đồng hành với tiến
bộ xã hội, với xu thế hội nhập, phát triển,
canh tân đất nước. Đã đến lúc cần tổng kết,
đánh giá đúng mức vị thế Nam phong tạp
chí trong lịch sử báo chí và quá trình hiện
đại hóa nền văn học dân tộc những năm đầu
thế kỷ XX.
Tài liệu tham khảo
[1] NPTC (1917), “Mục đích báo Nam Phong”,
Nam Phong tạp chí, số 1.
79
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
[2] Nguyễn Phương Chi (2004), “Nhóm Nam
Phong”, Từ điển văn học (Bộ mới), Nxb Thế
giới, Hà Nội.
[3] Thượng Chi (1920), “Cùng các phái viên
Nam Kỳ”, Nam Phong tạp chí, số 32.
[4] Lê Chí Dũng (2012), “Lời mở đầu”, Toàn
tập truyện ngắn Nam Phong, Nxb Văn học,
Hà Nội.
[5] Nguyễn Đình Hào (2012), Toàn tập truyện
ngắn Nam Phong, Nxb Văn học, Hà Nội.
[6] Đông Hồ và Nguyễn Văn Kiểm (1930), “Cảnh
vật Hà Tiên”, Nam Phong tạp chí, số 150.
[7] Đặng Minh Phương (2008), “Ông Phạm
Quỳnh và báo Nam Phong”, Tạp chí Hồn Việt,
số 14.
[8] Đặng Minh Phương (2017), “Trở lại chuyện
Phạm Quỳnh”, Văn nghệ Tp. Hồ Chí Minh,
số 447.
[9] Phạm Quỳnh (1917), “Mấy nhời nói đầu”,
Nam Phong tạp chí, số 1.
[10] Nguyễn Hữu Sơn (1991), “Về giai đoạn văn
học “nhận đường” thập kỷ tám mươi”, Tạp chí
80
Cửa Việt, số 8.
[11] Nguyễn Hữu Sơn (2007), “Thể tài du ký trên
tạp chí Nam Phong (1917-1934)”, Nghiên cứu
Văn học, số 4.
[12] Nguyễn Hữu Sơn (2007), Du ký Việt Nam -
Nam phong tạp chí (1917-1934), Nxb Trẻ, Tp.
Hồ Chí Minh.
[13] Nguyễn Hữu Sơn (2016), “Nhìn lại mối quan
hệ sáng tác và phê bình văn học”, Tạp chí
Kiến thức ngày nay, số 937.
[14] Văn Tạo (2005), “Phạm Quỳnh - Chủ bút báo
Nam phong”, Khoa học và ứng dụng, số 2.
[15] Nguyễn Đức Thuận (2008), Văn trên Nam
Phong tạp chí (Diện mạo và thành tựu), Nxb
Văn học, Hà Nội.
[16] Phạm Duy Tốn (1918), “Sống chết mặc bay”,
Nam Phong tạp chí, số 18.
[17] Nguyễn Khắc Xuyên (2002), Mục lục phân
tích tạp chí Nam phong, Nxb Thuận Hóa -
Trung tâm Văn hóa ngôn ngữ Đông Tây,
Hà Nội.
[18] http://www.vusta.vn/vi/news/Thong-tin-Su-kien
Tư tưởng dĩ bất biến ứng vạn biến
của Hồ Chí Minh

Phạm Huy Thành1

1
Trường Đại học Kinh tế, Đại học Đà Nẵng.
Email: gvphthanh@gmail.com

Nhận ngày 20 tháng 2 năm 2017. Chấp nhận đăng ngày 4 tháng 5 năm 2017.

Tóm tắt: Tình hình thế giới và khu vực diễn biến hết sức phức tạp, nhiệm vụ bảo vệ Tổ quốc trong
hoàn cảnh mới luôn được Đảng và Nhà nước ta đặt lên hàng đầu. Để bảo vệ chủ quyền và toàn vẹn
lãnh thổ trong giai đoạn hiện nay, cần phải sử dụng nhiều phương pháp và biện pháp khác nhau.
Một trong những phương pháp đó là vận dụng nhuần nhuyễn tư tưởng “dĩ bất biến, ứng vạn biến”
của Hồ Chí Minh. Theo tư tưởng này, cần xác định đúng cái bất biến để không xa rời, đồng thời
phải xác định đúng cái vạn biến để tùy từng lúc và từng hoàn cảnh cụ thể xử lý cho phù hợp.

Từ khóa: Hồ Chí Minh, chủ quyền, lãnh thổ, bảo vệ Tổ quốc.

Phân loại ngành: Triết học

Abstract: Given the complicated global and regional situation, the Vietnamese Party and State
have always given top priority to the task of defending the Fatherland in the new context. In order
to safeguard the sovereignty and territorial integrity in the curent period, it is necessary to apply
various methods and measures. One of them is the fine application of Ho Chi Minh's thought of
“dealing with changing things by using a fixed/unchanged principle”. Accordingly, one needs to
define correctly what shall not change, so as not to move away from that, and at the same time, to
define what is to change constantly. That will bring about proper solutions for specific situations at
specific points of time.

Keywords: Ho Chi Minh, sovereignty, territory, national defence.

Subject classification: Philosophy

1. Đặt vấn đề hiện trong toàn bộ chiến lược, sách lược

cuộc cách mạng dân tộc, dân chủ nhân dân
Tư tưởng “dĩ bất biến, ứng vạn biến” của ở Việt Nam. Tư tưởng đó thể hiện tính nhất
Hồ Chí Minh là nguyên tắc cơ bản được thể quán trong sự kết hợp giữa quan điểm với

81
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
sự mềm dẻo, linh hoạt và phương pháp xử
lý mọi tình huống liên quan đến vận mệnh
chủ quyền, bảo vệ toàn vẹn lãnh thổ đất
nước. Quán triệt tư tưởng “dĩ bất biến, ứng
vạn biến” của Hồ Chí Minh, Đảng ta đã
kiên trì mục tiêu độc lập dân tộc và chủ
nghĩa xã hội, dựa vào sức mạnh của dân,
phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo
trong hội nhập kinh tế quốc tế, với việc bảo
vệ Tổ quốc trong điều kiện mới. Bài viết
phân tích nội dung của tư tưởng “dĩ bất
biến, ứng vạn biến” của Hồ Chí Minh và ý
nghĩa của tư tưởng này trong chiến lược
bảo vệ Tổ quốc hiện nay.
2. Nội dung của tư tưởng “dĩ bất biến,
ứng vạn biến” của Hồ Chí Minh
Suốt quá trình hoạt động cách mạng, mục
tiêu cao nhất mà Hồ Chí Minh theo đuổi là
độc lập dân tộc, thống nhất quốc gia và toàn
vẹn lãnh thổ. Chính vì vậy, Người đã đưa ra
tư tưởng “dĩ bất biến, ứng vạn biến”. Tư
tưởng này được xem là kế giữ nước hiệu
quả nhất, có sức tác động lớn mạnh nhất, dù
ở trong điều kiện đất nước rơi vào thế
“ngàn cân treo sợi tóc”.
Cái “bất biến” trong tư tưởng Hồ Chí
Minh nổi bật nhất là độc lập cho dân tộc, tự
do, hạnh phúc cho nhân dân. Độc lập, tự do
là khát vọng lớn nhất của các dân tộc thuộc
địa, quyền thiêng liêng bất khả xâm phạm
của mỗi dân tộc. Đây chính là khát vọng
suốt cả cuộc đời của Hồ Chí Minh. Hồ Chí
Minh khẳng định: “Tự do cho đồng bào tôi,
độc lập cho Tổ quốc tôi, đấy là tất cả những
điều tôi muốn; đấy là tất cả những điều tôi
hiểu” [10, tr.52].
Đối với người dân mất nước thì cái quý
nhất trên đời là độc lập của Tổ quốc, tự
82
do, hạnh phúc cho nhân dân. Trong Tuyên
ngôn độc lập, Người khẳng định: “Nước
Việt Nam có quyền hưởng tự do và độc
lập, và sự thật đã thành một nước tự do,
độc lập. Toàn thể dân tộc Việt Nam quyết
đem tất cả tinh thần và lực lượng, tính
mạng và của cải để giữ vững quyền tự do,
độc lập ấy” [9, t3, tr.559].
Độc lập dân tộc theo Hồ Chí Minh phải
có chủ quyền quốc gia thực sự về chính trị,
kinh tế, an ninh và toàn vẹn lãnh thổ. Trong
Lời kêu gọi nhân kỷ niệm ngày độc lập
2/9/1945, Hồ Chí Minh khẳng định:
“Chúng ta kiên quyết kháng chiến đến
cùng, đấu tranh cho kỳ được độc lập dân
tộc, thống nhất quốc gia và toàn vẹn lãnh
thổ. Độc lập dân tộc phải thực sự chứ
không phải độc lập dân tộc như bánh vẽ mà
thực dân vừa thí cho bọn bù nhìn. Thống
nhất mà chia sẻ, không có quyền tự quyết,
không có quân đội riêng, ngoại giao riêng,
kinh tế riêng. Nhân dân Việt Nam không
bao giờ chấp nhận độc lập và thống nhất giả
hiệu đó” [9].
Cái “vạn biến” trong tư tưởng Hồ Chí
Minh vô cùng phong phú và đa dạng,
muôn hình, muôn vẻ thể hiện trong toàn bộ
sự nghiệp cách mạng của Đảng và nhân
dân ta. Ứng vạn biến được thể hiện ở chỗ:
luôn bám sát với thực tiễn cách mạng Việt
Nam, được bổ sung và hoàn thiện cho phù
hợp với yêu cầu của từng thời kỳ, từng giai
đoạn của cách mạng. Xuất phát từ nhiệm
vụ, yêu cầu thực tế của các giai đoạn cách
mạng khác nhau, Hồ Chí Minh đã đưa ra
những đường lối, sách lược cụ thể để bảo
vệ được độc lập dân tộc và xây dựng chủ
nghĩa xã hội.
Trong thực tiễn xây dựng chủ nghĩa xã
hội ở miền Bắc, với nhiệm vụ là hậu
phương lớn chi viện cho chiến trường miền

Nam và tạo tiền đề cơ sở vật chất để xây
dựng chủ nghĩa xã hội, Hồ Chí Minh đã
chú trọng xây dựng ý thức tập thể, tạo ra
những phong trào thi đua rộng lớn trên
toàn miền Bắc và đạt thành tích cao thể
hiện tính ưu việt của chủ nghĩa xã hội. Bên
cạnh đó, Người chủ trương thực hiện
chuẩn mực đạo đức “chí công vô tư” để
quét sạch chủ nghĩa cá nhân, đấu tranh tích
cực để hạn chế các biểu hiện đặc quyền,
đặc lợi, tham ô, lãng phí, quan liêu, chia
rẽ, kiêu ngạo. Toàn miền Bắc xã hội chủ
nghĩa đã dấy lên phong trào thi đua tăng
gia sản xuất, thực hành tiết kiệm, chống
tham ô, lãng phí, quan liêu, cuộc vận động
“3 xây, 3 chống” để nâng cao ý thức trách
nhiệm của mọi người trước các hiện tượng
tiêu cực của xã hội.
Tư tưởng “dĩ bất biến, ứng vạn biến” có
nghĩa là lấy cái “bất biến” ứng phó với cái
“vạn biến”; ứng phó với cái vạn biến
nhưng không được xa rời “độc lập tự do”,
“độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã
hội”. Trong cuộc sống của mỗi người,
cũng như sự nghiệp cách mạng, luôn có
những thay đổi theo nhiều chiều hướng
khác nhau; bởi vậy cần phải có những
chiến lược, sách lược mềm dẻo trong từng
lĩnh vực cụ thể. Dù sách lược và chiến
lược như thế nào thì mục tiêu cuối cùng là
để bảo vệ “cái bất biến”.
Tư tưởng “dĩ bất biến, ứng vạn biến” còn
thể hiện ở phương pháp nhận thức luận của
mỗi con người. “Dĩ bất biến” trong nhận
thức chính là tạo ra cho cái tâm thật bình
tĩnh, sáng suốt, minh mẫn để làm chủ mọi
tình huống của cuộc sống. Các tình huống
của cuộc sống đó chính là cái “vạn biến”,
muốn nắm bắt được cái “vạn biến” đó thì
phải nhìn nhận sự vật, hiện tượng một cách
khách quan, chính xác. Nhận thức đó giúp
Phạm Huy Thành
cho người cách mạng phải luôn cải tạo
mình, tự chiến thắng bản thân mình, tránh
sa vào chủ nghĩa cá nhân. Còn đối với Đảng
và Nhà nước, mọi đường lối chủ trương,
chính sách phải xuất phát từ thực tế, từ
chính thực tiễn của đời sống nhân dân.
3. Ý nghĩa của tư tưởng “dĩ bất biến, ứng
vạn biến” trong chiến lược bảo vệ Tổ
quốc hiện nay
Tư tưởng “dĩ bất biến, ứng vạn biến” của
Hồ Chí Minh là cơ sở lý luận để Đảng và
Nhà nước ta lãnh đạo nhân dân vượt qua
mọi trở ngại, nhìn nhận rõ sai lầm, khuyết
điểm, quyết tâm tiến hành công cuộc đổi
mới theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại
hóa, chủ động hội nhập kinh tế quốc tế,
nhưng vẫn giữ vững độc lập, giữ vững bản
sắc văn hóa dân tộc.
Xuất phát từ sự đánh giá, phân tích một
cách sâu sắc, toàn diện tình hình thế giới
và trong nước thời gian vừa qua và dự báo
xu hướng, diễn biến những năm tiếp theo;
trên cơ sở kế thừa các quan điểm, mục tiêu
bảo vệ Tổ quốc đã xác định ở Nghị quyết
Trung ương 8 (khóa IX), Cương lĩnh xây
dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ
nghĩa xã hội (bổ sung và phát triển năm
2011), Hội nghị Trung ương 8 (khóa XI)
đã ra Nghị quyết 28 NQ/TW về “Chiến
lược bảo vệ Tổ quốc trong tình hình mới”,
Đại hội XII đã bổ sung, phát triển đã chỉ
rõ: “Mục tiêu trọng yếu của quốc phòng,
an ninh là: phát huy mạnh mẽ sức mạnh
tổng hợp của toàn dân tộc, của cả hệ thống
chính trị, tranh thủ tối đa sự đồng tình, ủng
hộ của cộng đồng quốc tế, kiên quyết, kiên
trì đấu tranh bảo vệ vững chắc độc lập, chủ
quyền, thống nhất, toàn vẹn lãnh thổ của
83
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
Tổ quốc, bảo vệ Đảng, Nhà nước, nhân
dân và chế độ xã hội chủ nghĩa; bảo vệ
công cuộc đổi mới, sự nghiệp công nghiệp
hóa, hiện đại hóa, bảo vệ lợi ích quốc gia -
dân tộc; bảo vệ nền văn hóa dân tộc; giữ
vững môi trường hòa bình, ổn định chính
trị, an ninh quốc gia, trật tự, an toàn xã
hội” [4, tr.147-148]. Chiến lược bảo vệ Tổ
quốc được Đảng ta xác định đã bao quát
đầy đủ, toàn diện cả nội dung, phạm vi và
phương châm tiến hành đấu tranh bảo vệ
Tổ quốc; đó là sự việc vận dụng tư tưởng
“dĩ bất biến, ứng vạn biến” trước yêu cầu
mới của sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ
quốc xã hội chủ nghĩa. Tính “dĩ bất biến,
ứng vạn biến” của chiến lược đó được thể
hiện ở các nội dung sau:
Thứ nhất, kiên quyết bảo vệ Tổ quốc Việt
Nam xã hội chủ nghĩa.
Mục tiêu, yêu cầu, nhiệm vụ bảo vệ Tổ
quốc ngày càng được nhận thức đầy đủ
hơn, toàn diện hơn. Bảo vệ vững chắc độc
lập, chủ quyền, thống nhất, toàn vẹn lãnh
thổ, bảo vệ Đảng, Nhà nước, nhân dân,
chế độ xã hội chủ nghĩa; bảo vệ sự nghiệp
đổi mới, công nghiệp hóa, hiện đại hóa;
bảo vệ lợi ích quốc gia - dân tộc; giữa
vững ổn định chính trị và môi trường hòa
bình để xây dựng, phát triển đất nước theo
định hướng xã hội chủ nghĩa. Đảng ta đặc
biệt quan tâm đến việc: “Giữ vững hòa
bình, ổn định chính trị, bảo đảm an ninh
quốc gia và trật tự, an toàn xã hội; chủ
động ngăn chặn, làm thất bại mọi âm mưu
và hành động chống phá của các thế lực
thù địch đối với sự nghiệp cách mạng của
nhân dân ta” [3, tr.81-82].
Trong bối cảnh tình hình tranh chấp
chủ quyền biển, đảo đang diễn ra hết sức
gay gắt, phức tạp, đòi hỏi chúng ta phải
thận trọng, ứng xử có lý và có tình. Yêu
84
cầu mới đặt ra là phải vừa giữ vững được
chủ quyền biển đảo, thềm lục địa thiêng
liêng của Tổ quốc, vừa giữ được môi
trường hòa bình, ổn định để phát triển,
tránh xảy ra xung đột vũ trang. Chính vì
vậy, chúng ta phải hết sức tỉnh táo, khôn
khéo, không bị kích động, xúi giục gây
xung đột vũ trang, phải kiên định về mục
tiêu, nguyên tắc chiến lược, linh hoạt,
mềm dẻo về sách lược; phải giải quyết
mọi vấn đề bằng phương pháp hòa bình,
trên cơ sở đảm bảo lợi ích quốc gia - dân
tộc, phù hợp với luật pháp quốc tế và
nguyên tắc ứng xử của khu vực; có đối
sách phù hợp với từng đối tượng, từng
tình huống “kiên quyết, kiên trì đấu tranh
bằng các giải pháp phù hợp để bảo vệ
chủ quyền quốc gia và giữ vững môi
trường hòa bình, ổn định cho phát triển
kinh tế - xã hội” [4, tr.243].
Đây chính là quy luật khách quan và là
chủ trương nhất quán của Đảng trong quá
trình lãnh đạo công cuộc xây dựng đất
nước thời kỳ đổi mới và bảo vệ Tổ quốc
xã hội chủ nghĩa. Với tư tưởng “dĩ bất
biến”, bảo vệ Tổ quốc xã hội chủ nghĩa
phải là mục tiêu hàng đầu trong bất kỳ
tình huống nào. Nhưng bảo vệ Tổ quốc
phải theo phương châm “ứng vạn biến”
cho phù hợp với từng thời kỳ, từng giai
đoạn phát triển của đất nước.
Thứ hai, chủ động hội nhập quốc tế.
Tích cực, chủ động hội nhập quốc tế,
đất nước ta sẽ có điều kiện tranh thủ những
mặt thuận lợi của quá trình hội nhập đối với
công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
Trong quan hệ đối ngoại, nhất là quan hệ
kinh tế đối ngoại, thu hút đầu tư nước
ngoài, chúng ta có cơ hội tiếp cận với nhiều
nền kinh tế, kể cả nền kinh tế phát triển.
Thực tế cho thấy, nhờ phát huy hiệu quả

chính sách đối ngoại đã tạo ra những bước
phát triển cho nền kinh tế và an ninh quốc
phòng. Đây là cơ sở cho việc bảo đảm ổn
định xã hội, tạo điều kiện cho đất nước phát
triển nhanh, bền vững hơn. Vấn đề này đã
được Đảng ta khẳng định: “Các hoạt động
đối ngoại và hội nhập quốc tế đạt được
nhiều kết quả, góp phần quan trọng tạo môi
trường, điều kiện thuận lợi và sự ủng hộ của
cộng đồng quốc tế trong phát triển kinh tế -
xã hội và bảo vệ Tổ quốc” [4, tr.244].
Mặt khác, trong quá trình hội nhập quốc
tế, sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc ở
nước ta đang đứng trước những âm mưu,
thủ đoạn phá hoại hết sức tinh vi và xảo
quyệt của các thế lực thù địch. Chúng sử
dụng xu thế toàn cầu hóa và quá trình hội
nhập kinh tế quốc tế để đẩy mạnh “diễn
biến hòa bình”, chống phá quá trình công
nghiệp hóa, hiện đại hóa, quá trình xây
dựng chủ nghĩa xã hội. Các hành động
chống phá của các thế lực thù địch thực
hiện bằng việc che giấu thông qua các quan
hệ kinh tế và thương mại, khiến chúng ta
khó nhận diện và chỉ tên. Do đó, nhiệm vụ
đối ngoại phải giữ được “trong ấm, ngoài
êm”, “nhiệm vụ của công tác đối ngoại là
giữ vững môi trường hòa bình, thuận lợi
cho đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại
hóa, bảo vệ vững chắc độc lập, chủ quyền,
thống nhất và toàn vẹn lãnh thổ”, “chủ động
ngăn ngừa và giảm thiểu tác động tiêu cực
của quá trình hội nhập quốc tế” [3, tr.236].
Trong bối cảnh toàn cầu hóa, quá trình
hội nhập quốc tế, để vừa chủ động hội nhập
quốc tế an toàn, vừa giữ vững, tăng cường
độc lập, tự chủ của một đất nước thì cần có
một nghệ thuật ứng xử linh hoạt. Chính vì
vậy, sử dụng tư tưởng “dĩ bất biến, ứng vạn
biến” của Hồ Chí Minh sẽ đảm bảo an ninh
quốc gia, độc lập Tổ quốc, thực hiện đa
dạng hóa, đa phương hóa quan hệ đối ngoại
và hội nhập quốc tế thành công, đồng thời,
Phạm Huy Thành
mở rộng hợp tác quốc tế, hội nhập kinh tế
quốc tế hiệu quả và an toàn, bảo vệ lợi ích
của dân tộc ta.
Thứ ba, xây dựng thế trận lòng dân
trong chiến lược bảo vệ Tổ quốc.
Ngày nay, sức mạnh bảo vệ Tổ quốc
không chỉ là sức mạnh của lực lượng vũ
trang, mà còn là sức mạnh của toàn dân,
sức mạnh tổng hợp của mọi lực lượng
trong khối đoàn kết toàn dân tộc. Bảo vệ
Tổ quốc không còn là của lực lượng vũ
trang, mà là nghĩa vụ và trách nhiệm của
mọi công dân Việt Nam thuộc mọi thành
phần kinh tế, mọi tổ chức trong hệ thống
chính trị. Đảng ta xác định: “Tăng cường
tiềm lực quốc phòng và an ninh; xây dựng
thế trận quốc phòng toàn dân, thế trận an
ninh nhân dân vững chắc. Chủ động đấu
tranh làm thất bại mọi âm mưu, hoạt động
chống phá của các thế lực thù địch; ngăn
chặn, phản bác những thông tin và luận
điệu sai trái, đẩy lùi các loại tội phạm và
tệ nạn xã hội; sẵn sàng ứng phó với các
mối đe dọa an ninh truyền thống và phi
truyền thống; đảm bảo an ninh, an toàn
thông tin, an ninh mạng” [4, tr.33-34].
Trong giai đoạn hiện nay, với phương
châm “ứng vạn biến”, Đảng và Nhà nước
đang tạo ra sự đoàn kết nhất trí của nhân
dân cả nước về ý thức bảo vệ độc lập dân
tộc và chủ quyền biển đảo; khơi dậy chủ
nghĩa yêu nước của nhân dân Việt Nam trên
mọi miền Tổ quốc và kiều bào ta ở nước
ngoài, xây dựng khối đoàn kết thống nhất
để bảo vệ nền độc lập của Tổ quốc.
Thứ tư, đa dạng hóa hình thức giáo dục
ý thức bảo vệ Tổ quốc.
Trong điều kiện mới hiện nay, để thực
hiện nhiệm vụ bảo vệ vững chắc Tổ quốc xã
hội chủ nghĩa với những nội dung mới, toàn
diện hơn việc tuyên truyền, giáo dục ý thức
về bảo vệ Tổ quốc cần phải được quan tâm
một cách toàn diện hơn với những hình thức
đa dạng hơn. Chúng ta phải trang bị cho mọi
85
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
người về kiến thức quốc phòng, kiến thức an
ninh truyền thống và phi truyền thống; sự
hiểu biết về chống phá của các thế lực thù
địch bằng phương thức vũ trang và phi vũ
trang, đặc biệt là âm mưu “diễn biến hòa
bình”. Đấu tranh chống lại quá trình “tự diễn
biến”, “tự chuyển hóa” từ bên trong là biện
pháp cơ bản để nâng cao khả năng tự bảo vệ,
hoàn toàn phù hợp với tư tưởng “dĩ bất biến,
ứng vạn biến” của Hồ Chí Minh.
Bảo vệ Tổ quốc là cái bất biến; còn hình
thức giáo dục ý thức bảo vệ Tổ quốc là cái
vạn biến. Giáo dục ý thức bảo vệ Tổ quốc
là giúp cho mọi người nhận thức được sự
kết hợp chặt chẽ giữa đấu tranh phi vũ trang
và đấu tranh vũ trang, kết hợp xây dựng với
bảo vệ, lấy xây dựng để bảo vệ; bảo vệ Tổ
quốc từ xa, giữ nước lúc chưa nguy; xây
dựng, phát triển quan điểm tự bảo vệ trong
điều kiện mới; đồng thời, giúp mọi người
nhận thức rõ về đối tác, đối tượng, về quan
hệ đối tác, đối tượng; phải có cách nhìn
biện chứng, chuyển tư duy bạn, thù sang tư
duy đối tác, đối tượng trên cơ sở lợi ích
quốc gia - dân tộc. Vận dụng tư tưởng “dĩ
bất biến, ứng vạn biến” Đảng ta xác định:
“Tăng cường tuyên truyền, giáo dục tinh
thần yêu nước, ý thức dân tộc, trách nhiệm
và nghĩa vụ bảo vệ chủ quyền, lợi ích quốc
gia và kiến thức quốc phòng, an ninh, làm
cho mọi người hiểu rõ những thách thức
lớn tác động trực tiếp đến nhiệm vụ bảo vệ
Tổ quốc trong điều kiện mới, như: chiến
tranh bằng vũ khí công nghệ cao, tranh
chấp chủ quyền biển đảo, vùng trời, “diễn
biến hòa bình”, bạo loạn chính trị, khủng
bố, tội phạm công nghệ cao, tội phạm
xuyên quốc gia” [3, tr.234].
4. Kết luận
Tư tưởng “dĩ bất biến, ứng vạn biến” của
Hồ Chí Minh có ý nghĩa to lớn trong chiến
86
lược bảo vệ Tổ quốc trước tình hình mới
hiện nay. Sự nghiệp hoạt động cách mạng
của Hồ Chí Minh là tấm gương sáng mẫu
mực trong việc vận dụng tư tưởng này để
chống lại thù trong, giặc ngoài. Đảng ta
luôn thực hiện theo tư tưởng Hồ Chí Minh
khi xác định đúng những mục tiêu bất biến
và những cái phải vạn biến. Trong bối cảnh
quốc tế hiện nay, tư tưởng “dĩ bất biến, ứng
vạn biến” vẫn là phương châm cho Đảng và
Nhà nước ta trong sự nghiệp xây dựng và
bảo vệ Tổ quốc.
Tài liệu tham khảo
[1] Ban Tư tưởng văn hóa Trung ương (2003), Tài
liệu nghiên cứu tư tưởng Hồ Chí Minh, Nxb
Chính trị quốc gia, Hà Nội.
[2] Thành Duy (2010), Một số vấn đề cơ bản về
triết lý phát triển trong tư tưởng Hồ Chí Minh,
Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
[3] Đảng Cộng sản Việt Nam (2011), Văn kiện
Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI, Nxb
Chính trị quốc gia - Sự thật, Hà Nội.
[4] Đảng Cộng sản Việt Nam (2016), Văn kiện
Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Văn
phòng Trung ương Đảng, Hà Nội.
[5] Nguyễn Hùng Hậu (2008), Từ chủ nghĩa yêu
nước truyền thống đến chủ nghĩa yêu nước Hồ
Chí Minh, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội.
[6] Nguyễn Hùng Hậu (2012), Triết lý “dĩ bất
biến, ứng vạn biến” trong tư tưởng Hồ Chí
Minh, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội.
[7] Đinh Xuân Lâm, Bùi Đình Phong (2001), Hồ
Chí Minh văn hóa và đổi mới, Nxb Lao động,
Hà Nội.
[8] Đinh Xuân Lâm, Bùi Đình Phong (2008), Văn
hóa và triết lý phát triển trong tư tưởng Hồ
Chí Minh, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội.
[9] Hồ Chí Minh (2003), Toàn tập, Nxb Chính trị
quốc gia, Hà Nội.
[10] Phạm Huy Thành (2012), “Văn hóa chính trị
trong Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh”, Tạp
chí Giáo dục lý luận, số 12.
[11] Trần Dân Tiên (2005), Những mẩu chuyện về
cuộc đời hoạt động của Hồ Chí Minh, Nxb
Chính trị quốc gia, Hà Nội.
Tư tưởng của Hồ Chí Minh
về xây dựng xã hội phát triển bền vững
Nguyễn Xuân Trung1

1
Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh.
Email: nxtrunghut@yahoo.com

Nhận ngày 23 tháng 3 năm 2017. Chấp nhận đăng ngày 12 tháng 5 năm 2017.

Tóm tắt: Phát triển xã hội bền vững là một xu hướng tất yếu, khách quan của thời đại. Để xây
dựng xã hội phát triển bền vững, theo Hồ Chí Minh, cần phải: xây dựng nền chính trị trong sạch,
vững mạnh; phát triển kinh tế gắn liền với phát triển văn hóa; bảo vệ môi trường; chú trọng phát
triển con người. Trong đó, con người là nhân tố quan trọng, quyết định nhất để xây dựng thành
công xã hội phát triển bền vững. Trong giai đoạn hiện nay, tư tưởng đó của Người vẫn còn nguyên
giá trị cả về mặt lý luận và thực tiễn.

Từ khóa: Tư tưởng Hồ Chí Minh, xây dựng xã hội, phát triển bền vững.

Phân loại ngành: Triết học

Abstract: Sustainable social development is an inevitable and objective tendency of the times. To
build a sustainably developed society, wrote Ho Chi Minh, it is necessary to develop clean and
sound politics, linking economic with cultural development, protecting the environment, while
attaching importance to human development. For the success of the process, the human factor plays
the most critical and decisive role. The value of Ho Chi Minh’s thought in that regard remains
intact today, both theoretically and practically.

Keywords: Ho Chi Minh’s thought, building the society, sustainable development.

Subject classification: Philosophy

1. Mở đầu triển bền vững” nhưng ở những bài nói, bài

Phát triển bền vững là sự phát triển nhằm
thoả mãn các nhu cầu hiện tại của con
người nhưng không làm tổn hại tới sự thỏa
mãn các nhu cầu của thế hệ tương lai. Hồ
Chí Minh không nói tới thuật ngữ “phát
viết của Người đều có tư tưởng về xây dựng
xã hội phát triển bền vững. Bài viết này
phân tích tư tưởng Hồ Chí Minh về xây
dựng xã hội phát triển bền vững trên các
mặt: chính trị, kinh tế, văn hóa, con người,
môi trường.

87
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017

2. Xây dựng xã hội phát triển bền vững nghị giữa các nước trên thế giới vì sự phát
về chính trị triển bền vững và tiến bộ xã hội. Mục tiêu
chính trị đặc trưng của chủ nghĩa xã hội ở
nước ta thể hiện tập trung nhất ở tiêu ngữ
Theo Hồ Chí Minh, muốn xã hội phát triển
Độc lập - Tự do - Hạnh phúc của chế độ
bền vững thì trước hết phải xây dựng được
mới ở nước ta sau Cách mạng tháng Tám.
nền chính trị trong sạch, vững mạnh. Trong
Đó là mục tiêu chính trị chung của toàn dân
điều kiện xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt
tộc, là mục tiêu để toàn dân đoàn kết phấn
Nam, nói tới chính trị, trước hết là nói tới
đấu. Mục tiêu chung đó gắn bó hữu cơ vấn
sự đảm bảo vai trò lãnh đạo của Đảng Cộng
đề dân tộc với giai cấp, giải phóng dân tộc
sản, hiệu lực quản lý của Nhà nước, quyền
gắn với phục hưng dân tộc và phát triển xã
làm chủ của nhân dân lao động trên tất cả
hội và con người Việt Nam.
các lĩnh vực của đời sống xã hội. Đó là một
Trong công cuộc đổi mới đất nước hiện
chế độ “xã hội ngày càng tiến, vật chất ngày
nay, bằng những chủ trương, chính sách cụ
càng tăng, tinh thần ngày càng tốt” [5, t.13,
thể trong từng lĩnh vực, Đảng đã cố gắng
tr.438]. Người chỉ rõ: “Xã hội xã hội chủ
xây dựng, hoàn thiện dần thể chế chính trị
nghĩa không có bóc lột và áp bức dân tộc”
trong sạch, vững mạnh để xây dựng xã hội
[5, t.11, tr.160], đó là “một xã hội bảo đảm
phát triển bền vững. Đại hội Đảng X khẳng
cho đất nước phát triển rực rỡ một cách
định: “Xây dựng Đảng trong sạch, vững
nhanh chóng chưa từng thấy, đưa quần
mạnh là khâu then chốt, là nhân tố quyết
chúng lao động đến một cuộc sống xứng
định thắng lợi của sự nghiệp đổi mới” [1,
đáng, vẻ vang và ngày càng phồn vinh, làm
tr.264]. Đại hội Đảng XII nhấn mạnh:
cho người lao động có một Tổ quốc tự do,
“Tăng cường xây dựng, chỉnh đốn Đảng,
hạnh phúc và hùng cường, hướng tới những
ngăn chặn, đẩy lùi sự suy thoái về tư tưởng
chân trời tươi sáng, mà trước kia không thể
chính trị, đạo đức, lối sống, biểu hiện “tự
nghĩ tới” [5, t.11, tr.161].
diễn biến”, “tự chuyển hóa” trong nội bộ.
Theo Hồ Chí Minh: “Chỉ có chủ nghĩa
Tập trung xây dựng đội ngũ cán bộ, nhất là
cộng sản mới cứu nhân loại, đem lại cho
đội ngũ cán bộ cấp chiến lược, đủ năng lực,
mọi người không phân biệt chủng tộc và
phẩm chất và uy tín, ngang tầm nhiệm vụ”
nguồn gốc sự tự do, bình đẳng, bác ái, đoàn
[4, tr.51]. Đây là vấn đề sống còn của Đảng,
kết, ấm no trên quả đất, việc làm cho mọi
nếu không làm được điều đó thì “sẽ là thách
người và vì mọi người, niềm vui, hòa bình,
thức đối với vai trò lãnh đạo của Đảng và
hạnh phúc, nói tóm lại là nền cộng hoà thế
sự tồn vong của chế độ”.
giới chân chính, xóa bỏ những biên giới tư
bản chủ nghĩa cho đến nay chỉ là những
vách tường dài ngăn cản những người lao
3. Xây dựng xã hội phát triển bền vững
động trên thế giới hiểu nhau và yêu thương
về kinh tế và văn hóa
nhau” [5, t.1, tr.496].
Những mục tiêu trên thể hiện trên các
phương diện chính trị đối nội và chính trị Trong toàn bộ di sản tư tưởng Hồ Chí
đối ngoại. Đối nội là giải phóng và phát Minh, quan điểm về xây dựng kinh tế là
triển con người Việt Nam. Đối ngoại là trọng tâm nhằm mục tiêu phát triển bền
thiết lập quan hệ quốc tế hòa bình và hữu vững. Người chỉ rõ, muốn tiến lên chủ

88

nghĩa xã hội thì phải phát triển kinh tế, văn
hóa. Kinh tế thuộc cơ sở hạ tầng, còn văn
hoá thuộc kiến trúc thượng tầng. Cơ sở hạ
tầng quyết định kiến trúc thượng tầng. Vì
thế, phát triển kinh tế cần đi trước một bước
và xây dựng cơ sở vật chất kỹ thuật là
nhiệm vụ trung tâm trong suốt cả thời kỳ
quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta. Phát
triển kinh tế là tiền đề, là cơ sở cho sự phát
triển văn hoá nhằm xoá bỏ nghèo nàn và lạc
hậu. Hồ Chí Minh nhấn mạnh: “Trong thời
kỳ kháng chiến, mặt trận chính của chúng ta
là đánh giặc thực dân. Ngày nay, kinh tế là
mặt trận chính của chúng ta. Vì vậy, cán bộ
lãnh đạo cần phải biết kinh tế, biết kỹ thuật.
Chưa biết thì phải cố gắng học cho biết” [5,
t.13, tr.91]. Trong Di chúc, Hồ Chí Minh đã
dặn lại: “Đảng cần phải có kế hoạch thật tốt
để phát triển kinh tế và văn hoá, nhằm
không ngừng nâng cao đời sống của nhân
dân” [5,t.15, tr.612]. Muốn xây dựng một
xã hội phát triển bền vững, thì nhiệm vụ
đầu tiên là phải chăm lo đời sống vật chất
cho nhân dân.
Phát triển kinh tế nhằm thỏa mãn các
nhu cầu về sự sinh tồn và phát triển của con
người. Đây chính là vai trò xây dựng đời
sống vật chất cho xã hội của kinh tế, tạo
nền tảng cơ sở vật chất cho sự phát triển
của các lĩnh vực còn lại. Xây dựng kinh tế
làm trọng tâm phải bắt đầu từ xây dựng và
phát triển lực lượng sản xuất. Vì thế, Hồ
Chí Minh đã khẳng định: “Nhiệm vụ quan
trọng nhất của chúng ta là phải xây dựng
nền tảng vật chất và kỹ thuật của chủ nghĩa
xã hội, đưa miền Bắc tiến dần lên chủ nghĩa
xã hội, có công nghiệp và nông nghiệp hiện
đại, có văn hóa và khoa học tiên tiến” [5,
t.12, tr.412].
Kinh tế nước ta rất lạc hậu và gồm nhiều
thành phần phức tạp, sức sản xuất chưa phát
triển, đời sống vật chất và văn hóa của nhân
Nguyễn Xuân Trung
dân thấp kém. Do vậy, Người đã chỉ rõ:
“Nhiệm vụ quan trọng nhất của chúng ta là
phải xây dựng nền tảng vật chất và kỹ thuật
của chủ nghĩa xã hội... có công nghiệp và
nông nghệp hiện đại, có văn hóa và khoa
học tiên tiến. Trong quá trình cách mạng xã
hội chủ nghĩa, chúng ta phải cải tạo nền
kinh tế cũ và xây dựng nền kinh tế mới, mà
xây dựng là nhiệm vụ chủ chốt và lâu dài”
[5, t.12, tr.412].
Không có thế mạnh về kinh tế thì sẽ
không nắm giữ được sức mạnh từ chính trị
và văn hóa; cán bộ, đảng viên nghèo, không
đủ kinh tế để sống và chăm lo cho người
thân thì rất dễ dẫn đến tham nhũng, đây là
hai trong những nguy cơ lớn của Đảng cầm
quyền. Tụt hậu xa hơn về kinh tế sẽ là
nguyên nhân sâu xa dẫn đến tham nhũng và
các vấn đề về văn hóa, đạo đức của đội ngũ
cán bộ, đảng viên. Hồ Chí Minh nói: “Vì
những người và những cơ quan lãnh đạo
mắc bệnh quan liêu thành thử có mắt mà
không thấy suốt, có tai mà không nghe
thấu, có chế độ mà không giữ đúng, có kỷ
luật mà không nắm vững” [5, t.7, tr.357].
Kế thừa, vận dụng sáng tạo tư tưởng Hồ
Chí Minh, trong Cương lĩnh xây dựng đất
nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã
hội (bổ sung, phát triển năm 2011), Đảng ta
khẳng định: “Phát triển kinh tế là nhiệm vụ
trung tâm; thực hiện công nghiệp hoá, hiện
đại hoá đất nước gắn với phát triển kinh tế
tri thức và bảo vệ tài nguyên, môi trường;
xây dựng cơ cấu kinh tế hợp lý, hiện đại, có
hiệu quả và bền vững, gắn chặt chẽ công
nghiệp, nông nghiệp, dịch vụ” [2, tr.72].
Theo Hồ Chí Minh, văn hóa không thể
đứng ngoài chính trị và kinh tế. Phát triển
văn hóa phải gắn liền với phát triển kinh tế;
văn hóa là một động lực tinh thần thúc đẩy
kinh tế - xã hội phát triển một cách bền
vững; văn hóa phải gắn liền với lao động
sản xuất. Văn hóa xa đời sống, xa lao động
89
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
là văn hóa suông. Nhiệm vụ của người cán
bộ văn hóa là phải dùng văn hóa để tuyên
truyền cho việc cần kiệm xây dựng nước
nhà, xây dựng chủ nghĩa xã hội.
Muốn phát triển kinh tế mạnh mẽ, phải
quan tâm đến động lực thúc đẩy kinh tế
phát triển. Con người có văn hóa, tư tưởng
tiến bộ chính là một động lực quan trọng
thúc đẩy toàn dân hăng hái tăng gia sản
xuất, thực hành tiết kiệm. Hồ Chí Minh
khẳng định: “Chính sách kinh tế của nước
Việt Nam dân chủ cộng hoà là không ngừng
phát triển sản xuất để nâng cao mãi đời
sống vật chất và văn hoá của nhân dân” [5,
t.12, tr.372].
Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương
Đảng lần thứ 5 khóa VIII đã khẳng định:
“Văn hóa là nền tảng tinh thần xã hội, vừa
là động lực vừa là mục tiêu thúc đẩy phát
triển kinh tế - xã hội” [3, t.57, tr.303]. Quan
điểm đó được Đảng hoàn thiện, phát triển
dần qua các kỳ Đại hội. Đại hội Đảng XII
chủ trương: “Xây dựng nền văn hóa và con
người Việt Nam phát triển toàn diện, hướng
đến chân - thiện - mỹ, thấm nhuần tinh thần
dân tộc, nhân văn, dân chủ và khoa học.
Văn hóa thực sự trở thành nền tảng tinh
thần vững chắc của xã hội, là sức mạnh nội
sinh quan trọng bảo đảm sự phát triển bền
vững và bảo vệ vững chắc Tổ quốc vì mục
tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công
bằng, văn minh” [4, tr.126].
4. Xây dựng xã hội phát triển bền vững
về con người
Lịch sử phát triển xã hội đã chứng minh
rằng, trong mọi giai đoạn, con người luôn là
yếu tố đóng vai trò quyết định nhất cho sự
phát triển xã hội bền vững. Sinh thời, Hồ
Chí Minh luôn khẳng định, con người là
vốn quý nhất và lấy việc chăm lo hạnh phúc
90
của con người là mục tiêu cao nhất. Vì thế,
mở đầu bản Tuyên ngôn độc lập bất hủ,
Người đã nói đến con người và trong Di
chúc, Người đã khẳng định: “Đầu tiên là
công việc đối với con người”.
Con người sáng tạo ra mọi lĩnh vực của
đời sống xã hội, và nhiệm vụ cơ bản của
đời sống xã hội là xây dựng con người với
đầy đủ đức, trí, thể, mỹ. Con người là vốn
quý nhất, nhân tố quyết định thành công
của sự nghiệp cách mạng. Theo Hồ Chí
Minh, “trong bầu trời không gì quý bằng
nhân dân. Trong thế giới không gì mạnh
bằng lực lượng đoàn kết của nhân dân” [5,
t.5, tr.453]. Vì vậy, “vô luận việc gì, đều do
người làm ra, và từ nhỏ đến to, từ gần đến
xa, đều thế cả” [5, t.15, tr.280]. Người cho
rằng: “Dễ mười lần không dân cũng chịu,
khó trăm lần dân liệu cũng xong” [5, t.15,
tr.280]. Nhân dân là yếu tố quyết định
thành công của cách mạng. “Lòng yêu nước
và sự đoàn kết của nhân dân là một lực
lượng vô cùng to lớn, không ai thắng nổi”
[5, t.7, tr.164].
Con người vừa là mục tiêu, vừa là động
lực của cách mạng, phải coi trọng, chăm
sóc, phát huy nhân tố con người. Hồ Chí
Minh đã khẳng định: “Nếu nước độc lập mà
dân không hưởng hạnh phúc tự do, thì độc
lập cũng chẳng có nghĩa lý gì” [5, t.4,
tr.64]. Vì vậy, chúng ta phải thực hiện làm
sao cho dân có ăn, làm cho dân có mặc, làm
cho dân có chỗ ở, làm cho dân được học
hành. Muốn vậy, mọi chủ trương, đường
lối, chính sách của Đảng và Chính phủ đều
phải xuất phát từ lợi ích chính đáng của con
người. Con người được đặt vào vị thế trung
tâm, trở thành mục tiêu của chủ nghĩa xã
hội, mục tiêu của sự phát triển xã hội.
Từ vị trí, vai trò của con người, Hồ Chí
Minh nêu lên vị trí, vai trò của vấn đề xây
dựng con người mới trong phát triển hài
hoà toàn diện. Người chỉ rõ: “Muốn xây

dựng chủ nghĩa xã hội, trước hết cần có
những con người xã hội chủ nghĩa” [5,
t.13, tr.66]. Hồ Chí Minh khẳng định: “Vì
lợi ích mười năm phải trồng cây, vì lợi ích
trăm năm phải trồng người”. “Trồng
người”, xây dựng con người mới phải được
thường xuyên đẩy mạnh trong suốt tiến
trình phát triển đất nước và phải đạt được
kết quả cụ thể trong từng giai đoạn. Bởi vì,
nếu sao nhãng việc trồng người, nhất định
sẽ dẫn đến những bất cập, hơn nữa, còn là
những suy thoái về con người có thể dẫn
đến những suy thoái của tất cả các lĩnh vực
của đời sống xã hội.
Bước vào thời kỳ xây dựng, kiến tạo đất
nước, Người chỉ rõ: "Bây giờ xây dựng
kinh tế, không có cán bộ không làm được.
Không có giáo dục, không có cán bộ thì
cũng không nói gì đến kinh tế văn hoá" [5,
t.10, tr.345]. Ở đây, Người nhấn mạnh đến
việc đào tạo cán bộ cũng là xây dựng con
người biết làm chủ các lĩnh vực kinh tế, văn
hóa, giáo dục, khoa học… xây dựng đất
nước, xây dựng chế độ, xây dựng xã hội
phát triển.
Kế thừa, vận dựng tư tưởng Hồ Chí
Minh về vai trò của con người trong xây
dựng xã hội phát triển bền vững, Đại hội
Đảng XII khẳng định: “Xây dựng con
người Việt Nam phát triển toàn diện phải
trở thành một mục tiêu của chiến lược phát
triển [2, tr.126]; “Phát huy nhân tố con
người trong mọi lĩnh vực đời sống xã hội;
tập trung xây dựng con người về đạo đức,
nhân cách, lối sống, trí tuệ và năng lực làm
việc; xây dựng môi trường văn hóa lành
mạnh” [2, tr.125]. Như vậy, để con người
phát triển không chỉ cần phải chăm lo cuộc
sống vật chất và tinh thần ngày càng tốt hơn
cho nhân dân với tư cách mục tiêu của sự
phát triển xã hội, mà còn cần bồi dưỡng
toàn diện về thể chất, trí tuệ, đạo đức và
nhân cách cho con người.
Nguyễn Xuân Trung
5. Xây dựng xã hội phát triển bền vững
về môi trường
Ngay từ những năm tháng hoạt động ở
nước ngoài, Người đã có những bài viết về
vấn đề bảo vệ môi trường, trong đó có
nhiều bài phê phán chế độ thực dân khai
thác tài nguyên, huỷ hoại môi trường ở các
nước thuộc địa. Khi nước nhà giành được
độc lập và tiến hành cuộc kháng chiến
trường kỳ, trong thời kỳ hoạt động ở vùng
căn cứ cách mạng, Người quan tâm căn dặn
cán bộ, chiến sỹ tăng gia sản xuất, giữ gìn
rừng cây, vệ sinh nơi ở, sống hoà hợp với
thiên nhiên. Khi miền Bắc có được hòa
bình, tuy bận trăm công nghìn việc, nhưng
một trong những điều Người luôn quan tâm
là vấn đề bảo vệ môi trường. Hầu như năm
nào Người cũng có những bài viết và cuộc
nói chuyện liên quan đến vấn đề môi trường
trong các chuyến đi thăm các địa phương.
Đồng thời, Hồ Chí Minh cũng rất chú ý tới
vấn đề nâng cao nhận thức về môi trường
cho tất cả mọi người. Người căn dặn: “Cần
giáo dục rộng khắp cho nhân dân biết giữ
vệ sinh. Giáo dục phải đi đôi với kỷ luật, để
chấm dứt những thói xấu như vứt bậy, đái
bậy trong các vườn hoa và trên các đường
đi” [5, t.13, tr.28]. Phải tuyên truyền một
cách thiết thực và rộng khắp trong nhân
dân, làm cho đồng bào hiểu rõ: phải giữ gìn
vệ sinh, ăn sạch, uống sạch, mặc sạch, ở
sạch. Người chỉ ra mối quan hệ hữu cơ giữa
lao động, vệ sinh và sức khỏe: “Muốn lao
động sản xuất tốt thì phải giữ gìn sức khỏe.
Muốn giữ gìn sức khỏe thì phải ăn sạch,
uống sạch, mặc sạch, ở sạch” [5, t.13,
tr.105-106].
Để vận động toàn dân hiểu biết tầm quan
trọng của môi trường và có ý thức bảo vệ
môi trường tự nhiên, Người đã đưa công tác
vệ sinh phòng bệnh vào phong trào thi đua
yêu nước. Người đã khởi xướng phong trào
91
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
“Vệ sinh yêu nước” và được nhân dân cả
nước nhiệt tình hưởng ứng tạo thành một
phong trào thi đua sôi nổi, rộng khắp.
Người rất chú ý tới việc giữ vệ sinh nơi
đông người, nơi tập thể vì nơi đó nếu thiếu
vệ sinh sẽ rất dễ phát sinh dịch bệnh và
chính Người là một tấm gương sáng về việc
giữ gìn trong sạch vệ sinh môi trường.
Sớm có nhận thức đúng đắn về sự phát
triển bền vững gắn với bảo vệ môi trường
sinh thái, Hồ Chí Minh đã khởi xướng
phong trào Tết trồng cây: “Mùa xuân là Tết
trồng cây/ Làm cho đất nước càng ngày
càng Xuân” [5, t.10, tr.445].
Luận giải sâu sắc ý nghĩa của Tết trồng
cây, Người viết: “Trong lúc bọn Mỹ - Diệm
dã man bỏ thuốc độc phá hoại cây cối núi
rừng ở miền Nam, thì ở miền Bắc nhân dân
ta thi đua trồng cây gây rừng. Chỉ một việc
đó cũng đủ làm cho người ta so sánh giữa
hai chế độ ta và địch, và nhận rõ sự tốt đẹp
của chế độ ta. Ta trồng cây cho ta và cho cả
đồng bào miền Nam nữa” [5, t.10, tr.445].
Kế thừa tư tưởng Hồ Chí Minh về vai trò
của môi trường trong việc xây dựng xã hội
phát triển bền vững, Đại hội Đảng XI đã
khẳng định: “Bảo vệ môi trường là trách
nhiệm của cả hệ thống chính trị, toàn xã hội
và của mọi công dân. Kết hợp chặt chẽ giữa
kiểm soát, ngăn ngừa, khắc phục ô nhiễm
với khôi phục và bảo vệ môi trường sinh
thái. Phát triển năng lượng sạch, sản xuất
sạch, tiêu dùng sạch. Đẩy mạnh công tác
nghiên cứu, dự báo và ứng phó với sự biến
đổi khí hậu, các thảm họa thiên nhiên. Tăng
cường quản lý, bảo vệ và sử dụng hợp lý,
có hiệu quả tài nguyên quốc gia” [2, tr.42].
Trên tinh thần đó, Đại hội Đảng XII đã đề
ra mục tiêu tổng quát cho phát triển kinh tế
và bảo vệ môi trường trong thời gian tới là:
“Chủ động ứng phó với biến đổi khí hậu,
quản lý hiệu quả tài nguyên và bảo vệ môi
trường” [4, tr.259]. Đặc biệt Đảng ta nhấn
mạnh đến phát triển kinh tế và bảo vệ môi
92
trường biển: “Đẩy nhanh điều tra cơ bản về
tài nguyên môi trường biển, đảo. Tăng
cường nghiên cứu, ứng dụng khoa học,
công nghệ, đẩy mạnh hợp tác quốc tế trong
việc khai thác hiệu quả, bền vững các
nguồn tài nguyên biển” [3, tr.270].
6. Kết luận
Tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng xã hội
phát triển bền vững đã thể hiện rõ trên các
nội dung: xây dựng nền chính trị trong
sạch, vững mạnh; phát triển kinh tế gắn liền
với phát triển văn hóa; bảo vệ môi trường;
chú trọng phát triển con người. Đây cũng
chính là các nhân tố quan trọng để xây
dựng xã hội phát triển bền vững. Giữa các
nhân tố này có mối quan hệ biện chứng với
nhau, trong đó, con người là nhân tố quan
trọng nhất để xây dựng thành công xã hội
phát triển bền vững. Trong giai đoạn hiện
nay, tư tưởng của Hồ Chí Minh về xây
dựng xã hội phát triển bền vững trở thành
tham chiếu quan trọng trong việc hoạch
định chính sách phát triển bền vững của
Đảng và Nhà nước ta.
Tài liệu tham khảo
[1] Đảng Cộng sản Việt Nam (2006), Văn kiện
Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X, Nxb
Chính trị quốc gia, Hà Nội.
[2] Đảng Cộng sản Việt Nam (2011), Văn kiện
Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI của
Đảng, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội.
[3] Đảng Cộng sản Việt Nam (2015), Văn kiện
Đảng toàn tập, Nxb Chính trị quốc gia, Hà
Nội.
[4] Đảng Cộng sản Việt Nam (2016), Văn kiện
Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII của
Đảng, Văn phòng Trung ương Đảng, Hà Nội.
[5] Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, Nxb Chính trị
quốc gia, Hà Nội.

Hoạt động khoa học
1. Giới thiệu đề tài nghiên cứu khoa học
xã hội
1.1. Biên soạn Từ điển tiếng Việt (cỡ lớn)
Chủ nhiệm đề tài: PGS.TS. Phạm Hùng Việt
Cơ quan chủ trì đề tài: Viện Từ điển học và
Bách khoa thư Việt Nam
Thời gian thực hiện: từ tháng 7 - 2015 đến
tháng 6 - 2016
Thời gian nghiệm thu cấp Bộ: 15 - 9 - 2016
Nội dung nghiên cứu:
+ Xây dựng Bảng từ (cấu trúc vĩ mô)
cho quyển từ điển tiếng Việt cỡ lớn, gồm
70.000 đơn vị mục từ (trong đó có 2.300 từ
mới, chưa xuất hiện trong các từ điển tiếng
Việt hiện có). Bảng từ này là thành phần
quan trọng của từ điển tiếng Việt cỡ lớn,
đảm bảo khối lượng và chất lượng từ ngữ
cho một cuốn từ điển tiếng Việt mới, đầy
đủ và cập nhật hơn so với các cuốn từ điển
tiếng Việt hiện có.
+ Xây dựng cấu trúc thông tin của mục
từ (cấu trúc vi mô) cho mười loại từ ngữ,
gồm từ ngữ thuộc 9 từ loại và một kiểu
thành ngữ tiếng Việt. Đây là bộ cấu trúc
thông tin mẫu của mục từ, có giá trị đảm
bảo tính nhất quán, đầy đủ thông tin khi
biên soạn định nghĩa các loại từ ngữ cho
từ điển.
+ Trên cơ sở cấu trúc thông tin mẫu, đã
biên soạn 10 mục từ mẫu thuộc các loại từ
ngữ khác nhau. Các mục từ mẫu này có giá
trị định hướng cho công tác biên soạn các
từ ngữ cùng từ loại.
Đề tài xếp loại: Xuất sắc.
Hoạt động khoa học
1.2. Phân tích, đánh giá và thành lập cơ sở
dữ liệu về sự phân bố nguồn nhân lực
của một số huyện đảo phục vụ phát triển
bền vững.
Chủ nhiệm đề tài: TS. Bùi Quang Bình
Cơ quan chủ trì đề tài: Viện Địa lý nhân văn
Thời gian thực hiện: từ tháng 1 - 2015 đến
tháng 12 - 2016
Thời gian nghiệm thu cấp Bộ: 18 - 1 - 2017
Nội dung nghiên cứu:
+ Làm rõ những vấn đề lý luận chung về
phân bố nguồn nhân lực nhằm hướng tới
phát triển bền vững một số huyện đảo (cơ
sở lí thuyết, vai trò của việc phân bố và sử
dụng nguồn nhân lực trong phát triển bền
vững; kinh nghiệm quốc tế trong việc phân
bố nguồn nhân lực).
+ Đưa ra phương pháp thành lập cơ sở
dữ liệu và bản đồ GIS phân bố nguồn nhân
lực một số huyện đảo (tổng quan về một số
huyện đảo; phương pháp thành lập cơ sở dữ
liệu và bản đồ phân bố nguồn nhân lực;
thành lập bản đồ phân bố nguồn nhân lực
theo cơ cấu nguồn nhân lực).
+ Phân tích, đánh giá thực trạng phân bố
nguồn nhân lực một số huyện đảo (thực
trạng và đặc trưng nguồn nhân lực một số
huyện đảo; các yếu tố tác động đến sự phân
bố nguồn nhân lực một số huyện đảo như:
các quá trình phát triển kinh tế - xã hội, các
chính sách kinh tế - xã hội liên quan đến
việc phát triển và sử dụng nguồn nhân lực
một số huyện đảo; nguyên nhân những hạn
chế trong việc phân bố nguồn nhân lực ở
một số huyện đảo thời gian qua).
+ Đề xuất giải pháp phân bố hợp lý
nguồn nhân lực phục vụ phát triển bền vững
93
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
một số huyện đảo (các nhóm giải pháp phát
triển, sử dụng và phân bố hợp lý nguồn
nhân lực nhằm đáp ứng yêu cầu phát triển
bền vững một số huyện đảo trong giai đoạn
2014 - 2020: nhóm giải pháp về kinh tế - xã
hội; nhóm giải pháp về môi trường; nhóm
giải pháp về an ninh - quốc phòng; quy
hoạch - kế hoạch…).
Đề tài xếp loại: Khá.
1.3. Việt Nam trong chính sách ngoại giao
láng giềng từ sau Đại hội XVIII Đảng
Cộng sản Trung Quốc
Chủ nhiệm đề tài: TS. Lê Văn Mỹ
Cơ quan chủ trì đề tài: Viện Nghiên cứu
Trung Quốc
Thời gian thực hiện: từ tháng 1 - 2015 đến
tháng 12 - 2016
Thời gian nghiệm thu cấp Bộ: 3 - 2017
Nội dung nghiên cứu:
+ Phân tích, đánh giá sự điều chỉnh
chính sách đối ngoại của Trung Quốc từ sau
Đại hội XVIII, nhất là từ sau Hội nghị Công
tác Ngoại giao Trung Quốc vào cuối tháng
10 năm 2013.
+ Phân tích thực trạng quan hệ Trung -
Việt kể từ sau khi Trung Quốc điều chỉnh
chính sách ngoại giao láng giềng.
+ Đưa ra một số kiến nghị giải pháp cho
Việt Nam trong quan hệ với Trung Quốc
cũng như với các nước lớn, các nước trong
khu vực trong những năm tới.
Đề tài xếp loại: Khá.
1.4. Chiến lược tham gia các Hiệp định
thương mại khu vực (RTA) của một số nước
Đông Á và bài học cho Việt Nam
Chủ nhiệm đề tài: TS. Lê Thị Ái Lâm
Cơ quan chủ trì đề tài: Viện Kinh tế và
Chính trị thế giới
Thời gian thực hiện: từ tháng 1 - 2015 đến
tháng 12 - 2016
94
Thời gian nghiệm thu cấp Bộ: 10 - 3 - 2017
Nội dung nghiên cứu:
+ Làm rõ khung khái niệm về RTA,
chiến lược tham gia RTA và xu thế phát
triển RTA Đông Á (khái niệm Hiệp định
thương mại khu vực, Hiệp định thương mại
tự do (FTA), phân biệt RTA với Hiệp định
đa phương toàn cầu (WTO), cách hiểu về
khái niệm chiến lược tham gia các hiệp
định thương mại khu vực của một quốc gia,
xu hướng phát triển các RTA ở Đông Á).
+ Trình bày, phân tích chiến lược RTA
của 4 nước Đông Á gồm: Nhật Bản, Trung
Quốc, Hàn Quốc và Indonesia, trong đó tập
trung trình bày các mục tiêu và đặc trưng
chính của các chiến lược.
+ Phân tích, so sánh và đánh giá chiến
lược tham gia RTA của các nước được
nghiên cứu, rút ra năm bài học kinh nghiệm
cho Việt Nam. Kết hợp với một số phân tích
về thách thức và tồn tại đối với Việt Nam
khi tham gia RTA, đưa ra một số gợi mở cho
việc hoạch định chính sách.
Đề tài xếp loại: Khá.
1.5. Hướng tới biên soạn Bách khoa thư về
văn hóa các dân tộc thiểu số ở Việt Nam
Chủ nhiệm đề tài: PGS.TS. Tạ Văn Thông
Cơ quan chủ trì đề tài: Viện Từ điển học và
Bách khoa thư Việt Nam
Thời gian thực hiện: từ tháng 1 - 2015 đến
tháng 12 - 2016
Thời gian nghiệm thu cấp Bộ: 25 - 3 - 2017
Nội dung nghiên cứu:
+ Xác định cơ sở lí luận và thực tiễn
trong biên soạn Bách khoa thư về văn hóa
các dân tộc thiểu số ở Việt Nam: cấu trúc vĩ
mô và vi mô của công trình; nguyên tắc, thể
lệ biên soạn; kinh nghiệm biên soạn một
công trình tra cứu mang tính bách khoa về
văn hóa các dân tộc; cách phiên chuyển các
từ ngữ gốc dân tộc thiểu số ở Việt Nam
sang tiếng Việt (chữ Quốc ngữ); cơ sở

của việc xây dựng Bảng đầu mục và biên
soạn đối với các mục về văn học - nghệ
thuật, kiến trúc - nghệ thuật tạo hình - trang
phục, nghệ thuật trình diễn - âm nhạc - sân
khấu, cơ sở kinh tế - ngành nghề thủ công,
ngôn ngữ…
+ Sưu tầm tư liệu về văn hóa của các dân
tộc thiểu số ở Việt Nam; xác lập Bảng đầu
mục (trên 1.500 đơn vị) và Kết cấu mục
trong Bách khoa thư về văn hóa các dân tộc
thiểu số ở Việt Nam; tổ chức biên soạn các
loại mục (110 mục) mang tính khuôn mẫu,
theo những thể thức của một cuốn bách
khoa thư.
+ Đề xuất các khuyến nghị về việc kiểm
kê di sản văn hóa của đồng bào các dân tộc
thiểu số; đưa ra những dự báo và định
hướng; làm rõ nhiều vấn đề có liên quan
đến văn hoá, đặc biệt là văn hoá các dân tộc
thiểu số trong nền kinh tế thị trường, trong
việc xác định những giá trị truyền thống
cũng như hệ giá trị mới cần xây dựng, trong
việc xử lí các mối quan hệ giữa truyền
thống và hiện đại.
Đề tài xếp loại: Khá.
1.6. Nghiên cứu mức độ hài lòng của người
dân Đồng bằng sông Hồng đối với chính
sách bảo hiểm y tế
Chủ nhiệm đề tài: TS. Trương Xuân Trường
Cơ quan chủ trì: Viện Xã hội học
Thời gian thực hiện: từ tháng 1 - 2016 đến
tháng 12 - 2016
Thời gian nghiệm thu cấp Bộ: 23 - 03 - 2017
Nội dung nghiên cứu:
+ Tổng quan những công trình nghiên
cứu gần đây ở trong nước và trên thế giới
về chính sách bảo hiểm y tế, sự hài lòng về
dịch vụ bảo hiểm y tế cũng như hệ thống
chung về các loại đo lường/đánh giá mức
độ hài lòng của người dân với các dịch vụ
xã hội.
+ Cung cấp bức tranh hiện thực khá toàn
diện từ cấp độ quốc gia đến thực trạng thực
hiện bảo hiểm y tế ở một xã khảo sát. Phân
Hoạt động khoa học
tích, đánh giá về những thành quả, những
mặt tích cực và hạn chế cũng như những
nguyên nhân về sự chưa hài lòng của người
dân Đồng bằng sông Hồng trong thực
hiện chính sách bảo hiểm y tế hiện nay ở
nước ta.
+ Đề xuất hệ thống các giải pháp nhằm
khắc phục những khó khăn trước mắt trong
thực hiện chính sách bảo hiểm y tế hiện
nay, góp phần đáp ứng nhu cầu của người
dân sử dụng dịch vụ và gia tăng mức độ hài
lòng của khách hàng bảo hiểm y tế.
Đề tài xếp loại: Khá.
1.7. Các chức năng của tố tụng hình sự Việt
Nam trong bối cảnh cải cách tư pháp ở Việt
Nam hiện nay
Chủ nhiệm đề tài: TS. Đinh Thị Mai
Cơ quan chủ trì đề tài: Học viện Khoa học
xã hội
Thời gian thực hiện: từ tháng 6 - 2015 đến
tháng 12 - 2016
Thời gian nghiệm thu cấp Bộ: 18 - 3 - 2017
Nội dung nghiên cứu:
+ Làm rõ cơ sở lý luận của chức năng tố
tụng hình sự, lý thuyết về các chức năng
của tố tụng hình sự, bao gồm: các lý thuyết,
quan điểm về các chức năng của tố tụng
hình sự (trên thế giới và Việt Nam), cách
tiếp cận mới của đề tài dựa trên chức năng
luận về các chức năng của tố tụng hình sự.
Làm rõ mối quan hệ (bên trong và bên
ngoài) và ý nghĩa xã hội của các chức năng
của tố tụng hình sự. Khảo sát, so sánh các
chức năng của tố tụng hình sự một số nước
(Trung Quốc, Nhật Bản, Nga, Anh - xứ
Wales và Mỹ) với Việt Nam.
+ Làm rõ thực trạng thực hiện các chức
năng buộc tội, gỡ tội, xét xử trong bối cảnh
cải cách tư pháp ở Việt Nam hiện nay (từ
năm 2005 đến 2015), gồm: thực trạng các
quy định và thực trạng thực hiện các chức
năng của tố tụng hình sự Việt Nam trong
bối cảnh cải cách tư pháp hiện nay (2005-
95
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
2016) (về cơ cấu tổ chức, về chức năng,
nhiệm vụ, về nguyên tắc hoạt động và về
thực trạng hoạt động trong các giai đoạn
của tố tụng hình sự).
+ Rút ra kết luận về những vấn đề đổi
mới nhận thức và hoàn thiện các chức năng
của tố tụng hình sự trong bối cảnh cải cách
tư pháp ở Việt Nam hiện nay (bao gồm 5
quan điểm đổi mới về nhận thức lý luận
chung, về các chức năng của tố tụng hình
sự và 5 kết luận liên quan đến đổi mới nhận
thức về vị trí, vai trò, ý nghĩa của chức năng
tố tụng hình sự).
Đề tài xếp loại: Khá.
1.8. Niềm tin và thực hành tôn giáo truyền
thống ở Việt Nam (nghiên cứu trường hợp
thờ thần, thánh ở châu thổ Bắc Bộ)
Chủ nhiệm đề tài: TS. Nguyễn Ngọc Mai
Cơ quan chủ trì đề tài: Viện Nghiên cứu
Tôn giáo
Thời gian thực hiện: từ tháng 1 - 2015 đến
tháng 12 - 2016
Thời gian nghiệm thu cấp Bộ: 5 - 5 - 2017
Nội dung nghiên cứu:
+ Làm rõ một số vấn đề lý luận chung về
niềm tin tôn giáo và thực hành tôn giáo; vai
trò của thực hành tôn giáo đối với cá nhân,
cộng đồng người dân ở châu thổ Bắc Bộ
Việt Nam xưa.
+ Đánh giá mức độ, chất lượng niềm tin
vào thần thánh của người dân châu thổ Bắc
Bộ thông qua việc tổng hợp, kế thừa các
thông tin từ những nghiên cứu đã có và kết
quả khảo sát bằng bảng hỏi của đề tài; đánh
giá thực trạng thực hành tôn giáo truyền
thống (tín ngưỡng) ở một số địa bàn thuộc
châu thổ Bắc Bộ (làm rõ các hình thức
thực hành tôn giáo truyền thống: khấn lễ,
dâng hương, rước kiệu, rước nước, rước
cầu, tế nam quan, tế nữ quan, lên đồng hầu
bóng…).
96
+ Nhận định về vai trò, giá trị của thực
hành thờ thần, thánh đối với đời sống của
cộng đồng dân cư vùng châu thổ Bắc Bộ
hiện nay; nêu ra một số vấn đề bất cập trong
hoạt động thực hành tôn giáo truyền thống
và trong tổ chức lễ hội thờ thần, thánh ở
châu thổ Bắc Bộ; đưa ra một số giải pháp
kiến nghị cho việc phát huy vai trò của
thực hành tôn giáo truyền thống ở châu thổ
Bắc Bộ Việt Nam.
Đề tài xếp loại: Khá.
2. Hội thảo khoa học
2.1. Nghiên cứu tư liệu Hán Nôm về biển
đảo và biên giới của dòng họ Nguyễn Huy ở
huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh
Ngày 21/4/2017, tại Hà Nội, Viện Nghiên
cứu Hán Nôm (Viện Hàn lâm Khoa học xã
hội Việt Nam) phối hợp với Sở Văn hóa,
Thể thao và Du lịch Hà Tĩnh và Sở Khoa
học và Công nghệ Hà Tĩnh tổ chức Hội
thảo “Nghiên cứu tư liệu Hán Nôm về biển
đảo và biên giới của dòng họ Nguyễn Huy
ở huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh”.
Phát biểu khai mạc Hội thảo, TS.
Nguyễn Tuấn Cường, Viện trưởng Viện
Nghiên cứu Hán Nôm đã giới thiệu sơ lược
dòng họ Nguyễn Huy ở Trường Lưu, huyện
Nghi Lộc, tỉnh Hà Tĩnh. Tính đến nay, các
công trình nghiên cứu về dòng họ này đã
cho ra đời 4 kỷ yếu hội thảo, 2 luận án tiến
sĩ, 10 cuốn sách nghiên cứu và biên dịch.
Đặc biệt, năm 2016, Mộc bản Trường học
Phúc Giang được công nhận là Di sản Tư
liệu thuộc chương trình ký ức thế giới khu
vực Châu Á - Thái Bình Dương của
UNESCO. Đây là một sự kiện đặc biệt, bởi
lần đầu tiên một di sản địa phương của

dòng họ đã được UNESCO công nhận và
đánh giá cao.
Hội thảo tập trung thảo luận 3 tác phẩm
Hán Nôm của dòng họ Nguyễn Huy có ghi
chép về biển đảo và biên giới, đó là: Quảng
Thuận đạo sử tập, Hoàng hoa sứ trình đồ,
Bắc dư tập lãm.
Các nhà khoa học đã làm rõ thêm những
nội dung cơ bản trong 3 tác phẩm trên,
gồm: sự cần thiết của việc so sánh đối chiếu
bản đồ hành trình đi sứ Trung Hoa với
những văn bản trước đó; so sánh văn bản
Hoàng hoa sứ trình đồ với văn bản Phụng
sứ Yên Đài tổng ca; bằng chứng về ý thức
toàn vẹn lãnh thổ cũng như chủ quyền
biên cương, biển đảo của cha ông ta trong
lịch sử...
Hội thảo là diễn đàn trao đổi hữu ích đối
với các chuyên gia, nhà khoa học, đưa ra
những phát hiện mới về 3 văn bản Quảng
Thuận đạo sử tập, Hoàng hoa sứ trình đồ
và Bắc dư tập lãm. Hệ thống tư liệu về biển
đảo và biên giới do dòng họ Nguyễn Huy
tạo tác trong lịch sử đã làm phong phú thêm
hệ thống tư liệu về biển đảo và biên giới
của nước ta cũng như chứng minh cho ý
thức của một dòng họ về chủ quyền biển
đảo và biên giới của đất nước.
Thanh Thủy
2.2. Hợp tác nghiên cứu lịch sử Đông Á
giữa Việt Nam - Hàn Quốc
Ngày 5/5/2017, tại Hà Nội, Viện Hàn lâm
Khoa học xã hội Việt Nam (VASS) phối
hợp với Quỹ Lịch sử Đông Bắc Á (NAHF)
đã tổ chức Hội thảo khoa học: “Hợp tác
nghiên cứu lịch sử Đông Á giữa Việt Nam -
Hàn Quốc”.
Phát biểu khai mạc Hội thảo, PGS.TS.
Đinh Quang Hải, Viện trưởng Viện Sử học,
khẳng định, Việt Nam và Hàn Quốc là hai
Hoạt động khoa học
quốc gia có vị trí chiến lược quan trọng ở
Đông Bắc Á và Đông Nam Á, có mối quan
hệ gắn bó lâu đời và có nhiều điểm khá
tương đồng trong lịch sử phát triển. Từ cuối
thế kỉ XII, dòng họ Lý Tinh Thiện đã đến
định cư tại Triều Tiên và đến giữa thế kỉ
XIII dòng họ Lý Long Tường (hậu duệ của
Vương triều Lý) cũng đã định cư tại Triều
Tiên; đặc biệt Lý Long Tường (Lý Hoa
Sơn) đã có nhiều đóng góp quan trọng đối
với lịch sử đấu tranh xây dựng và giữ nước
của Triều Tiên. Bên cạnh đó, Đại Việt và
Triều Tiên cũng có quan hệ trao đổi buôn
bán sớm và rất phát triển trên con đường
thương mại hàng hải, giao lưu quốc tế.
Ngoài ra còn có nhiều cuộc trao đổi tiếp
xúc giữa các đoàn sứ thần Việt Nam - Triều
Tiên tại Yên Kinh (Bắc Kinh).
Hội thảo tập trung 5 chủ đề: thời kỳ Cổ
đại; thời kỳ Trung cổ; thời kỳ thuộc địa;
thời kỳ chiến tranh Lạnh; các vấn đề lãnh
thổ và hàng hải.
Các tham luận tại Hội thảo đã có những
phát hiện mới về những vấn đề lịch sử của
hai quốc gia. Nhiều vấn đề lịch sử mà hai
bên cùng quan tâm đã tìm được tiếng nói
chung trong nghiên cứu; đồng thời các tác
giả cũng chỉ ra những vấn đề lịch sử còn
chưa rõ, cần được cả hai phía Việt Nam và
Hàn Quốc tiếp tục đi sâu nghiên cứu, cũng
như đặt ra những vấn đề cần định hướng
nghiên cứu trong thời gian tới.
Hội thảo là diễn đàn trao đổi học thuật
hữu ích nhằm gợi mở những nội dung lịch
sử của hai nước cần nghiên cứu sâu hơn và
cũng là một dấu mốc quan trọng góp phần
thúc đẩy hợp tác nghiên cứu khoa học giữa
VASS - NAHF nói riêng và quan hệ ngoại
giao Việt Nam - Hàn Quốc nói chung ngày
càng phát triển trong hiện tại và tương lai.
Thanh Thủy
97
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
2.3. 45 năm quan hệ Việt Nam - Ấn Độ:
Thành tựu và triển vọng
Ngày 8/5/2017, tại Hà Nội, Viện Hàn lâm
Khoa học xã hội Việt Nam đã tổ chức Hội
thảo Quốc tế: “45 năm quan hệ Việt Nam -
Ấn Độ: Thành tựu và triển vọng”.
Phát biểu khai mạc tại Hội thảo, GS.TS.
Phạm Văn Đức, Phó Chủ tịch Viện Hàn
lâm Khoa học xã hội Việt Nam, khẳng định
ý nghĩa quan trọng của Hội thảo trong bối
cảnh hai nước kỷ niệm 45 năm thiết lập
quan hệ ngoại giao, 10 năm thiết lập quan
hệ đối tác chiến lược và 1 năm thiết lập
quan hệ đối tác chiến lược toàn diện. Hội
thảo nhằm đánh giá những thành tựu và hạn
chế của mối quan hệ Việt Nam - Ấn Độ 45
năm qua và triển vọng quan hệ hợp tác
trong những năm sắp tới; đưa ra những đề
xuất, kiến nghị nhằm thúc đẩy quan hệ Việt
Nam - Ấn Độ phát triển mạnh mẽ và hiệu
quả hơn nữa; thúc đẩy mối quan hệ đối tác
giữa Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt
Nam và các đơn vị trực thuộc với các viện
nghiên cứu, các trường đại học ở Ấn Độ.
Phát biểu báo cáo đề dẫn, PGS.TS.
Nguyễn Xuân Trung, Viện trưởng Viện
Nghiên cứu Ấn Độ và Tây Nam Á, khẳng
định, mối quan hệ Việt Nam - Ấn Độ đã
phát triển tốt đẹp trong suốt 45 năm qua;
đồng thời nêu bật những thành tựu trên lĩnh
vực chính trị, an ninh, giao lưu nhân dân và
phát triển du lịch, trong đó cũng chỉ ra
những hạn chế trong quan hệ song phương,
đặc biệt là quan hệ kinh tế, qua đó, đã phân
tích và đặt ra một số giả thuyết về những
nhóm nguyên nhân hạn chế quan hệ Việt
Nam - Ấn Độ. Để phát triển quan hệ song
phương, hai bên tăng cường tìm kiếm
những cơ hội hợp tác từ những khó khăn đó
cũng như thúc đẩy vai trò hỗ trợ của Nhà
nước; bày tỏ niềm tin vào tương lai quan hệ
hai nước sẽ ngày càng phát triển mạnh mẽ.
98
Hội thảo tập trung thảo luận vào 2 chủ
đề: Những vấn đề chung, quan hệ Việt
Nam - Ấn Độ và những nhân tố tác động;
Quan hệ Việt Nam - Ấn Độ: Thành tựu và
triển vọng.
Các tham luận tại Hội thảo đã nhấn
mạnh các vấn đề quan trọng trong quan hệ
song phương giữa hai nước; trao đổi về môi
trường an ninh hàng hải ở phía Tây Ấn Độ -
Thái Bình Dương; chỉ rõ kết quả đạt được
và hạn chế trong quan hệ hợp tác hai bên,
qua đó thúc đẩy vai trò của Ấn Độ và Việt
Nam trong việc thiết lập quan hệ song
phương. Bên cạnh đó, tham luận đã đề xuất
những gợi mở quan trọng trong việc tìm
kiếm phương thức, định hướng và giải pháp
thúc đẩy mối quan hệ hai bên.
Bà Nina Tshering La, Đại sứ quán Ấn
Độ tại Việt Nam, khẳng định những thành
tựu trong quan hệ song phương giữa hai
nước thời gian qua. Theo bà, việc trao đổi
những ý tưởng và giá trị truyền thống là
những hình thức hợp tác hiệu quả góp phần
thúc đẩy mạnh mẽ mối quan hệ Việt Nam -
Ấn Độ; hai bên cần phát huy tối đa tiềm
năng, thế mạnh thông qua việc trao đổi và
hợp tác chặt chẽ.
GS. Virendra Kumar Malhotra nhấn
mạnh: Việt Nam - Ấn Độ đã thiết lập quan
hệ hợp tác văn hóa và tôn giáo lâu đời và có
mối giao lưu nhân dân tốt đẹp, đặc biệt là
hợp tác về học thuật, Việt Nam là nhân tố
quan trọng trong chính sách hướng Đông
của Ấn Độ. Ông đánh giá cao triển vọng
hợp tác hai nước và khu vực Đông Nam Á;
những thành tựu và kết quả của mối quan
hệ Việt Nam - Ấn Độ.
Hội thảo là diễn đàn trao đổi khoa học
cho các chuyên gia, nhà nghiên cứu Việt
Nam và Ấn Độ chia sẻ những thông tin, tư
liệu, những quan điểm, góc nhìn đa chiều
về mối quan hệ đặc biệt giữa Việt Nam và

Ấn Độ. Đó là sự gắn kết chặt chẽ về văn
hóa, lịch sử, lòng tin, sự hiểu biết. Mối liên
hệ lịch sử, văn hóa giữa hai dân tộc, để lại
dấu ấn trong cuộc sống, hoạt động hằng
ngày của nhân dân hai nước.
Quốc Khánh
2.4. Đối thoại liên niềm tin tôn giáo và
trách nhiệm xã hội”
Trong hai ngày 4-5/4/2017 tại Hà Nội, Viện
Nghiên cứu Tôn giáo thuộc Viện Hàn lâm
Khoa học xã hội Việt Nam (Viện Hàn lâm)
phối hợp với Tổ chức Global.net của Hoa
Kỳ đồng tổ chức hội thảo khoa học quốc tế
với chủ đề “Đối thoại liên niềm tin tôn giáo
và trách nhiệm xã hội”.
Phát biểu khai mạc Hội thảo, PGS.TS.
Đặng Nguyên Anh, Phó Chủ tịch Viện Hàn
lâm khẳng định mục đích chung của các tôn
giáo là mang lại sự bình an, hạnh phúc cho
con người; tìm kiếm con đường cho thế giới
hòa bình, phát triển. PGS.TS. Đặng Nguyên
Anh cũng nhấn mạnh đến vai trò quan trọng
của sự khoan dung, hiểu biết, chia sẻ, đối
thoại trong việc ngăn chặn những xung đột
giữa các tôn giáo, hướng đến mục tiêu
chung là hòa bình, phát triển của các dân
tộc. Đây không chỉ là mối quan tâm của các
tôn giáo, mà của toàn xã hội. Phó Chủ tịch
Viện Hàn lâm ghi nhận và đánh giá cao chủ
đề Hội thảo, thể hiện nỗ lực nhằm khai thác
những giá trị tốt đẹp của các tôn giáo để
xây dựng một xã hội hòa bình, phát triển,
góp phần thúc đẩy giao lưu, trao đổi giữa Việt
Nam - Hoa Kỳ.
Phát biểu đề dẫn Hội thảo, TS. Nguyễn
Quốc Tuấn, Viện trưởng Viện Nghiên cứu
Tôn giáo khẳng định, việc khuyến khích và
tạo điều kiện để các tôn giáo thể hiện trách
nhiệm với cộng đồng, duy trì sự hài hòa xã
hội đóng vai trò quan trọng đối với Việt
Nam - một quốc gia đa tôn giáo. Chủ đề của
Hoạt động khoa học
Hội thảo có ý nghĩa quan trọng trong
nghiên cứu về tôn giáo nói chung cũng như
sự cần thiết phải chủ động tiến hành đánh
giá và phân tích đối thoại liên niềm tin tôn
giáo ở Việt Nam cũng như quy chiếu tham
khảo đối với một số nước. Qua đó, TS.
Nguyễn Quốc Tuấn mong muốn, những ý
kiến thảo luận tại Hội thảo sẽ góp phần định
hướng xây dựng, tham mưu và tổ chức chỉ
đạo, thực hiện các nhiệm vụ xác định và
nhận diện trách nhiệm của người có niềm
tin tôn giáo; nhận diện các giá trị tôn giáo,
khả năng và các điều kiện để các tôn giáo
tham gia vào xây dựng đạo đức và lối sống
tốt đẹp hơn; tìm kiếm phương thức đối
thoại và hợp tác giữa các tôn giáo; vai trò
của chính sách công trong không gian công
và sự tham gia của các tôn giáo.
Phát biểu tại Hội thảo, TS. Bob Roberts,
đại diện Tổ chức Global.net và các chức sắc
tôn giáo đã giới thiệu sơ lược về các hoạt
động của Tổ chức Global.net, đặc biệt, đánh
giá cao vai trò của Việt Nam đối với Tổ
chức Global.net trong việc gợi mở nhận
thức mới về thế giới trên nhiều khía cạnh
(ngoại giao nhân dân, thiết lập mối quan hệ
nhân dân tốt đẹp giữa các quốc gia; xây
dựng niềm tin tôn giáo; mối quan hệ hợp
tác với chính quyền…). Qua đó, ông nhấn
mạnh đến sự phong phú, đa dạng tôn giáo ở
Việt Nam cũng như vai trò quan trọng của
tôn giáo trong việc tác động sâu sắc đến
nhận thức và cuộc sống của mỗi cá nhân
trong xã hội; bày tỏ mong muốn thúc đẩy
hơn nữa mối giao lưu, học hỏi giữa hai bên
trong tương lai.
Hội thảo nhận được 29 báo cáo, trong đó
có 21 tham luận được trình bày, chia làm 03
phiên thảo luận, tập trung vào 03 vấn đề
chính: nhận diện trách nhiệm của người có
niềm tin tôn giáo đối với xã hội; khảo sát và
phân tích giá trị tôn giáo, tương tác tôn giáo
nhằm xây dựng một xã hội tốt đẹp hơn;
99
Khoa học xã hội Việt Nam, số 8 - 2017
nhận dạng và đề xuất phương thức đối
thoại liên niềm tin tôn giáo trong không
gian công.
Nhìn chung các ý kiến, tham luận tại Hội
thảo đã làm rõ các vấn đề huy động nguồn
vốn hiệu quả vào quỹ từ thiện xã hội; phát
huy tối đa khả năng tôn giáo trong giáo dục,
y tế và an sinh xã hội; niềm tin tôn giáo đối
với sự cống hiến xã hội. Theo đó, tự do tôn
giáo là động lực cho sự phát triển kinh tế và
ổn định xã hội (bình đẳng giới và giáo
dục…), các thiết chế tôn giáo đóng góp vào
sự phát triển bền vững của đất nước trên
mọi lĩnh vực, đặc biệt là an ninh - quốc
phòng trong tương lai; nhấn mạnh đến tầm
quan trọng của việc đối thoại giữa tôn giáo
và chính quyền, từ đó phát huy giá trị tôn
giáo trên các lĩnh vực của đời sống xã hội.
Hội thảo là diễn đàn trao đổi học thuật
hữu ích giữa các nhà khoa học, các nhà
quản lý, các chức sắc tôn giáo khác nhau
cùng chia sẻ những kinh nghiệm, cùng thảo
luận để tìm kiếm những phương thức cho
đối thoại liên niềm tin tôn giáo đạt hiệu quả
cao, góp phần xây dựng nền hòa bình, phát
triển đối với mỗi quốc gia, dân tộc.
Mai Ngọc
3. Giới thiệu sách
3.1. Cái đẹp - Một số vấn đề lý luận và
thực tiễn
Tác giả: Lê Thị Hương
Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, năm 2016,
207 trang.
Tóm tắt nội dung:
Chương 1: Tư tưởng Hồ Chí Minh về
con người, về xây dựng con người
Theo tác giả, tư tưởng Hồ Chí Minh về
con người, về xây dựng con người là sự kế
thừa và phát triển những giá trị tinh hoa của
tư tưởng Việt Nam, tư tưởng phương Đông,
100
chủ nghĩa nhân văn phương Tây và tư
tưởng của chủ nghĩa Mác - Lênin. Chính
nhờ sự, kế thừa và phát triển những giá trị
tinh hoa ấy, Hồ Chí Minh đã giải quyết
thành công những vấn đề của dân tộc và
thời đại, làm cho tư tưởng về con người và
xây dựng con người đạt tới giá trị lâu bền
của lịch sử.
Chương 2: Sự vận dụng tư tưởng Hồ Chí
Minh về con người, về xây dựng con người
trong công cuộc đổi mới ở Việt Nam
hiện nay
Đảng Cộng sản Việt Nam cho rằng con
người vừa là mục tiêu, vừa là động lực phát
triển xã hội, vừa là khách thể, vừa là chủ
thể của sự phát triển xã hội (chủ thể của
một nền “kinh tế hoàng hóa nhiều thành
phần theo định hướng xã hội chủ nghĩa”,
chủ thể của “nền văn hóa tiên tiến đậm đà
bản sắc văn hóa dân tộc”, chủ thể của quá
trình xây dựng một xã hội “dân giàu, nước
mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn
minh”). Quan điểm đó của Đảng Cộng sản
Việt Nam là sự tiếp nối tư tưởng Hồ Chí
Minh trong điều kiện lịch sử mới.
Chương 3: Một số định hướng và giải
pháp tiếp tục xây dựng con người theo tư
tưởng Hồ Chí Minh trong công cuộc đổi
mới ở Việt Nam hiện nay
Theo tác giả để xây dựng con người
không chỉ phát triển các phẩm chất, được
lượng hóa (như sức khỏe, trí tuệ), mà còn
phải phát triển các phẩm chất khác không
được lượng hóa (như đạo đức, lý tưởng,
tinh thần yêu nước, tình thương yêu con
người, khả năng tự chủ, sự sáng tạo, giàu
lòng yêu nước, có trình độ kỹ thuật hiện đại
và kỹ năng thành thạo, có khả năng làm ra
những sản phẩm đủ sức cạnh tranh trên thị
trường trong và ngoài nước). Muốn vậy cần
đẩy mạnh phát triển kinh tế, đẩy mạnh
phát triển giáo dục - đào tạo, phát triển sự
nghiệp y tế, nâng cao đời sống tinh thần của
nhân dân.
Quốc Khánh