Ayrıbasım/Offprint

Suna – İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü

Suna & İnan Kıraç Research Institute on Mediterranean Civilizations
 SUNA – İNAN KIRAÇ AKDENİZ MEDENİYETLERİ ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ
SUNA & İNAN KIRAÇ RESEARCH INSTITUTE ON MEDITERRANEAN CIVILIZATIONS

Armağan Dizisi / Festschrift Series: 2

ÖZSAİT ARMAĞANI
Mehmet ve Nesrin Özsait Onuruna Sunulan Makaleler
Studies Presented to Mehmet and Nesrin Özsait

Yayına Hazırlayanlar / Editors

Hamdi ŞAHİN
Erkan KONYAR
Gürkan ERGİN

ISBN 978-605-4018-09-3

© Suna – İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü, Antalya 2011

Tüm metin ve fotoğrafların yayım hakkı saklıdır. Tanıtım için yapılacak

kısa alıntılar dışında yazarların ve yayımcının yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz.
Bu eser ile ilgili tüm sorumluluklar yazarlarına aittir.

All rights reserved. No part of this book may be used or reproduced in any manner
without written permission from the author and the publisher except in the context of reviews.
Responsibility of the essays in this work rests on its author(s).

Yazışma Adresi / Mailing Address

Barbaros Mah. Kocatepe Sok. No. 25
Kaleiçi 07100 ANTALYA - TÜRKİYE
Tel: 0 (242) 243 42 74 • Fax: 0 (242) 243 80 13
akmed@akmed.org.tr
www.akmed.org.tr

Baskı / Printed by
Paragraf Basım Sanayi A.Ş.
Tel: +90 (212) 629 06 07 Faks: +90 (212) 629 03 85
Sertifika No: 18469

Yapım ve Dağıtım / Production and Distribution

Zero Prodüksiyon Kitap-Yayın-Dağıtım Ltd. Şti.
Tel: +90 (212) 244 7521 Fax: +90 (212) 244 3209
e.mail: info@zerobooksonline.com
www.zerobooksonline.com/eng
 İçindekiler

Sunuş ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ IX
Prof. Dr. Mehmet Özsait’in Özgeçmişi ..................................................................................................................................................................................................................... XI
Arkeolog Nesrin Özsait’in Özgeçmişi ...................................................................................................................................................................................................................... XV
Prof. Dr. Mehmet Özsait’in Yayınları ................................................................................................................................................................................................................... XVII

Songül Alpaslan Roodenberg

Harmanören - Göndürle Höyük Mezarlığı İskeletlerinin Antropolojik Analizi .............................................................................................. 1
Murat Arslan
Alkibiades’in Kalkhedon ve Byzantion Kuşatması: Nedenleri ve Sonuçları ........................................................................................................... 9
Neşe Atik
Anadolu’nun Hellenistik-Roma Devri Kurşun Sırlı Kapları ........................................................................................................................................................ 23
Hasan Bahar
Antik Anadolu Madenciliği İçerisinde Orta Toros Bölgesinin Yeri ................................................................................................................................. 31
Sait Başaran
Enez (Ainos) 2007 Yılı Kazısı ve Onarım-Koruma Çalışmaları ............................................................................................................................................. 51
Ferit Baz
Neue Interpretationsversuche zu Einigen Fragmentarischen Meilensteinen in Kappadokien .............................................. 67
Akın Bingöl
Urartu Devletinin Kuruluş Dönemi Dış Politikası .................................................................................................................................................................................... 73
Alpaslan Ceylan
Çıldır Akçakale Kazıları .................................................................................................................................................................................................................................................................... 85
Filiz Cluzeau
Yunanlara Özgü Politik Bir Kurum: Proksenia .............................................................................................................................................................................................. 97
A. Vedat Çelgin
Termessos’un Görkemli Kome’si (Peripolion ?) Anydros (Nea Kome ?) ve Ondan Doğan
Geç Antikçağ/Erken Bizans Kenti Eudokias, Sorunlar - Öneriler ................................................................................................................................. 109
Yaşar Çoruhlu
Bezeklik XIX. Tapınak’da Bulunan Ejderha Figürlü Uygur Duvar Resmi ........................................................................................................... 127
İnci Delemen
Dioskurlar ve Tanrıça - Sadberk Hanım Müzesi’ndeki bir Gümüş Aplik ........................................................................................................... 143
Bedia Demiriş
Antik Çağ’da Tarih Yazmak ..................................................................................................................................................................................................................................................... 149
IV

Güneş Duru
Göller Bölgesi Neolitik Yerleşmeleri Üzerine Bir Deneme ....................................................................................................................................................... 157
Turan Efe – Deniz Ş.M. Ay Efe
Eskişehir Bölgesinin İlk Tunç Çağı’na Özgü Geriye Yatık Boyunlu Gaga Ağızlı Testileri .......................................................... 177
H. Ali Ekinci
Dostluklar Bir Gün Değildir ! ............................................................................................................................................................................................................................................... 187
Emre Erten
Hierapolis-Kastabala’da Helios Tapınımına Dair Bazı Gözlemler ................................................................................................................................. 189
Fahri Işık
“Hilal” ya da “Yalınlaştırılmış Boğa Boynuzu”, Pinara Mezarları Işığında Kybele Anıtları
Tepe Akroterinin Yorumu Üzerine .............................................................................................................................................................................................................................. 213
Mücteba İlgürel
Değerli Arkadaşım Mehmet Özsait ............................................................................................................................................................................................................................ 221
Turhan Kaçar
Doğu Roma Başkentinde Patrik Seçimi: Ioannes Chrysostomus Örneği (MS 398) ........................................................................... 225
İshak Keskin
Mezopotamya ve Çevresinde Arşiv Uygulamaları ................................................................................................................................................................................ 233
Ufuk Kocabaş
Çamaltı Burnu I Batığı Demir Çapaları ................................................................................................................................................................................................................ 243
Özdemir Koçak
Bazı Örnekler Işığında Afyonkarahisar Orta Tunç Çağ Mezarlıkları ve Bunların Yerleşmeler
ile İlişkileri ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 261
R. Eser Kortanoğlu
“koimãomai” (Dormir) ..................................................................................................................................................................................................................................................................... 277
Hüseyin Köker
Küçük Bir Keraeitai Definesi ................................................................................................................................................................................................................................................. 287
Guy Labarre
Les fleuves d’Asie Mineure dans la Géographie de Strabon .................................................................................................................................................... 293
E. Emine Naza-Dönmez
Türk Sanatında Mezartaşları ve Çeşmeler Üzerinde Yer Alan Mimari Ögeler Üzerine Bir Deneme ....................... 307
Erendiz Özbayoğlu
“Roma Yurttaşı” Ailius Aristeides’ten Roma’ya Övgü ...................................................................................................................................................................... 319
Mehmet Özdoğan
Anadolu’da Neolitik Dönem Yerleşme Yerlerinin Dağılımı İle İlgili Bazı Gözlemler ........................................................................ 329
Bilge Özsait-Selçuk
Bir Çocuğun Gözünden Arkeoloji ve Tarih .................................................................................................................................................................................................... 341
Işıl Özsait Kocabaş
Akdeniz Yapım Geleneğinde Bir Ortaçağ Teknesi: Yenikapı 12 Batığı ................................................................................................................... 345
Hüseyin Sami Öztürk
Lykia ve Pisidia’daki Haydut Avcıları - Lestodeioktes (λῃστοδειώκτης) ............................................................................................................. 351
 V

İlhame Öztürk
Silifke Camikebir Mahallesi Mozaikli Alan Kurtarma Kazısı ............................................................................................................................................... 357
M. Taner Tarhan
İstanbul Üzerine Tarihle Sohbet ...................................................................................................................................................................................................................................... 373
Oğuz Tekin – Aliye Erol Özdizbay
Two Numismatic Examples for a certain Agathoclea / Agathopolis ......................................................................................................................... 393
Yasin Topaloğlu
Iğdır Bölgesinde Tunç Çağı Yerleşmeleri ............................................................................................................................................................................................................ 397
Mehmet Fatih Yavuz
A Persian Paradeisos in Byzantion? ............................................................................................................................................................................................................................ 411
Hatice Yılmazer Çorbacı
Soloi / Pompeiopolis Kazılarından Bir Homerik Kâse Parçası ........................................................................................................................................... 423
 GÖLLER BÖLGESİ NEOLİTİK YERLEŞMELERİ ÜZERİNE
BİR DENEME

Güneş DURU*

Bu yazı doktora dersleri sırasında hazırladığım bir seminer sonucunda ortaya çıkmıştır. Prof. Dr. Mehmet
Özsait’in bölgede uzun yıllardır yürüttüğü yüzey araştırmaları Göller Bölgesi tarihöncesi topluluklarına dair
çalışmaların çekirdeğini oluşturmaktadır. Bu derlemeyi kendisine saygıyla sunar, sağlık ve bilim dolu uzun
yıllar dilerim.

Giriş
Bu yazı Göller Bölgesi olarak bilinen Burdur, Isparta, Beyşehir-Suğla göl havzalarını da içine alan geniş bir böl-
gede 1950’den bugüne yaklaşık 50 yıllık bir zaman diliminde yapılmış olan kazı ve araştırmalarda tespit edilen
Neolitik yerleşmelerin analiz denemesidir.
“Göller Bölgesi”nin tanımlı bir kültürel coğrafya olduğu çoğu araştırmacının hemfikir olduğu bir saptamadır. Ba-
demağacı, Höyücek, Kuruçay ve Hacılar kazıları belirli bir bölge içinde MÖ 7200-5500 tarihleri arasında 2000
yıla yakın zaman diliminin tanımlanmasını sağlamıştır. Bölgenin kronoloji tabloları, yerleşmeler arası ilişkiler ve
bölgenin kültürel karakteristiği çanak çömlek grupları ve beraberlerindeki kültürel öğeler üzerinden yapılmıştır.
Oysa çanak çömlekte görülen benzerliklerin aksine yerleşme dokuları, bina biçimleri ve hatta beslenme alışkan-
lıklarına kadar kazılan tüm yerleşmeler birbirinden farklılıklar gösterir.
Bölgenin Hacılar’la başlayan tanınma süreci ile “Hacılar Kültürü”nün Balkanlara kadar geniş bir coğrafyayla
etkileşim içinde düşünülmekteydi1. Ancak bu iki coğrafyanın etkileşim ekseni yayılmacı görüş çerçevesinde
ele alınırken Hacılar’ın ait olduğu kültürel coğrafyanın sınırları hakkında herhangi bir veri yoktu. R. Duru’nun
1970’lerin sonunda bölgede sürdürdüğü çalışmalar Hacılar’ın Göller Bölgesi’nde yalnız olmadığı çağdaşı başka
yerleşmelerin varlığını ortaya koymuştu. Kazıların yanı sıra M. Özsait’in yaptığı yüzey araştırmaları bölgenin
kültürel sınırlarını ve kırılma süreçlerini ortaya koyması bakımından büyük önem taşımaktadır.

Araştırma Tarihçesi ve Bölge Kronolojisi

Bölge üzerine ilk kapsamlı rapor 1912 yılında Ormerod tarafından hazırlanmıştır (Ormerod 1912), takip eden yıl-
larda kuzeyinde bulunan Sultandağı çevresinde Bittel bir dizi yerleşme yeri bulmuş ve yayınlamıştır (Harmankaya
ve diğ. 1997). Bölgede daha kapsamlı yüzey araştırmaları 1950’li yıllarda Mellaart ile başlamış, Mellaart bölgede
Neolitik ve Kalkolitik döneme tarihlediği çok sayıda yerleşme tespit etmiştir (Mellaart 1954). Göller Bölgesi,
Paleolitik sonlarında ve Epipaleolitik dönemde iskan edildiği bilinen Antalya’ya sınır olması açısından da oldukça

* MA.; İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Prehistorya Anabilim Dalı. İstanbul. E.posta: gunes@redd.com.tr
1 Boya bezemeli çanak çömlek önceleri Göller Bölgesi’nin bir özelliği olarak görülmüştür. Hacılar’dan çıkarak bölgeye yayıldığı düşünülmüş, Bal-
kanlar’daki yerleşmelerle ilişkilendirilmişti. Şimdilerde Ege’de sürdürülen yeni kazılarda elde edilen veriler bu mal grubunun yayılım alanını yeni
bir ivme kazandırmıştır (Özdoğan 2007: 444).
158 Güneş Duru

önemlidir2. Bölgenin Neolitikleşme sorunsalına katkı sağlayacak Epipaleolitik araştırmalar ise yine 1950’lerde
Kökten ve Bostancı tarafından bilim dünyasına kazandırılmıştır (Kökten 1951; Bostancı 1959).
Suğla-Beyşehir çevresinde ise Solecki ve Todd’un yüzey araştırmaları (Solecki 1965; Todd 1980), yine 1960’lar-
da Birmingam’ın Denizli’nin doğusu ve Antalya’nın kuzeyini kapsayan yüzey araştırmaları ile bölgede Neolitik
ve Kalkolitik döneme tarihlenen çok sayıda yerleşme tespit edilmiştir (Birmingham 1964). Mehmet Özsait’in
Isparta ve Burdur ağırlıklı bir bölgede başlamış olduğu yüzey araştırmaları ile ise bölgede bilinmeyen çok sayıda
arkeolojik yerleşme bulunmuştur (Özsait 1977: 1983). Yüzey araştırmalarından elde edilen veriler ışığında bazı
araştırmacılar bölgede kazılara başlamıştır. Hacılar, Suberde, Erbaba, Kuruçay, Bademağacı ve Höyücek kazıları
ile Göller Bölgesi’nin Neolitikleşme süreci anlaşılmaya çalışılmıştır3. Bugün birçok araştırmacının ortak görüşü,
Göller Bölgesi’nin kendine özgü gelişim sergileyen bir bölge olduğu yönündedir.
Suberde ve Hacılar bölgenin en eski tarihlerini veren yerleşmelerdir. Ancak Suberde; Hacılar, Kuruçay, Bade-
mağacı ve Höyücek’in içinde bulunduğu kültür bölgesinden belirgin farklılıklar gösterdiği için genellikle Göller
Bölgesi karakteristiği içinde ele alınmamaktadır4. R. Duru’nun Mellaart sonrası Hacılar’da yaptığı sondaj sonra-
sında genel kanı bölge kronolojisinin en eski halkasının sanıldığı gibi 8200’lere tarihlenmediği, Hacılar’da Çanak
Çömleksiz Neolitik Dönem’in gerçekte varolmadığı yönündedir (Duru 1989b: 101-105)5.
Mellaart, Hacılar’da Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem’e dair kırmızı kireç tabanların ötesinde kültürü tanımla-
yan pek fazla veri ortaya koyamamıştı. R. Duru ise yaptığı sondajlarda kırmızı kireç tabanlara yapışık olarak bul-
duğu çanak parçalarından yola çıkarak Mellaart’ın stratigrafik olarak yanılmış olabileceğini ortaya koymuştu.
Son yıllarda Ulucak’ta bulunan kırmızı kireç tabanlar (Ç. Çilingiroğlu ile özel görüşme) Çanak Çömleksiz Neoli-
tik Dönem geleneğinin Batı Anadolu’nun kıyı bölgelerine kadar yayıldığını, yerleşmedeki olası akeramik tabaka-
da açıkça görülmektedir.
Bu durum yeni bir soruyu beraberinde getirir; Peki acaba Mellaart’ın bulduğu kırmızı boyalı kireç tabanlar ile R.
Duru’nun buldukları aynı döneme mi tarihlenmektedir? Hacılar’da Mellaart’ın söylediği gibi akeramik bir evre
var mıydı?
Hacılar’ın alt tabakalarının sondajlar dışında detaylı olarak incelenmemesi, araştırmaların aynı bölge içinde yo-
ğunlaşması, Bademağacı kazılarına kadar paleoçevre özellikleri, hayvan kemikleri ve taş aletlerin detaylı olarak
incelenmemesi ağırlıklı olarak çanak çömlek üzerinden tanımlanan bölgenin anlaşılırlığını güçleştirmektedir.
Bölgenin en erken çanak çömleği Bademağacı 10-6. yapı katlarında bulunan; kahverengi, gri, bej renkli hafif açkı-
lı, bol mika katkılı mal grubudur (Duru ve Umurtak 2003: 322). Kırmızı astarlı malın öncesinde bu bölgede gri-bej
renkli hafif açkılı bu çanak grubunun bölgenin en erken çanağı olduğu düşünülüyordu. Bademağacı 5-3 ise Kuru-
çay 13 ile benzerlik göstermektedir. Sıvalaştırılmış kırmızı astarlı, hafif açkılı kaba mallar görülür. S kıvrımlı di-
kine tüp tutamaklı kaplar yine aynı zamanda ortaya çıkan ve geniş bir bölgede görülen çanak grubudur. Bölgenin
tamamında görülen kırmızı astarlı mallar Höyücek XII’de daha nitelikli olarak karşımıza çıkar. Kırmızı astarlı mal
grubu ile eş zamanlı ortaya çıkan ve bölge boyunca homojenlik gösteren kadın ve erkek figürinleri, basmakalıpla-
rı, yassı baltalar, sapan taşları ve sunu masalarıdır. Bir sonraki evrede bölgede görülen çanak çömlek grubu krem
zemin üzerine kırmızı boya bezemeli mallardır. Tüp tutamaklar yerini hayvan biçimli tutamaklara bırakırken kır-
mızı boyalı çanak çömlek grubu devamlılığını sürdürür.

2 Burdur ve Isparta arasında yer alan Baradız’da her ne kadar Epipaleolitik aletler bulunmuş olsa da Karain, Beldibi, Belbaşı gibi önemli mağara
yerleşmeleri Antalya bölgesinde yoğunlaşmaktadır (Duru 1996a: 4).
3 Mellaart 1970; Bordaz 1969, Bordaz ve Bordaz 1982; French 1972; Duru 1999.
4 Duru’ya göre bu bölge Göller Bölgesi’nin periferisi olarak tanımlanmaktadır (Duru 1999: 166). Buna karşın Suğla-Beyşehir’in, Konya-
Karaman’dan bilinen Can Hasan, Çatalhöyük gibi yerleşmelerin temsil ettiği kültür bölgesinin uzantısı olarak ele almak daha sağlıklı olacaktır.
5 Çanak parçaları Kuruçay’da bulduklarıyla benzerlik gösterir. Duru bu çanakları Göller Bölgesi kronolojisinde Erken Neolitiğin ikinci evresine
(EN II) tarihlemektedir (Duru 2007: 331).
 Göller Bölgesi Neolitik Yerleşmeleri Üzerine Bir Deneme 159

Bölgede 7. binin ikinci yarısında başlayan yoğun iskan dikkat çekicidir. Bu dönemde Antalya’nın kuzey ucundan
başlayarak tüm Göller Bölgesi boyunca çok sayıda yerleşme ortaya çıkar. Yerleşmeler, bir kaçı hariç, homojen
değildir; aksine konum, büyüklük ve devamlılık açısından çeşitlilik gösterir. R. Duru Hacılar IX, Kuruçay 13,
Höyücek EYD, Bademağacı EN 1-9 evrelerinin çağdaş olduğunu, yerleşmelerin bölgeye bir başka yerden gelen
kökenleri ortak insanlarca iskan edildiğini belirtmektedir (Duru 2007: 355)6. Elmalı, Korkuteli, Isparta, Denizli
ve Afyon’da çok sayıda yerleşme tespit edilmesine karşın kazılan bir yerleşme olmaması bölgenin anlaşılmasını
güçleştirmektedir.
Geç Neolitik dönemle birlikte ortaya çıkan kırmızı mallar Kalkolitik ve hatta İlk Tunç Çağı’na kadar görülmesi
bölgenin tarihlemesinde görülen sorunların başında gelir. Kırmızı açkılı mal grubu kadar, açkılı ve gri zemin üze-
rine kırmızı boya bezemeli kapların MÖ. 5500’lere kadar devam ediyor olması yine tarihlemeyi güçleştiren diğer
bir unsurdur.

Çevresel Koşullar
Göller Bölgesi coğrafi olarak doğuda Beyşehir Gölü, batıda Acı göl ve Solda gölü, kuzeyde Eber gölü, güneyde
ise Gülük ve Köprülü geçitleri ile sınırlanan irili ufaklı 65 gölün bulunduğu bölgedir7. Güneyi Toroslarla çevrili,
iç bölümlerinde yüksek ve alçak dağ sıraları, onların arasında kalan havzalar ve de çok sayıda göl ile karstik bir
bölgedir. Bu nedenle bölge içinde farklılıklar barındıran küçük eko-nişlere sahip olan ilginç bir coğrafyadır.
Göllerin tamamı Toros dağları üzerinde ya da Bozdağ ve Emirdağ masifleri arasında kalan çöküntülerde yer alır.
Beyşehir ve Suğla gölü Neojen’e ait Beyşehir-Seydişehir tektonik çukuru içinde yer alır. Eğridir, Burdur ve Acı-
göl de benzer bir oluşum süreci geçirmiştir. Bölgenin MÖ. 10’lerde otlak, söz konusu kültürlerin ortaya çıktığı
7. binin ortalarında ise çam, meşe, ve ardıç ormanlarıyla çevrili olduğu belirtilmektedir (Kuzucuoğlu 2002: 42).
Hacılar’ın yakın çevresinde meşe, çam, fıstık, ardıç, elma ve badem ağaçlarının bulunduğu belirtilmektedir (Hel-
baek 1970: 190). Yerleşmeler genellikle su kaynaklarına yakın, kimi zaman göl kıyısındaki Pleistosen alüvyon
dolguları üzerinde kimi zaman da karstik sırtlarda yer almaktadır. Beyşehir bölgesinde ise tüm yerleşmeler kars-
tik kaynakların yakınında genelde yine nehir ve göllerin yakınındaki alüvyal dolgular üzerinde ve yarı bataklık,
sulak alanlarla çevrili karstik sırtlarda yer almaktadır. Bu bölgede ekolojik yapı Burdur ve Isparta’ya oranla daha
dengelidir.
Günümüzde Antalya düzlüğünün tarım açısından oldukça zengin olmasına karşın 10. bin yıl önce bölgede geniş
alanlarda tarım yapmanın mümkün olmadığı bu nedenle ilk tarımcı toplulukların daha kuzey ve kuzeybatıda yayla
koşullarında tarım yapmış oldukları düşünülmektedir. Hacılar’da bulunan odun kömürleri bu savı destekler nite-
liktedir. Yerleşmede yüksek oranda ekmeklik buğday, mercimek, arpa gibi türlerin tarımı yapılmaktadır (Westley
1970). Kuruçay’da ise tahıl kalıntılarına rastlanmazken bu durum Duru tarafından avcı-toplayıcı geleneğin sür-
dürülmesi olarak düşünülmektedir (Duru 1994: 109). Erbaba’da ise einkorn, ekmeklik buğday, arpa ve mercimek
gibi türlerin tarımı yapılmakta bölgede tarım arazileri açmak için orman alanlarının yok edildiği belirtilmektedir
(van Zeist – Buitenhuis 1983).

6 Göller Bölgesi tarihlemelerinin en temel sorunlarından biri kontekst çeşitliliği olmamasıdır. Hacılar’ın özellikle erken evrelerine ait olan tarihler
halen tartışılmaktadır. Kuruçay’dan alınan örnekler sayısal olarak oldukça azdır. Höyücek’te Tapınak Dönemine ait C14 tarihleri aksine bu evrenin
altında tanımlı 4 metrelik bir dolgu vardır (Duru 2007: 342), ne yazık ki bu evreye ait güvenilir C14 değeri yoktur. Bademağacı ise bölge kronolo-
jisi için anahtar yerleşme olarak düşünülebilir.
7 Göller Bölgesi’nde 1960’lardan bu yanan tarım arazisi açma amacıyla 25 gölün kurutulması bölge ekosistemine zaman içinde zarar vermiştir.
Ekolojik dengenin bozulması tarımsal üretime ciddi zararlar verirken bölgede bazı hayvan türleri yok olma aşamasına gelmiştir.
160 Güneş Duru

Göller Bölgesi Çanak Çömlekli Dönem Yerleşmeleri

Yerleşmeler kuzeyden (Afyon-Sultandağı) başlayarak 1’den 80’e kadar numaralarla ifade edilecektir. Yerleşme
tipleri, yerleşmelerde bulunan çanak çömlekler farklı renk kodları ile belirtilmiştir (Res. 1). Özellikle tespit edil-
miş irili ufaklı mağaraların bir bölümüne dair somut veriler oldukça azdır. Bu nedenle somut verileri mevcut olan
buluntu alanlarına yer vermek daha doğru olacaktır. En önemli sorunlardan biri kazıların tek bir bölgede yoğun-
laşmış olmasıdır. Özellikle Isparta ve çevresinde yüzey araştırmasıyla bulunan onlarca yerleşme sadece yüzey bu-
luntuları ile tanımlanmıştır. Bazı yerleşmeler detaylı bazıları ise sınırlı olarak tanımlanmıştır. Bu ve birkaç başka
olumsuzluk nedeniyle bu yazı bir denemenin ötesinde görülmemelidir.

a)Anahtar yerleşmeler
Bademağacı (48): Eski adıyla Kızılkaya olarak bilinen höyük, Burdur bölgesinin güney sınırında etrafı çok yük-
sek olmayan dağlarla çevrili küçük bir ovada yer alır. Kuzey güney yönünde uzun çapı 210 m, kısa çapı ise 120
m olan höyük ova düzleminden 9 metre yüksektedir. Anatoprağın bugünkü ova düzleminden 2-3 metre derinde
olduğu düşünülmektedir (Duru 1995a: 69-73). En erken yerleşme evresi 10. yapı katı ile ilk Neolitiğe aittir (Duru
1995a: 70; 1996b: 87-88; Duru – Umurtak 2002: 237-238). Erken Neolitik Çağ 3’ün C14 tarihi esas alınarak, bu
yapı katının MÖ 7. Bin yılın başlarına kadar geri gideceğini ve ana toprak üzerindeki ilk yerleşmelerin de büyük
olasılıkla MÖ. 8. binyıl sonlarında başlamış olabileceği düşünülmektedir (Duru 1996b: 89-91). Geç Neolitik (1-2)
ve Erken Neolitik (1-10) tabakaları Bademağacı yerleşmesinin en iyi bilinen yapı katlarıdır. Erken Neolitik (10-6)
yapı katlarında gri özlü, yüzeyi gri/bej renkli, orta-iyi arası pişmiş, genelde mika katkılı, hafif açkılı ve kendinden
astarlı mallar görülür. Sığ, daralan ağızlı kaseler ile basit kenarlı çömlekler bu evrenin karakteristik formlarıdır. 5.
yapı katı ile birlikte çanaklar daha özenli yapılmış ancak formlarında belirgin bir değişim olmamıştır. 4-3. Tabaka-
larda yüzey rengi kırmızı ve kahverengi olan mal grubu öne çıkarken daha özenli açkılama görülür. Omurgalı ve
S kıvrımlı formlar, dikine delikli tüp tutamaklar bu evreyle beraber ortaya çıkar. Bezemeli parçalar oldukça azdır.
Geç Neolitik/Erken Kalkolitik katlarla birlikte krem üzerine kırmızı bezemeli kaplar, nadiren de kırmızı üzerine
beyaz boyalı kaplar görülür.
Höyücek (37): Höyük yaklaşık 12 m çapında 3,5 m yüksekliğinde küçük ölçekli bir höyüktür (Duru 1989a). An-
cak höyüğün 4-5 metresinin ova seviyesinin altında kaldığı belirtilmektedir (Duru 2000: 64). Hayvan kemikleri
üzerine herhangi bir inceleme yayınlanmamış olsa da kazı sırasındaki gözlemler geyik kemiklerinin koyun ve ke-
çiye oranla daha fazla olduğu yönündedir (Duru 2000: 67). Önemli miktarda emer buğdayı (Triticum dicoccum),
kolay harmanlanan bir başka tür buğday (Triticum aestivum), acı bakla (Vicia ervilla), mercimek (Lens culinaris),
nohut (Cicer arietium) kalıntıları aşağıda değineceğim depo birimleri içerisinde bulunmuştur. Bunların yanı sıra
hayvan yemi olarak kullanıldığı düşünülen birkaç farklı tür (Triticum boeticum, Medicago, Aegilops) yine aynı
depolar içinde bulunmuştur (Martinoli – Nesbitt 2003: 17-18).
Neolitiğin erken dönemlerine tarihlenen ve yaklaşık 4 m’lik bir dolguya sahip Erken Yerleşmeler Dönemi ile ol-
dukça sınırlı bilgi verilmektedir. Bu evrede çanak çömlek işçiliğinin standart ve niteliksiz olduğu söylenebilir
(Duru 2000: 65). Tapınak Dönem’i ile birlikte çanak çömlek işçiliğinin geliştiği ve farklı formda kap tiplerinin
ortaya çıktığı görülmektedir. Kahve/gri renkli oldukça iyi pişmiş, iyi açkılanmış çanak çömleğin yanı sıra kırmı-
zı boyalı, Hacılar VI-II boyunca görülen çanak grubuna rastlanır (Duru 2000: 67; Mellaart 1970). Yine ip delikli
dikine tüp tutamaklar bölge karakteristiğinin izlerini taşır. “Fantastik formlar” olarak adlandırılan kuş, böbrek ve
çizme biçimli kaplar, dudakları içe kıvrılarak pervazlanmış anti-splash ağızlı çömlekler bulunmuştur (Duru 2000:
66; Umurtak 1986: 487).
Kutsal Alanlar Dönemi ile birlikte çanak çömlek kalitesi bir önceki döneme oranla düşüktür. Tabak ağızlarında gö-
rülen içe ve dışa yumru biçimli çıkıntılar bu dönemin bir özelliği olarak ortaya çıkar. Bej boya astar üzerine kırmı-
zı boya ile yapılmış Hacılar ve Kuruçay’ın Geç Neolitik/Erken Kalkolitik tabakalarında görülen çanak grubudur
 Göller Bölgesi Neolitik Yerleşmeleri Üzerine Bir Deneme 161

(Duru 2000: 65-67). Karışık Evre olarak isimlendirilen bir sonraki yapı katında ise bej üzerine kırmızı boyalı mal-
lar devam ederken kırmızı boya astar üzerine beyaz bezemeli kaplar ortaya çıkar.
Höyücek yontma taş aletlerin neredeyse tamamı çakmaktaşındandır. Çakmaktaşı işçiliği ile ilgili bilgiler kazı sı-
rasında yapılan değerlendirmelerle sınırlıdır. Yüzeyde bulunan az sayıdaki baskı düzeltili ok uçlarından söz edil-
mektedir. Bununla birlikte Tapınak Dönemi’ne tarihlenen 4’nolu oda içindeki bir çukurda binlerce çakmaktaşı dil-
gi (yonga olmaları daha olasıdır) bulunmuştur. Obsidyen ise oldukça az sayıdadır. Biri yüzeyde bir diğeri de yine
4 no’lu odada bulunan baskı düzeltili ok uçları ise obsidyendendir (Duru 2000: 68).
Höyüğün Erken Yerleşmeler Dönemi hariç diğer tüm dönemlerinde çok sayıda doğal ve stilize insan heykelciği,
bağdaş kuran kadın figürinleri bulunmuştur. Kutsal Alanlar Dönemi’nde höyüğün üç farklı alanında farklı figürin-
ler bulunmuş, bunlar bulundukları kutsal alanlara göre sınıflandırılmıştır. Bir kutsal alan tamamen doğal, tam ola-
rak biçimlendirilmemiş, diğer iki alanda ise oldukça sitilize edilmiş figürinlerin farklı dönemlere ait olduğu düşü-
nülmektedir (Duru 1995b: 734; 2000: 67). Tapınak Dönemi’nde bulunmuş olan ayakları hayvan başı kabartmalı
kilden yapılmış dört ayaklı minyatür masa yine ilginç kil buluntular arasındadır (Duru 2000: 67).
Tapınak Dönemi’ne ait işlik alanlarında mermerden yapılmış kap ve kepçeler, el baltaları ve keskiler bulunmuştur.
Bu keskilerin bir kısmının kemik sapları olduğu düşünülmektedir. Yine aynı alanda bir adet damga mühür bulun-
muştur (Duru 1995b: 729-730). Duru, Bölgede “Ana Tanrıça inancı olduğunu savunmaktadır. Höyücek’te EN’nin
ilerlemiş evrelerine ait (TD) Tapınak Dönemi yerleşmesindeki yapılar, plan özellikleri ve içlerinde bulunan eşya-
ların nitelikleri bakımından tümüyle dinsel amaçlı kullanılan bir tür tapınak olarak kabul edilmiştir. Ancak bu ev-
rede mermerden yapılmış tek bir ana tanrıça figürini bulunmuştur. Bir sonraki evrede (KAD) pek çok ana tanrıça
figürini bulunmuştur. Duru bu evreyle beraber Höyücek’in ana tanrıça kült merkezi, bir tür kutsal “ziyaretgah” ol-
duğunu düşünmektedir (Duru 2003: 74).
Hacılar (23): 1957-60 yılında Mellaart tarafından kazılan Hacılar bölgede bu dönem üzerine yapılan araştırmalar
ilki olma özelliğini taşır. Bu nedenle Hacılar uzunca bir süre kronoloji tablolarının anahtar yerleşmelerinden biri
olmuştur. Mellaart tam bir bina bulmamış olsa da (Level 21-15) 6 farklı Çanak Çömleksiz Neolitik evrenin varlı-
ğından söz eder. Bu evrelerde kerpiç tuğla parçaları, kırmızı boyalı kireç taban, dikdörtgen ocaklar, oval fırınlar ve
açık bir avlunun varlığından söz eder (Mellaart 1970; Cutting 2005: 95).
Sonraki yapı evreleri ise (Level 14-6) ise Geç Neolitik Dönem’e tarihlenmektedir. En iyi bilinen tabaka VI. Ta-
bakadır. Bu tabakada tamamı kerpiçten inşa edilmiş oldukça muntazam, planlı bir biçimde inşa edildiği kolaylık-
la anlaşılır.
Hacılar’ın en erken çanağı IX ve VIII. tabakalar arasında bulunan açık gri-krem renkli sayıca az miktardaki ça-
nak çömlektir (Mellaart 1970: 9-10). Yoğun bir yangınla tahrip olan VI. Tabakanın belirleyici mal grubu %90’lık
bir oranla kırmızı astarlı mallardır. S kıvrımlı, daralan ağızlı kaseler ve kısa boyunlu çömlekler bu dönemin en çok
görülen formlarıdır. Dikine tüp delikli tutamaklar ve çeşitli geometrik şekiller, kabartma bezemeler belirgin bir
sosyal farklılaşmanın altını çizer. VI. tabakada ender görülen krem astar üzerine kırmızı boya bezemeli kaplar V.
tabakada ciddi bir atış gösterirken tüp delikli tutamaklar yerini hayvan bezemeli kaplara bırakır.
Kuruçay (21): Kuruçay, Burdur’un 16 km batısında küçük bir höyüktür. Yerleşmede Erken Neolitikten İlk Tunç
Çağı’na kadar 13 tabaka bulunmuştur. Kuruçay’da bulunan tüm yapılar taş temelli olarak kerpiçten inşa edilmiştir.
12. tabakada 3, 9. tabakada 1, 8. tabakada ise 7 bina bulunmuştur. 13 ve 11. yapı katlarında ise herhangi bir yapı
bulunmamıştır. Buna karşın 11. tabakada yerleşmeyi çevrelediği düşünülen sur duvarı ile herhangi bir yapının
bulunmayışı dikkat çekicidir(Duru 1994: 9-12).
Yerleşmenin en erken tabakasında (13. Tabaka) herhangi bir mimari öğeye rastlanmamıştır. Bu kültür katı az sayı-
daki kaba görünümlü kırmızı çanak çömlek üzerinden tanımlanmıştır. 12. tabaka; yoğun kırmızı mallar, düz dip-
li kaseler, kısa düz boyunlu S kıvrımlı kaseler, dikine tüp tutamaklar, hayvan biçimli kulplar, kabartmalı kaplar ve
kırmızı zemin üzerine beyaz boya bezemeli parçalar bulunmuştur. 11. tabakada ise kırmızı astarlı ve beyaz boya
162 Güneş Duru

bezeme ve kabartmalar devam ederken devetüyü renkli açkılı mallar ortaya çıkar. Bunlar genellikle derin kaseler
olarak görülür, benzeri bir değişim Hacılar IX-VI’da da görülmüştür. 13 ve 7. tabakalar arasında özleri gri, bej ya
da kahverengi olan katkısız veya mineral katkılı fırınlanmış yüzeyi kırmızı astarlı ve iyi açkılanmış mallar Kuru-
çay çanak çömleğinin genel karakteristiğini yansıtırken kırmızı mallar tüm çanak çömleğin %90’nını kapsamak-
tadır (Duru 1994: 84-90). Koyun ve keçi, yaban sığırı ve domuz yerleşmede sayısal olarak oldukça az ele geçen
hayvan kemikleri arasında en çok rastlanan türlerdir. Burada tek bir tahılın bulunmayışı dikkat çekicidir. Buluntu-
lar diğer yerleşmelerde olduğu gibi, boynuzlar, kaşıklar, sunu masalarıdır. Pişmiş topraktan yapılmış kadın ve hay-
van figürinleri yine diğer yerleşmelerle benzerlik gösterir.
Suberde ve Erbaba (50; 29): Yerleşmeler güneyde Suğla gölü, kuzeybatıda Beyşehir gölü arasında kalan
Alacadağ’ın güneyinde, Göller Bölgesi ile Konya arasında kalan koridorda bulunur. Bölge Konya ovasından ka-
demeli olarak yükselen, kışları yağışın Konya ovasından daha fazla görüldüğü, bol su kaynaklarına sahip bir coğ-
rafyadır. Buradaki göller yazların kurak geçmesinden etkilenir, kışları artan yağışlarla göllerin su seviyeleri mev-
simsel olarak değişkenlik gösterir (Kuzucuoğlu 2002: 39-40). Her iki yerleşme de su kaynaklarına yakın kurul-
muştur. Bordaz, Suberde’nin yılın zamanlarında Suğla gölünün taşmasıyla beraber adalaştığını belirtmektedir
(Bordaz 1969).
Suberde ile ilgili bilgiler sınırlıdır. Birkaç sezon süren kazılara ait kapsamlı yayınlar mevcut değildir. Suberde’nin
Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem’de avcı-toplayıcı bir grup insan tarafından kurulduğu düşünülmektedir (Bor-
daz 1969: 58-59). Bitki kalıntıları ile ilgili detaylı bir inceleme yapılmamıştır. Erken tabakalarda tercihen iri sığır-
ların avlandığı sonraki tabakalarda ise yabani koyun ve keçi avlanmakta olduğu belirtilmektedir (Bordaz 1969).
Erbaba, Beyşehir’in 1.5 km doğusunda doğal bir tepe üzerinde deniz seviyesinden 1150 m ova seviyesinden ise
4 m yüksekliktedir. Yerleşmenin doğu yamacı yılın bazı aylarında Beyşehir gölünün taşkınlarına maruz kaldığını
gösteren kanıtlara rastlanmıştır. Bordaz tarafından 1969-1977 arasında 1100 metrekarelik bir alanda çalışılmıştır.
Yerleşmenin erken evrelerinde burada yaşayan insanların avcı-toplayıcı oldukları daha sonraları ise burada yoğun
olarak tarım yapan kalabalık bir grubun yaşamış olabileceği düşünülmektedir. Üst tabakalarda koyun ve keçi de
evcilleştirilmiştir. Ancak halen yaban sığırı avcılığı devam etmektedir. Yerleşmede bulunan çok sayıda ekmeklik
buğday, durum buğdayı ve mercimek kalıntıları ile sürtmetaş alet yoğunluğu Bordaz’ın 5000 metrekarelik bir ala-
na yayılmış yerleşmede yoğun tarım yapıldığını fikrini destekler niteliktedir8.

b) Yüzey Araştırması ile Bulunan Yerleşmeler

Göller Bölgesi ve Antalya kıyı şeridinde yüzey araştırmaları ile tespit edilen 71 yerleşme ve kazı ve sondajlarla
bilinen 9 yerleşmenin tamamı “Göller Kültür Bölgesi” kapsamında değerlendirilecektir (Res. 2).
Konum özelliklerine bakıldığında yerleşmelerin ve yerleşilen alanların çeşitliliği dikkat çekicidir. Belirli bir bölgede
yoğunlaşan yerleşmelerin konumsal özellikleri tutarlıdır. Yerleşmelerin büyük çoğunluğu tatlı su kaynakları,
başta göller olmak üzere nehir, çay ve derelerin kıyısındadır. Orta Anadolu’da görülen mega yerleşmelere Göller
Bölgesi genelinde rastlanmaz. Bunun yerine orta ve küçük ölçekli çok sayıda yerleşme farklı coğrafi koşullarda
yoğunlaşmıştır.
Ova Yerleşmeleri: Bölgede sayıca en fazla görülen (31 adet) tip ova yerleşmeleridir (Res. 3). Göller Bölgesi’nde
ovalar genellikle alçak tepe ve dağlarla çevrili büyüklükleri ise göreceli olarak küçük ölçeklidir. Tablolarda yeşil
renkte belirtilen ova yerleşmeleri ağırlıklı olarak 850-1200 metrede yoğunlaşmaktadır (Res. 4). En büyüğü 3.5
hektar olan bu tür yerleşmelerin yükseklikleri 1-12 metre arasında değişmektedir (Res. 5a-5b)9.

8 Bordaz ve Bordaz 1976: 41; 1982: 87; van Zeist ve Buitenhuis 1983.
9 Burada 31 ova yerleşmesi tespit edilmesine karşın bunlardan sadece 9’u hakkında yeterli bilgi vardır.
 Göller Bölgesi Neolitik Yerleşmeleri Üzerine Bir Deneme 163

Sırt Yerleşmeleri: Bölgenin ikinci en fazla görülen yerleşme grubu sırt yerleşmeleridir. Karstik sırtlarda sıklıkla
görülen doğal su kaynaklarının yerleşmelerin konumlanmasında belirleyici olduğu söylenebilir. Kırmızı renk
koduyla belirtilen bu gruptan 18 yerleşme tespit edilmesine karşın sadece 4’ü hakkında yeterli bilgi mevcuttur. Sırt
yerleşmelerinin büyüklükleri 4-5 hektar ile 1-2 hektar arasında değişirken bu yerleşmelerin 1000-1200 metrede
yoğunlaştıkları söylenebilir.
Vadi içi Yerleşmeler: Bu grubun daha çok Suğla-Beyşehir yerleşmelerinde görüldüğü söylenebilir. Bilinen
on yerleşme 900-1100 m yükseklikte Acigöl’ün kuzeyindeki Çandır (8) ise 800 m ile bu grubun en alçak
yerleşmesidir. En büyüğü 3 hektar olan vadi içi yerleşmelerin en yükseği Hacılar ve Suberde 5 metre, Kuruçay
8 metredir.
Mağaralar: Doğrudan Göller Bölgesi ile tanımlı olmayan bir yerleşme biçimidir. Burdur Gölü’ne yakın ama
yüksek sırtlarda Erken Neolitik Dönem’e tarihlendiği düşünülen Kağılcık Mağarası (40), Suğla’ya yakın bir başka
yüksek sırtta ise Geç Neolitik Dönem’e tarihlenen Yelbeyli kayasığnağı konumlarından ötürü dikkat çekicidir.
Antalya kıyı bölgesindeki mağaralar ise Paleolitik döneme tarihlenmektedir.
Doğal Tepe Üzeri Yerleşmeler: Bölgenin en ilginç yerleşme tipidir. Genelde ova ya da vadi ortalarında doğal
tepeler üzerinedirler. Erbaba bunlardan biridir. Erbaba’nın su baskınlarına açık olduğu bu nedenle yerleşmenin
doğal bir tepe üzerine kurulmuş olması olasıdır. 800-1000 m yükseklikte görülen bu yerleşmelerin en büyüğü 2
hektar civarındadır.
Plato: Bademağacı ile Hacılar-Kuruçay arasında yer alan dağ sıraları arasında görülen yerleşmeler 2 hektardan
büyüktür. Gölde (26) 1450, Aziziye (27) ise 1100 m yükseklikte Aziziye 6, Gölde 8 metrelik kültür dolgusu ile
bölge içi karşılaştırmada en fazla referans verilen yerleşmelerdir.

c) Yerleşme Dağılımları
Duru, Burdur Bölgesi’nde Neolitik yaşam biçiminin bu bölgede başladığı daha ileriki safhalarda başta Konya
bölgesi olmak üzere diğer kültür bölgeleri ile etkileşim içerisine girdiklerini söylemektedir (Duru 2003: 83)10. Bu
duruma örnek olarak Hacılar ve Kuruçay’da görülen bej üzerine kırmızı boya bezemeli çanak çömleğe güneyde
sadece Höyücek’te rastlanmış olması olarak gösterir. Hacılar geç neolitik kültürü olarak bilinen kültürün daha
kuzeye Eskişehir yönüne, Marmara’ya giderek yerel kültürlerle etkileşerek bu etkileşim sonucu çanak çömlek
anlayışında farklılıklar geçirmiş olduğunu söylemektedir. S profilli kenar ve dikine yerleştirilmiş tüp tutamak uy-
gulamaları ile Hocaçeşme yerleşmesine gönderme yapar (Duru 2003). Eğer Göller Bölgesi’nde Çanak Çömleksiz
Neolitik Dönem’de herhangi bir iskan olmadıysa bölgenin ilk sakinleri MÖ. 7.000-6500’lerde bu bölgeye gelen,
çanak çömlek teknolojisini de beraberlerinde getiren gruplar olmalıdır. Bölge üzerine yapılan yorumlar genellikle
çanak çömlek üzerindendir. Yüzey araştırmalarında da çanak çömlek tarihlemede önemli bir rol oynamaktadır. Bu
nedenle bölgede yerleşmeler arası ilişki ve etkileşimler ve kültürel değişimlerin anlaşılması açısından burada da
benzer bir yol izlenecektir.
Gri-Bej Yüzeyi Açkılı Malların görüldüğü yerleşmeler: Bölgenin bilinen en erken çanak çömleği olarak ni-
telendirilen bu mal grubunun ilk örnekleri Bademağacı (48) yerleşmesinde görülür. Kuruçay’da (21) ise daha
koyumsu gri, yüzeyinde açkı olmayan örneklerinin benzer zamanlarda ortaya çıktığı düşünülmektedir (Res. 6).
Hacılar benzer bir durumun yaşandığı diğer bir yerleşmedir. Ancak Bademağacı’nda tarihleri MÖ. 6500’lere in-
mesi muhtemel bu çanak çömlek Hacılar’da 6200’lere tarihlenmektedir. Bu çanak çömleğin görüldüğü diğer yer-
leşmeler yüzey araştırmaları ile tespit edilen Yağca Taş Höyük (47) ve Kızlar Höyük (46)’dır. Diğer bir yerleşme
ise Beyşehir Gölü’nün doğu kıyısına yakın küçük bir adada (günümüzde) bulunan Yılan Höyük’tür (69).

10 Duru, Anadolu’da en erken çanak çömlek işçiliğinin “Göller Bölgesi’nde başlamış olabileceğini düşünmektedir. Beldibi’nde bulunmuş olan ça-
nak parçalarına ve Hacılar’da yapmış olduğu sondajlar sonucu Burdur bölgesi erken çanak çömleğinin M. Ö. 7200-7300’lere tarihlenebileceğini
belirtmektedir (Duru 1999: 168-169).
164 Güneş Duru

Koyu Yüzlü Açkılı Mallar’ın görüldüğü yerleşmeler: Bu mal grubu oldukça geniş bir coğrafyada farklı türevle-
ri ile görülen kimi bölgelerde en erken çanak çömlek olarak adlandırılan mal grubudur. Göller Bölgesi’nde ise ben-
zerleri daha çok bölgenin doğusunda, Çatalhöyük (IX-IV) başta olmak üzere bir çok Neolitik yerleşmede görülür.
Cessford’un yaptığı tarihlemelerde bu tabakalar MÖ. 7300-6400 arasında geniş bir sürece denk düşer (Cessford
2002). Suğla çevresinde Hanvakfı Eski II (34), Kanalhöyük (51), Balıkavı (53), Beyşehir gölü çevresinde (Res. 7)
ise Kaşaklı (30), Alan Höyük (33), Beyşehirhöyük C (15), Çukurkent (12) ve Yılan Höyük’te (34) görülmektedir.
Bu mal grubunun görüldüğü iki yerleşme ise daha uçta (marjinal) iki mağara yerleşmesidir. Bunlardan en batıda
Kağılcık mağarası (40), ve güneyde Karain ve Öküzini yakınlarındaki Çarkini mağarasıdır (58).
Kırmızı Astarlı Mallar; Dikine İp Delikli, Tüp Tutamaklı Mallar; S Kıvrımlı Mallar’ın görüldüğü
yerleşmeler: En erken örneklerinin Höyücek’te görüldüğü kırmızı mallar yaklaşık MÖ 6400-5000 tarihleri gibi
geniş bir zaman aralığında görülür. Bu mal grubu ile beraberinde kronolojik olarak yukarıda değinildiği gibi
dikine ip delikli ve tüp delikli tutamaklar ve S kıvrımlı daralan ağızlı kırmızı astarlı mallarla birlikte görülür. Bu
mal grubu ile birlikte bölgenin farklı yerlerine yayılan çok sayıda yerleşme bu dönemde bölgede görülen kültürel
değişimin en önemli göstergesidir. Ancak bu yerleşmelerinin çoğunun yüzey araştırmalarından biliniyor olması
bu geniş zaman diliminin anlaşılmasını güçleştirmektedir. Bunlardan hangilerinin Neolitik hangilerinin Kalkolitik
olduklarını anlamak neredeyse imkansızdır. Burdur, Isparta, kısmen Denizli’nin doğusu bu mal grubunun
yoğun olarak görüldüğü yerlerdir (Res. 8). Bademağacı, Kuruçay ve Hacılar’da bu mal grubu bir önceki mal
grubundan sonra ortaya çıkan yeni bir mal grubu iken bölgede bu dönemde ortaya çıkan 16 yerleşmede görülen
ilk çanak çömlek teknolojisidir. Gölde (26), Keçili (38), Başkuyu 1 (25), Bademağacı ve Kuruçay çevresinde
İncirlitepe (11) ve Sazak (22), Burdur gölünün kuzey ve güney kıyılarında beliren yerleşmelerdir. Çayköprü (6),
Sürmeli Höyük (7), Çandır (8) ise Acı gölün kuzeyinde yer alan yerleşmelerdir. Korkuteli’nin kuş uçumu 50
km batısında ise Karamusa (43) ve malzemesi tanımlanamayan 3 yerleşmede kırmızı mallara rastlanmıştır. En
kuzeyde ise Akşehir gölü kıyısında İshaklı (1), Beyşehir ve Eğridir gölleri arasında Yakaemir (10), Beyşehir’in
doğusunda Kızılviran (13), ve Suberde bu mal grubunun bazı farklar gösterse de görüldüğü diğer yerleşmelerdir.
Domuzburnu ve Beldibi ise bu mal grubunun görüldüğü ancak tam anlamıyla tanımlanamadığı diğer
yerleşmelerdir (60; 69).
Krem Üzerine Kırmızı Boyalı Mallar’ın görüldüğü yerleşmeler: Bu mal grubunun en erken örnekleri
Hacılar’da ortaya çıkar. Krem üzerine kırmızı boyalı mallar MÖ 5700-5600’lerde ortaya çıkmış olması olasıdır.
Bademağacı, Kuruçay ve Höyücek’te görülür. Hacılar çevresinde Yenice (68), Aziziye (27), Düden (24), Kanlıte-
pe (18), İlyas I (19), kuzeydoğuda; Akşehir ile Eğridir gölleri arasında Tekkepınar (4), Yakaemir (10), Suğla ya-
kınlarındaki Ortakaraviran (52) ve Elmalı ovasında Akçay I (66) ve Kocapınar (70), Yarım (71), Kayalı I (72),
Kurna (73), Leylekbeni (74), Kanlı Höyük (75), Kızılhöyük (76), Yuğ Höyük (77), Kara Yuğ (78), Pamuklu (79),
Yazır (80) bu mal grubunun görüldüğü diğer yerleşmelerdir.
Sonuç olarak tüm mal gruplarının dağılım haritalarından da görüldüğü gibi kırmızı mallarla birlikte bölge yerleş-
melerinin sayılarında belirgin bir artış olduğu açıkça görülmektedir (Res. 9-10).

Sonuç
Bu çalışmada incelediğimiz yerleşmelerin büyük bir kısmı Prof. Dr. Mehmet Özsait tarafından bulunmuş ya da
tekrar ziyaret edilmiş yerleşmelerdir. Göller Bölgesi ve komşusu coğrafyalarda bugüne kadar az sayıda yerleşme
kazılmış olmasına karşın Özsait’in araştırmaları bir bölgenin farklı zamanlardaki iskan sürecini anlamamıza alt-
lık oluşturması açısından değerlidir. Son yıllarda bölgenin batısında; Ulucak, Ege Gübre, Aliağa gibi kazılarda ve
doğusunda; Tepecik ve Köşk Höyük’te sürdürülen çalışmalar Göller Bölgesi kültürel coğrafyasının daha iyi anla-
şılması açısından önemlidir.
 Göller Bölgesi Neolitik Yerleşmeleri Üzerine Bir Deneme 165

Bölgede erken çanak çömleğin görüldüğü yerleşme sayısı altıdır. Bir sonraki aşamada ortaya çıkan Koyu Yüzlü
Açkılı Mal grubu sekiz yerleşmede, kırmızı mal grubu ise 16 yerleşmede görülür. Geç Neolitik/Erken Kalkolitik
ile birlikte bölgede kabaca 60’ın üzerinde yerleşmenin varlığından söz edilebilir.
Akdeniz kıyı şeridinde yaşayan Paleolitik topluluklara ait bilgilerimizin aksine bölge Epipaleolitiği hak-
kında herhangi bir veri yoktur. Hacılar’ı saymazsak Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem halen bilinmezliğini
korumaktadır11. Öyleyse Hacılar, Bademağacı, Höyücek ve Kuruçay bu bölgeye Neolitik Dönem’de gelen top-
luluklar tarafından kurulmuş olabilir. Sonrasında bölgedeki yoğunluğu oluşturacak olan toplulukların ise Göller
Bölgesi’ni bir tür geçiş bölgesi olarak kullandıklarını varsayabilir. Yerleşme dağılımlarından görüleceği üzere
bölgede iki farklı dönemin varlığı açıkça görülmektedir.
Bademağacı, Hacılar, Kuruçay ve Höyücek yerleşmeleri bölgenin ilk yerleşiklerini ve bölge içi kültürel gelişimi
yansıtır. Çanak çömlek ve “Neolitik Paket”in diğer öğeleri; kemik kaşıklar, steatopik kadın figürinleri, sunu ma-
saları ve sapan taşları kazılan yerleşmelerde bulunan ortak öğelerdir. Buna karşın yerleşmeler tümüyle birbirinin
aynı değildir. Bademağacı’nda bulunmayan hayvan figürinleri, sadece Kuruçay ve Hacılar’da bulunan özenli ya-
pılmış boncuklar, yine sadece Bademağacı’nda bulunan basmakalıplar yerleşmelerde görülen bazı farklılıkların
altını çizer.
Bademağacı, Hacılar, Kuruçay ve Höyücek’in bölge karakteristiğini veren (Orta Anadolu ya da Yakındoğu’da gö-
rüldüğü gibi) standart bir yerleşme dokusu ve de yapım geleneğine sahip olduğu söylenemez. Duvar kalınlıkla-
rından, taş temel kullanımı ve bina içi öğelere kadar tüm yerleşmelerde belirgin farklılıklar mevcuttur (Cutting
2005). Kronolojik olarak çağdaş ve birbirinin ardılı olan yerleşmelerin ortak kültürel öğelerine karşın yerleşme
dokuları ve bina biçimlerindeki farklılıklar dikkat çekicidir. Aynı coğrafyada, aynı iklim koşullarında bina tekno-
lojilerinde görülen bu farklılık, bölge içi sosyo-kültürel farklılıkları ortaya koymaktadır.
Bir sonraki dönemde, bölgenin bir başka yerden gelen küçük topluluklar tarafından kısa süreli olarak kullanıldığı
düşünülebilir. Bu toplulukların ortak özellikleri kırmızı mal grubudur12. Kırmızı mal grubunun bölge içinde nere-
de ortaya çıktığı ve/veya bu coğrafyaya nasıl geldiği, hızla nasıl kabul gördüğü henüz bilinmezliğini koru­maktadır.
Kırmızı boyalı tabanlar, Yakındoğu Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Akeramik çıkışlı, Orta Anadolu’ya kadar
geniş bir coğrafyada görülen en belirgin kült imgesi, kamusal ritüellerin neredeyse olmazsa olmazıdır. Her ne
kadar Yakındoğu çağdaş dünyası ile iletişim kurmaktan geri durmuş olsalar da Kapadokya’nın Aşıklı Höyük ve
Musular insanları Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem’de bu anlayışın en batı ucundadır (G. Duru ve Özbaşaran
2005). Kronolojik olarak Aşıklı Höyük’ün ardılı olan Çatalhöyük’ün en alt tabakalarında Aşıklı ve Musular’daki
kadar nitelikli olmasa da benzer taban parçalarına rastlanmıştır. Mellaart’ın Hacılar’ın Akeramik tabakalarında
bulduğunu belirttiği ancak R. Duru tarafından çürütülen görüşün merkezinde de yine söz konusu boyalı kireç ta-
banlar vardır. Ulucak’ta benzer tabanların bulunmuş olması bu fenomenin ne denli geniş bir alana yayıldığını tüm
açıklığı ile gösterir. Doğu Çatalhöyük’te evlerin içlerindeki kabartma ve boyalı duvarların aksine çanak çömlekler

11 Duru, Erken Neolitik insanların fazla uzaktan gelmediklerini Torosların Akdeniz’e bakan sırtlarında yaşayan Epipaleolitik insanlar olduğunu
söylemektedir (Duru 1999: 166-170). Şimdilik bu savı destekleyen ya da Toroslann Akdeniz’e bakan sırtlarında Epipaleolitik ya da Akeramik
Neolitik insan toplulukları olduğu yönünde yeterli ve sağlam kanıtlar yoktur. Göller Bölgesi’nde görülen ilk çanak çömleğin bu bölgede mi ortaya
çıktığı yoksa bir başka bölgeden mi alındığı ya da kırmızı astarlı çanak çömleğin bu bölgede nasıl ortaya çıktığı ve gerçekten bu bölgeden yayılıp
yayılmadığının anlaşılması oldukça güçtür. Duru, Geç Neolitik/Erken Kalkolitik dönemle birlikte Göller Bölgesi kültürlerinin kuzeye ve batıya
yöneldiklerini Ege Bölgesi ve Gediz halklarını etkilediğini söylemektedir. Duru, Trakya’ya kadar ilerleyen ve Hocaçeşme’de görülen S profilli
kapların, ip delikli tüp tutamakların ve açık zemin üzerine kırmızı boya ve kırmızı astar üzerine beyaz bant boya ile yapılmış bezemelerin Göller
Bölgesi çıkışlı olduğunu savunmakta, kırmızı çanak çömlek grubu ile birlikte doğuya ilerlediği ve Konya Ovasını etkilediğini belirtmektedir
(Duru 1999: 169).
12 Kırmızı astarlı mallarla birlikte görülen kemik alet işçiliği, taş teknolojisi bakımından Geç Neolitik ile birlikte Göller Bölgesi ile Marmara Bölgesi
arasında yakın ilişkiler olduğu belirtilmektedir (Özdoğan 1999: 217). Özellikle Hocaçeşme’de kırmızı astarlı mallar, dikine tüp tutamaklı açık
kase ya da kısa boyunlu çömlekler, hayvan biçimli eklentiler ve S biçimli omurgalı kaplar gelişim süreci olarak Göller Bölgesi’ne benzer özellik-
ler göstermektedir (Özdoğan 1998: 69).
166 Güneş Duru

üzerinde kırmızı renk, kabartma ya da bezeme, uzunca bir süre tercih edilmemiştir. Üst tabakalarda ev içlerindeki
zengin sembolik öğeler azalırken çanakların üzerinde kabartmalar ve boyalar belirmeye başlar. Hacılar ve Batı
Çatalhöyük bu belirgin değişimin en iyi gözlemlendiği yerleşmelerdir. Yakındoğu Çanak Çömleksiz Neolitik
dünyasında kamusl binalarda başlayan kırmızı renk kullanımı, Çatalhöyük ve benzeri Çanak Çömlekli Neolitik
yerleşmelerde ev içlerine girmiş, sonraları ise taşınabilir nesnelerin, en çok da çanak çömleğin üzerinde yerini
almıştır. Orta Anadolu’da Köşk Höyük ve Tepecik’te çanakların üzerlerinde görülen hayvan kabartmalarına karşın
ev içleri sıradandır, içlerinde kabartmalar ve boyalı duvarlar yoktur. Kırmızı astarlı mallarla birlikte görülen diğer
materyal kültür öğelerinin Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem’den beri sınırlı değişikliklerle devam ediyor olması
bu toplulukların toplumsal hafızalarının ne denli güçlü olduğunun en açık göstergesidir.
Sonuç olarak yerleşme sayısı, çeşitliliği, kazılan yerleşmelerde gözlemlenen farklı yerleşme dokuları, bina biçim
ve büyüklükleri, beslenme ekonomileri gibi verilerden yola çıkarak materyal kültür öğelerinde –özellikle çanak
çömlekte- görülen resmin aksi bir davranış gözlemlenir. Öyleyse burada yaşayan topluluklar, bir kültürel tutarlılık
içinde tanımlanmış olmalarının aksine acaba heterojen bir kültürel coğrafyaya mı işaret etmektedirler?
 Göller Bölgesi Neolitik Yerleşmeleri Üzerine Bir Deneme 167

Kaynakça
Birmingham, J.
1964 “Surface finds from various sites”, Anatolian Studies 14: 29-33.
Bordaz, J.
1969 “The Suberde excavations, Southwestern Turkey, an interim report”, Türk Arkeoloji Dergisi 17: 43-71.
Bordaz, J. – L. Bordaz
1982 “Erbaba. The 1977 and 1978 seasons in perspective”, Türk Arkeoloji Dergisi 26: 85-93.
Bostancı, E.
1959 “Research on the Mediterranien Coast of Anatolia a new Paleolithic Site at Beldibi near Antalya”, Anatolia 4, Ankara:
128-178.
Cessford, C.
2002 “Bayesian Statics and the Dating of Çatalhöyük East”, içinde F. Gerard – L. Thissen (ed.) The Neolithic of Central Anatolia,
CANeW International Table Ronde, Istanbul: 27-32.
Cutting, M.
2005 The Neolithic and Early Chalcolithic Farmers of Central and Southwest Anatolia, BAR, London.
Duru, G. – M. Özbaşaran
2005 “A non-domestic Site in Central Anatolia”, Anatolia Antiqua 13: 15-28.
Duru, R.
1986 “Hacılar Nekropolünü Arama Çalışmaları”, Araştırma Sonuçları Toplantısı IV: 335-338.
1989a “Höyücek Kazıları”, Belleten LVI: 551-593.
1989b “Were The Earliest Cultures at Hacılar Really Aceramic?”, şurada K. Emre (ed.) Anatolia and the Ancient Near East:
Studies in Honor of Tahsin Özgüç, Ankara: 99-107.
1993a “Höyücek Kazıları 1990”, Belleten LVIII: 725-796.
1993b “Burdur Bölgesinden Yeni Bir İdol Tipi, Kemik Başlı İdoller” , içinde M. Mellink, E. Porada ve T. Özgüç (ed.) Aspects of
Art and Iconography: Anatolian and its Neighbours. Studies Honor of Nimet Özgüç, Ankara: 155-157.
1994 Kuruçay Höyük I, Ankara.
1995a “Bademağacı Kazıları”, Kazı Sonuçları Toplantısı XVI/1: 69-70.
1995b “Höyücek Kazıları 1990”, Belleten 58: 725-743.
1996a “Burdur Bölgesi Neolitik Çağ Mimarlığı ve Anadolu’daki Çağdaşları Arasındaki Konumu Hakkında”, Adalya I: 1-22.
1996b “Bademağacı Kazıları 1994”, Kazı Sonuçları Toplantısı XVII: 87-93.
1999 “The Neolithic of the Lake District”, şurada M. Özdoğan – N. Başgelen (ed.), The Neolithic in Turkey: the Cradle of Civili-
zation, İstanbul: 165-192.
2000 “Höyücek Kazıları”, Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (ed. O. Belli), Ankara: 64-68.
2003 “Burdur Bölgesi Toplumlarının Neolitik’e Geçiş Sürecine Anadolu’nun Diğer Kültürlerinin Etkileri Üzerine Bir Deneme”,
içinde M. Özbaşaran, O. Tanındı ve A. Boratav (ed.) Archaeloical Essays in Honour of Homo Amatus: Güven Arsebük İçin
Armağan Yazılar), İstanbul: 71-85.
2007 “Göller Bölgesi Neolitiği”, şurada M. Özdoğan ve N. Başgelen (ed.) Türkiye’de Neolitik Dönem, İstanbul: 331-360.
French, D.
1972 “Excavations at Can Hasan III”, içinde E. Higgs (ed.) Papers in Economic Prehistory, Cambridge, 181-190.
Harmankaya, S. – O. Tanındı – M. Ozbaşaran
1997 Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri, Neolitik (2).
Helbaek, H.
1970 “The Plant Husbandary of Hacılar”, şurada J. Mellaart (ed.) Hacılar Vol I, Edinburg: 189-244.
Kuzucuoğlu, C.
2002 “The Environmental frame in Central Anatolia from the 9th to the 6th millenia cal BC”, şurada F. Gerard – L. Thissen (ed.)
The Neolithic of Central Anatolia, CANeW International Table Ronde, Istanbul: 33-58.
Kökten, K.
1951 “Kuzeybatı Anadolu’nun Tarihi Hakkında Yeni Gözlemler”, Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi Dergisi 9/3, Ankara:
201-213.
Martinoli, D. – M. Nesbitt
2003 “Plant Stores at Pottery Neolithic Höyücek, Southwest Turkey”, Anatolian Studies 53: 17-32.
168 Güneş Duru

Mellaart, J.
1954 “Preliminary Report on The Survey Pre-Classical Remains in Southern Turkey”, Anatolian Studies 53: 17-32
1970 Excavations at Hacılar I-II, Edinburg.
Ormerod, H. A.
1912 “Prehistoric Remains in Southwestern Asia Mimor 3”, BSA 19, London: 48-53.
Özdoğan, M.
1998 “Tarihöncesi Dönemlerde Anadolu ile Balkanlar Arasındakı Kültürel İlişkiler ve Trakya’da Yapılan Yeni Kazı Çalışmaları”,
TÜBA-AR I: 63-93.
1999 “Northwestern Turkey: Neolithic Cultures in Between the Balkans and Anatolia”, şurada M. Özdoğan – N. Başgelen (ed.)
The Neolithic in Turkey: the Cradle of Civilization, İstanbul: 203-224.
2007 “Bazı Genellemeler – Öngörüler”, içinde M. Özdoğan – N. Başgelen (ed.) Türkiye’de Neolitik Dönem, İstanbul: 441-458.
Özsait, M.
1977 “Psidia Bölgesinde Yeni Prehistorik İskan İzleri”, Anadolu Araştırmaları IV-V, İstanbul: 71-162.
1983 “Psidia Bölgesinde Yeni Prehistorik İskan İzleri II”, Anadolu Araştırmaları IX, İstanbul: 133-166.
1991 “Nouveaux Sites Contemporains de Hacılar and Psidie Occidentale”, Anatolica Antiqua-Eski Anadolu 1: 59-118.
Solecki, R. S.
1965 “An Archaeological Recomnassens in The Beyşehir-Suğla Area of Soutwestern Turkey”, Türk Arkeoloji Dergisi 13/1,
Ankara: 129-148.
Umurtak, G.
1986 “Anadolu’nun Batı Bölgelerinde ve Trakya’da Tunç Çağları Öncesi Yerleşimlerinde Bulunmuş olan Ayrışık Kaplar”,
Anadolu Araştırmaları 14: 479-517.
Todd, I.
1980 The Prehistory of Central Anatolia I: The Neolithic Period, Göteborg.
Van Zeist, W. – H. Buitenhuis
1983 “Palaeobotanical Studies of Neolithic Erbaba, Turkey”, Anatolica 10: 47-89.
 Göller Bölgesi Neolitik Yerleşmeleri Üzerine Bir Deneme 169

Res. 1 Göller Bölgesi Neolitik ve Erken Kalkolitik Yerleşmeleri

170 Güneş Duru

No Buluntu Yeri Konumu Yükseklik Rakım Büyüklük Hektar Kronoloji

1 İshaklı Ova yerleşmesi 8 1000 200x100 2 GN
2 Gölyolu Ova yerleşmesi 950 GN
3 Yörükmezarı Doğal Tepe Üzerine 1050 150x125 1,8 GN-EK
4 Tekkepınar ? 1150 GN-EK
5 Kuyucak Sırt Yerleşmesi 1150 GN
6 Çayköprü ? 930 GN-EK
7 Sürmeli Höyük Ova yerleşmesi 800 GN
8 Çandır Vadi İçi 740 GN-EK
9 Ak Höyük Ova yerleşmesi 600 GN
10 Yakaemir Ova yerleşmesi 10 1190 200x150 3 GN
11 İncirlitepe Doğal Tepe Üzerine 956 100x100 1 GN
12 Çukurkent Sırt Yerleşmesi 1200 GN
13 Kızılviran Ova yerleşmesi 1450 GN
14 Tepeli Sırt Yerleşmesi 950 GN
15 Beyşehirhöyük C Sırt Yerleşmesi 1200 GN
16 Yeniköy Höyük Ova yerleşmesi 1 1200 GN
17 Dereköy Ova yerleşmesi 1050 GN-EK
18 Kanlıtepe Sırt Yerleşmesi 1250 300x150 4,5 GN-EK
19 İlyas 1 Sırt Yerleşmesi 850 GN-EK
20 Çığırtkankaya Sırt Yerleşmesi 970 GN
21 Kuruçay Sırt Yerleşmesi 8 960 90x60 0.5 EN-GN-EK
22 Sazak Sırt Yerleşmesi 5 900 GN-EK
23 Hacılar Vadi İçi 5 970 135x135 1,8 EN-GN-EK
24 Düden Ova yerleşmesi 1045 GN
25 Başkuyu 1 Ova yerleşmesi 1000 EN-GN
26 Gölde Plato 4 1450 100x150 1,5 GN
27 Aziziye Plato 8 1100 150x200 3 GN-EK
28 Kovada Gölü Vadi İçi 900 GN
29 Erbaba Doğal Tepe Üzerine 4 1150 80x80 0,6 EN-GN
30 Kaşaklı Sırt Yerleşmesi 1200 ?
31 Bektemur Sırt Yerleşmesi 1100 ?
32 Çem çem Sırt Yerleşmesi 1070 EN-GN
33 Alan Höyük Sırt Yerleşmesi 4 1150 100x100 1 EN-GN
34 Hanvakfı Eski II Vadi İçi 1000 EN-GN
35 Seydişehir Höyük Vadi İçi 1100 EN-GN
36 İncirdere Ova yerleşmesi 900 GN-EK
37 Höyücek Ova yerleşmesi 3,5 750 12x12 0.01 EN-GN
38 Keçili Sırt Yerleşmesi 1350 GN
39 Karaaliler Ova yerleşmesi 960 GN-EK
40 Kağılcık Mağarası Mağara 1450 EN-GN
 Göller Bölgesi Neolitik Yerleşmeleri Üzerine Bir Deneme 171

No Buluntu Yeri Konumu Yükseklik Rakım Büyüklük Hektar Kronoloji

41 Karamanlı ? 1170 ?
42 Seydiler Sırt Yerleşmesi 10 1210 200x200 4 GN-EK
43 Karamusa Ova yerleşmesi 5 1240 GN
44 Çavdır Sırt Yerleşmesi 8 1100 GN
45 Eskiköy Yeri Doğal Tepe Üzerine 800 60x100 0,6 GN-EK
46 Kızlar Höyük IV Ova yerleşmesi 300 EN-GN
47 Yağca Taş Höyük Sırt Yerleşmesi 1200 150x200 3 GN-EK
48 Bademağacı Ova yerleşmesi 12 585 210x120 2,2 EN-GN-EK
49 Efeoğlu Doğal Tepe Üzerine 850 150x150 2,2 GN-EK
50 Suberde Vadi İçi 5 1040 ÇÇN-GN
51 Kanalhöyük Sırt Yerleşmesi 1150 EN
52 Ortakaraviran Vadi İçi 1100 GN
53 Balıkavı Vadi İçi 1200 EN
54 Sazlı Höyük Vadi İçi 1405 EN
55 Yelbeyli Mağara 1300 GN-EK
56 Öküzini Mağara 305 23x25 0,04 EP-ÇÇN-GN
57 Karain Mağara 360 EP-EN-GN-EK
58 Çarkini Mağara 500 22x17 0,03 EP-EN-GN-EK
59 Gökhöyük Sırt Yerleşmesi 6 390 GN-EK
60 Domuzburnu Mağara 200 GN
61 Belbaşı Mağara 300 GN-EK
62 Beldibi Mağara 25 EN-GN
63 Gökpınar Ova yerleşmesi 1150 GN
64 Hacımusalar Ova yerleşmesi 1090 300x300 9 GN
65 Tekke Ova yerleşmesi 3 1000 100x140 1,4 GN
66 Akçay I Ova yerleşmesi 1100 125x125 1,5 GN-EK
67 Seydiler Ova yerleşmesi 10 1150 120x120 1,4 GN-EK
68 Yenice Ova yerleşmesi 4 1150 100x300 3 GN-EK
69 Yılan Höyük Doğal Tepe Üzerine 1120 EN-GN
70 Kocapınar Ova yerleşmesi 1190 250x150 3,5 EK
71 Yarım Ova yerleşmesi 1200 100x150 1,5 EK
72 Kayalı I Ova yerleşmesi 1250 EK
73 Kurna Ova yerleşmesi 1187 EK
74 Leylekbeni Doğal Tepe Üzerine 7 1000 150x300 4,5 EK
75 Kanlı Höyük Ova yerleşmesi 2 950 150x250 3,5 EK
76 Kızıl Höyük Ova yerleşmesi 1 950 100x150 1,5 EK
77 Yuğ Höyük Ova yerleşmesi 4 900 80x100 0,8 EK
78 Kara Yuğ Ova yerleşmesi 4 1000 200x300 6 EK
79 Pamuklu Ova yerleşmesi 7 950 150x125 1,8 EK
80 Yazır Ova yerleşmesi 1178 EK
Res. 2 Buluntu yerleri ve özellikleri
172 Güneş Duru

Res. 3 Yerleşme Konumları

Res. 4 Yerleşmelerin bulunduğu yükseklikler (deniz seviyesinden)

Göller Bölgesi Neolitik Yerleşmeleri Üzerine Bir Deneme 173

Res. 5a Yerleşme yükseklikleri

Res. 5b Yerleşme büyüklükleri

174 Güneş Duru

Res. 6
Gri bej yüzeyi açkılı
malların görüldüğü
yerleşmeler

Res. 7
Koyu yüzlü açkılı
malların görüldüğü
yerleşmeler
Göller Bölgesi Neolitik Yerleşmeleri Üzerine Bir Deneme 175

Res. 8
Kırmızı astarlı ve krem
üzerine kırmızı boyalı
malların görüldüğü
yerleşmeler

Res. 9
Mal gruplarının
yerleşmelere göre
dağılımı
176 Güneş Duru

Res. 10 Kronoloji tablosu ve yerleşmeler arası ilişkiler