MEDENİYETLER KAVŞAĞINDA BİR KENT: SİVEREK

DİL-DİN-EDEBİYAT

Editörler
İbrahim ÖZCOŞAR
Ahmet KIRKAN
Ekrem AKMAN
Abdusselam ERTEKİN
MEDENİYETLER KAVŞAĞINDA BİR KENT: SİVEREK
DİL-DİN-EDEBİYAT

Editörler
İbrahim ÖZCOŞAR
Ahmet KIRKAN
Ekrem AKMAN
Abdusselam ERTEKİN
 Çizgi Kitabevi Yayınları:1416
Tarih

©Çizgi Kitabevi
Ekim 2022

ISBN: 978-605-196-865-0
Yayıncı Sertifika No:52493

KÜTÜPHANE BİLGİ KARTI

- Cataloging in Publication Data (CIP) -
Editörler
ÖZCOŞAR, İbrahim | KIRKAN, Ahmet
AKMAN, Ekrem | ERTEKİN, Abdusselam
MEDENİYETLER KAVŞAĞINDA BİR KENT: SİVEREK
DİL-DİN-EDEBİYAT

Makalelerin sorumluluğu yazarlara aittir.

Siverek Belediyesi’nin katkılarıyla basılmıştır.

Kapak Fotoğrafları Hüseyin Demirbağa Aittir.

Baskıya Hazırlık: Çizgi Kitabevi Yayınları

Tel: 0332 353 62 65- 66

Baskı: Sebat Ofset

Sertifika No: 46039

ÇİZGİ KİTABEVİ
Sahibiata Mah. Alemdar Mah.
M. Muzaffer Cad. No:41/1 Çatalçeşme Sk. No:42/2
Meram/Konya Cağaloğlu/İstanbul
(0332) 353 62 65 - 66 (0212) 514 82 93
www.cizgikitabevi.com
/ cizgikitabevi
 İÇİNDEKİLER

TAKDİM / Ayşe ÇAKMAK.....................................................................................................................9

TAKDİM / Aziz GÖLBAŞI...................................................................................................................11

YILMAZ KARAKOYUNLU’NUN SALKIM HANIM’IN TANELERİ ROMANININ

BENLİK-ÖTEKİLİK HALLERİ AÇISINDAN ÇÖZÜMLENMESİ......................................................................13
Yunus CENGİZ

AHMED ARİF’İN ŞİİRLERİNDE VAROLUŞÇU DURUMLAR........................................................................25

Necip UYANIK

SÊWREGI DE ZIWAN Û DIMILÎ...........................................................................................................37

Haydar DILJEN

QERTAFÊN DARİŞTİNÊ DI ZAZAKÎYA SÊWREGÊ DA................................................................................47

Fahri KARACA

HIZIR MİTOSU ÜZERİNE BİR ÇÖZÜMLEME: SİVEREK ÖRNEĞİ.................................................................71

Büşra GÖKALP

SÊWREGI RA TAYE NUMÛNEYÊ ÎDYOMAN...........................................................................................83

Kafur SEÇİLMEK

TEMSÎLA DENGÊN KURDÎ DI ALFABEYÊN KURMANCÎ, SORANÎ Û ZAZAKÎ YÊN BI TÎPÊN EREBÎ Û LATÎNÎ DE...111
Hüseyin KAÇMAZ

EDEBİYATÊ ZAZAKİ DI CAYÊ NUŞTOĞANÊ SÊWREGIJAN....................................................................... 131

Murat VAROL

ZAZAKİYA ÇOLİGİ U SÊWREG DI İZAFEYİ........................................................................................... 141

Ayetullah KARABEYESER

MOLUDÊ BABIJİ SERA TİVERANAYİŞÊ ZAZAKİYA SÊWREG U BOGLONİ................................................... 149

İsmail SÖYLEMEZ
MILLA CIMAYO BABIJIN ZAZACA SÎYERÊ NEBÎ ESERİNİN ŞEKİL ve
MUHTEVA BAKIMINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ................................................................................. 165
Hatip ERDOĞMUŞ

WEKÎ HEREMEKE TRANSÎT KURMANCÎYA BERFIRATA SIWEREGÊ.......................................................... 183

Mehmet YONAT

“PEPÛKÎ MA RÊ Çİ VANA”: Bİ AWAYEKÎ MİQAYESEYÎ NİRXANDÎNEK Lİ SER

EFSANEYA PEPÛKÊ Dİ KURMANCÎ Û ZAZAKÎ DE................................................................................. 197
Ömer DELİKAYA | Zafer AÇAR

MULEMME’A PÊNC-ZIMANÎ YA ÎBRAHÎM RE’FETÊ SÊWREGÎ (1875-1938)

Û CIHÊ WÊ DI MULEMME’NÛSÎYA KURDÎ DE...................................................................................... 217
M. Zahir ERTEKİN | Abdulhadi ERTEKİN

ANALÎZEK LI SER MULEMME‘ÊN OSMAN EFENDÎYÊ BABIJ................................................................... 231

M. Zana KARAK

REWŞENBÎREKE KURD LI MİSRÊ MUHEMMED ELÎ EWNÎ SOREKÎ (1897-1952)....................................... 249

Nesim SÖNMEZ

ZAZACAYA ADANMIŞ BİR ÖMÜR: HOCA ŞABAN ŞENATEŞ..................................................................... 265

Ali İLHAN

HILMÎYÊ SÊWREGÎ Û DI EDEBÎYATA KURDÎ DE CIHÊ WÎ....................................................................... 283

Seher BİŞAROĞLU

DENGBÊJÎ Û DENGBÊJÊ NAVDAR Ê SÊWREGÊ ŞUKRÎ ÎZOL.................................................................... 297

Mesut CANDAN

SİVEREK’TE KĀDİRİYYE TARÎKATI.................................................................................................... 313

Abdurrahim ALKIŞ

SÊWREGI DE EDEBÎYATÊ DÎNÎ RA NIMÛNEYÊK: TERAWÎHNAMEYÊ HECÎ HUSEYÎNÊ TILÎ........................... 329

Ahmet KIRKAN | Abdusselam ERTEKİN

CUMA ÖZUSAN (MİLLA CİMAYO BABİJ) ve “SÎYERÊ NEBÎ Bİ ZİWANÉ DİMİLΔ ADLI MANZUM ESERİ........... 349
Cuma KARAN
ANALÎZEK LI SER MUCÎZEYÊN HZ. PÊXEMBER ÊN DI MEWLÛDNAMEYA USMAN ESAD EFENDÎYO BABIJ DE...381
Ayhan YILDIZ

SİVEREKLİ DİVÂN ŞAİRİ İBRAHİM RE’FET’İN ŞİİRLERİNDE PEYGAMBERLER ve DİĞER DİNÎ ŞAHSİYETLER.. 395
Halil KIZILTOPRAK

SİVEREKLİ İBRAHİM RE’FET’İN MEVLİD’İNDE HZ. PEYGAMBER........................................................... 405

İdris SÖYLEMEZ

HETÊ ZONİ RA TİVERANAYİŞÊ MOLUDANÊ XASİ U BABIJİ.................................................................... 425

İsmail SÖYLEMEZ

SİVEREK ASILLI MUHAMMED ALİ el-KÜRDÎ’NİN el-MEVSUʿATÜ’L-KÜBRÂ Lİ MEŞÂHİRİ’L-KURD

ʿABRE’T-TÂRÎH ADLI ESERİNDEKİ KIRAAT ÂLİMLERİ........................................................................... 437
Rıfat ABLAY

MUHAMMED ALİ ES-SİWÊREKÎ EL-KÜRDÎ’NİN

“MÜ‘CEMU E‘LAMİ’L-KÜRD” ADLI ESERİNDE GEÇEN KÜRT KIRAAT ÂLİMLERİ......................................... 453
Mustafa ACAR

TERZİZÂDE HÂFIZ FİKRÎ EFENDİ ve SİVEREK’TEKİ KUR’ÂN EĞİTİMİ ÇABALARI....................................... 471

Lokman ŞAN

SÊWREGI RA TAYE NUMÛNEYÊ SANIKAN.......................................................................................... 479

Kafur SEÇİLMEK

NIMÛNEYÊ EDEBÎYATÊ ZAZAKÎ YÊ KLASÎKÎ: SÊWREGI RA ÇEND BEYTÊ DÎNÎ........................................... 503

Murat BAŞARAN

SİVEREK SINIRLARINDA BİR DIMILİ AŞİRETİ: KARACADAĞ MEHELİLERİ............................................... 523

Pınar YILDIZ

DI ROMANÊN MEHMET UZUN DE POZÎSYONA ÇANDÊ......................................................................... 555

Mehmet Şirin FİLİZ

BI FEKÊ SÊWREGÎ YA HEWT ESTANIKÎ............................................................................................... 561

Yakup TAŞÇI
SÊWREGI DE EŞÎRÊ ZAZAYAN (DIMILÎYAN)Û ZAZAKÎYA (DIMILKÎYA) ÎNAN............................................. 579
Murat BAŞARAN

SİVEREK’TE DİN ve TOPLUM İLİŞKİLERİ............................................................................................ 595

Tuba ÖKENEK

POPÜLER DİNDARLIK BAĞLAMINDA KOÇ ALİ BABA TÜRBESİ.............................................................. 613

Behlül TOKUR | Zeynep ORTAKAYA

SİVEREK’TE KAYBOLMAKTA OLAN GELENEKSEL BİR GİYİM KUŞAM UNSURU: İGGAL/EGAL...................... 623
Hanım Handan AĞIRMATLI

PİRİNCİN DOĞU ASYA’DAN MEZOPOTAMYA YOLCULUĞU ve KARACADAĞ PİRİNCİ................................... 647

Mustafa EMRE

SİVEREKLİ RAMAZAN ÖZGÜLTEKİN’İN SİVEREK SOSYAL ve KÜLTÜRÜNE SAĞLADIĞI KAZANIMLAR........... 659

Muhammed Şerif AZARKAN

URF Û ADETÊN LI DOR RÎTÊN DERBASÎ YÊN SINETÊ: NIMÛNEYA HERÊMA SÊWREGÊ............................... 671
Mesut CANDAN
 TAKDİM

Siverek Osmanlı Devleti yönetiminde klasik sancak statüsünde bir kaza

merkezi idi. Daha sonra mutasarrıflık ve vilayet merkezi olmuş Mezopotamya
ve Anadolu kavşağında kadim bir şehirdir. Tarihten miras aldığı pek çok kültür
varlığını günümüze taşıyabilmiş, tarihi kalesi, kendine has küçeleri, taşın ilmek
ilmek işlendiği evleri ve konaklarıyla maddi kültürünü; dili ve renkli yapısıyla
manevi kültürünü ve özünü koruyarak günümüze kadar gelmiş ve bu öğeleri
bizlere emanet etmiştir. Şehrimizin fiziki varlıkları yanında henüz tam anla-
mıyla keşfedilmemiş coğrafyasında Karacadağ ve etrafındaki doğal mağaraları,
Fırat havzası ve Takoran vadisi gibi kültürel zenginlikleriyle beraber; dillerin
ve kültürlerin doğal bir havzası olmasıyla da farklı türden zenginlikleri kendi-
sinde barındırmaktadır. Bu kadim şehirde pek çok âlim, sanatçı, yazar ve bilim
adamı yetişmiş bunlardan bir kısmının şöhreti ülke sınırlarımızı aşmıştır.
Şehrin köklü geçmişini gelecek nesillere aktarmayı belediyeciliğin önemli
bir görevi bilinci ile kültürel zenginliğini ortaya koyan bilim adamları akade-
misyenler ve araştırmacıların büyük emekler vererek ortaya koydukları eserle-
re sahip çıktık. Siverek’e dair araştırma yapan ve eser üreten 100’de fazla akade-
misyen ve araştırmacıyı bir araya getirerek onlara ev sahipliği yaptık. Bu çalış-
ma ve gayretlerin sonuncunda bilim dünyasına ve Siverek’in tarih ve kültürüne
ışık tutacak iki ciltlik dev bir eser ortaya çıktı. Bu eseri sizlere sunmaktan ve
şehrimizin kültür dünyasına bu eserleri kazandırmaktan, kendim ve beraber
çalıştığım ekip arkadaşlarım adına, gurur duyuyorum.
Yüzden fazla akademisyen ve araştırmacının şehrimizi teşrif etmelerini
sağlayan ve bu eserin ortaya çıkmasında emeği geçen başta Mardin Artuklu
Üniversitesi Rektörü hemşerimiz sayın Prof. Dr. İbrahim Özcoşar beyefendiye;
şehrimize dair çok önemli çalışmalara imza atan ve bundan sonraki çalışmaları-
nı merakla beklediğimiz Ekrem Akman, Ahmet Kırkan ve Abdusselam Ertekin
hocalarıma teşekkür etmek istiyorum. Ayrıca Özel Kalem Müdürümüz Hasan
Karakaş beyefendinin şahsında özverili çalışmalarından dolayı belediyemizin
bütün personellerine teşekkürü bir borç bilirim. Son olarak da bu çalışmaların
devam etmesini ve Siverek’imizin hak ettiği değeri görmesini ümit ediyorum.
Ayşe ÇAKMAK
Siverek Belediye Başkanı
2022 Siverek

9
 TAKDİM
Tarihte pek çok medeniyete beşiklik eden ve değişik milletlerin hâkimi-
yetine giren Siverek, milattan sonra Araplar, İranlılar, Bizanslılar, Selçuklular
ve Osmanlı gibi birçok devletin idaresinde çok mamur günler geçirdiği gibi,
çeşitli savaşlarda tahrip edilip yıkık bir şehir halini aldığı zamanlar da ol-
muştur. Bu zor zamanların ardından küllerinden doğmayı, yeni medeniyet-
lere sahiplik etmeyi başararak ayırt edici konumunu ve haklı itibarını koru-
mayı bilmiş bir şehirdir Siverek.
Tarihin her aşamasında şahit olduğumuz öncü rollerini Kurtuluş savaşın-
da da gösteren Siverekliler, gerek kendi Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerini oluş-
turarak gerekse Kuvayi Milliye teşkilatına bütün güçleriyle destek vererek,
tarihine altın bir sayfa daha eklemişlerdir. Şehir ahalisinin Milli Mücadele’de
göstermiş oldukları büyük kahramanlıklardan ve bağlılıklarından dola-
yı Siverek 1923 yılında vilayetlikle mükâfatlandırılmıştır ve Viranşehir ve
Çermik ilçeleri de Siverek’e bağlanmıştır.
Siverek hanları, hamamları, kalesi, camileri ve daha nice kültürel mi-
rasıyla tarihe tanıklık eden bir şehirdir. Sadece tarihi açıdan değil kültürel
açıdan da kadim bir medeniyetin var olduğu, beslendiği topraklar, birçok
kültürü, dili ve dini kendisinde barındırmış, onlara ev sahipliği yapmıştır.
Telaffuzu, ağzı ve tabirleriyle kendine has bir dil yapısı; küçelerinde kulağını-
za çalınan güzel tınıları, çaldığınız her kapıdan sizi içeriye buyur eden samimi
gülümsemesiyle içinizi ısıtan gönül köprülerini geleceğe miras bırakan mu-
habbet şehridir Siverek. Böyle kadim medeniyetlerin, kadim kültürlerin var-
lığını koruması ve gelecek nesillere aktarılması oldukça önemli hususlardır.
Elinizdeki kitap birçok değerli araştırmacı ve akademisyenin çalışma-
larının ürünü olup, medeniyetlere tanıklık etmiş Siverek’in tarih, kültür,
dil ve edebiyat alanındaki zengin geçmişini gelecek kuşaklara taşıyacaktır.
Uzun çalışma ve emek sonucu ortaya çıkan bu eserde emeği geçen değerli
hocalarıma, özverili çalışmalarından dolayı Özel Kalem Müdürüm İbrahim
Haksever’in şahsında bütün mesai ekibine teşekkür ederim.
Aziz GÖLBAŞI
Siverek Kaymakamı
2022

11
 REWŞENBÎREKE KURD LI MİSRÊ
MUHEMMED ELÎ EWNÎ SOREKÎ (1897-1952)

Nesim SÖNMEZ*

Destpêk
Peyva wergerê, tê wateya wergerandina peyvan ji zimanekî bo zimanekî
din. Dîroka demajoya wergerê ji demên herî kevin ên dîrokê destpê dike û di
heman demê da pêwendîyê di navbera çandan da çêdike, wan bi hev dide nasîn,
zimanan û çandan dide xurtkirin û wan pêş dixe. Di kemilandin û pêşdaçûyina
fikr û ramanên miletan da û di dewlemendbûyîna edebîyata wan da berhemên
ku li zimanên biyanîyan hatine wergerîn an jî yên ku ji zimanên biyanîyan li
zimanê wî miletî hatine wergerîn roleke mûhîm dilîzin. Hişmendîya zanyar û
rewşenbîrên ku li welatên cuda cuda û bi cûr bi cûr zimanan berhem nivîsîne
û di wan berheman da fikr û ramanên xwe bi ademîzadan ra parva kirine tenê
bi rêya wergerê an jî bi hînbûna wan zimanan mirov dikare ji wan berheman
îstîfade bike. Bi alîkarîya karê wergerê ew fikr û ramanên ilmî, tarîxî û edebî yên
ku di wan berheman da hatine nivîsîn, tenê di zimanê ku pê hatîye nivîsîn da
nayê hepiskirin û bi rêya wergerê miletê biyanî jî dikarin ji wan berheman îstîfa-
de bikin. Eger karê wergerê nebe berhemên zanistî, tarîxî û edebî, nikarin bibin
navnetewî û tenê ew kesên ku wan zimanan dizanin dikrain ji wan îstîfade
bikin. Dema berhemek, li zimanekî biyanî were wergerandin, êdî ji wê berhemê
ne tenê kesên ku zana û rewşenbîr in îstîfade dikin digel wan, miletên ku dika-
rin bi wî zimanî bixwînin û binivîsin jî jê îstîfade dikin. Muhemmed Elî Ewnî,
yek ji rewşenbîr û zanayên kurdan e ku wî li Misrê jîyana xwe domandîye, li wê
derê wefat kirîye û di jîyana xwe da girîngîya wergera berheman zanîbûye. Elî
Ewnî, digel zimanê dayîka xwe gelek zimanên din jî zanîbûye û wî xwestîye
miletê kurd, çanda wan, zimanê wan, dîroka wan û hwd bi miletên biyanî bide
naskirin û wî, ev wezîfe li ser xwe wek erkek mirovî dîtîye û kirîye. Muhemmed
Elî Ewnî, ew berhemên ku bi zimanê kurdî hatine nivîsîn wergerandine erebî û
bi vê wesîleyê miletê xwe li gor agahîyên rast bi ereban daye nasandin.
*
Doç. Dr. Zaningeha Van Yüzüncü Yilê Enstîtûya Zimanên Zindî, Beşa Ziman û Çanda Kurdî
E maîl: nesimsonmez@yyu.edu.tr

249
Medeniyetler Kavşağında Bir Kent: Siverek

Muhemmed Elî Ewnî Sorekî

Malbata Wî
Muhemmed Elî Ewnî Sorekî, kurê Hacî Ebdulqadir Efendî Ewnî es-So-
rekî ye Malbata wan bi eslê xwe ji kurdên zaza yên Sorekê ne, Hacî Ebdulqadir
Efendî, ji nahîyeya Babê ye û her wekû tê zanîn ev nahîye bi gelek alim û za-
nayên xwe tê naskirin. Bo nimûne yekem nivîskarê mewlûda zazakî Osman
Esad Efendîyê Babij (1852-1929) ji navçeya Babê ye. Li gor agahîyên ku di berhe-
man da derbas dibin, Hacî Ebdulqadir Efendî, di sala 1265/1849an da li Sorekê
di malbateke dewlemend da hatîye dinyayê, ew bi zîrektîya xwe hatîye naskirin
û wî bi vê zîrektîya xwe di artêşa dewleta Osmanîyan da rutbeya “Delîl Başi”
wergirtîye. Hacî Ebdulqadir Efendî, temenê xwe bi xwendin û hînkirina ilmê
ra derbas kirîye, di warê fiqhê da pisporek gelek zana bûye, li Sorekê waiztî û
miftîtî kirîye û wî ligel zimanê xwe yê dayîkê kurdîya kurmancî û zazakî, fran-
sizî, erebî farisî û tirkî jî baş zanîbûye. Hacî Ebdulqadir Efendî, nexwestîye tê-
kilîyên xwe û rêvebirên dewletê ra zêde xurt bike û ji wan hinek dûr sekinîye. Bo
nimûne rêvebirên dewletê xwestine ku ew bibe yek ji endamên koma rêveberîya
wîlayetê û bibe miftîyê parêzgehê, lê wî ev wezîfeyana qebûlnekirîye. Lewra
wî dizanîbû ku di hinek alîyan da ew ê di navbera hukmê îslamî û daxwazên
rêvebiran da bimîne û li dijî emrê şerîetê gelek biryaran bide. Li Sorekê di med-
reseya “el-Feyzîyye”yê da kêm zêde bi qasî pênc salan dersa feqîyan daye. Di vê
demojoyê da di bin perwerdehîya wî da di warê zimanê erebî, farisî û tirkî da
gelek alimên hêja derketine û piranîya feqîyan jî ji bajarên wek Erganî, Çêrmûg,
Maden, Amed, Ruha û Wêranşarê bûne. Ew, mensûbî mezhebê henefî û ehlê
terîqetê bûye. Ew di destpêkê da bûye peyrewê terîqeta qadirîyan lê dûra bûye
peyrewê terîqeta neqşebendîyan.

Fotoğraf 1: Muhemmed Elî Ewnî bi Bav û Dîya Xwe ra

250
 Medeniyetler Kavşağında Bir Kent: Siverek

Hacî Ebdulqadir Efendî, wek ehlê tesewufê jîyaneke mutewazî derbaskirî-

ye, dema xwe zêdetir bi îbadetan û bi zêkrê Xwedê ra borandîye. Jî ber ku ew
kesayetek rasteqîn û ehlê sedaqetê bûye xaçperest û misilmanên herêmê gelek
hurmet nîşanî kesayeta wî dane. Dewleta Osmanîyan qanûnek derdixîne ku
meaş bide mamosteyan, ew jî wek mamoste li navçeya Çêrmûka Dîyarbekirê tê
wezîfedrakirin. Ew li wir bi qasî du-sê salan mamostetîyê dike û pişt ra vedige-
re Sorekê wezîfeya xwe li wir berdewam dike û di sala 1311/1894an da li Sorekê
wefat dike1.
Dîroka wefata Hacî Ebdulqadir Efendî li gor me nerast e û Mihemed Emîn
Zekî Beg ev agahî şaş daye. Lewra di gelek çavkanîyan da derbas dibeke ku
Hacî Ebdulqadir Efendî di 73 salîya xwe da wefat kirîye. Li gor van agahîyan
eger dîroka ji dayîkbûna wî rast be wê demê wefata Hacî Ebdulqadir Efendî
lazim e di sala 1922an da be. Wek tê zanîn ku kurê wî Muhemmed Elî Ewnî di
sala 1897an da hatîye dinyayê û ne mimkûne ku kur, çar salan piştî mirina bavê
xwe were diyayê. Ev a yeka jî piştrast dike ku Zekî Beg, di dayîna dîroka wefata
bavê Muhemmed Elî Ewnî da xelet e û a rast sala1922yan

Jîyana Wî
Fotoğraf 2: Muhemmed Elî Ewnî Sorekî

1
Zekî Beg, Mehmet Emîn, Meşahîrû’l-kurd we kurdistan fî’l-‘ehdî’l-Îslamî, Weşanên Metbe‘etu’n-
Nercîs, Qahîre 1947, II/ r.31-32; Elî Ewnî, Asim Muhemmed. “Zîkrîyatî me‘e Muhemmed Elî Ewnî”,
Muhemmed Elî Ewnî el-Muerrîxu we’l-Edîbu’l-Kurdîyyu-Misrîyyu 1897-1952, Weşanên Wezareta Çandê
2005, Erbîl, r. 431.

251
Medeniyetler Kavşağında Bir Kent: Siverek

Muhemmed Elî Ewnî Sorekî di sala 1897an da li navçeya Sorekê hatîye

dinyayê2. Li gor hinek çavkanîyan jî ew li nehîyeya Babê (Kapıkaya) ya girêdayî
bi Sorekê va ye hatîye dinyayê3. Mehmet Emîn Bozarsal di pêşgotina wergera
tirkî ya Şerefnameyê da dibêje Muhemmed Elî Ewnî yek ji kurdên başûr e4 lê ev
agahî şaş e. Lewra li gor belgeyên ku îro di destê me da hene û me di vê gotarê
da ji wan îstîfade kirîye ew bi eslê xwe ji Sorekê ye. Elî Ewnî li Sorekê li ber
destê bavê xwe dest bi xwendinê dike, dibistana serertayî û a navendî li Sorekê
dixwîne5 û pişt ra di sala 1923an da diçe Qahîreyê di Zanîngeha Ezherê da beşa
edebîyat, cografya û zimanê farisî dixwîne6. Wê demê di zanîngeha Ezherê da
piştî xwendina 12 salan dîplome dihat wergirtin lê ji ber zîrektîya Muhemmed
Elî Ewnî rêvebirên zanîngehê piştî xwendina wî ya şeş salan dîplomeya zanîn-
gehê dane wî. Dema zanîngehê diqedîne dixwaze vegere welatê xwe, lê ji ber
fikrên wî yên sîyasî û netewî rêvebirên Tirkîyeyê naxwazin ew were welêt7.
Muhemmed Elî Ewnî, piştî ku zanîngehê diqedîne û vegerandina wî ya
welêt jî tê qedexekirin ew, bi awayeke resmî li Misrê di Dîwana Seraya Qiralîyetê
da dest bi karê wergerê dike. Elî Ewnî, ji ber ku digel zimanê kurdîya kurmancî
û zazakî, firansizî erebî, farisî û tirkî jî dizanîbû rêvebirên dewleta Misrê ev kar
dabûne wî. Farisîya wî gelek zêde baş bûye, lewra wî mamostetîya Şahê Îranê
û ya xanima wî Fewzîye xanimê jî bi qasî demekî kirîye û farisîya wan pêşta
birîye.
Muhemmed Elî Ewnî, piştî ku zanîngehê diqedîne û vegerandina wî ya
welêt jî tê qedexekirin ew, bi awayeke resmî li Misrê di Dîwana Seraya Qiralîyetê
da dest bi karê wergerê dike. Elî Ewnî, ji ber ku digel zimanê kurdîya kurmancî
û zazakî, firansizî erebî, farisî û tirkî jî dizanîbû rêvebirên dewleta Misrê ev kar
dabûne wî. Farisîya wî gelek zêde baş bûye, lewra wî mamostetîya Şahê Îranê
û ya xanima wî Fewzîye xanimê jî bi qasî demekî kirîye û farisîya wan pêşta
birîye.
Muhemmed Elî Ewnî, bi Zeyneb xanima keça Muhemmed Rifaî yê bi
eslê xwe ji erebên Misrê ye ra dizewice û ji vê zewacê bi navê Selehaddîn û
2
es-Sorekî, Muhemmed Elî. “Sîretun Muqtedîyetun ‘enî’l-Muerrîxî’l-Kurdîyyî Muhemmed Elî Ewnî”,
Muhemmed Elî Ewnî el-Muerrîxu we’l-Edîbu’l-Kurdîyyu-Misrîyyu 1897-1952, Weşanên Wezareta Çandê,
Erbîl 2005, r. 39.
3
Zagrosî, Aso. Kürd Tarihçilerinin Meçhul Askeri: Muhemmed Ali Awni Sûrekî (Sîverekli),
http://zagrosname.com/kuerd-tarihcilerinin-mechul-askeri-Muhemmed-ali-awni-sureki-siverekli.
html (Ragehandin: 13.04.2022, Saet: 14:25).
4
Şerefxanê Bidlîsî. Şerefname, (wergera Tirkî: Mehmet Emîn Bozarsal), Weşanên Ant, İstanbul 1971, r. 5.
5
es-Sorekî, Muhemmed Elî. Muhemmed Elî Ewnî el-Muerrîxu we’l-Edîbu’l-Kurdîyyu-Misrîyyu 1897-1952,
r. 40.
6
en-Neqşebendî, eş-Şeyx Ebdurrehman eş-Şeyx Elaeddîn. “Muhemmed Elî Ewnî- el-Bahîsu we’l-
Muheqqîq”, Muhemmed Elî Ewnî el-Muerrîxu we’l-Edîbu’l-Kurdîyyu-Misrîyyu 1897-1952, Weşanên
Wezareta Çandê, Erbîl 2007, r.63.
7
es-Sorekî, Muhemmed Elî. Muhemmed Elî Ewnî el-Muerrîxu we’l-Edîbu’l-Kurdîyyu-Misrîyyu 1897-1952,
r. 40.

252
 Medeniyetler Kavşağında Bir Kent: Siverek

Usameddîn du kur û bi navê Durrîyeyê keçek çêdibe8. Her du kurên wî her çiqas
bi şeklek azad xebitîbin jî ew xwedî li mîsyona malbata xwe ya dîrokî derketine.
Bo nimûne dema di sala 2017an da ji bo serxwebûnê li Başûrê Kurdistanê refe-
randûmek çêdibe kurê wi, Usameddîn bangewazîyek li rêvebirên herêmê dike û
dibêje ji bo vê firsenda dîrokî lazim e di navbera kurdan da yekîtî çêbibe û pişt-
girîya referandûmê were kirin. Keça wî Durrîye Xanim, di sala wefata bavê xwe
da yanê di 1952an da tê dinyayê, di dibistana fransizan da dixwîne, zanîngehê
jî li fransayê diqedîne û wek nivîskar û rojnameger dest bi kar û xebatê dike.
Ew, li fransayê serokatîya sendîkaya rojnamevanan dike û ligel vê karê hanê
bi dehan gotaran jî dinivîse. Durrîye Xanim jî wekî her du birayên xwe, li pey
mîsyona malbata xwe diçe û li ser meseleya kurdî bi dehan gotaran dinivîsîne
û belav dike û li ser meseleya kurdî bi navê Erebun we Ekradun (Ereb û Kurd) û
çend berhemên din jî dinivîsîne. Durrîye Xanim di sala 2015an da wefat dike
(Bulut, 2020). Di sala 2012an da Ajansa Anadoluyê (AA) bi Durîyye Xanimê ra
hevpeyvînek çêdike û ew di vê hevpeyvînê da dibêje eger Birêz Serok Erdogan
bixwaze dikare pirsgirêka kurdî çareser bike9.
Muhemmed Elî Ewnî, di sala 1952an da li Qahîreyê wefat dike û li taxa
el-Muqettem di Goristana Bektaşîyan da tê definkirin. Wî, gelek zêde ji xwen-
dinê û ji feqîyan hez dikir. Lewra li Misrê derê mala wî ji feqîyên kurd, tirk û
ermenan ra her dem vekirî bû10.

Hişmendîya Wî
Muhemmed Elî Ewnî, rewşenbîreke gele hêja ye, haya wî ji keftûleftên din-
yayê heye û ew, xemxurê zimanê kurdî ye. Wî di serdema xwe da talûkeyên ku
suberojê dê ji bo zimanê kurdî derbikevin dîtîye û hewl daye ku rewşenbîrên
kurdan hişyar bike. Bo nimûne dema Şerefnameyê werdigerîne zimanê erebî ji
berhemê ra pêşgotinek dinivîsîne û di pêşgotinê da rexneyan li zana û rewşen-
bîrên kurdan dike û dibêje gelek zana û alimên kurdan bi zimanê erebî, farisî,
tirkî, fransizî û îngilîzî berhem nivîsandine, lê tu carî di hiş û aqilê xwe ra der-
bas nekirinne ku bi zimanê xwe, yanê bi kurdî wan berhemên xwe binivîsin. Ew

8
Hîsamuddîn en-Neqşebendî. “Sîretu Muhemmed Elî Ewnî eş-Şexsîyyetu we’l-Îlmîyyetu”,
Muhemmed Elî Ewnî el-Muerrîxu we’l-Edîbu’l-Kurdîyyu-Misrîyyu 1897-1952, Weşanên Wezareta Çandê,
Erbîl 2005, r. 20.
9
el-Xûlî, Kewser. Katîbetun Misrîyyetun: Erdogan Qadîrun ‘ela Hellî’l-Muşkîletî’l-Kurdîyye,
https://www.aa.com.tr/ar/archive/%D9%83%D8%A7%D8%AA%D8%A8%D8%A9-
%D9%85%D8%B5%D8%B1%D9%8A%D8%A9-%D8%A3%D8%B1%D8%AF%D9%88%D8
%BA%D8%A7%D9%86-%D9%82%D8%A7%D8%AF%D8%B1-%D8%B9%D9%84%D9%89-
%D8%AD%D9%84-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B4%D9%83%D9%84%D8%A9-%D8%A7%D9
%84%D9%83%D8%B1%D8%AF%D9%8A%D8%A9/329017 (Ragehandin: 21.04.2022, Saet: 13:53).
10
es-Sorekî, Muhemmed Elî. Muhemmed Elî Ewnî el-Muerrîxu we’l-Edîbu’l-Kurdîyyu-Misrîyyu 1897-
1952, r. 79.

253
Medeniyetler Kavşağında Bir Kent: Siverek

kar û xebatên ku alim û rewşenbîrên kurdan ji bo îslamîyetê kirine ji ber ku bi

kurdî nehatine nivîsîn, ew kar û xebatên giranbiha li ser navê kurdan nehatine
qeydkirin, lewra ew kar ji bîra kurdan û bîyanîyan çûne. Zimanê kurdî di bajarê
kurdan da ber bi qelsîyê va çûye, zimanê bîyanîyan li welatê wan bûye serdest û
êdî gelek bajarên kurdan wek bajarên wan nahêtine hesibandin11.
Elî Ewnî, di pêşgotina wergera Meşahîrû’l-kurd we kurdistanê da dibêje ew
qencî û xêzmetên ku miletê kurdan ji bo îslamîyetê kirine mixabin hatîye ji-
birkirin. Eger ev xizmet bi zimanê kurdî bihatabana nivîsandin dê nehatibana
jibirkirin12.
Muhemmed Elî Ewnî, di vê pêşgotinê da amaje dike ku ji ber van sedeman
ez gelek xemgîn bûm û min biryar da ku ez li ser coxrafya û dîroka kurdan kar
û xebatan bikim, ez ê li kuncikên tarî yên pirtûkxaneyên Qahîrê û Îstenbolê bi-
gerim û destxet û berhemên ku di derheqê kurdan da hatine nivîsîn bibînim, li
ser wan bixebitim û wan bigîhînim ber destê miletan û zanayan.
Elî Ewnî, bi vê hişmendîyê vekolînan dike, gelek berhemên di derheqê kur-
dan da tesbît dike, wan werdigerîne erebî û bang li rewşenbîr û alimên kurdan
dike ku ew nivîsên xwe bi zimanê kurdî binivîsin û vê zimanê xweş û şîrîn
pêşva bibin13.
Wî di wergerên xwe da herfên ku di kurdî da hene lê di erebî da tune ne, bi
kar anîye û her weha navê cih û warê kurdan ên kevin jî bi kar anîye14. Ev yeka
hanê bi tenê jî ji me ra nîşan dide ku Elî Ewnî xwedî hişmendîyek tekûz bûye.
Wî, gelek gotar di derheqê kurdên Misrê da nivîsandîye. Bo nimûne di derheqê
malbata Tîmûrîyan da gotarek nivîsandîye û têda gelek agahîyên berfireh dane.
Malbata Tîmûrîyan, malbetek kurd e û li Misrê naskirîye15.

Wek Wergêr Muhemmed Elî Ewnî

Muhemmed Elî Ewnî, piştî qedandina zanîngehê bi armanca ku debara
xwe bidomîne dest bi karê wergêrîyê dike. Çawa li jor jî derbas bû wî gelek zi-
man dizanîbû, ji ber vê sedemê ew li Qahîrê di Seraya Qiralîyetê da bi awayeke
resmî wek wergêr dixebite. Wî gelek belgeyên wek hevpeyman protokolên bi
zimanê Osmanî û Fransizî wergerandîye erebî û gelek pirtûk jî ji zimanê farisî,
tirkî û fransizî wergerandine zimanê erebî. Muhemmed Elî Ewnî, gelek ber-
11
Şerefxanê Bidlîsî. Şerefname, (wergera Tirkî: Mehmet Emîn Bozarsal), pêşgotin.
12
Mehmet Emîn Zekî Beg. Meşahîrû’l-kurd we kurdistan fî’l-‘ehdî’l-Îslamî, Weşanên Metbe‘etu’n-Nercîs,
Qahîre1947, pêşgotin.
13
Şerefxanê Bidlîsî. Şerefname, (wergera Tirkî: Mehmet Emîn Bozarsal), pêşgotin.
14
Hîsamuddîn en-Neqşebendî. Muhemmed Elî Ewnî el-Muerrîxu we’l-Edîbu’l-Kurdîyyu-Misrîyyu 1897-
1952, r. 22.
15
es-Sorekî, Muhemmed Elî. Muhemmed Elî Ewnî el-Muerrîxu we’l-Edîbu’l-Kurdîyyu-Misrîyyu 1897-
1952, r. 28.

254
 Medeniyetler Kavşağında Bir Kent: Siverek

hemên ku mijara wan kurd û dîroka kurdan e jî wergerenadine erebî. Îzzeddîn

Mistefa Resûl di gotareke xwe da dibêje ku Muhemmed Elî Ewnî, di navbera
salên 1948-1952an da di şeş defterên mezin da di derheqê dîyalektên kurdî da
li ser ziman û peyvan nivîsên gelek muhîm nivîsandine û wî bi vê xebata xwe
xwestîye ferhengek mezin a zimanê kurdî-erebî û erebî-kurdî amade bike. Lê
mixabin ev defter ji alîyê kesên ku nayêne nasîn va hatine dizîn û birine firotine
konsulosxaneya Tirkîyeyê û hetanî vê gavê aqûbeta vê xebatê nayê zanîn ku
xebat heye an hatîye wendakirin16.

Berhemên ji Farisî Wegerandîye Erebî

Muhemmed Elî Ewnî, ji farisî gelek berhem wergerandîye erebî û bi taybetî
jî ew berhemên ku eleqeya wan bi kurdan û dîroka wan ra heye ji bo xwînerên
ereban wergerenadîye.

Şerefname
Dema mirov behsa kurdan û dîroka kurdan dike yekem berhema ku tê hişê
mirovan bêguman Şerefnameya Şerefxanê Bidlîsî ye. Ev berhem ji alîyê wergêran
va li gelek zimanan hatîye wergerandin. Ji wan wergêran yek jî Muhemmed Elî
Ewnî ye ku li jêrê qala wergera wê ya erebî hatîye kirin.

Fotoğraf 3: Şerefname

16
Mustefa Resul, Îzzeddîn. “Muhemmed Elî Ewnî eş-Şexsîyetu’l-Barîzetu fî Tarîxî’l-Kurdî’l-Hedîs”,
Muhemmed Elî Ewnî el-Muerrîxu we’l-Edîbu’l-Kurdîyyu-Misrîyyu 1897-1952, Weşanên Wezareta Çandê,
Erbîl 2007, r. 28.

255
Medeniyetler Kavşağında Bir Kent: Siverek

Şerefxanê Bidlîsî (w. 1012/1603-4) Şerefname wek du cild amade kirîye.

Cilda yekem di sala 1005/1597an da qedandîye, destxeta vê cilda hanê 246 rû-
pel e û li kitêbxaneya Bodleiana Zanîngeha Oxsfordê di bin hejmara 312an da
qeydkirîye. Di vê destxetê da bîst (20) tablo hene û di van tabloyan da bûyerên
dîrokî hatine îzahkirin. Nivîskar, cilda duduyan jî di sala 1007/1599an da qe-
dandîye û mijara vê cildê jî dîroka Osmanîyan û Îranê ye.
Yekem car wergera berhemê bi zimanê tirkî di sala 1078/1667-8an da ji
alîyê mîrekî Bidlîsê bi navê Mihemed Begê kurê Ehmed Begê mîrza va hatî-
ye kirin û nusxeyek vê wergerê di kitêbxaneya Şaredarîya Îstenbolê di nav ni-
vîsên M. Cevdet da di bin hejmara 0/29an da qeydkirîye. Şerefname cara ye-
kem bi alîkarîya konsilosê Rûsyayê Aleksander Jaba (1803-1894) va ji alîyê Mela
Mehmûdê Bazidî (1799-1860) va ji bo kurdî hatîye wergerandin. Ev werger te-
vahîya Şerefnameyê nîne û di koleksîyona A. Jaba da di bin hejmara Kurd37 û
Kurd52an da hatîye parastin. Şerefname ji bilî van zimanan li zimanê almanî,
fransizî, rûsî, azerî û erebî jî hatîye wergerandin.
Şerefrname hetanî roja îro du caran ji bo zimanê erebî hatîye wergerandin.
Cara ewil cilda yekem ji alîyê Cemîl Rojbeyanî va di sala 1943an da hatîye wer-
gerandin û di sala 1953an da ji alîyê Korî Zanyarî Îraqê va hatîye weşandin.
Şerefrname, cara duduyan ji alîyê Muhemmed Elî Ewnî va ku ev kesayet
mijara gotara me ye di sala 1948an da ji bo erebî ahtîye wergerandin û piştî we-
fata wî di sala 1958an da cilda yekem ji alîyê Omer Wecd va li ser erkê Wezareta
Perwerdehîyê ya Misrê hatîye weşandin. Ji bo vê weşanê Yehya Xeşşab pêşgo-
tinek gelek berfireh nivîsandîye. Tevahîya wergerê 540 rûpel e. Cilda duduyan
ya wergera Şerefnameyê ku ji alîyê Muhemmed Elî Ewnî va hatîye kirin di sala
1962an da li Qahîreyê hatîye çapkirin17.
Muhemmed Elî Ewnî, ji bo wergera Şerefnameyê pêşgotinek dûr û dirêj
dinivîsîne. Bi kurtasî di pêşgotinê da îşaret dike ku ew kesên xwedan wîjdan
in eger dîroka kurdan ya berî îslamê û piştî îslamê bikolînin dê ew bibînin ku
dîroka kurdan bi mînakên serbilindîyê tijî ne, wan ji bo xurtkirina bingeha dînê
îslamê û pêşda çûyîna rewşenbîrîya erebî kedeke mezin xerckirine, ehlê xwe-
dan wîjdan li kîjan deverê îslamê bigerin û mêze bikin dê ew ê destkarîya kur-
dan û nexş û nîgarên wan yên cûr bi cûr bibînin.

Berhemên ji Kurdî Wergerenadîye Erebî

Muhemmed Elî Ewnî, gelek berhemên kurdî wergerenadîye erebî. Wî, bi
taybetî berhemên ku eleqeya wan zêde bi ziman, dîrok û çanda kurdan ra heye
wergerandîye erebî û bi vî awayî xwestîye kurdan bi ereban bide nasîn.
17
Şerefxanê Bidlîsî. Şerefname-Dîroka Kurdistanê (wergera Kurdî: Zîya Avcı), Weşanên Azad, İstanbul
2014, r. 9-15.

256
 Medeniyetler Kavşağında Bir Kent: Siverek

Xulasetu Tarîxî’l-Kurd we Kurdistan

Berîya ku em behsa berhemê bikin lazim e em nivîskarê berhemê bi kurtasî
bidin nasîn. Mihemed Emîn Zekî Beg, di sala 1880yî da li bajarê Silêmanîyê
hatîye dinê. Navê bavê wî Hecî Ebdurrehman e, ji ber ku ew zarokek zîrek
bûye navê “Zekî” yanê zîrek li hatîye kirin. Di medreseya Ebdulezîz da ku tê da
perwerde bi farisî dihate dayîn dest bi xwendinê dike, di sala 1892an da diçe
dibistana seretayî, piştî salekî ji wir jî diçe di mekteba ruşdîyeyê ya eskerîyê di
sinifa dudyan da xwendina xwe berdewam dike. Di sala 1896an da vê mekte-
bê diqedîne diçe Bexdayê û qeydî mekteba îdadî ya eskerîyê dibe, pişt ra diçe
Stenbolê Mekteba Herbîyeyê dixwîne û di sala 1902an da bi pîleya mulazimê
duyem mezûn dibe. Di sala 1904an da Akademîya Herbê bi pîleya sîtvanîyê
(yüzbaşı) di dereceya yekam da xilas dike. Li Bexdayê di ordîya şeşan da dest
bi wezîfeyê dike û piştî salekî diçe Stenbolê li wir di cûr bi cûr sazgehan da
dixebite, di sala 1915an da pîleya serdarîyê (binbaşı) werdigire. Pişt ra vedigere
Bexdayê û li wir di gelek sazîyên eskerîyê da dixebite. Li ser daxwaza Mistefa
Keman Atatûrk (1881-1938) di sala 1918an da bi xelata zîv ya îmtîyazê tê xelat-
kirin û pîleya mîralayîtîyê digre. Di sala 1924an da cara dawîyê vedigere Iraqê.
Mihemed Emîn Zekî Beg, digel kurdî, erebî, farisî, tirkî, firansizî, îngîlîzî û rûsî
jî dizanîbû. Wî, digel dîroka Osmanîyan, li ser dîroka kurdan jî bi awayekî aka-
demîk gelek berhem telîf kirine. Mihemed Emîn Zekî Beg, di sala 1948an da li
Silêmanîyê wefat dike û di goristana Tel-Seywanê da tê definkirin18.

Fotoğraf 4: Xulasetu Tarîxî’l-Kurd we Kurdistan

18
Özer, Ahmet. (). “Mehmed Emin Zekî Bey”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 2019 Ek-2, Çapa
3yan, rr: 222-225.

257
Medeniyetler Kavşağında Bir Kent: Siverek

Berhema Xulasetu Tarîxî’l-Kurd we Kurdistan çawa ku li jorê jî derbas bû bi

eslê xwe ya Mihemed Emîn Zekî Beg (1880-1948) e û wî berhema xwe bi kur-
dîya soranî di sala 1931î da wek du cild nivîsandîye. Navê berhemê yê resen
Xulaseyekî Tarîxê Kurd û Kurdistan e. Di cilda yekem da di bin navê Ji Destpêka
Dîrokê Heta Îro da di heyîşt beşan da mijara xwe dûr û dirêj nirxandine. Di cil-
da duduyan da cih daya du beşan, di beşa yekem da cih daye Dewletên Wan
Qewmên Kevin Ên Pêwendîya Wan Bi Eslê Kurdan ra Heye û beşa duduyan jî ji
Mîrektîyên Kurdan ra veqetandîye. Li gor agahîyên ku di pêşgotinê da derbas
dibin Muellîf, sedema nivîsandina berhemê dîyar dike û dibêje “êdî di dewsa
navê Osmanî da navê Turk û Tûranî dihat bi kar anîn û nijatperestî di navbe-
ra miletên Osmanî da destpê kir, min jî xwest ez koka miletê xwe bizanibim,
min di navbera salên 1910-1912an da di pirtûkxaneyên Îstanbolê da û dema ez
diçûm Fransayê û Almanyayê min di pirtûkxaneyên wan cihan da lêkolîn kir, bi
sedan pirtûk xwendin û dokumantek gelek hêja berhev kir.”19.
Mihemed Emîn Zekî Beg, piştî şerê cîhanê yê yekem ji vê berhema xwê bi
qasî 200 rûpelî dinivîsê. Lê ji ber ku di vê salê da di taxa wan da şewatek der-
dikeve û mala wî jî tevî dokumantên wî dişewite ew êdî biryar dide ku dev ji
vî karî berde. Ew di sala 1929an da di Ansîklopedîya Îslamê da dema Xala Kurdî
dixwîne ku ev xebat ji alîyê Mînorsky (1877-1966) va hatîye amadekirin, cara du-
duyan dest bi xebatê dike, ji çavkanîyên vê xalê sûd werdigire û vê berhema xwe
dinivîsîne. Ev berhema wî, yekem berhem e ku bi zimanê kurdî dîroka kurd û
Kurdistanê têda hatîye nivîsandin û di derheqê dîroka kurd û Kurdistanê da
piştî Şerefnameyê ku bi farisî hatîye nivîsîn bi gelemperî berhema duduyan e.
Di berhemê da nivîskar, di derheqê Kurdistanê, koka kurdan, dîroka kurdan
ji destpêkê heta serdema xwe, jîyana kurdan a civakî, adet, dîn û mezhebên
wan, ziman û zaravayên kurdî, edebiyata kurdî û kesayetên navdar, kovar û ro-
jnameyên kurdî, komele, eşîretên kurdan li ser mîrnişînên kurdan û kesayetên
wan ên navdar da agahî dane20.
Berhem, ji alîyê Muhemmed Elî Ewnî va di sala 1936an da li zimanê erebî
tê wergerandin, çapa yekem di sala 1939an da li Misrê û çapa duduyan jî di sala
1961î da li Bexdayê tê çapkirin21. Berhem, ji alîyê wergêr Zîya Avci va ji bo kur-
dîya kurmancî di sala 2002an da hatîye wergerandin, di nav weşanên Avestayê
da hatîye weşandin û ji bo tirkî jî cara ewil di sala 1977an da û cara duduyan jî
di sala 1992yan da wergera wê hatîye kirin û di nav weşanên Beybûnê da hatîye
weşandin.
19
Mehmet Emîn Zekî Beg. Dîroka Kurd û Kurdistanê, (wergera Kurdî: Zîya Avcı), Çapa 2yan, Weşanên
Avesta, İstanbul 2012.
20
Zekî Beg, Muhemmed Emîn. Dîroka Kurd û Kurdistanê, r.9-13.
21
Hîsamuddîn en-Neqşebendî. Muhemmed Elî Ewnî el-Muerrîxu we’l-Edîbu’l-Kurdîyyu-Misrîyyu 1897-
1952, r. 22.

258
 Medeniyetler Kavşağında Bir Kent: Siverek

Meşahîrû’l-Kurd we Kurdistan fî’l-‘Ehdî’l-Îslamî

Berhem bi eslê xwe ya Mihemed Emîn Zekî Beg e û wî berhema xwe di
navbera 1924-1944an da bi kurdîya soranî nivîsandîye. Zekî Beg berhema xwe
berê bi kurdî paşê jî bi erebî di sala 1945an da weşandîye. Ew xebat ji ber ku
bîyografîya navdarên kurd di xwe da dihewîne mirov dikare wek yekem ber-
hemek antolojîk û ansîklopedîk bihesibîne. Nivîskar, di berhemê da wek mijar,
ji serdema Îslamê hetanî dema xwe esas girtîye. Wî, jîyan û berhemên alim û
zanayên kurdan ji nav refên dîrokê yên tarî derxistîye û gîhandîye roja îro.
Muellîf sedema nivîsandina berhemek bi vî rengî di pêşgotina berhemê
da zelal dike û dibêje: “Lazim e her milet; alim, zana û navdarên xwe bi nifşên xwe
yê nû va bide nasîn, di mekteban da bide xwendin û fikra mîllîyetperwerîyê bi wan bide
zanîn. Miletê kurd, di nav wan miletên ku îro têne zanîn da, ji yê herî kevintir e û vê
miletê hanê ji nav xwe qehremanek wek Selehaddîn derxistîye. Gelo tarîxa kurdan a
ku ew pê serfîraz bin ma tune ye? Ez bi salan li dûv berhemên bi vî rengî gerîyam lê
mixabin min nedît, ew pirsên ku min ji xwe dikir bê bersiv man. Gelek dîroknasên kurd,
wezîfeya wan bû ku ew, tarîxa miletê xwe binivîsin lê wan di dewsa tarîxa xwe da, ya
miletên din nivîsandine. Ev yeka bû sedem ku ez vê berhemê binivîsim..”. Zekî Beg, gilî
û gazindan ji ereban jî dike û dibêje “Gelek navdarên kurd bi armanca pêşta çûyîna
zanînên dînî û edebîyata erebî xebatên giranbiha kirine. Lazim e navê wan di nav pelên
dîrokê da bi herfên zêrîn werine nivîsandin lê mixabin navê wan di nav pelên dîrokê da
hatine wendakirin û ev qîmetnedayînî ez gelek êşandim û lewra min xwest berhemek
weha amade bikim...”22.

Fotoğraf 5: Meşahîru’l-Kurd we Kurdistan

22
Muhemmed Emîn Zekî Beg, Dîroka Kurd û Kurdistanê, r. 9-12.

259
Medeniyetler Kavşağında Bir Kent: Siverek

Berhem cara ewil ji alîyê keça wî bi navê Senîhayê di saxîya Zekî Beg da ji
bo erebî tê wergerandin. Muhemmed Elî Ewnî jî vê berhemê werdigerîne erebî
û dide weşandinê. Elî Ewnî, ji bo vê berhemê pêşgotinek dinivîsîne û ew jî wekî
muelîfê berhemê di pêşgotina xwe da dixwaze bala rewşenbîr û zanayin kurd
bikişîne ser heqîqeteke jîyanê û dibêje “Kurdan ji bo çanda ereban û dînê îslamê
gelek xizmetên giranbiha kirine, lê gava mirov berê xwe dide dîroka îslamê bi
awayekî aşkere dîbîne ku di serdema derketina dînê îslamê û serdemên din da
kurdan di vî warî da kedek gelek mezin dane. Mirov dema berê xwe dide hinek
berhemên ku qala aliman dikin di wan da dibîne ku ew kesayetên bi eslê xwe
kurd in ew, yan wek faris yan jî wek tirk hatine nîşandan. Ev yeka hanê tişteke
gelek şerm û sosret e. Ji ber van sedeman Mehmet Emîn Zekî Beg rabûye berhe-
mek weha nivîsandîye û min jî xwest ku ez van navdarên kurd bi ereban bidim
nasîn. Zekî Beg cilda yekem ya vê behem di sala 1939an da dide weşandin û
cilda duduyan jî berê wergera wê ya erebî çêdike û ji bo weşandinê amade dike.
Ji ber ku cilda yekem a vê berhemê li zimanê erebî nehatibu wergerandin, keça
Mehmet Emîn Zekî Beg a bi navê Anîse Xanimê vê cildê jî werdigerîne erebî û
di sala 1945an li Bexdayê bi temamî dide weşandinê. Min jî ev berhem ji nû va
wergerand erebî û di sala 1947an da çapê.”23.
Di cilda yekem da piştî pêşgotina muellîf pênc beş hene, di beşa yekem da
prens, kral û siltanên serbixwe, a duduyan da Zendîyan, a sisêyan da Qiral û
Mîrên din, a çaran da jinên kurd ên navdar û a pêncan da jî li gor alfabeyê 585
navdarên kurd hatine nasandin. Di cilda duduyan da jî li gor alfabeyê 482 nav-
darên kurd ên mane hatine nasandin.

Pirsgirêka Kurdî
Berhem bi eslê xwe ya Mîr Sureyya Bedirxan e û wî bi navê Dr. Şêrko Bilîç
ev berhem nivîsandîye. Muhemmed Elî Ewnî jî ev birhem bi armanca ku ereb
bi awayekî rast ji meseleya kurdî agahdar bibin wergerandîye erebî.

Berhemên ji Tîrkî Wergerandine Erebî

Seyhetnameya Ewlîya Çelebî
Di derheqê jîyana Ewlîya Çelebî da agahîyên ku teqez rast in di destê me
da tune ne. Ew agahîyên di derheqê wî da îro li ber destê me ne, ji berhema wî
ya bi navê Seyhetnameyê hatine wergirtin. Li gor agahîyên ku di berhema wî da
derbas dibin Ewlîya Çelebî di sala 1020/1611an da li Stenbolê di taxa Unqapanê
da hatîye dinyayê. Di medreseya Şeyxulîslam Hemîd Efendî da bi qasî heft sa-
23
Hîsamuddîn en-Neqşebendî, Muhemmed Elî Ewnî el-Muerrîxu we’l-Edîbu’l-Kurdîyyu-Misrîyyu 1897-
1952, r. 22.

260
 Medeniyetler Kavşağında Bir Kent: Siverek

lan dixwîne û di vê navberê da ji bavê xwe hînî xettatîyê dibe. Di sala 1671î
da bi armanca kirina hecê diçe Erebîstanê. Piştî kirina hecê diçe Misrê û li wir
gelek cih û waran digere. Ew, di cilda dehan a berhema xwe da bi temamî qala
wan cih û warên ku lê gerîyaye dike. Wisa tê xwîyakirin ku ew, qet nezewîcî-
ye. Li gor hin agahîyan Ewlîya Çelebî di sala 1095/1684an da wefat kirîye û li
pey xwe berhema xwe ya bi navê Seyhatnameyê hiştîye24. Ewlîya Çelebî di sala
1630î da ji Stenbolê destpêkirîye hetanî sala 1092/1681î li welatê Osmanîyan û
li welatên devdora vî welatî gerîyaye û di derheqê wan da tiştên ku dîtine di
berhema xwe ya bi navê Seyhetnameyê da nivîsandîye. Tevahîya berhemê ji deh
bergan pêk tê. Li gor hinek agahîyan cilda 10an temam nekirîye25. Muhemmed
Elî Ewnî, li Misrê ji alîyê lijneya wergerê va tê wezîfedarkirin ku ew cilda 10an
a Seyhetnameya Ewlîya Çelebî wergerîne erebî ku mijara vê cildê, welatê Misrê
ye û bi zimanê osmanî hatîye nivîsîn. Muhemmed Elî Ewnî, li ser vê biryarê vê
berhemê werdigerîne26

Wergerandina Belgeyên Resmî

Muhemmed Elî Ewnî, piştî qedandina zanîngehê ji ber ku ji xeynî zimanê
kurdî û erebî gelek zimanên din jî dizanîbû. Bi sedem vê taybetîya xwe, ew wek
wergêrê resmî di Koşka Qiralê Misrê da dest bi xebata karê wergerîyê dike. Ew,
di vê çarçoveyê da gelek hevpeymanên ku bi zimanê Osmanî û fransizî hatine
nivîsandin û ew protokolên ku dualî hatine çêkirin ji bo Qiralê Misrê werdi-
gerîne erebî.

Gotarên Wî Yên Kovara Hawarê

Muhemmed Elî Ewnî, digel karê xwe yê wergerê bi zimanê dayîka xwe
yanê bi kurdî jî hinek gotar nivîsandine û ew di kovara Hawarê da dane weşan-
din. Elî Ewnî, li ser navê “Lacê Henê” gotarek bi kurdîya kurmancî nivîsandîye
û ev gotar di hejmara 23yan a kovara Hawarê da ku ev kovar, wê demê di bin
berpirsîyarîya malbata Bedirxanîyan da derdiket hatîye weşandin. Lacê Henê
leqeba bavê Muhemmed Elî Ewnî ye û ji ber vê yekê wî, gotar bi vî navî nivîsîye.
Navê gotarê “Le Boy Yekîtîya Zimanê Kurdî” ye û Muhemmed Elî Ewnî di gotarê
da bi gelemperî gilî û gazindan ji bêtifaqîya kurdan, zilm û zordarîya ku li wan
tê kirin, sedema bi piranî cihûwar bûna wan li deştan û çîyan dike û bi taybetî
24
İlgürel Mücteba, “Evliya Çelebi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 11, Diyanet Vakfı
Yayınları, İstanbul 1995, r 529-533.
25
Nuran Tezcan, “Seyahatnâme”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 37, Diyanet Vakfı Yayınları,
İstanbul 2009, r. 16-19
26
Îsmaîl, Necla Salih. Hewle Tercemetî Seyahatname Misir lî’l-Merhûm Muhemmed Elî Ewnî, Muhemmed
Elî Ewnî el-Muerrîxu we’l-Edîbu’l-Kurdîyyu-Misrîyyu 1897-1952, Weşanên Wezareta Çandê, Erbîl 2005,
r. 77.

261
Medeniyetler Kavşağında Bir Kent: Siverek

di gotarê da dixwaze di nava tevahîya kurdan da zimanek standart were ava-

kirinû û bi alîkarîya zimaneke standart dê tevahîya kurdan ji hev fêm bikin û
têkilîyên xurt di navbera wan da were çêkirin.

Encam
Berhemên miletan yên hevpar şaristanîya alema cîhanê ava dikin û ev şa-
ristanî roj bi roj pêşda diçe û diguhere. Berhemên ku di warê zanist, huner,
felsefe, dîrok û edebîyatê da hatine dayîn yek ji keresteyên şaristanîyê ne û ev
kereste bi rêya wergerê xwe ji nav tuxubên dewletan xilas dikin, di nav alemê
da belav dibin û dikevên xizmeta miletên cuda cuda. Bi vî awayî her kesek li
gor zanist, hêz û quweta xwe di pêşdaçûyîna şaristanîyê da roleke dilîze. Ne
mimkûne ku tiştên herî qenc û baş tenê ji paşila yek miletekî derbikevin û tenê
di nav wî miletî da bi cih bibin. Mirov dikare bibêje her miletek ji bo yê din ji
alîyekî va xwendekar e û ji alîyê din va jî mamoste ye. Lewra hem rê nîşan dide
û him jî rê lê tê nîşandan. Ev yeka hanê jî bi xwendina berhemên ku ji alîyê
miletên cuda cuda û bi zimanên cûr bi cûr hatine nivîsandin dibe. Bi armanca
ku mirov bikaribin xwe bigîhînin van berheman lazim e ew berhem li gelek
zimanan werîne wergerandin û bi vê rêyê ew berhem, xwe bigîhînin ber derstê
miletên cuda cuda û zanayên wan.
Muhemmed Elî Ewnî, yek ji wan rewşenbîran e ku haya wî ji belavbûyîna
şaristanîya alemê heye. Ew dixwaze miletê xwe bi agahîyên rast û durust bi
dinyayê bide nasîn û keda miletê kurd jî têxîne nava pêşdaçûyîna şaristanîya
mirovahîyê. Rêya vê yekê jî ew e ku berhemên ku ji alîyê kurdan va bi kurdî
hatine nivîsandin wan wergerîne zimanên miletê din û bi vê azînê miletê xwe
bi agahîyên rast û durust bi dinyayê bide nasin.
Di encama vekolînê da me dît ku Muhemmed Elî Ewnî, bi hişmendîyek
zanistî li karê wergerê mêze kirîye û wî, ev rêya giranbiha bi kar anîye. Wî ji
xeynî zimanê kurdî, fransî, erebî û farisî jî baş zanîbûye. Lewra wî, wek gava
yekem berhema Şerefxanê Bidlîsî ya bi navê “Şerefname” yê ku mijara wê, dîro-
ka kurdan e ji farisî wergerandîye erebî. Piştî vê wergerê wî, ji bo ku alim û za-
nayên kurdan bi ereban bide nasîn û wan agahdar bike ku mezinên kurdan ji bo
dînê îslamê û ziman û edebîyata ereban karên çiqas giranbiha kirine berhema
Mehmet Emîn Zekî Beg a bi navê “Meşahîrî Kur û Kurdistan” wergerandîye
erebî.
Weke tê zanîn meseleya kurdan bi sed salan e berdewam dike û Muhemmed
Elî Ewnî jî wek rewşenbîreke kurd, serê xwe bi vê meseleyê ra êşandîye û xwestî-
ye ku dinya vê meseleyê bi awayeke rast bizanibe. Wi, ji bo vê sedemê berhema
Mîr Sureyya Bedirxan a bi navê “Pirsgirêka Kurdî” ku bi mexlesa Dr. Şêrko Bilîç
nivîsandîye ji kurdî wergerandîye erebî.

262
 Medeniyetler Kavşağında Bir Kent: Siverek

Dîsan me di encama vekolîna xwe da dît ku di nava kurdan da û bi taybetî

jî li Sorekê bi awayekî baş û zelal Muhemmed Elî Ewnî, nehatîye naskirin û rêz
û hurmeta ku layîqî kesayeta wî ye nehatîye dayîn. Ji bo vê sedemê em wek pêş
nîyazek dibêjin ku bi armanca ev alim û zanayê hêja neyê jibî kirin li welatê wî
navçeya Sorekê û bajarê wî Ruhayê navê wî li hinek sazîyan û çarşûyan were
dayîn. Bo nimûne li Sorekê navê wî li dibistaneke amadehîyê û li cadeyek sereke
were dayîn û di zanîngeha Ruhayê da di fakulteya edebîyatê da li ser navê wî
kursîyek were vekirin û li ser berhemên wî û fikr û ramanên wî kar û xebatên
akademîk werine kirin gelek baş dibe. Eger xizmetek weha were kirin dê wê
demê ruhê Muhemmed Elî Ewnî gelek kêfxweş bibe û hema qet nebe miletê
kurd kêm zêde wezîfeya xwe ya ji bo vê zanayê qedirbilind bi cih bîne.

Çavkanî
Elî Ewnî, Asim Muhemmed. “Zîkrîyatî me‘e Muhemmed Elî Ewnî”, Muhemmed Elî Ewnî
el-Muerrîxu we’l-Edîbu’l-Kurdîyyu-Misrîyyu 1897-1952, Weşanên Wezareta Çandê,
Erbîl 2007
———, Muhemmed. “Le Boy Yekîtîya Zimanê Kurdî”, Kovara Hawarê, Hejmar, 23, rr, 13-
15, Weşanên Belkî Çapa 2yem, Îstanbul 2012
Hîsamuddîn en-Neqşebendî. “Sîretu Muhemmed Elî Ewnî eş-Şexsîyyetu we’l-Îlmîyyetu”,
Muhemmed Elî Ewnî el-Muerrîxu we’l-Edîbu’l-Kurdîyyu-Misrîyyu 1897-1952, Weşanên
Wezareta Çandê, Erbîl 2007
İlgürel, Mücteba. “Evliya Çelebi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 11, Diyanet
Vakfı Yayınları, İstanbul 1995
Îsmaîl, Necla Salih. “Hewle Tercemetî Seyahatname Misir lî’l-Merhûm Muhemmed Elî
Ewnî”, Muhemmed Elî Ewnî el-Muerrîxu we’l-Edîbu’l-Kurdîyyu-Misrîyyu 1897-1952,
Weşanên Wezareta Çandê, Erbîl 2007
Mustefa Resul, Îzzeddîn. “Muhemmed Elî Ewnî eş-Şexsîyetu’l-Barîzetu fî Tarîxî’l-Kurdî’l-
Hedîs”, Muhemmed Elî Ewnî el-Muerrîxu we’l-Edîbu’l-Kurdîyyu-Misrîyyu 1897-1952,
Weşanên Wezareta Çandê, Erbîl 2007
en-Neqşebendî, eş-Şeyx Ebdurrehman eş-Şeyx Elaeddîn. “Muhemmed Elî Ewnî- el-Bahî-
su we’l-Muheqqîq”, Muhemmed Elî Ewnî el-Muerrîxu we’l-Edîbu’l-Kurdîyyu-Misrîyyu
1897-1952, Weşanên Wezareta Çandê, Erbîl 2007
Özer, Ahmet. “Mehmed Emin Zekî Bey”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Ek-2,
Çapa 3yan, rr: 222-225, 2019
es-Sorekî, Muhemmed Elî. “Sîretun Muqtedîyetun ‘enî’l-Muerrîxî’l-Kurdîyyî Muhemmed
Elî Ewnî”, Muhemmed Elî Ewnî el-Muerrîxu we’l-Edîbu’l-Kurdîyyu-Misrîyyu 1897-1952,
Weşanên Wezareta Çandê, Erbîl 2007
es-Suweyrekî, Muhemmed Elî. Me‘cemu e‘lamî’l-kurd fî’t-tarîxî’l-îslamî we’l-‘esrî’l-hedîs fi kur-
distan we xarîxîha, weşanên Benkeyi Jîn, Silêmanî 2005

263
Medeniyetler Kavşağında Bir Kent: Siverek

Şerefxanê Bidlîsî, Şerefname-Dîroka Kurdistanê-, (wergera Erebi: Muhemmed Eli Ewni),

Weşanên Daru’l-Heyaî’l-Kutubî’l-Erebîyye, Qahîre 1958
———,Şerefname, (wergera Tirkî: Mehmet Emîn Bozarsal), Weşanên Ant, İstanbul 1971
———,Şerefname-Dîroka Kurdistanê-, (wergera Kurdî: Zîya Avcı), Weşanên Azad, İstanbul
2014
Tezcan, Nuran, “Seyahatnâme”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 37, Diyanet Vakfı
Yayınları, İstanbul 2009
Zekî Beg, Mehmet Emîn. Meşahîrû’l-kurd we kurdistan fî’l-‘ehdî’l-Îslamî, Qahîre 1947
———,Meşahîrû’l-kurd we kurdistan fî’l-‘ehdî’l-Îslamî, Çapa 3yan, (Wergera Tirkî: M. Baban,
M. Yağmur, S. Kutlay), Weşanên Öz-Ge, Ankara 2005
———,Dîroka Kurd û Kurdistanê-, (wergera Kurdî: Zîya Avcı), Çapa 2yan, Weşanên Avesta,
İstanbul 2012
Zîyad, Mehmûd Muhemmed Mehmûd.“Muqeddîme”, Muhemmed Elî Ewnî el-Muerrîxu
we’l-Edîbu’l-Kurdîyyu-Misrîyyu 1897-1952, Weşanên Wezareta Çandê, Erbîl 2007
Çavkanîyen Elektronîk
Bulut, Faik, Siverekli Muhammed Ali Avni: Meçhul bir Kürt tarihçinin kültür serüveni, https://
www.indyturk.com/node/184781/t%C3%BCrki%CC%87yeden-sesler/siverekli-Muhemmed
-ali-avni-me%C3%A7hul-bir-k%C3%BCrt-tarih%C3%A7inin-k%C3%BClt%C3%BCr
(Ragehandin: 21.04.2022, Saet: 13:53)
el-Xûlî, Kewser, Katîbetun Misrîyyetun: Erdogan Qadîrun ‘ela Hellî’l-Muşkîletî’l-Kurdîyye, ht-
tps://www.aa.com.tr/ar/archive/%D9%83%D8%A7%D8%AA%D8%A8%D8%A9-%-
D9%85%D8%B5%D8%B1%D9%8A%D8%A9-%D8%A3%D8%B1%D8%AF%
D9%88%D8%BA%D8%A7%D9%86-%D9%82%D8%A7%D8%AF%D8%B1-
%D8%B9%D9%84%D9%89-%D8%AD%D9%84-%D8%A7%D9%84%D9%
85%D8%B4%D9%83%D9%84%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%83%D8-
%B1%D8%AF%D9%8A%D8%A9/329017 (Ragehandin: 21.04.2022, Saet: 13:53).
Zagrosî, Aso, Kürd Tarihçilerinin Meçhul Askeri: Muhemmed Ali Awni Sûrekî (Sîverekli), http://
zagrosname.com/kuerd-tarihcilerinin-mechul-askeri-Muhemmed -ali-awni-sureki-
siverekli.html (Ragehandin: 13.04.2022, Saet: 14:25).

264