FARABI

Beyrut 1405/1985; F. W. Zimmermann. Al·ra· (1976), s. 81·140; Mehmet Aydın. "Farabi'nin Ayrıca Ya'küb b. İshak ei-Kindi'nin bu
rabi's Commentary and Short Treatise on Aris· Siyasi Düşüncesinde Saadet Kavramı", AÜİFD, alandaki çalışmalarından da haberdardı.
tatele 's De lnterpratatione, Oxford 1981 ; Han- XXI (1976). s. 303·316; a.mlf., "Farabi'nin Ru- Daha sonra yazdığı eserlerde ve özellikle
na el-Fahüri- Halil el-Cer, Tarihu'f.{else{eti'l- hun Ölümsüzlüğüne Dair Görüşü İle İlgili
el -M usf~a'l-kebir'de Yunanlılar'ın na-
'Arabiyye, Beyrut 1982, ll, 90·15S; Naciet-Tik- Bazı Yanlış Anlamalar", Ankara Üniversitesi
riti, el.Pelse{etü'l·af].lak.ıyye'l·Eflatuniyye 'in· ilahiyat Fakültesi İslam ilimleri Enstitüsü Der· zariyatını şerhetmekle kalmamış, iyi bir
de mü{ekkiri'l·İslam, Beyrut 1402 / 1982, s. gisi, sy. 5, Ankara 1982, s. 121 · 128; Refik ei- fizikçi ve matematikçi olduğu için Yunan-
302·317; Abdüsselam b. Abdülali, el·Felse{e· Acem. "el-Mantı~ fi eb'iidihi'l-İsldrniyye ve'l- lılar'dan eksik şekilde intikal eden na-
tü's·siyasiyye 'inde'l-Farabf, Beyrut 1982; Eba 'Arabiyye beyne'l-Farabi ve'l-Gazziili':, el· zariyat bilgilerini tamamlamış, hatta bir-
l'faşr el·Farabi {i ?ikra'l·el{iyye li·ve{atih (tak- Ebf:ıiiş, XXXV, Beyrut 1987, s. 21·52; Muhsin
çok noktada onların hatalarını düzelt-
dim İbrahim Medkür). Kahire 1403 / 1983; Bay- Mehdi, "Al-Fariibi's Imperfect State", JAOS,
raktar Bayraklı, Farabi'de Deulet Felsefesi, İs· CX/ 4 (1990). s. 691· 720; Cirar Cehiimi, "I:Iu- miştir. Bundan başka çalgılarla ilgili ay-
tanbul 1983; F. Rosenthal, Merahicü 'l· 'ulema'i'l· rı1fü'l- Farabi lugatü felsefiyye em felsefe tü rıntılı incelemeler yapmış olması ve ses
müslimin (tre. Enis Feriha). Beyrut 1403/1983, luga", Havliyyatü {er'i'l-edebi 'l· 'Arabiyye, sy. fiziğiyle ilgili çalışmalarında Yunanlılar'ı
s. 18, 54, 65, 137, 146, 180, 185; Mahmut Ka- 5, Beyrut 1990, s. 125·133; Rıdvan es-Seyyid, aşması ona müsiki tarihinde müstesna
ya, İslam Kaynakları lşığında Aristate/es ue "Medinetü'l- ~aha' ve medinetü'l- felasi-
bir yer kazandırmıştır.
Felsefesi; İstanbul 1983, s. 128·131, 242; Atıf fe" , el-İctihti.d, ll, Beyrut 1990, s. 123·132; S.
el-lraki. Şevratü'l- 'ak.l {i ' l·felse{eti' l· 'Arabiy· Stroumsa, "Al Farabi and Maimonides on Müsiki ilmini nazari ve arneli olarak iki
ye, Kahire 1984, s . 87·118; N. Rescher, Tetau· the Christian Philosophical Tra'dition", Isi., bölümde ele alan Farabfnin el-Musi~a·ı­
vurü'l·mantık.ı'l·'Arabi(trc. Muhammed Meh- LXVlll (1991), s. 263·287; Kabir Ahmad Khan, kebir'i incelendiğinde onun sadece bü-
ran). Kahire 1985, s. 160, 295·307; H. Corbin, "A Select Bibliography of Writings on al- yük bir nazariyatçı değil aynı zamanda
İslam Felsefesi Tarihi (tre. Hüseyin Hatemi), Fiiriibi in English", Muslim World Book Re·
İstanbul 1986, s. 159·167 ; Hamid Tahir. el·Me· view, XIII / 2, Leicester 1993; Alıdülhak Adnan,
müsiki sanatını fiilen icra eden bir sanat-
dinetü'l · {azıla beyne Efiatan ve'l·Farabf, Ka· "Farabi", İA, N , 45 1· 469; Richard Walzer. "al- kar olduğu açıkça görülür. Müsiki naza-
hire 1406/1986; Necati Öner, Klasik Mantık, Fiiriibi", E/ 2 (İng.), Il, 778· 781. riyatına olan vukufu sonucunda konuları
Ankara 1986, s. 164; M. Ali Ebü Reyyan, Tari· büyük bir açıklıkla ifade edebilmesi, an-
f].u 'f.{ikri'l-{else{f fi'l-İslam, İskenderiye 1986, ~ MAHMUT KAYA
cak onun bu sanattaki yüksek icracılığı
s. 353·396; Muhammed Abid el-Ciibiri, l'laf:ı·
ile açıklanabilir. Birçok kaynakta sözü
nü ue 't· türiiş, Darülbeyza 1986, s. 55·86; a.mlf.,
Bünyetü 'l· 'ak/i'/- 'Arabf, Beyrut 1987, s. 418· O MÜSİKİ. Felsefe dünyasında "Mu- edilen, Farabfnin bir mecliste saz çala-
436; Macit Fahri, İslam Felsefesi Tarihi (tre. allim- i Sanı· la kabı ile tanınan Farabi rak orada hazır bulunanları önce güldü-
Kasım Turhan), istanbul 1987, s. 91·104; a.mlf., müsiki alanında da birçok tarihçi ve mü- rüp sonra ağiattığı ve sonunda herkesi
"The Ontological Argurnent in the Arabic siki nazariyatçısı tarafından "Muallim-i uyutarak meclisten çıkıp gittiği şeklin­
Tradition: Case of Al-Fariibi", St/, LXVI (1986),
Ewel" olarak kabul edilm iştir. Farabi deki rivayetin tamamıyla hayal mahsulü
s. 5·17; a.mlf.. "Felsefetü'l-Farabi el-J;ı.ull,Gy ­
müsiki nazariyatını Aristo, Themistius ve olmadığı düşünüise bile burada büyük
ye ve şılatühii bi'l-al)liil,G'n-Nikomahya", el·
Ebf:ıiiş, XXXVlll, Beyrut 1990, s. 41·61; a.mlf.. Euclides gibi ünlü alimierin Arapça'ya bir abartmanın bulunduğu muhakkaktır.
"Mantı~u Aristo beyne'l-Farabi ve İbn Rüşd", tercüme edilen eserlerinden tanımıştır. Ayrıca bazı eserlerde ud ve kanunun Fa-
a.e., XL (ı 992), s~ 107 ·128; Mustafa Çağrı cı, İs·
lam Düşüncesinde Ahlak, istanbul 1989, s. 73·
95; Uluslararası İbn Türk, Harezm[, Farabf,
Beyrüni ve İbn Sina Sempozyumu Bildiri/eri,
Ankara 1990 ; M. Galston, Politics and Excel·
lence: The Political Philosophy o{ Al{B.rab[,
Farabi'nin KiUibü iJ:ışa' i'l·f~ii 'at adlı ri salesinin ilk iki sayfası (Manısa lı Halk Ktp., Mecmua, n<. ı705 , v<. 59' ·60'1
Princeton 1990; M. Naci Bolay, Farabi ve İbn
Sina'da Kavram Anlayışı, İstanbul 1990; Ah-
med Şemseddin. el·Farabf, Beyrut 1411/1990;
M. J. L. Young, Religion, Learning and Scien·
ce in the Abbas id Period, Cambridge 1990, s.
378·388; ı. R. Netton, Al·tarabf and His School,
London·NewYork 1992; Fahrettin Olguner, Fa·
rabf, İzmir 1993; İbrahim Mustafa İbrahim, Me{-
hümü'l· 'ak.l fi'l·fikri'l-{else{f, Beyrut 1993, s .
71·72; Necip Taylan. İslam Düşüncesinde Din
Felsefe/eri, istanbul 1994, s. 111·174; J. La-
meer. Al·rarabi and Aristate/ian Syllogistics,
Leiden 1994; Aydın Sayılı. "Farabi ve Tefek-
kür Tarihindeki Yeri", TTK Belleten, XV /57
(195 ı). s. 1·60; Ahmet Ateş, "Farabi'nin Eser-
lerinin Bibliyografyası", a.e., s. 175·192; Fuad
Haddad, "Al-Farabi's Views on Logic and Its
R,elation to Grammer", /Q, Xlll/4 (1969), s.
192 ·207; Halil Cerr, "Far abi «Füsı1sü'l- Hi-
kem»in Yazarı rrudır?" (tre. Kifayet Özaydın),
AÜİFD, XVIII (1970). s. 153·162; S. Pines, "İbn
Sina ve Risiiletü 'l-füsı1s fi'l-hikme'nin Ya-
zarı" (tre. Kifayet Özaydın). ae., XIX (1973), s.
193·196; Korkis Awad- Mihail Awad, "Ra'i-
dü'd-dirase 'an Ebi Naşr el-Farabi", el·Mev·
rid, fV / 3, Bağdad 1395 / 1975, s. 165·268; Emel
Esin, "Farabi'yi Yetiştiren Kengeres Türk
Muhitinin Kültür ve Sanatı" , İTED, Vl/3·4

162
rabY tarafından icat edildiğine dair ifa-
delere rastlanmaktaysa da bu sazların
Farabfden önce de kullanıldığı bilindiği­
ne göre onun belki bu sazların düzenin-
de bazı hamleler yapmış olabileceğini ka-
bul etmek gerekir.
Farabfnin mOsikiye dair eserleri şun­
lardır: 1. el-Musil,ca'l-kebir•. Asıl adı Ki-
tabü Şınacati cilmi'l-mı1si~a olan bu
eser İbn Ebu Usaybia'nın ifadesiyle el-
Mı1si~a ·ı - k e bir adıyla şöhret bulmuştur
(daha önce Kindi'nin eseri de bu adla anı l ­
maktayd ı ). İki bölümden meydana gelen
el-Mı1si~a'l-kebir'in "ei-Medhal ila sı­
naati'l-müslka" başlıklı ilk bölümünün
bazı kütüphanelerde müstakil bir nüsha
halinde yer alması, başta Henry George
Farmer olmak üzere birçok araştırmacı ­
nın Farabi'nin bu adla ayrı bir eseri da-
ha bulunduğunu ileri sürmesine sebep
olmuştur. Özellikle Türkiye'de Farabi ile
ilgili yayınlarda bu hataya sık sık rastlan-
maktadır. Dünyanın çeşitli kütüphanele-
rinde yazma nüshaları bulunan (Shiloah,
s. ı 06 - 107) eser aattas Abdülmelik Ha-
şebe tarafından neşredilmiştir (Kahire
1967). 2. Kitabü İ!J.şa'i'l-i~iicat. MOsiki
usullerine dair olan bu eserin tek nüs-
hası 1958 yılında Ahmet Ateş tarafından
Manisa il Halk Kütüphanesi'nde tesbit
edilmiştir (nr. 1705 , vr. 59b · 92b)_ Eserde
~J.\:;j~.}o~l~l~;.,...ı"j,J.J";,')..l.-~d­
J;.~~~I;J ~G. . ."j!}.1§..1.1~1~·
-~J \J_..~v,;.._;'f"?~-':.t,\J~~'}~~~~
J~,;\:Ç,.:,ı.:.l_ı~-:"~Jj.<iı\~~1\..J"j:ıii:.!J
.s"~o~ı_,;c;,e,:;;~.::,;:;ıı~:.ıw.~s;ıa'
~_ı)i,:,..)t-~ (\:.1~~ J.t.~_,.JG;,ı;.IJ.;:.~
' ~~.ı-~~.:.ll:~.ı,_..,.ıl.:;;ı..:;J.W.~~Jci\....t.F''Y
~ç;)~w~~~!# ı;;_;,t:Ge~..;.&
J.;,j.:.ııı~y\....>AV... i.~i·;.SY'Jı.i•)
. <Jı....)i;~ir:..~(~~;ı5-ii~~:kı~J
~.:Ui.;l»t~4~i~I_,~JılıNB!}o ,ı..ç.j(,
·~J~_}Çt"-.:....J'}
·-· ı· . · ···' ·· · r0:ü-' ':~ı · ı ·
·_r..\y>..>~·~"~'
~ü~.;~.;ıt: 'f) 1U-~i;ı-\J~~
i/}:.~. ./.J'I.t!.U::"-'.,J:.ııl. ~ı_,..,.y.ı~,:.~\
J-.;r~...:.l~~-'u.:;W..:..~,\4- ~..Y&~
,._;,;,;ı(,...ci~~:,cf'JI\N~i,>~JI~ı:Ji.~'j
-~~c~lıt~u!;llc-.:.~~.u.~c.-~ll<'~!
~(_,ı;ı_,\.J.:.ı.,.;.ıj.\.::lı,.~::.,ıfe.l~'ıii•\:..P
~~·;4~w~ic~ı.~ı.,\J;ı_ı~~
· ~\.:.ıll•-"'c;:~...,,~Jü.ÜUI..\.J~i
..
· u:~ ·,,~.. , · ·' ::.- ·, fl ' ... , .. , •
. !ı::;_j-_,.~j,-..-.:t-t>~\..._:., l_ı-'1.J~.l;4\.i ·:
Ykaın terkipleri, temel usullerin taksima-
tı ve tasnifi gibi konuları inceleyerek Ykaın
arneli yönünü ele alan Farabi, ayrıca is-
hak ei-Mevsıli'nin Te'lifü'n-nagam adlı
eserindeki bazı görüşleriyle , Arap usulle-
rini bırakıp Yunanlılar'ın usulleriyle meş ­
gul olmasından dolayı Kindi'yi de tenkit
etmiştir. 3. Kitab ti'l-i~ii cat. Farabi'nin
usullere dair ikinci eseri olup burada
Ykaın prensipleri üzerinde durulmuştur.
Eserin tek nüshası Topkapı Sarayı Mü-
zesi Kütüphanesi'ndedir (l ll. Ahmed, nr.
1878, vr. 160b- J67").
Farabi mOsikiyle ilgili bu eserlerinin
dışında İJ:ışc'i, ü '1- c ulı1m adlı risalesin-
de de mOsiki konusuna yer vermiştir.
Eserde melodilerin çeşitleri, nasıl terkip
edildikleri, daha tesirli olmaları için ne
gibi özelliklere sahip bulunmaları ge-
rektiğini bilmeye yarayan bir ilim şek­
linde tarif edilen mOsiki müşahede ve
uygulama yolu ile öğrenilen, yani mate-
matiğin kapsamında bulunan bir ilim
olarak incelenmiştir.
Farabi'nin Avrupa'nın muhtelif kütüp-
hanelerinde bulunan mOsikiye dair çe-
şitli yazıları , Henry George Farmer tara-
fından kısaltılmış İngilizce tercümele-
riyle birlikte al-Fiirabi's Arabic-Latin
Writings on Muşic adıyla neşredilmiş­
tir (Giasgow 1934).
lshak
b. ibrahim
ei-Farabi'nin
DTvanü 'L·
edeb adlı
eserinin
., . ,~ ilk iki sayfası
(Süleymaniye Ktp.,
Ayasofya,
nr. 4678)
BİBLİYOGRAFYA :
Farabi, Kitabü iJ:ışa'i'l·f~a'at, Man isa İl Halk
Ktp., nr. ı 705, vr. 59b·92b ; a.mlf. , Kitab fi'/-
r~a'at, TSMK, lll. Ahmed, nr. 1878, vr. ı6ob.
ı 67'; a.mlf.. el·MQsfka'l·kebtr (nşr. Gattas Ab-
dü lmeli k Haşebe). K~hire ı967, 1·11; a.mlf., İh·
sau 'l ·u/Qm (tre. Ahmet Ateş). istanbul 1989, s.
ı04·106; Beyhaki, Tetimme, s.16·20; İ bn Ebü
Usaybia. 'UyQnü'l · enba', Beyrut, ts., s . 608;
İbn Hallikan. Vefeyat, V, 153 ·157 ; H. G. Far-
mer. A History of Arabian Music to the Xllf'h
Century, London 1929, s. 175 ·177; a.mlf.. The
Sources of Arabian Music (nşr. Hüseyin Nas-
sar). Kah ire 1957, s. 159 · 167; a .mlf.. "The
Influence of Al-Farabi's Ihsa al-ı.num on the
Writers on Music in Western Europa", JRAS,
sy. 3 ( 1932), s. 56 ı · 592; A. Shiloah , The Theory
of Music in Arabic Writing's (c. 900 · 1900),
München ı 979, s. 101 ·1 08; Said Zayed, f'leva·
bigu'l ·fikri'l · 'Arabf, Kahire 1980, s. 67; Mü-
na Sancakdar Şa'rani. TarffJ.u' l ·mQsfka'l · 'Ara·
b iyye ve alatiha, Beyrut 1987, s. 188·195; G.
D. Sawa, Music Performance Practice in the
Early 'Abbas id Era 132·320 AH/ 750·932 AD,
Toronto 1989, s. 1·1 07; Eckhard Neubauer.
"Die Theorie vom İqii'", Oriens, XXXN, Leiden
1994, s. 103·173; Abdülhak Adnan, "Farabi",
İA, IV, 455 · 456.
[j,J ALA.EDDİN lEBRİNİ
FARABI, İshak b. İbrahim
( u-!G wı ~Ir.! ,y, ı.9b:...l ı
Ebu İbrahim İshak b. İbrahim el- Farabi
(ö. 350/961 [?])
Arap dili alimi, lugatçı.
L _j
282'de (895) doğan dil alimi ve edip
Ebu Mansar ei-Ezheri'nin akranı olma-
sına bakarak lll. (IX.) yüzyılın sonlarında
veya IV. (X.) yüzyılın başlarında doğdu ­
ğu söylenebilir. Türkistan'daki Farab şeh­
rine nisbetle anılır. Katib Çelebi, nisbe-
sini yanlışlıkla Faryabi şeklinde kaydet-
miştir (Keşfü'?·?u n an, ı . 774). Meşhur lu-
gatçı İsmail ei-Cevheri'nin dayısı ve ho-
cası olan Farabi'yi büyük Türk filozofu
Ebu Nasr ei-Farabi ile karıştıranlar ol-
muştur. Yemen'e gittiğine ve Divanü'l-
edeb adlı eserini orada yazdığına dair
bilgiler doğru değildir. Divanü'l-edeb'in
bir nüshasını' Ebü'I-Aia ei-Maarrl'den ik-
mal eden Yemenli bir şahsın Farabi ile
karıştırılması sebebiyle onun Yemen'e
gittiği zannedilmiştir. Muhtemelen ilk
öğrenimini Farab'da yapan Farabi'nin
daha sonraki tahsili ve hayatı hakkında
kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır. Ve-
fat tarihi de kesin olarak belli değildir.
Ancak SüyQti 350' de (96 1) öldüğünü zik-
retmektedir.
Eserleri. 1. Divanü '1- ed eb. Arapça lu-
gatların en önemlilerinden biridir. Bu
eserde fiilierin türüne ve isiınierin ka-
lıplarına göre bab ve fasıl sistemiyle bi-
163