Class 4 Science - Scripts and Solutions - Heimuli

LĒSONI SAIENISI
KALASI 4
Pepa Ngāue mo Tali ‘a e Fānau
‘Oku fu’u mahu’inga ‘aupito ke tokoni’i mo tokanga’i koe ‘e ho’o ongo mātu’aʹ pe ko ho
tauhiʹ he taimi ‘oku fai ai ho’o akoʹ.
Kalasi 2 Lēsoni Saienisi Peesi 1 of 73

Pepa Ngāue

FAKATOKANGA
Kimu’a pea ke fakahoko ha ngaue (experiment) ‘i ha taha ‘o e ngaahi Lesoni,

‘oku fiema’u ke ke ‘uluaki talanoa ki ho’o ongo matu’a he ‘oku fu’u fiema’u
‘aupito ‘a ‘ena tokoni pea pehe foki ki hono tokanga’i koe ‘i hono fakahoko
e ngaue’.

Lēsoni 1
Māmani mo Hono Naunau
KONGA 1- KO E NGAAHI ‘ULUNGAANGA ‘O E NGAAHI NAUNAU KEHEKEHE
TAUMU’A:
i. Fakatokanga’i ‘a e ngaahi naunau tupu fakaenatula mo e ‘IKAI fakaenatula (ngaohi
‘e he tangata).
KO ’ETAU NOFO HOTAU ‘ATAKAI ‘OKU TAU FE’AO MA’U PE MO E ONGO
NAUNAU KO ’ENI ‘E UA (2)
1. Naunau TUPU fakaenatula.
2. Naunau ‘IKAI TUPU fakaenatula (Ngaohi ‘e he Tangata).
NAUNAU FAKAENATULA
 Ko ha me’a na’e ‘IKAI ngaohi pe ngāue ki ai ‘a e fa’ahinga ‘o e tangata KA na’e
tupu fakanatula.

NAUNAU ‘IKAI FAKAENATULA (NGAOHI ‘E HE TANGATA)
 Ko ha me’a na’e ngaohi pe fa’u ‘e he tangata
FAKAFEHOKOTAKI
 FANAU ‘oku ‘i ai ‘a e ki’i ngāue, ne u teuteu mai ke mou ngaue’i:
1) Ngāue 1 – Fakafaikehekehe’i;
2) Ngāue 2 – Valivali;
3) Ngāue 3 – Fakatauhoa.
NGĀUE 1 – Fakafaikehekehe’i
1. Talamai pe ko e naunau ko ‘eni ko e naunau fa’u ‘e he tangata pe fakaenatula.

NGĀUE 2 – Valivali
Valivali lanu mata ‘a e naunau tupu fakaenatula pea valivali lanu kulokulo ‘a e naunau fa’u
‘e he tangata.
‘akau Sio’ata Kulī pilo
sῡ hele fale
lupo
lupe pepa Anovai
vaivai

NGĀUE 3A - Fakatauhoa
Fakahoa ‘a e naunau ‘ia Kolomu A kia Kolomu E
A (‘Ikai Fakaenatula) E (Naunau Fakaenatula)

NGĀUE 3E - Fakatauhoa
FAKAMA’OPO’OPO
‘Oku ha mai mei he lēsoni ko e:
 Naunau Tupu Fakaenatula – ‘IKAI NGAOHI ia ‘e he Tangata, ka na’e tupu
fakaenatula.
 Naunau ‘Ikai Fakaenatula – NGAOHI (fa’u) ia ‘e he Tangata.
‘Oku ngaue’aki ‘e he tangata ‘a ‘ene
• TAUKEI;
• ‘ILO; mo e
• POTO ;
ke ne fa’u pe ngaohi ha koloa ‘IKAI fakaenatula, mei he ngaahi naunau fakaenatula.

Lēsoni 2
MAMANI MO HONO NAUNAU
1. ii – Tesi’i e ngaahi ‘ulungaanga ‘o e me’a fakaenatula mo e ‘ikai fakaenatula.
Tesi Falala’anga
Ngaahi Kongokonga
1. Kaveinga
2. Taumu’a
3. Naunau ‘oku Fiema’u
4. Founga ngaue
5. Ola e ngaue
6. Fakama’opo’opo
Tesi Falala’anga 1
1. Kaveinga:-
Tesi’i e ngaahi ‘ulungaanga ‘o e me’a fakaenātula mo e ‘ikai fakaenātula.
2. Taumu’a:-
Ko fē he pepa mo e pelesitiki ‘oku mālohi ange?
3.Naunau
 La’i milemila
 La’i pepa
 Tini
 Tu’u’anga
 Pine ‘e 4
 Hina vai
4. Founga Ngᾱue
 Hua’i e hina vai ki he tini
 Unu e milemila mo e pepa he tini vai he miniti ‘e 1
 Pine’i e milemila mo e pepa ‘o tautau he tu’unga.
 Siofi e me’a ‘e hoko.
 Faofao’i/ fusifusi’i e la’i pepa mo e milemila.
 Lekooti e me’a na’e hoko ki he milemila mo e pepa.

5. Ola ‘o e Ngāue
Tā mo Fakahingoa
Ngāue 1: Tā mo fakahingoa.
1. ___________
2. ____________
3. _____________
Fakama’opo’opo : Tali fehu’i.

1.Ko fē naunau na’a´ ne puke fuoloa e vai?
__________________________________________
2. Ko e hā hono ‘uhinga?
________________________________________________________
3. Ko e hā e ‘uhinga na’e tafe vave ai ‘a e vai ‘i he milemila?
________________________________________________________
4. Ko fā naunau ‘oku mālohi ange. Ko e hā hono ‘uhinga?
_________________________________________________________

Lēsoni 3
1. iii Ngaahi lelei mo e ngaahi pālopalema fekau’aki mo e ngaahi naunau ‘oku ‘ikai
fakaenatula.
Ngaahi Naunau Lelei Palopalema

1. Va’e Me’alele • Tō ai e matala’i • Kapau ‘e vela te ne ‘uli’i
‘akau mo e e ‘ea.
vesitapolo. • Toka’anga vai ‘o
• Me’a va’inga he fanafanau ai e namu.
paaka va’inga.
• Faingofua hono • ‘Ikai te ne lava ‘o

2. Tangai pepa to’oto’o holo. matu’uaki e vai.
• Lava pe ‘o toutou
ngāue’aki. • Ka fu’u mamafa e me’a
‘oku fa’o ‘i loto ‘e mahae.
3. Seini Ukamea • Ngāue’aki he ‘ū vaka • Tuai ‘ene popo kae nofo

lalahi ke ha’i ki he fuoloa he ‘atakai.
taula.
• Ngāue’aki he kau
‘enisinia ke hiki’aki

ha me’a ‘oku
mamafa.
• Fu’u mamafa hono

totongi he ‘ū fale koloa.
4. Milemila • Faingofua /ma’ama’a • ‘Ikai ke popo fakaenatula

hono to’oto’o holo. • Fu’u fakavevea ‘aupito he
• Tolonga pea toutou ‘atakai.
ngāue’aki.
• Konā e ‘u me’a mo’ui ‘i

‘oseni hangē ko e fonu.
 Ma’u ngofua. • Kapau ‘e viviku ‘e vave

5. Fau  Ngaohi’aki e ta’ovala. ‘ene popo mo hono lanu.
 Ma’u’anga pa’anga.

6. Nge’esi Kapa  Tō ai e fanga ki’i • ‘Ikai ke vave ha’ane popo
‘akau teuteu/matala’i fakaenatula.
‘akau.
 Kapa vau mei.
• ‘Uli’i e ‘atakai.
7. Ngatu • Fua’aki e ngaahi • Ka viviku ‘e holo hono

kavenga fakafāmili, mahu’inga hili ia ha
lotu mo e fonua. taimi lahi ne fai ai hono
ngaohi
• Ma’u’anga pa’anga
Ngāue 1:- Tali fehu’i

1. Tohi mai ha ‘aonga ‘e 2 ‘o e va’e me’alele ‘ikai ke toe ngāue’aki?
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________

2. Talamai ha palopalema ‘e 2 ‘o e milemila.
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
3. Ko e hā e me’a ‘oku mahu’inga ai e fau´ ki he’etau nofo faka-Tonga?
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
FAKAMA’OPO’OPO
Fakakakato mai ‘eni.
Tokoni, ‘aofinima, ngāue’aki, fakatolonga, lalahi
Ko hono toe _________ e ngaahi naunau ‘osi ngāue’aki ‘oku _________ ia ki hono
malu’i mo _________ hotau ‘atakai.
‘Ikai koia pe, ka ‘oku toe fakasi’isi’i ai e hiko veve _____ ‘i hotau ngaahi kolo mo e
vāhenga.
Ko ia ai fānau koe tolonga mo e faka’ofo’ofa hotau ‘atakai´ ‘oku ‘i hotau _________
pē.

Lēsoni 4
MĀMĀNI MO HONO NAUNAU
KONGA 2 : Ko e tu’unga ‘e 3 ‘o e ngaahi naunau.
2.i : Fakamatala’i ko e hā e ngaahi liliu ‘e malava ke fakahoko ‘i he fōtunga ‘e 3 ‘o ha
ngaahi naunau. (sōliti, likuiti, kasa)
NGAAHI LEA TEFITO HE LESONI

• Sōliti : me’a ‘oku fefeka mo ‘i ai hono fōtunga pau hangē ko e tēpile piliki mo e
va’apapa.
• Likuiti : me’a huhu’a hangē ko e vai ,kalasini mo e lolo.
• Kasa : ‘ea (‘ikai ke tau lava ‘o sio ki ai ka ‘oku tau ongo’i ‘ene tau mai.)
hangē mao mo e ‘osikena.
• Liliu : māfuli e fōtunga mo e ‘ulungaanga ‘o e ngaahi naunau. Hangē ko e liliu mei he
sōliti ki he likuiti (vai).
FAKATĀTĀ 1 : LILIU MEI HE SŌLITI KI HE LIKUITI
• Tupu mei hono takai’i kitautolu he ‘ea mafana.’Oku ne hanga ‘o to’o e momoko mei
he poloka.Taimi ‘oku mole ai e momoko mei he poloka.
• Pea ‘oku kamata ke vaia e poloka mo māfuli ai pē hono fōtunga.
• Pea ‘ikai ke kei sōliti e poloka ka ‘oku māfuli ia ‘o hoko ko e likuiti (vai).

FAKATĀTĀ 2 : LILIU MEI HE LIKUITI KI HE SŌLITI.
• Fakapoloka : founga hono liliu e vai ki he sōliti

Ko hono tuku e vai ki ha ‘aisi pe ha me’a ‘oku momoko. Hanga ‘e he ‘aisi ‘o to’o ‘e māfana
mei he vai. Ko e ma’u pe he vai ha momoko fe’unga ko e kamata leva ia ke liliu ‘o poloka
(sōliti).
FAKATĀTĀ 3 : LILIU MEI LIKUITI KI HE KASA
Liliu mao : liliu ia e vai ki he mao.

Hoko he taimi ‘oku lili ai e vai. Ngāue takai holo ngaahi pātikolo ‘i loto he tīpota pea
mavahe leva e ngaahi pātikolo ia ‘e ni’ihi mei he vai ‘a ia ko kinautolu ia ‘oku liliu mao.

FAKATĀTĀ 4 : LILIU MEI HE KASA KI HE LIKUITI
• Liliu ‘a e mao ‘o toe vai : māfuli e mao ‘o hoko ko e vai

• Taimi ‘oku lili ai e vai´,’oku ‘alu e mao ‘o tau he tapuni e kulo pea ko ‘enau
fakatahataha koia ‘oku nau fa’ufa’u ai e fanga fo’i vai. Kapau ‘e to’o e tapuni ki tu’a
te tau toki fakatokanga’i leva e lahi e vai ‘oku ‘i he tāpuni ‘o e kulo.
NGĀUE 1 : Talamai e ngāue ‘oku fakahoko he liliu takitaha.
Sōliti A Likuiti
Likuiti E Kasa
Likuiti F Sōliti
Kasa (mao) H Likuiti
A: ______________________________
E: _______________________________
F: _______________________________
H: _______________________________

Lēsoni 5
MĀMANI MO HONO NAUNAU
KONGA 2: TU’UNGA ‘E 3 ‘O E NAUNAU

2. ii: Fakamatala’i e ngaahi ‘ulungaanga fekau’aki mo e tu’unga ko ‘eni ‘o e ngaahi naunau
‘i hono ‘omai ha ngaahi sipinga.
TOE FAKAMANATU MEI HE LESONI HONO 4

Liliu mao: liliu e vai ‘o hoko ko e mao (‘ea).
Vaia: liliu e sōliti ‘o hoko ko e vai (likuiti).
Fakapoloka: liliu e vai (likuiti) ‘o hoko ko e poloka (sōliti).
Liliu ‘a e mao ‘o toe vai: liliu e mao (‘ea) ‘o hoko ko e vai (likuiti).
TATAKI
• Ko e tu’unga kehekehe ‘o e ngaahi naunau (sōliti, likuiti, kasa) ‘oku kehekehe ai pe
mo honau ngaahi ‘ulungaanga mo honau ngaahi fōtunga.
• Hangē ko e sōliti ‘e kehe pe ia mei he likuiti mo e kasa.
‘Ulungaanga ‘o e SŌLITI
• Fōtunga pau, (‘oku ‘i ai hono fuo pea ‘oku tau lava ‘o sio mo ala ki ai).
• Lava ‘o puke ki ‘olunga.
‘Ulungaanga ‘o e LIKUITI
• Me’a ‘oku huhu’a (vai), (ka hua’i ‘oku tafe).
• ‘Ikai hano fōtunga pau, (ka ‘utu ha vai ‘i ha hina tapafā ‘e fuo tapafā e vai, ka ‘utu ‘i
ha hina fuopotopoto ‘e fuo potopoto ai pe vai).
‘Ulungaanga ‘o e KASA (‘EA)
• Faingata’a ke tau lava ‘o sio ki ai ka ‘oku tau ongo’i pē ‘ene lave mai ki hotau sino.
• Kāpui mo fakafonu e ngaahi ‘ai’anga me’a.

NGĀUE 1: Ko fē naunau ‘oku nau kau ki ai. (sōliti, kasa, likuiti)
1. Tohi 2. piliki
3. Kasa ‘i loto hina kasa 4. mao he tipota vai lili
5. Tepile papa 6. Fo’i pula kasa
7. Hina vai 8. Ipu kofi
NGĀUE 2: Fakakulupu mai e ngaahi naunau ko ‘eni. (SŌLITI, LIKUITI,KASA)
Piliki Fa’o Hina kasa Hina vai Va’akau
Penisini Vai māfana ‘oku lili Tahi Ipu maka ukamea
Kohu he ‘umu kalasini Va’apapa ‘osikena Hina vai Tonga

Lēsoni 6
MĀMANI MO HONO NAUNAU

2. iii: Fakamatala’i e ngaahi ‘ulungaanga fekau’aki mo e tu’unga takitaha.
SŌLITI LIKUITI (vai) KASA (‘ea)
• ‘Oku ‘i ai hono fotunga • ‘Ikai hano fotunga • ‘Ikai hano fotunga pau.
pau. (Ko fē pe ha pau. (Ka ‘oku ne fakafonu e
feitu’u ‘e tuku ai e kei ‘ai’anga me’a tatau ai
(’E fakatefito pe hono
ma’u pe hono fotunga.) pe pe ‘oku lahi pe
fotunga ‘i he ‘ai’anga
si’isi’i.)
me’a ‘oku ‘utu ki ai.)
Malava pē ia ‘o : • ‘Oku mata • ‘Oku ‘ikai te tau lava

molemole ka tafe ‘o sio ki ai.
• Fefeka mo molu.
‘i ha feitu’u
(Ka ‘oku tau ongo’i he taimi
• Si’isi’i pē ko ha tokalelei.
‘oku lave mai ai.’)
fa’ahinga lahi pē.
• ‘Ikai hano lahi
• Molemole pē petepete. pau ia ‘o’ona.
• Lava ‘o puke ki • ‘Ikai ke lava ‘o • ‘Ikai hano mata

‘olunga. puke ki ‘olunga. (surface).
• ‘Ikai hano lahi pau
‘o’ona.
• ‘Ikai lava ‘o puke ki
‘olunga.
• Faingata’a ke teke’i, • ‘Ikai ke fu’u • Faingofua ke puhi’i pē

lomi’i pē puhi’i. faingata’a ke tāpili.
puhi’i pē teke’i pē
( Ta’ili’aki e ī kae ngaue holo
pae’i.
e ‘ea)
• ‘Oku mā’opo’opo • ‘Oku tu’u • ‘Oku tu’u mōfele e

(fefeka) e pātikolo vahavaha mo pātikolo pea ‘oku
‘oku fa’u’aki. movetevete e ngaungaue ma’u pē he
pātikolo. taimi kotoa pē.

• Malava ke tu’usi pē • Malava ke hua’i. • Malava ke feliuliuaki
fahi’i.
(Hua’i ha kane vai ‘e • Māfana- vela e ‘ea.
(Fahi fefie, tu’usi ha tafe). • Momoko- hauhau e
va’apapa). ‘ea.
NGĀUE: Tali TONU pē HALA
1. ‘Oku ‘ikai ke lava ke pukepuke e vai mo e ‘ea.___________
2. Ko e sōliti ‘oku ‘i ai hono fōtunga pau. _________
3. ‘Oku mā’opo’opo e patikolo e likuiti mo e kasa.___________
4. ‘Oku tafe e likuiti kapau e hua’i.__________
5. ‘Oku faingata’a ki he ‘ea ke fononga mei ha feitu’u ki ha feitu’u._______
6. ‘Oku ‘ikai ke lava ‘o tu’usi e vai ka fakapoloka.__________
7. ‘Oku faingofua ke lomi’i pē teke’i e soliti._____________
8. ‘Oku malava e ‘ea ‘o māfana mo momoko.______________

Lēsoni 7
MᾹMANI MO HONO NAUNAU.
KONGA 3: VAIA ‘A E NGAAHI NAUNAU

KONGA 3.i: Fakahaa’i ko e ngaahi sōliti ‘e ni’ihi ‘e vaia koe’uhi ko e māfana.
Ngaahi lea tefito he lēsoni.

• Vaia : liliu mei he sōliti ki he likuiti (vai).
• Tefito’i ma’u’anga māfana : ma’u ia mei he la’aa´,te’elango ,afi mo ha me’a pe ‘oku
ne ‘omai ha māfana.
 Ko e māfana mei he tefito’i ma’u’anga māfana ‘oku´ne fakatupunga e vaia e ngaahi
sōliti ‘e ni’ihi.
 Ko e vela ange ‘a e ‘ea (‘atakai) ko e vave ange ia ‘ene vaia.
FAKATĀTĀ 1 : VAIA E POLOKA
Tefito’i ma’u’anga māfana
• Ka tuku ha konga poloka ‘i ha ‘aho la’ā.’E vave ‘aupito ‘ene vaia. Hanga ‘e he huelo
māfana ‘o e la’ā ‘o to’o e momoko mei he fo’i poloka. Pea kamata leva ke vaia e
poloka.

FAKATĀTĀ 2: VAIA E PATA
‘Oku tokoni e māfana ‘a e ‘ea ke fakavave’i e vaia ‘a e pata. Neongo ka ‘ikai tau ki ai e
huelo ‘o e la’a ka ko ha ‘aho māfana ‘e kei vaia pe. Tupu pe mei māfana ‘o e ‘ea.
FAKATĀTĀ 3: VAIA E TE’ELANGO
• Ka tutu ha fo’i te’elango ‘oku ha’u e māfana mei he konga ko ee ‘oku ulo ‘i he fo’i
te’elango. Pea ‘e kamata ai pe e vaia ‘a e konga hinehina ko ee ‘oku taufotu ki he fo’i
ulo.
• Hili ‘ene vaia ‘o tafe ki lalo pea ko ‘ene mokomoko pe ‘e toe foki pe ia ‘o sōliti.

FAKATĀTĀ 4 : VAIA E NGAKO
Hanga ‘e he ulo ‘o e sitou ‘o ‘uluaki fakamāfana’i e fakapaku.Ko e māfana ko ee ‘a e

fakapaku pea ‘e toki kamata leva ke vaia e ngako.
Pea ko e tafa’aki ‘oku taupotu ki he tākele ‘o e fakapaku ‘e kamata mei ai e vaia ‘a e ngako.
NGĀUE 1: TALI FEHU’I

1. Ko e hā e me’a ‘oku´ ne fakatupunga e vaia e ngaahi sōliti ‘e ni’ihi?
_______________________________________________________
2. Ko e hā e tefito’i ma’u’anga māfana ‘i he:
a. Vaia e fo’i poloka : ________________________
e. Vaia e pata : _______________________________
f. Vaia e te’elango : _____________
h. Vaia e ngako : _______________

Lēsoni 8
MĀMĀNI MO HONO NAUNAU
KONGA 3: VAIA E NGAAHI SŌLITI

3. ii: Ko e ngaahi naunau ‘e vaia ‘i he ngaahi māfana kehekehe.
TESI FALALA’ANGA 2
1. KAVEINGA
Fakahaa’i ko e ngaahi naunau ’e vaia ‘i he ngaahi māfana kehekehe.
2. TAUMU’A
Fakafehoanaki e taimi te nau vaia ai ‘i he māfana kehe kehekehe.
3. NAUNAU
 ‘aisi poloka
 Pata
 Ngako
 Lole sokoleti
 ‘aisikilimi
 masalini
 Uasi (ke taimi’i )
4. FOUNGA NGĀUE
i. Tuku e ngaahi naunau ki ha pēleti.
ii. Tuku ki he la’ā.
iii. Taimi’i e taimi te nau vaia ai.
iv. Lekooti ki he tēpile e ola .
5.
6. OLA E NGᾹUE
Lekooti e ngāue na’e fakahoko.
Naunau Poloka Ngata Pata Masalini Aisikilimi Lole
sokoleti
Taimi 10 6 4 3 15 3
(miniti)

Pakalafi e tu’unga na’e vaia ai e ngaahi naunau.
20
Pakalafi 'o e Vaia 'a e ngaahi soliti Taimi (Miniti)
15
10
0
aisipoloka Ngako Pata masalini aisikilimi Lole Sokoleti
1. Ko e hā e sōliti na’e vave taha ‘ene vaia?

2. Ko e hā e sōliti na’e tuai taha ‘ene vaia?
3. Ko e hā e lōloa pea toki vaia e ‘aisikilimi?
NGĀUE 1: Fakakulupu mai e ngaahi naunau.

(pata, poloka, lole sokoleti, ngako,’aisikilimi, masalini)
Vaia vave Vaia tuai
Ngāue 2: Fakahokohoko mai e tu’unga ‘o ‘enau vaia (kamata pē mei he vave ki he tuai).
Fakama’opo’opo
1. Ko e hā e me’a ‘oku ne fakatupunga e kehekehe e taimi vaia ‘a e ngaahi sōliti?
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
____________________________________________________________________

Lēsoni 9
Konga 4: Vaia ‘a e ngaahi sōliti mo ‘enau māvahevahe.
4. i Fakahoko ha tesi falala’anga ke fakahaa’i e ola e ngāue ‘a e me’a ‘oku ne ta’ofi

(insulator) ha tu’unga vaia ’a ha sōliti.
1. Kaveinga
Fakahaa’i e ola e ngāue ‘a e me’a ‘oku ne ta’ofi (insulator) ha vaia ‘a ha sōliti.
2. Taumu’a
Ko fē he konga poloka ‘oku kofukofu’i mo e konga poloka ‘ikai kofukofu’i ‘e tuai ange ‘ene
vaia.
3. Naunau ‘oku fiema’u
• Konga poloka ‘e 2
• Uasi
• Konga tauveli
• Poulu ‘e 2
4. Founga ngāue
i. Kofukofu’i e fo’i poloka ‘e 1 ‘o fa’o ki he poulu ‘e 1.

ii. Fa’o e fo’i poloka ‘e 1 ki he poulu ‘e 1.
iii. Taimi’i he uasi.
iv. Siofi fakaminiti ‘e 10 e ongo poulu.
v. Lekooti e me’a ‘oku hoko he ongo poulu.
Poloka kofukofu Poloka ‘ikai kofukofu

5. Ola e ngāue
Taimi Poloka kofukofu Poloka ‘ikai kofukofu

(miniti)
10 _____________ Viviku e tākele
20 Nga’unga’u e me’a na’e kofukofu’i ‘aki __________
30 _____________ 1/3 ‘oku vaia
40 ‘asi e vai he tākele 1/2 ‘oku vaia
50 Konga si’isi’i pē ‘oku vaia toe si’i pē e konga poloka
60 1/4 ‘oku vaia ‘osi’osi e poloka he vaia
Ngāue 1: Tali tonu pe hala.
1. Ka kofukofu’i ha ‘aisi poloka ‘e tuai ‘ene vaia._________
2. ‘E vaia vave e ‘aisi poloka ka fa’o ha kula fa’o’anga me’akai.______
3. ‘Oku tokoni e ‘ea māfana ke vave e vaia e ‘aisi poloka._______
4. Ko e fatongia e konga taueli ke fakamāfana’i e konga poloka.____
5. ‘Oku toe tokoni foki mo e māfana ‘o e loki ki hono fakavave’i e vaia e

poloka.________
Fakama’opo’opo.
1. Ko fē konga poloka na’e vave ‘ene vaia? ‘Uhinga
2. Ko e hā e lōloa pea vaia kotoa e poloka ‘ikai ke kofukofu’i?
3. Ko fē poloka na’e tuai ange ‘ene vaia?’Uhinga

Lēsoni 10
Māmani mo hono naunau.
Konga 5: Ngāue liliu mao
5.i Fakahaa’i ko e māfana te ne malava ke liliu mao ha me’a huhu’a.
Liliu mao. (liliu mei he vai ki he mao)
Ko e sōliti, likuiti mo e kasa (‘ea) ‘oku fa’u’aki kinautolu ‘e he ngaahi pātikolo. Taimi ‘oku
haka ai ha me’a huhu’a, ‘oku ngāue pē vilo e ngaahi pātikolo ko ‘eni. Pea ko e ni’ihi ‘oku
nau māvahe mei he fūkahi vai ‘o hoko ko e mao (kasa). Pea ‘oku ui ia ko e liliu mao.
‘Oku hoko foki e liliu mao ka ‘i ai ha māfana fe’unga ke ne fakahoko e liliu mao. Ko e
‘uhinga foki ia ‘oku ‘ikai ke tau tu’u atu pē kulo vai pē tīpota vai he sitou, pea hoko leva e
liliu mao. Ka ‘oku tu’u ia ai ke ma’u ‘e he vai ha fo’i māfana fe’unga. Pea toki fakahoko e
liliu mao ‘i he‘etau sio ki he ngutu e tīpota pē tāpuni e kulo ‘oku kohu ‘a ia ko e mao ia.
Anga fēfē ‘etau ‘ilo e liliu mao
Ha’u e mao pē ‘ahu he ngutu ‘o e tīpota pē ko e to’o e tapuni e kulo haka kae ‘alu hake mao
ki ‘olunga. Ko e mao ‘oku ‘alu ma’u pē ki ‘olunga.
Liliu mao 1: La’isima ‘oku ‘i ai e vai pē vai pelepela
• Tupu mei he māfana ange ‘a e la’ā.‘Oku hoko leva e liliu mao he taimi ko ia. Liliu he
‘ea māfana/huelo ‘o e la’ā e vai´ ‘o hoko ko e mao. Pea ‘alu leva e mao ki ‘olunga ki
he ‘etimosifia ‘o hoko ko e ‘ao.

Liliu mao 2: Haiane e vala viku
• Taimi ‘oku ma’u ai he haiane ha māfana fe’unga ‘e kamata leva ke ‘asi e mao pē kohu
he konga ‘oku tu’u ai e haiane.
• Hangē ko e haiane e loufau vīvīku pē ko ha vala viku.
Liliu mao 3 : Pupuha’ia
• Taimi ‘oku tau fai ai ha ngāue lahi ‘oku māfana leva hotau sino pea ‘e kamata leva ke
ha’u e pupuha ki tu’a mei hotau sino. ’Oku fakanatula pē ke ha’u e pupuha ki tu’a ke
ne fakamokomoko’i hotau sino. Ka ‘oku toki hoko e liliu mao he taimi ‘oku
ma’olunga ai e ‘ea māfana. Hanga ‘e he ‘ea māfana ‘o liliu e pupuha ke hoko ko e
mao. Ko e ‘uhinga ia ‘oku tau pupuha’ia ai pea faka’ohovale pē kuo mātu’u e pupuha
ia. Pea toki ongo’i leva he sino ‘oku mokomoko.

Liliu mao 4 : Fakamōmoa ‘ulu
• Ngāue’aki e misini fakamōmoa ‘ulu. (hairdryer)‘oku ‘omai he misini ‘a e ‘ea māfana

‘oku ne hanga ‘o liliu e vai ko e mao pea ne toe puhi’i foki e mao ke māvahe mei he
lou‘ulu.Ko e me’a ia ‘oku vave ai e mōmoa e ‘ulu hono ngāue’aki e misini ko ‘eni.
Liliu mao 5: Kulo vai lili.
Taimi ‘oku lili ai e vai ‘oku māvahe leva e konga ‘o e vai ‘o hoko ia ko e mao. Me’a ia ‘oku
kohu ai he‘etau to’o e tāpuni e kulo.
Ngāue 1 : Tali fehu’i

1. Ko e hā ‘a e Liliu mao ?
2. Ko fē taimi lelei taha ki he liliu mao?
3. Ko e hā e me’a ‘e hoko ‘i ha ‘aho ‘ao’aofia mo momoko?
4. Ko e hā e me’a ‘oku fiema’u kae fakahoko lelei ‘a e liliu mao?

Lēsoni 11
‘IUNITI 4.3: Māmāni mo hono naunau.

Konga 6: Liliu mao mo e mōmoa ‘a e vala.
6. ii: fakamatala’i e tu’unga lelei taha ki he fakamōmoa e vala.
Poupou 1
• Ko e vala viku ‘e vave ‘aupito ‘ene mōmoa he taimi ‘oku māfana,mōmoa mo hāvili ai
e ‘ea. ’Oku makatu’unga ‘eni ‘i hono hanga ‘e he ‘ea mōmoa mo māfana ‘o liliu ‘a e
vai he vala,ke hoko ko e mao. Pea hanga leva ‘e he hāvilivili ‘o puhi ‘a e mao ke
mavahe mei he vala kae mōmoa.
Fakatātā 1: Fō he ‘aho la’ā mo hāvilivili.
Poupou 2
• Kapau ‘e ‘ikai hāvilivili ‘e tuai ange ai e mōmoa ‘a e vala. Neongo ‘e liliu ‘a e vai ‘o
mao he vala ka ‘e faingata’a ke māvahe mei he vala´ koe’uhi ko e ‘ikai ha hāvili.

Fakatātā 2: ‘Aho ‘ao’aofia mo malumalu.
Ngaue 1: Tali fehu’i

1. Ko e hā ‘a e Liliu mao?
2. Ko e hā e ‘uhinga ‘oku tau ai e foo´?
3. Ko fē ‘oku tokoni ke vave ange e mōmoa ‘a e vala, ko e hāvili pē ko e la’ā, pea ko e hā

hono ‘uhinga?
4. Talamai ha lelei hono fakamōmoa e foo´ he la’aa´?

Lēsoni 12
‘IUNITI 4.3: Māmāni mo hono naunau
Konga 7: Liliu ‘a e mao ‘o toe hoko ko e vai.
7. ii Fakamatala’i e liliu ‘a e mao ‘o toe hoko ko e vai.
Liliu ‘a e mao ‘o toe hoko ko e vai
Poupou

‘Oku takai’i kitautolu he kasa (‘ea) ‘oku ‘iloa ko e hahau. Hahau : ko e lahi ia ‘o e mao
‘oku ‘i he ‘ea. Ko e taimi ‘oku fetaulaki ai e hahau mo e ‘ea māfana pea ‘oku liliu leva e
hahau (mao) ‘o hoko ko e vai.
Liliu 1: Fa’u e ‘ao.
Ulo mai e la’ā ‘o liliu mao e vai he fūkahi vai/tahi.

Pea ‘alu leva e mao ki ‘olunga ‘o nau fakatahataha ai ‘o nau hoko leva ko e ‘ao.
Liliu 2: Tau e hahau he so’ata e me’alele.
Kapu he hahau e ‘etimosifia he taimi po’uli ka ‘oku nofo e ‘ea māfana ‘i loto he ngaahi
me’alele. Ko e fetaulaki ‘a e ‘ea māfana ‘i loto he me’alele mo e hahau pea liliu leva e
hahau ko e vai hangē ko ia ‘oku ‘asi he sio’ata ‘o e me’alele he taimi pongipongi.

Liliu 3: Inu momoko he ‘aho la’ā/’afu.
‘Oku takatakai’i kitautolu he ‘ea māfana.
Ha’u e ‘ea māfana ko ee´ ‘oku ne takai’i kitautolu ‘o tau he sioki vai inu mokomoko.’E
liliu leva e ‘ea ko ia ‘o likuiti. Pea ‘e ‘asi leva e vai ‘i tu’a he sioki vai inu momoko.
Liliu 4: Tīpota vai māfana ‘oku lili.

Ko e nātula ‘o e mao ‘e ‘alu ma’u pē ki ‘olunga. Ko ‘ene ‘alu hake
pē ‘a e mao ‘o tau he tāpuni/peleti ‘e liliu leva e mao ‘o hoko ko
e vai. Pea ko e founga leva ‘eni ke tatanaki ai e mao ko ee na’e liliu mao.
Fakamā’opo’opo
Ko e liliu ‘a e mao ‘o toe hoko ko e vai ‘oku hoko ia he taimi ‘oku fetaulaki ai e ‘ea māfana
mo ha me’a ‘oku momoko.

1. Tohi mai ha liliu ‘e 3 ‘oku hoko ai e liliu ‘a e mao ‘o toe hoko ko e vai?
2. Ko fē taimi ‘oku hoko ai e liliu e mao ‘o toe hoko koe vai?
3. Ko e hā hono ui e kasa ‘oku ne takai’i kitautolu?

Lēsoni 13
Māmani mo hono naunau
Konga 8: Siakale e takai ‘a e vai ‘i nātula

8. i. Fakamatala’i ko e vai´ ‘e mālava ke liliu ‘o kasa ‘a ia ‘oku ui ko e mao he taimi ‘oku
haka ai.
Poupou
• Liliu mao: taimi ia ‘oku ma’u ai he vai e māfana fe’unga ke māvahe mei he fūkahi vai
(mao).
• Haka: founga vave ke ngāue’aki ki he liliu mao.
• ‘Ulungaanga ‘o e mao : ‘alu ma’u pē ki ‘olunga.
Taimi ko ee´ ‘oku lili ai e vai´ ‘oku ngāue holo e ngaahi pātikolo ‘o e vai´‘i loto. Pea māvahe
leva e konga ‘o e pātikolo mei he fūkahi vai ‘o hoko ko e mao pea ‘e ‘alu e mao ki ‘olunga
ki he ‘etimosifia.
Fakatātā 1: kulo vai lili
‘Oku hoko e liliu mao he taimi ‘oku ma’u ai he vai´ ha māfana fe’unga ke māvahe ai ha
konga ‘o e ni’ihi ‘o e vai´ mei he fūkahi vai. Ko e ‘uhinga ia ‘oku holo ai e vai´ mei he lahi
ko ee´ na’e ‘i he kulo´ ai. ’A ia ko e vai ia na’e māvahe mei he kulo´ ‘oku holo’aki.
Fakatātā 2 : tīpota vai māfana.

Fakatātā 2: tīpota vai māfana.
• Ko e fakakaukau tatau pe mo e kulo vai lili.
Fakatātā 3: vai pelepela
• Ko e māfana mei he la’aa´ ‘oku ne fakatupunga e ‘alu hake ‘a e mao ki he langi. Ko

‘ene māvahe hake mao ki ‘olunga ki he langi ‘oku mokomoko.
• Pea ko e fetaulaki e mao mo e ‘ea momoko ‘i ‘olunga ‘oku māfuli e mao ‘o hoko ko e
‘ao (vai).

Ngāue 1: Fakahingoa
Ngāue 2: Tali fehu’i
1. Fakamatala’i ko e hā e me’a ‘e hoko ki he vai ko ‘eni?

Lēsoni 14
Konga 8. Iii: Tā e siakale e takai ‘a e vai´.
Siakale takai ‘a e vai
Ngāue 1
Fakamatala’i mai e ngaahi lea tefito he seakale takai e vai.
1. Liliu mao :________________________________
2. Liliu ‘a e mao ‘o vai_____________________________________
3. ‘Uha_____________________________________

Ngāue 2
Fakahingoa e siakale takai ‘o e vai.
1. _________________________
2. _________________________
3. _________________________

Lēsoni 15
‘Iuniti 4.3: Māmani mo hono naunau.
Konga 9: Fakamāvahe’i e sōliti mei he likuiti.
9. ii. Fakamāvahe’i e sōliti mei he likuiti´ ‘aki hono sivi’i.
1. Kaveinga: Fakamāvahe’i e sōliti mei he likuiti ‘aki hono sivi’i.
2. Taumu’a: Fakamāvahe’i e ‘one’one´ mei he vai.
3. Naunau :
• poulu
• ‘one’one
• Hina vai
• Me’asivi (konga tauveli)
4. Founga ngāue
 Hua’i e vai´ ki he poulu ‘one’one.

 Heu fakataha kinaua.
 Hili e me’asivi ki ha poulu ‘e taha.
 Hua’i e poulu ‘one’one mo e vai ki he poulu ‘oku ‘i ai e ‘one’one.
 To’o e me’asivi mo e ‘one’one ki he tafa’aki.
5. Ola e ngāue

Ngāue 1: Tā mo Fakahingoa
1. _______________________
2. _______________________
3. _______________________
4. _______________________
Ngāue 2: Tali Tonu pe Hala.

1. ‘Oku malava ke fakamāvahe’i e ‘one’one´ mei he vai. ________
2. Na’e hao e konga ‘o e ‘one’one he me’asivi. _________
3. Na’e vaia e ‘one’one he vai. _________
4. ‘Oku kau e ‘one’one he sōliti ‘oku ‘ikai vaia he vai. _________
Fakama’opo’opo
1. ‘Oku mālava ke fakamavahe’i e ‘one’one mei he vai ‘aki hono ______.
2. ‘Oku ‘ikai _______ e ‘one’one he vai.
3. Na’e ta’ofi ‘e he _________ e ‘one’one mei he’ene māhua ki lalo.

Lēsoni 16
Iuniti 4.3: Māmani mo hono naunau.
9.ii: Hiki mai ha ngaahi feitu’u ‘oku ngāue faka’aho’aki ai e me’asivi.
Ngaahi me’asivi mo e feitu’u ‘oku ngāue faka’aho ‘aki.
i. Me’asivi tī
Peito (‘api, falekai )
ii. Tangai palu kava
Fale kalapu
Holo fakasiasi
Fai’anga faikava

iii. Fau tau kava
Taumafa kava
(Fakanofo nōpele
hou’eiki/matāpule)
iv. Pulu tatau niu
Peito
(Palepale he tofunanga)
v. Me’asivi ‘one’one
Langa fale/ ngaahi ‘ā

vi. kaka
‘Api ‘oku fakainu vaipala.
‘Api faito’o faka-Tonga.
vii. Konga tupenu
Peito. (‘Otai /manioke tama)
Ngāue 1: Ko fē me’asivi te ke ngaue’aki.

1. Fakainu vai pala. ______
2. Sivi ‘one’one ke palasitā ha fale. ______
3. Tatau ki ai ha fo’i kola ke ‘ai inu. ______
4. Palu e kava Tonga ki ha faikava. ______
5. Tatau ha niu ke lolo’i e haka. ______
6. Ngāue’aki ki he tāumafa kava. ______
7. Tatau’aki e manioke na’e tama. ______

Lēsoni 17
Konga 9: Fakamāvahe’i e sōliti ‘oku vaia he vai´ ‘aki hono haka.

Taumu’a: Toe fakafoki e suka´ mo e masima mei he vai.
Poupou
Me’asivi: me’a ngāue ia ke ngāue’aki ki he sōliti ‘oku ‘ikai vaia he vai. Hangē ko e
‘one’one
Haka: founga ki hono fakamāvahe’i e sōliti ‘oku vaia he vai. (feinga pe ke to’o e vai).
Hangē ko e suka mo e māsima.
1. Haka e suka

2. Haka e māsima
• Ko e māsima ‘oku vaia he vai.Neongo ‘oku vaia he vai ka ‘oku malava pē ke

fakamavahe’i ‘a e māsima mei he vai ‘aki hono fakamao.
Ngāue: Fakahingoa
1 ______________________
2______________________
3______________________

1. Ko e hā e founga lelei taha ke toe fakafoki e sōliti na’e vaia he vai?
________________________________________________________
2. Fakamatala’I e founga na’e fakahoko ki hono fakamāvahe’I e vai mei he māsima mo

e suka?
_____________________________________________________________

Lēsoni 18
Māmani mo e Vavā
Konga 1: Ngaahi fa’ahita’u ‘i Tonga.
Taumu’a: Fakapapau’i e ngaahi māhina ‘oku hoko ai e fa’ahita’u vela mo e fa’ahita’u
momoko ‘i Tonga.
Ngaahi fa’ahi ta’u ‘i Tonga ni.

1. Fa’ahitau Māfana.
2. Fa’ahita’u Fakatōlau.
3. Fa’ahita’u Momoko.
4. Fa’ahita’u Failau.
1. Fa’ahita’u Māfana
1. Tīsema
2. Sānuali
3. Fepueli

2. Fa’ahita’u Fakatōlau
3. Ma’asi
4. ‘Epeleli
5. Mē
3. Fa’ahita’u Momoko
6. Sune
7. Siulai
8. ‘Aokosi

4. Fa’ahita’u Failau
• 9 Sepitema
• 10 ‘Okatopa
• 11 Nōvema
Ngāue 1: Fakahingoa mai e ngaahi fa’ahita’u.
3
1
2 4

1. Ko fē māhina ‘oku hoko ai e
a. Fa’ahita’u māfana?
e. Fa’ahita’u momoko?

Lēsoni 19
Māmani mo e vavā
Konga 1. i : Hiki mai e ngaahi ‘ulungaanga ‘o e fa’ahita’u māfana mo e momoko.
Poupou 1
• ‘Oku hoko e ngaahi fa’ahita’u mei he taimi ‘oku vilo ai e fo’i Māmani ki he La’aa´
mo e vilo mai ‘a e fo’i māhina ki he fo’i Māmani.
• ‘Oku fa’a mālava ke hoko ha mōfuike mo ha sūnami ‘i he taimi māfana.
• ‘Oku fa’a hoko foki mo e afaa´ mei Nōvema ki ‘Epeleli. (māhina ‘e 6)
Ko e taimi ia ‘oku tāiliili ma’u pe ki ai e Tonga kotoa, telia e ngaahi matangi mālohi ‘oku ne
fa’a ‘ahia hotau potu tahi´hangē ko Gita mo Hāloti.
Poupou 2: Fa’ahita’u Māfana (Tīsema, Sānuali, Fepueli)

Ngaahi ‘ulungaanga
1. La’ā vevela mo ‘afu ‘aupito.
2. Pupuha’ia.
3. Vave hopo ‘a e la’aa´ pea tuai ‘ene tō.
4. ‘aho lōloa kae pō nōnou.
5. Si’isi’i pe nounou e vai.
Poupou 3: Fa’ahita’u Momoko (Sune, Siulai, ‘Aokosi)

Ngaahi ‘ulungaanga
1. Mokomoko mo momoko hono ‘ea.
2. Fakatupu mokosia.
3. ‘Aho nōnou kae pō loloa.
4. Lahi e ‘uho’uha /lahi e vai.
5. Vave e hopo ‘a e la’ā pea toe vave ‘ene tō.

Ngāue 1: Tali Tonu pe Hala
1. ‘Oku vevela mo ‘afu e ‘ea he fa’ahita’u momoko. _________
2. ‘Oku ‘aho lōloa mo pō nōnou he taimi māfana. _________
3. ‘Oku lahi e ‘uha he vaha’a ‘o Ma’asi ki Me. _________
4. Ko e taimi māfana mei Tīsema ki Fepueli. _________
5. Te u tui vala māfana he ‘aho ‘oku vevela ai e la’aa´. _________
6. Te u fohia he kaukau tahi ‘i ha ‘aho la’ā. _________
Ngāue 2: Tali fehu’i.

1. Ko fē fa’ahita’u ‘oku anga māheni ke hoko ai e ngaahi matangi mālohi ´mo e
afaa´?
_____________________________
2. Ko fē mahina ‘oku nofo tailiili ki ai e kakai telia e ngaahi fakatamaki fakaenatula?

__________________________________________________________________

Lēsoni 20
‘Iuniti 4.4: Māmani mo e vavā.
1. iii Hiki mai ha ngāue ‘oku fakahoko he fa’ahita’u māfana mo e momoko.
Poupou 1
• ‘Oku fakatefito ‘e fa’ahinga teunga ‘oku tau tui´ mo e ngāue ‘oku tau fai´mei he
ngaahi fa’ahita’u takitaha.
• ‘I he fa’ahita’u māfana´ te tau tui ha ki’i vala mānifinifi mo mokomoko. Pea te tau fai
pe ha fanga ki’i ngāue iiki mo ma’ama’a pe.
• ‘I he fa’ahita’u momoko te tau tui ha vala ‘oku māfana´. Pea te tau fai pe ngaahi
ngāue ‘oku fe’unga mo e anga ‘o e ‘ea´ he taimi ko ia.
Ngaahi ngāue he fa’ahita’u māfana.

1. Ngaahi ngāue langa.
2. ‘eva ki he ngaahi paaka va’inga.
3. Kai me’akai he ngaahi matātahi/kaukau tahi.
4. Fakamālohisino he hala/ngaahi feitu’u fai’anga fakamālohisino.
5. Kaitunu ‘i ‘uta/ngoue’anga.
6. Tō vesitāpolo.
7. Heka vaka/kūpenga.
8. Kai ‘aisikilimi.
Ngaahi ngāue he fa’ahita’u momoko
1. Lālanga ngaahi lou’akau ‘oku ‘ikai ke fu’u molū.(hauhau e ‘ea)
2. Palani ha ki’i mālōlō mei he ngāue.
3. Laukonga pē ‘i ‘api.(fānau ako)
4. Feime’atokoni he houa efiafi.(kai kei mafana)
5. Fakalele ngaahi to’u va’inga.eg soka, ‘akapulu (mokomoko e ‘ea)
6. Lahi fakahoko e ngaahi ngāue lalahi hangē koe ‘alu ki ‘uta.
7. Niti e ngaahi tatā, kafu mo e ta’ovala.
A. Hiki mai ha ngaue ‘e fai he fa’ahita’u māfana
1.___________________
2.___________________
3.___________________
E. Hiki mai ha ngaue ‘e fai he fa’ahita’u momoko.

1._________________
2._________________
3._________________
Fakamā’opo’opo.
• ‘Oku mahu’inga ‘aupito ke tau tōmu’a vaka’i e tu’unga ‘o e ‘ea´ he ‘aho takitaha ki
mu’a pea tau toki fai ha’atau ki’i ngāue.
Fakatātā:
Kapau ‘e talamai he fakamatala ‘ea´ ko e anga e tu’u ‘o e ‘ea ki he ‘aho ni,´ ‘e la’ā pea te tau
fai e ngāue ‘o fe’unga mo e ‘aho la’ā hangē ko e fō mo e kosi

Pepa Tali

Lēsoni 1
NGĀUE 1 – Fakafaikehekehe’i
1. Talamai pe ko e naunau ko ‘eni ko e naunau fa’u ‘e he tangata pe fakaenatula.
Tupu Fakaenatula Tupu Fakaenatula Ngaohi ‘e he Tangata

 Niu,‘One’one,  Pusi  Helekosi
Tahi
Tupu Fakaenatula Ngaohi ‘e he Ngaohi ‘e he Tangata

 Ika, Tahi Tangata  Fo’i pulu soka
 Telefoni
Ngaohi ‘e he Ngaohi ‘e he Tupu Fakaenatula

Tangata Tangata  Maka
 Vitio  Kato Naunau
Ngāue 2: Valivali
‘AKAU SIO’ATA
SIO’ATA KULĪ PILO
LUPE PEPA ANOVAI LUPO
HELE FALE
SṺ

NGĀUE 3E - Fakatauhoa
Lēsoni 2
Ngaue 1: Fakahingoa e fakatātā.
1. Milemila
2. La’i pepa
3. Tu’u’anga
Fakamā’opo’opo: Tali fehu’i
1. Ko fē naunau na’a´ ne puke fuoloa e vai?
 La’i pepa
2. Ko e hā hono ‘uhinga?
 Koe‘uhi ‘oku ‘i ai e fanga ki’i avaava he pepa pea ‘oku nofo ‘a e vai he avaava ko ia´.
3. Ko e hᾱ e ‘uhinga na’e tafe vave ai e vai he milemila?
 Koe’uhi´’oku ‘ikai ha avaava ia he milemila ke nofo ai e vai.
4. Ko fē naunau ‘oku mālohi ange? Ko e hᾱ hono ‘uhinga?
 ’Oku mālohi ange ‘a e milemila, koe’uhi he ‘oku mā’opo’opo e naunau (pātikolo) ne
fa’u’aki.

Lēsoni 3
Tali fehu’i
1. a. Tō ai e ngoue matala’i ‘akau mo e vesitapolo.
e. Me’a va’inga he ngaahi paaka va’inga ‘a e fānau.
2. a.’Ikai popo fakanatula pea ‘oku ne ‘uli’i e ‘atakai.
e. Konā ai e ngaahi me’amo’ui ‘i ‘oseni hangē ko e fonu.
Fakamā’opo’opo:
Fakakakato mai ‘eni.
Ko hono toe ngāue’aki e ngaahi naunau ‘osi ngāue’aki ‘oku tokoni ia ki hono malu’i mo
fakatolonga hotau ‘atakai.
‘Ikai koia pē, ka ‘oku toe fakasi’isi’i ai e hiko veve lalahi ‘i hotau ngaahi kolo mo e vāhenga.
Ko ia ai fānau koe tolonga mo e faka’ofo’ofa hotau ‘atakai´ ‘oku ‘i hotau ‘aofinima pē.
Lesoni 4
NGĀUE 1: Talamai e ngāue ‘oku fakahoko he liliu takitaha.
A: vaia
E: liliu mao
F: fakapoloka
H: liliu ‘a e mao ‘o toe vai
Lēsoni 5
NGĀUE 1: KO FĒ NAUNAU ‘OKU KAU KI AI.
1. Tohi: sōliti 2. Piliki: sōliti
3. Kasa ‘i loto hina kasa: kasa 4. mao he tipota vai lili: kasa
5. Tepile papa: sōliti 6. Fo’I pula kasa: kasa
7. Hina vai: likuiti 8. Ipu kofi: likuiti

NGĀUE 2: Fakakulupu
SŌLITI LIKUITI KASA
Piliki Hina vai Vai māfana ‘oku lili
Fa’o penisini Hina kasa
Va’apapa tahi Kohu he ‘umu
Va’akau
Ipu maka Kalasini ‘osikena
ukamea Hina vai Tonga
Lesoni 6
NGĀUE: Tali TONU pē HALA
1. ‘Oku ‘ikai ke lava ke pukepuke e vai mo e ‘ea. Tonu

2. Ko e sōliti ‘oku ‘i ai hono fotunga pau. Tonu
3. ‘Oku mā’opo’opo e pātikolo e likuiti mo e kasa. Hala
4. ‘Oku tafe e likuiti kapau e hua’i. Tonu
5. ‘Oku faingata’a ki he ‘ea ke fononga mei ha feitu’u ki ha feitu’u. Hala
6. ‘Oku ‘ikai ke lava ‘o tu’usi e vai ka fakapoloka. Hala
7. ‘Oku faingofua ke lomi’i pe teke’i e soliti. Hala
8. ‘Oku malava e ‘ea ‘o māfana mo momoko. Tonu

Lēsoni 7
NGĀUE: TALI FEHU’I
1. Ko e hā e me’a ‘oku´ ne fakatupunga e vaia e ngaahi sōliti ‘e ni’ihi?

• Māfana mei he ngaahi tefito’i ma’u’anga māfana.
2. Ko e hā e tefito’i ma’u’anga māfana ‘i he
a. Vaia e fo’i poloka: Huelo ‘o e la’ā /’ea māfana
e. Vaia e pata : huelo ‘o e la’ā/’ea māfana
f. Vaia e te’elango : ulo he fo’i te’elango(filo)
h. Vaia e ngako : ulo e sitou
Lēsoni 8
NGᾹUE 1: Fakakulupu mai e ngaahi naunau
Vaia vave Vaia tuai
masalini ‘aisipoloka
pata ‘aisikilimi
ngako
Lole sokoleti
NGᾹUE 2: FAKAHOKOHOKO
1. Masalini/lole sokoleti
2. Pata
3. Ngako
4. Poloka
5. ‘Aisikilimi

1. Ko e hā e me’a ‘oku ne fakatupu e kehekehe ‘a e taimi vaia ‘a e ngaahi sōliti?
‘Oku fakatefito ia he mālohi mo e mamafa ‘o e fanga ki’i pātikolo ‘oku fa’u ‘aki ‘a e
naunau ko ia.
Ko e mamafa ange ‘a e pātikolo he sōliti ko ‘ene fefeka ange ia.Ko e fefeka ange ‘a
pātikolo ko e mā’olunga ange ai pe ia e fua māfana kae toki lava ke vaia ‘a e naunau ko
ia.
Lēsoni 9
Ngāue 1 : Tali tonu pe hala
1. Ka kofukofu’i ha ‘aisi poloka ‘e tuai ‘ene vaia. Tonu
2. ‘E vaia vave e ‘aisi poloka ka fa’o ha kula fa’o’anga me’akai. Hala
3. ‘Oku tokoni e ‘ea māfana ke vave e vaia e ‘aisi poloka. Tonu
4. Ko e fatongia e konga taueli ke fakamāfana’i e konga poloka. Hala
5. ‘Oku toe tokoni foki mo e māfana ‘o e loki ki hono fakavave’i vaia e poloka. Tonu

1. Poloka na’e ‘ikai kofukofu’i. Koe’uhi na’e ‘ikai ha toe me’a te ne ta’ofi e ‘ea māfana
mei he fo’i poloka.
2. Miniti ‘e 60
3. Poloka kofukofu
• Koe’uhi na’e hanga ‘e he konga taueli/kofukofu’i ‘o ta’ota’ofi e ‘ea māfana ‘i tu’a
pea ne toe ta’ota’ofi mo e ‘ea momoko ‘i loto he konga poloka.

Lēsoni 10
1. Ko e hā ‘a e liliu mao?
 Ko e māfuli/liliu ia e vai ki he mao.
2. Ko fē taimi lelei taha ki he liliu mao?

 Ko ha ‘aho la’ā lelei.
3. Ko e hā e me’a ‘e hoko he ‘aho ‘ao’aofia mo malumalu?

 ‘E tuai ange ai e liliu mao ia he ‘oku ‘ikai ha la’ā pē ‘ea māfana.
4. Ko e hā e me’a ‘oku fiema’u kae fakahoko lelei e liliu mao?

 Ko e la’ā , ‘ea māfana mo ha fa’ahinga naunau pē ‘oku ne ‘omai ha māfana
hangē ko e sitou, haiane mo e misini fakamomoa ‘ulu.
Lēsoni 11
1. Ko e hā ‘a e Liliu mao?
• Ko e liliu e vai ‘o hoko ko e mao.
2. Ko e hā e ‘uhinga ‘oku tau ai e foo´?
• Ke vave ‘ene momoa pea toe mafolofola foki.
3. Ko fē ‘oku tokoni ke vave ange e mōmoa ‘a e vala, ko e hāvili pē ko e la’ā, pea ko e

hā hono ‘uhinga?
• Ko e hāvili koe’uhi ko e mālohi e puhi mai ‘a e hāvili ko e vave ange ai pē ia e
nga’unu ke mama’o ‘a e patikolo ‘a e mao mei he vala.
4. Talamai ha lelei hono fakamōmoa e foo´ he la’aa´?

• Namu lelei mo māfolofola.
• ‘ikai ke fakamole pa’anga.

Lēsoni 12
Ngāue
1. Tohi mai ha liliu ‘e 3 ‘oku hoko ai e liliu ‘a e mao ‘o toe hoko ko e vai?
• Fa’u e ‘ao/
• Hahau he pongipongi.
• Tīpota pe kulo vai māfana ‘oku lili (tāpuni ‘o e kulo).
• Inu momoko na’e tuku ki tu’a mei he ‘aisi.
2. Ko fē taimi ‘oku hoko ai e liliu e mao ‘o toe hoko koe vai?

• Taimi ‘oku fetaulaki ai e ‘ea māfana mo e ‘ea momoko.
3. Ko e hā hono ui e kasa ‘oku ne takai’i kitautolu?

• Hahau
Lēsoni 13
mao
Kulo vai lili
Afi/ulo

1. Ko e hā e me’a e hoko ki he vai ko ‘eni?
Taimi ‘e ulo mai ai e la’aa´ pea ma’u he vai ha māfana fe’unga, pea ‘e kamata leva ke liliu
mao e konga ‘o e vai. Ko e māfana ange ‘a e la’aa´ ko e vave ange ia e maha ‘a e vai´.

Lēsoni 14
Ngāue 1
Fakamatala’i e ngaahi lea he siakale takai ‘o vai.
1. Liliu mao: hanga ‘e he ivi māfana ‘o e la’aa´ ‘o fakamāfana’i e ‘atakai. Liliu leva e vai
ko e mao.
2. Liliu ‘a e mao ‘o toe vai : ‘Alu hake ‘a e mao ki ‘olunga ki he ‘etimosifia ‘o fetaulaki
ai mo e ‘ea momoko. Pea liliu leva e mao ‘o hoko ko e ‘ao (vai).
3. ‘Uha: Hoko ia he taimi ‘oku lahi e vai ‘i ‘olunga (‘ao) he ‘etimosifia.Tupu mei he fu’u
mamafa e ‘ao.Pea ‘ikai lava e ‘ea ‘o pukepuke. Pea ngangana leva e vai ki he Māmani
he fōtunga ‘o e ‘uha.

Lēsoni 15
Ngāue 1: Tā mo fakahingoa.
Ngāue 2: Tali tonu pe hala
1. ‘Oku malava ke fakamāvahe’i e ‘one’one mei he vai. Tonu

2. Na’e hao e konga ‘o e ‘one’one he me’asivi. Hala
3. Na’e vaia e ‘one’one he vai. Hala
4. ‘Oku kau e ‘one’one he sōliti ‘oku ‘ikai vaia he vai. Tonu

Lēsoni 16
Ngāue 1: Ko fē me’asivi te ke ngaue’aki.

1. Fakainu vai pala. Kaka/kongatupenu
2. Sivi ‘one’one ke palasitā ha fale. Me’a sivi oneone
3. Tatau ki ai ha fo’i kola ke ‘ai inu. Me’a sivi tī
4. Palu e kava Tonga ki ha faikava. Tangai palu kava
5. Tatau ha niu ke lolo’i e haka. pulu tatau niu
6. Ngāue’aki ki he tāumafa kava. Fau tau kava
7. Tatau’aki e manioke na’e tama. Konga tupenu
Lēsoni 17
Tali fehu’i
1. Ko hono haka pe fakamao.
2. Ko hono haka e vai ke ‘osi he liliu mao kae toe pē suka mo e māsima.

Lēsoni 18
Ngāue 1: Fakahingoa e ngaahi fa’ahita’u.

1. Ko fē māhina ‘oku hoko ai e
A. Fa’ahita’u māfana?
1. Tīsema
2. Sanuali
3. Fēpueli
E. Fa’ahita’u momoko?
1. Sune
2. Siulai
3. ‘Aokosi

Lēsoni 19
Ngāue 1: Tali Tonu pe Hala

1. ‘Oku vevela mo ‘afu e ‘ea he fa’ahita’u momoko. Hala
2. ‘Oku ‘aho lōloa mo pō nōnou he taimi māfana. Tonu
3. ‘Oku lahi e ‘uha he vaha’a ‘o Ma’asi ki Me. Hala
4. Ko e taimi māfana mei Tīsema ki Fepueli. Tonu
5. Te u tui vala māfana he ‘aho ‘oku vevela ai e la’aa´. Hala
6. Te u fohia he kaukau tahi ‘i ha ‘aho la’ā. Tonu
Ngāue 2: Tali fehu’i.

1. Ko fē fa’ahita’u ‘oku anga māheni ke hoko ai e ngaahi matangi mālohi ´mo e
afaa´? Fa’ahita’u māfana
2. Ko fē mahina ‘oku nofo tailiili ki ai e kakai telia e ngaahi fakatamaki
fakaenatula? Kamata mei Novema ki ‘Epeleli
Lēsoni 20
Ngāue 1: Ngāue he fa’ahita’u māfana
1. Kaitunu (matātahi,’uta)
2. Langa fale
3. ‘Eva ki he paaka va’inga
4. Fakamālohisino
5. Tō vesitapolo
(Mo ha ngāue pē ‘e lava ke fai he taimi māfana)
Fa’ahita’u momoko
1. Lālanga papa/fala/ta’ovala
2. Niti ta’ovala/vesa/me’a teuteu fale
3. Fakalele ha ki’i fe’auhi sipoti
4. Tuitui vala mo e kafu
5. Fī kafa/vau ipu kava
(Pe ko ha ngāue pe ‘oku lava ke fakahoko he taimi momoko)

Class 4 Science - Scripts and Solutions - Heimuli

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Class 4 Science - Scripts and Solutions - Heimuli

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

LĒSONI SAIENISI

Pepa Ngāue mo Tali ‘a e Fānau

Kalasi 2 Lēsoni Saienisi Peesi 1 of 73

Kalasi 2 Lēsoni Saienisi Peesi 2 of 73

Kimu’a pea ke fakahoko ha ngaue (experiment) ‘i ha taha ‘o e ngaahi Lesoni,

Kalasi 2 Lēsoni Saienisi Peesi 3 of 73

Kalasi 2 Lēsoni Saienisi Peesi 4 of 73

Kalasi 2 Lēsoni Saienisi Peesi 5 of 73

‘akau Sio’ata Kulī pilo

Kalasi 2 Lēsoni Saienisi Peesi 6 of 73

A (‘Ikai Fakaenatula) E (Naunau Fakaenatula)

Kalasi 2 Lēsoni Saienisi Peesi 7 of 73

A (‘Ikai Fakaenatula) E (Naunau Fakaenatula)

Kalasi 2 Lēsoni Saienisi Peesi 8 of 73

Kalasi 2 Lēsoni Saienisi Peesi 9 of 73

Fakama’opo’opo : Tali fehu’i.

Kalasi 2 Lēsoni Saienisi Peesi 10 of 73

Ngaahi Naunau Lelei Palopalema

• Faingofua hono • ‘Ikai te ne lava ‘o

3. Seini Ukamea • Ngāue’aki he ‘ū vaka • Tuai ‘ene popo kae nofo

Kalasi 2 Lēsoni Saienisi Peesi 11 of 73

• Fu’u mamafa hono

4. Milemila • Faingofua /ma’ama’a • ‘Ikai ke popo fakaenatula

• Konā e ‘u me’a mo’ui ‘i

 Ma’u ngofua. • Kapau ‘e viviku ‘e vave

Kalasi 2 Lēsoni Saienisi Peesi 12 of 73

7. Ngatu • Fua’aki e ngaahi • Ka viviku ‘e holo hono

Ngāue 1:- Tali fehu’i

Kalasi 2 Lēsoni Saienisi Peesi 13 of 73

Tokoni, ‘aofinima, ngāue’aki, fakatolonga, lalahi

Kalasi 2 Lēsoni Saienisi Peesi 14 of 73

NGAAHI LEA TEFITO HE LESONI

FAKATĀTĀ 1 : LILIU MEI HE SŌLITI KI HE LIKUITI

Kalasi 2 Lēsoni Saienisi Peesi 15 of 73

• Fakapoloka : founga hono liliu e vai ki he sōliti

Liliu mao : liliu ia e vai ki he mao.

Kalasi 2 Lēsoni Saienisi Peesi 16 of 73

• Liliu ‘a e mao ‘o toe vai : māfuli e mao ‘o hoko ko e vai

NGĀUE 1 : Talamai e ngāue ‘oku fakahoko he liliu takitaha.

Kasa (mao) H Likuiti

Kalasi 2 Lēsoni Saienisi Peesi 17 of 73

KONGA 2: TU’UNGA ‘E 3 ‘O E NAUNAU

TOE FAKAMANATU MEI HE LESONI HONO 4

Kalasi 2 Lēsoni Saienisi Peesi 18 of 73

3. Kasa ‘i loto hina kasa 4. mao he tipota vai lili

5. Tepile papa 6. Fo’i pula kasa

7. Hina vai 8. Ipu kofi

NGĀUE 2: Fakakulupu mai e ngaahi naunau ko ‘eni. (SŌLITI, LIKUITI,KASA)

Piliki Fa’o Hina kasa Hina vai Va’akau

Penisini Vai māfana ‘oku lili Tahi Ipu maka ukamea

Kohu he ‘umu kalasini Va’apapa ‘osikena Hina vai Tonga

Kalasi 2 Lēsoni Saienisi Peesi 19 of 73

MĀMANI MO HONO NAUNAU

SŌLITI LIKUITI (vai) KASA (‘ea)

Malava pē ia ‘o : • ‘Oku mata • ‘Oku ‘ikai te tau lava

• Lava ‘o puke ki • ‘Ikai ke lava ‘o • ‘Ikai hano mata

• Faingata’a ke teke’i, • ‘Ikai ke fu’u • Faingofua ke puhi’i pē

• ‘Oku mā’opo’opo • ‘Oku tu’u • ‘Oku tu’u mōfele e

Kalasi 2 Lēsoni Saienisi Peesi 20 of 73

NGĀUE: Tali TONU pē HALA

1. ‘Oku ‘ikai ke lava ke pukepuke e vai mo e ‘ea.___________

2. Ko e sōliti ‘oku ‘i ai hono fōtunga pau. _________

3. ‘Oku mā’opo’opo e patikolo e likuiti mo e kasa.___________

4. ‘Oku tafe e likuiti kapau e hua’i.__________