Do€u Mitolojisinin

Edebiyata Etkisi
Karşılaştırmalı
Edebiyat Metinleri
Prof. Dr. Hellmut Ritter
 Ayr›nt›:572
ScholaAyrıntı Dizisi:2
Doğu Mitolojisinin Edebiyata Etkisi
Karşılaştırmalı Edebiyat Metinleri
Prof. Dr. Hellmut Ritter
Editör
Prof. Dr. Mehmet Kanar
Düzelti
Evren Us
Bu kitabın Türkçe yay›m haklar›
Ayr›nt› Yay›nlar›’na aittir.
Kapak Tasarımı
Gökçe Alper
Dizgi
Esin Tapan
Bask›
Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti.
Davutpaşa Cad. Güven San. Sit. C Blok No.:244
Topkapı/İstanbul Tel.: (0212) 612 31 85
Birinci Bas›m 2011
Bask› Adedi 2000
ISBN 978-975-539-594-4
Sertifika No.: 16061

AYRINTI YAYINLARI
Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Cağaloğlu/‹stanbul
Tel.: (0212) 512 15 00 Faks: (0212) 512 15 11
www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr
Do€u Mitolojisinin
Edebiyata Etkisi
Karşılaştırmalı
Edebiyat Metinleri
Prof. Dr. Hellmut Ritter
 İçindekiler

Sunuş ......................................................................................................9
Edebiyat Tarihinin Konusu ve Delilleri .................................................11
Edebiyat Tarihinde Usul ........................................................................15
İran Edebiyatı ve Tezkireler ...................................................................20
İslamiyet Öncesi İran Edebiyatı .............................................................23
Göçleri ....................................................................................................25
Edebiyat .................................................................................................28
Avesta’nın Telifi .....................................................................................29
Avesta’nın Taksimi .................................................................................31
Avesta’nın İçeriği ...................................................................................33
Geyûmerd’in Sâsânîler ve İslamiyette Gelişimi: Hudâynâme ...............45
Yeni Farsça’da Firdevsî Öncesi Şehnâmeler ..........................................47
İslam Öncesi İran Edebiyatı ...................................................................54
Firdevsî’nin Şehnâme’si .........................................................................54
Sistan Pehlivanları ..................................................................................60
Keyânîlerin Listesi .................................................................................62
Birinci Devir ..........................................................................................64
Hudâynâme’ye Göre Behman Vukuatı ..................................................68
İslam Öncesi İran Edebiyatının Dahili Şekli ........................................70
Sâsânîler Zamanında Edebiyat ...............................................................72
Sâsânîler Zamanında Yazılan Destanlar ................................................74
Çatrangnâmeg (Satrançnâme) ................................................................75
Padkârnâmegh ........................................................................................77
Vâmık u Azrâ ..........................................................................................79
Veys (Vîs) u Râmîn .................................................................................80
Firdevsî’de Olmayan İran Asıllı Destanlar ............................................84
Behram-ı Gûr’da Âzâde Hikâyesi ..........................................................85
Şebdîz Hikâyesi ......................................................................................85
Ferhad ile Şirin........................................................................................86
Buzurcmihr ............................................................................................86
Kelile ve Dimne ......................................................................................89
İçeriği .....................................................................................................91
Hikâyenin Özeti .....................................................................................94
İbn-i Mukaffa .........................................................................................97
İbn-i Mukaffa’nın Eserleri .....................................................................99
Kelile ve Dimne Tercümeleri ..................................................................101
Rûdekî ....................................................................................................102
Kelile ve Dimne’nin Türkçe Tercümeleri ...............................................109
Kelile ve Dimne Nazireleri .....................................................................110
Sindbâdnâme................................................................................112
İskendernâme .........................................................................................115
Âb-ı Hayvân Hikâyesi ............................................................................120
Mesutlar Ülkesine Girmek .....................................................................121
Âb-ı Hayvân Meselesi ............................................................................121
Yecuc ve Mecuc .....................................................................................124
Son Destani Eserler Binbir Gece Masalları ...........................................124
Telif Tarihi .............................................................................................125
Kitabın Adı .............................................................................................127
Andarz (Enderz) .....................................................................................130
Tansar mektubu ......................................................................................132
Âyinnâme ...............................................................................................133
Kâbusnâme .............................................................................................135
Siyâsetülmülûk .......................................................................................135
Arap Edebiyatı .......................................................................................136
Arap Şiirinin Şekli .................................................................................138
Vezin ......................................................................................................138
Kaside ....................................................................................................138
Cahiliye ve İslam Devirlerinde Yetişen Şairler .....................................140
Sâmânî Şairleri .......................................................................................147
Ferruhi ...................................................................................................149
Şiirin Konusu .........................................................................................151
Rivayet ...................................................................................................153
Gazel ......................................................................................................153
Rübai ......................................................................................................154
Destan: ...................................................................................................154
Vukuat Şiirleri ........................................................................................157
İlk Sâmânî Şairleri .................................................................................158
Çagâniyan Şairleri ..................................................................................162
Ziyârîler Sülalesi ....................................................................................164
Şehnâme .................................................................................................165
Firdevsî’den Önce Şehnâmeler ..............................................................165
Adı Geçen Bazı Bilim Adamları ve Çalışmaları ....................................171
Sözlük ....................................................................................................223
Dizin .......................................................................................................226
 Doğu Mitolojisinin Edebiyata Etkisi

Sunuş

P rof. Dr. Hellmut Ritter 27 Şubat 1892 tarihinde Almanya’da

Hesslichtenau’da doğdu. Lise öğreniminden sonra üç yıl boyunca ünlü
oryantalist Carl Brockelman ile Paul Kahle’nin yanında eğitim aldı.
Daha sonra Strasbourg’a giderek Nöldeke’nin yanında ilahiyat, tenkitli
metin neşri, Latin ve Yunan dillerini öğrendi. 1913 yılında Hamburg
Ortadoğu Tarih ve Uygarlık Araştırmaları Merkezi’nde çalışmaya baş-
ladı. 1927’de Alman Ortadoğu Araştırmaları Kurulu’nun başkanlığına
getirildi. 1936’da doçent, iki yıl sonra profesör olarak İstanbul Üniver-
sitesi Edebiyat Fakültesi’nde Arapça ve Farsça kürsü profesörlüğüne
yükseltildi. İkinci Dünya Savaşı yıllarından 1949’a kadar Türkiye’de
kaldı. 1953’te Frankfurt Üniversitesi Şarkiyat Enstitüsü’nde çalışma-
ya başladı. 1959-1969 yılları arasında İstanbul Üniversitesi’nde ders
9
Prof. Dr. Hellmut Ritter

veren, Şarkiyat Enstitüsü’nün kuruculuğunda katkısı olan Ritter 1969

yılında Almanya’ya döndü ve 19 Mayıs 1971 tarihinde Almanya’nın
Oberursel kasabasında vefat etti.
Profesör Ritter Türkiye’de çağdaş Doğu dilleri ve bilimi araştırma-
larını başlatan kişidir. (Ayrıntılı bilgi için bkz. DİA, XXXV/133-134).
Prof. Ritter’in İstanbul Üniversitesi’nde verdiği derslerden biri de
İran edebiyatı tarihidir. Çok dil bilen ve Alman disipliniyle yetişmiş
olan Prof. Ritter, bu dersi verirken konularını sadece Fars edebiyatıyla
sınırlandırmamış; Doğu ve Batı edebiyatlarının ana konularını, önemli
eserlerini, edebiyatlar arasındaki etkileşimleri çok yönlü olarak incele-
miş ve derslerinde de aynı disiplini öğrencilerine aşılamaya çalışmıştır.
Merhum Hocam Prof. Dr. Tahsin Yazıcı, vefatından birkaç yıl önce,
hocası Prof. Dr. Hellmut Ritter’in edebiyat tarihi ders notlarını daktilolu
metin halinde bana vermişti. Bu metni bir süre kendisi de edebiyat tarihi
derslerinde bize okutan hocam, metnin üzerinde bazı ilaveler ve düzelt-
melerde bulunmuştu. Böylesine özlü ve derli toplu bir eser aslında İran
edebiyatı tarihi değil, Doğu ile Batı edebiyatlarının karşılaştırılması ek-
senine oturmaktadır.
Sunulan metni dizerken okuyucular açısından daha anlaşılır kılmak
adına düzeltiler yapılmıştır. Düzeltilerin düzeyini gözlemlemek için
ekte verdiğimiz sözlük referans olarak kabul edilebilir. Bu ders not-
larında geçen özel isimler ve olaylar notlandırılacak olursa, en az bu
kitap kadar bir metin daha ilave edilecektir. Bu yüzden notlandırma
işleminden vazgeçilerek aşağıdaki eserlere bakılmasının tavsiyesiyle
yetinilmiştir:
MEB İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklope-
disi, Şarkiyat Mecmuası, Doğubilimciler (M. Kanar, AKMED Akdeniz
Medeniyetleri Enstitüsü, Antalya 2004, CD-Kitap)
Bu çalışmanın sonuna eserde anlaşılması güç olabilecek kelimelerin
bir sözlüğü, dizin ve adı geçen bilim adamlarından bazılarının çalışma-
larının bir listesi eklenmiştir.

Prof. Dr. Mehmet Kanar

10
 Doğu Mitolojisinin Edebiyata Etkisi

Edebiyat Tarihinin Konusu ve Delilleri

E debiyat kelimesinin Fransızca karşılığı littérature’dur. Bu kelime-

nin de aslı Lettre’dir ki harf demektir. Şu halde edebiyat bir milletin
yazıya yani harfe tevdi edilen hars ürünleridir. Littérature kelimesinin
manası hakkında ihtilaf vardır. Bu, geniş ve dar manada olmak üzere
kullanılabilir. Çünkü bir milletin yazıya tevdi ettiği hars eserleri çeşit
çeşit olur. Bunu ikiye ayırmak lazımdır:
1. Sanatkârane şekle sokulmuş olanlar ki bu şekil eserler için şart
olur. Şiirler sanatkârane nesir, roman vesaire hep bu zümreye girer. Bu
eserlerin maksadı talim ve ameli bir hakikat arama ve tespit değil, belki
eğlenme ve tefrika –işten sonra başı dinlendirme — ve hayata daima bü-
yük bir yoğunluk verecek duygulardan lezzet bulmaktır. Mesela insan
aşkla her gün meşgul değildir. Böyle derin duygulara malik bir şairin
11
Prof. Dr. Hellmut Ritter

bunları ifade için bulduğu güzel şekilden zevk alınabilir veya başkaları
da o şairin duygularını aynen duymuş olabilir. Hatıradaki bu duyguları
bu suretle uyandırarak bir daha yaşamak eğlencelidir. Edebi eseri oku-
yunca bu duygular insanı açar, zevk verir. Bu belki de sadece eğlenceli
olmayıp, o duygulardan istifade ettirmesi hasebiyle de faydalıdır. Savaş
bir erkeğe birçok duygu verir. Savaşı bilen bir insan savaşa dair oku-
duğu şeylerden daha bir his alabilir. Bu hisler aşki, kahramanlığa ait
hayale genişlik verecek mahiyette, dini olabilir. Yeni birtakım duygular
ki müşkülatla dolu insan hayatına tahammül etmek kuvvetini verir. İşte
bütün bu çeşit eserler hep dar manada kullanılan littérature’a aittir.
2. Geniş manada kullanılan littérature: Buraya kültür eserleri de gi-
rer. Riyazi eserler, ilm-i nücûma (astroloji) ait olanlar, tarihi eserler ki
hepsi akla gıda verir. Edebiyat tabiri Türkçe’de ve Arapça’da birinci
türe özgüdür. Avrupa’da ise her iki tür için kullanılır.
Klasik filolojiyle uğraşanlar, yani Yunan ve Latin eserleriyle meşgul
olanlar edebiyatı daha geniş manada kullanır. Filoloji her ilmi kapsar.
Onun vazifesi daha başkadır. Yazıdaki eserleri tasnif etmek, zamanın
ilerlemesiyle bozulmuş, anlaşılmaz hale gelmiş olanlarını ilk yazıldık-
ları zamanki haline döndürmek ki mümkün olduğu halde yazanın ka-
leminden çıktığı şekle sokmak ve eserleri anlamak ve anlatmak için ne
yapmak mümkünse, onu yapmak filolojinin vazifesidir. Bu iş tabii yal-
nız ilk manadaki edebiyat için değil; riyâziye, tıp vesaire tarihine dahil
olan eserler de filolojik bir hazırlığa muhtaçtır. Bu suretle her nevi eser
filolojinin inceleme konusu olabilir.
Fakat edebiyat tarihi acaba bu fenlere, ilimlere ve dine ait eserlerden
bahsetsin mi? Bunun için muhtelif fikirler vardır. Esasen bu, işbölü-
müne ait bir meseledir. Klasik filolojide ve Doğu eserlerinde edebiyat
tarihçilerinin tarihe ve dine ait eserlerden de bahsetmesi âdettir. Bu her
sahada uzman çıkmadığındandır. Tarihçi tıp ilminin ilerlemesini bir
tabibe, şairin gelişimini eleştirmene bırakacaktır. Edebiyat tarihçisi bu
uzmanlarla çalışır. Çünkü onlar filolojiden anlamaz, kendi ihtisasları
içine giren şeyleri bilir. Fakat harsın her sahası birbirine bağlı oldu-
ğundan edebiyat tarihçisinin diğer şeylerden büsbütün gafil olmaması
lazımdır. Harsın muhtelif sahalardaki gelişimi birbirine bağlıdır.
Bu derste İran edebiyatından bahsedeceğiz yani, bir milletin edebi-
yatından. Bir milletin edebiyatı ne demektir? Acaba bir ırkın edebiyatı
mı demektir? Bu mesele bugünkü dünyada siyasi ihtilaflardan doğmuş-
tur. Mesela aslen Yahudi olan H. Haine, Alman edebiyatına dahil mi-
dir? Mesela Arapça eserler yazan ve Türklerden biri olan Fârâbî’den
ve Acemlerden biri olan Taberî’den Arap edebiyatında mı yoksa men-
12
 Doğu Mitolojisinin Edebiyata Etkisi

sup oldukları milletlerin edebiyatında mı bahsedilmelidir? Bunlar ırk

bakımından ayrı oldukları için Arap edebiyatından ihraç edilecekler.
Yâkût-i Hamavî esir bir Rumdu fakat Arapça yazdı. Onu da Arap ede-
biyatından çıkaracak mıyız? Sonra, bir kimse ırk bakımından karışık
olabilir; o zaman ne yapacağız?
Bunun içinden çıkabilmek için en kolay ve sade yol şudur: Her yazar
hangi dilde yazdıysa ve hangi hars içinde yetiştiyse, orada bahsedilme-
lidir. Fakat Acem edebiyatı ile meşgul olanlar böyle yapmadılar. Mesela
Browne kitabında yalnız Acemlerden bahsetti. En kolay yol, görünüşe
göre yapmaktır. Irkı belliyse ve ayrı dilde yazmışsa, her iki edebiyatta
da bahsedilmelidir. Bahsetmek bahsetmemekten daha hayırlıdır.
Bir mesele daha var: Acaba bir edebiyat tarihini bir millete hasret-
mek doğru mudur? Çünkü edebiyatlar birbiriyle daimi olarak münase-
bettedir. Etkiler ve aksi etkiler vardır. Mesela Türk ve İran edebiyatları
böyledir. Mesela Arap edebiyatı İspanya yoluyla eski Fransız edebiyatı-
na etki etti mi, etmedi mi? Bundan Arap edebiyatçısı mı, yoksa Fransız
edebiyatçısı mı bahsedecektir? Âdet olarak ekseriya etkilenen millet
edebiyatında bundan bahsedilir. Mesela İskendernâme Yunan yoluy-
la İran’a geçmiştir. Roman şeklinde olan İskendernâme’ye Yunanlılar
Pseudo Callisthenes diyorlar ki “sahte İskendernâme” demektir. Callis-
tenes, İskender’in tarihçisiydi. Nizâmî bu kitaptan etkilenmiştir.
Fakat bir saha vardır ki uluslarası ilişkiler çok karışıktır. Böyle olun-
ca bu usul kâfi gelmez, doğru olmaz. Mesela masal ve hikâye edebiyatı
o kadar yayılmıştır ki onlardan yalnız bir milletin edebiyatında bahset-
mek doğru değildir. Bütün milletlerin edebiyatlarında bahsetmek icap
eder. Bundan bahseden ayrı bir ilim şubesi vardır ki ona “karşılaştır-
malı edebiyat tarihi” (Histoire de la littérature comparée) derler. Bu-
nun kurucusu Benfey’dir. Bu göstermiştir ki Hintliler masal ve hikâye
uydurmakta çok kabiliyetlidir. Dünya masallarının 670’i Hintlilerin-
dir. Benfey’den başka Bolt-Polivka vardır. Bunların en meşhur kitabı
Grimm Kardeşlerin Masalları Hakkında Notlar’dır. Masal toplamak
hırsı Almanya’da 19. yüzyılın ilk senelerinde başlamıştır. İlk masal
toplayanlar Grimm Kardeşler’dir. Bunlar Almanya’da bir ihtiyar ka-
dından birçok masal ve hikâye toplamıştır. Masallar hakkında yukarıda
söylediğimiz gibi birçok tetkik yapılmış, menşeleri araştırılmıştır. Son-
raları doğubilimciler de Arabistan’da birçok masal toplamış ve ekseri
motiflerin aynı olduğunu görmüşlerdir. Almanya’da ayrıca bir de masal
ansiklopedisi çıkarılmıştır. Sonraları bu tetkiklere birçok tetkik daha
ilave edilmiştir. Mesela Schick isminde bir zat Corpus Hamleticum adlı
bir kitap yazarak Hamlet’in motiflerini araştırmıştır. Wesselsky, Das
13
Prof. Dr. Hellmut Ritter

Hodscha Nasreddin adlı kitabında Nasreddin Hoca hakkında malumat

toplamıştır. Bu ilim çok müşküldür. Çünkü çok lisan bilmek lazımdır.
İran edebiyatında böyle birkaç esere tesadüf edeceğiz.
Masallar ya tek tek veya toplu halde seyreder. Tek tek devam eden-
ler halk arasına dağılmıştır yahut ayrı ayrı tespit edilmiştir. İran ede-
biyatında masal türünün en mühim eserleri Sindbâdnâme ve Kelile ve
Dimne’dir.

14
 Doğu Mitolojisinin Edebiyata Etkisi

Edebiyat Tarihinde Usul

E debiyat tarihi birçok bakış açısından yazılabilir:

I. Genel tarih bakımından:

Büyük siyasi tarih, hadiselerin dünyada vücuda getirdiği büyük de-
ğişimler; hars ve hayat değişmeleri fikir hayatı üzerine büyük etkiler
yapmıştır. Edebiyat tarihinin büyük devirlerini siyasi tarihin devrelerine
göre taksimde tamamıyla haklıyız. Mesela İran edebiyatı kendi kendine
siyasi hayatla paralel olarak üç büyük devreye ayrılır.
a. Ahamenitler devri,
b. Sâsânîler devri,
c. Arap istilasından sonraki devir.
Browne eserini bu bakımdan yazmış, hatta adını İran’ın Edebi Ta-
15
Prof. Dr. Hellmut Ritter

rihi koymuştur. Eserin yarısını hatta daha fazlasını İran’ın siyasi tarihi
işgal eder. Ferit Bey de kendi eseri olan İran edebiyatı tarihinde İran
sülalelerinden ayrıntılı olarak bahseder.

II. Sosyal bakımdan:

Bu çeşit edebiyat tarihi yazanlar, yazı eserlerini doğuran sosyal ne-
denlerden bahseder. Halkı şiir söylemeye sevk eden birçok neden var-
dır. Mesela “müşterek iş” nedeni vesaire. Bu türün Türkiye’de temsilci-
si Köprülü’dür ki sosyal bakış açısını takip eder. Bunların da dayandığı
fikirler vardır. Mesela aşk hayatının muhtelif şekilleri edebi eserlere
doğrudan doğruya etki etmiştir. Mesela çöl hayatı aşk için çok olum-
suz şartlara tabidir. Ot yoktur, yeşillik yoktur, yalnız ilkbaharda kısa bir
müddet için halk bir yere toplanır ve aşk ancak bu mevsimde olur. Son-
ra kabileler ayrılır. O vakit âşıklar da ayrılırlar. Bunun içindir ki eski
Arapların aşk manzumeleri hep bundan, bu ayrılıktan bahseder. İşte bu
yeni bir tarz doğurmuştur ki bu “nesip” tarzıdır.
Abbasiler zamanında hayat şartları değişti. Artık şairler şehirlere
geldi ve şehir hayatının etkisiyle yeni bir edebiyat doğdu ki bunun en
meşhur temsilcisi Ebû Nüvâs’tır. Sonra sultanların eğlence ihtiyaçları,
şairlerin geçimini sağlayabilmek için saraylara sığınmak mecburiyetin-
de kalmaları, hamilerin (mécéne) meydana gelmesi gibi birtakım sebep-
ler de yeni bir edebiyatın doğmasına sosyal birer neden oluyorlar.
Sonra dini nedenler de buraya girer. Mesela ramazanda geceleri ge-
çirmek için edebi eğlenceler yapılır, dini manzumeler ve mevlüt oku-
nur. Tekkelerde âyinler yapılır veya medreselerde ezber için öğretici
manzumeler okunur. Halk arasında birtakım eğlenceler olur. Aşk fasıl-
ları yapılır. Bunları bilmeyenler edebiyatın ve şiirin gerçek hayatla olan
canlı ilişkisini anlayamaz.

III. Üslup bakımından:

Bu tarzda muhtelif edebi şekillerin, tarzların tarihi tetkik edilir. Me-
sela kaside nev’inin veya gazelin doğuşu, gelişimi, devamı tetkik edilir.
Edebi eserin şeklini, üslubunu, gelişimini incelemek isteyen tenkit de
buraya girer.

IV. Dahili şekil bakımından:

Bu tarz diğerinin daha ince, daha karışık ve güç bir şeklidir. Mese-
la tabiat telakkisi, tabiata karşı insanın, şairin aldığı tavır, onun nikbin
veya bedbin oluşu, bir sanatkârın diğer bir sanatkârın etkisinde kalıp
kalmaması, intihal meselesi, edebi tenkit hep buraya girer. Bu tarz
16