ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΠΜ 50

ΟΙ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΦΑΙΝΟΜΕΝΩΝ

ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΡΩΤΗ

ΘΕΜΑ:

«Ο κόσμος της τέχνης είναι ένα δίκτυο που περιλαμβάνει τους ανθρώπους και τους
οργανισμούς που ασχολούνται με τη δημιουργία, διακίνηση, αξιολόγηση και προβολή των
έργων τέχνης (...)».

«Η αγορά έργων τέχνης είναι το πιο σημαντικό στήριγμα αλλά και η κινητήρια δύναμη για
τη δημιουργία και τη διακίνηση των έργων τέχνης». (Αικ. Χαμπούρη-‐Ιωαννίδου 2002: 179,
183).

Λαμβάνοντας υπόψη την έννοια του «κόσμου της τέχνης», αναφερθείτε στους συντελεστές
του «κόσμου της τέχνης» —επισημαίνοντας τις βασικές σχέσεις που αναπτύσσονται
ανάμεσά τους— και εξετάστε πώς συμβάλλουν στις διαδικασίες ανάδειξης-‐αναγνώρισης
των καλλιτεχνών. Θεωρείτε ότι η καλλιτεχνική δημιουργία είναι ατομική ή
συλλογική δραστηριότητα και γιατί; Επιλέξτε έναν καλλιτέχνη με καριέρα στην Ελλάδα και
συγκρίνετε τις διαδικασίες ανάδειξης και αναγνώρισής του/της με εκείνες ενός ομότεχνού
του/της καλλιτέχνη με καριέρα σε χώρα του εξωτερικού. Σε ποια συμπεράσματα
καταλήγετε; Τελικά, υπάρχει «ένας κόσμος της τέχνης» ή «πολλοί κόσμοι της τέχνης»;.

ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2017, ΑΘΗΝΑ

1
 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ:………………………………………………………………2

ΠΕΡΙΛΗΨΗ:……………………………………………………………………………………3

ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ:………………………………………………………………………….....3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ:…………………………………………………………………………………….3

ΕΝΟΤΗΤΑ 1η:

Λαμβάνοντας υπόψη την έννοια του «κόσμου της τέχνης», αναφερθείτε στους συντελεστές του
«κόσμου της τέχνης» —επισημαίνοντας τις βασικές σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσά τους
— και εξετάστε πώς συμβάλλουν στις διαδικασίες ανάδειξης – αναγνώρισης των
καλλιτεχνών. Θεωρείτε ότι η καλλιτεχνική δημιουργία είναι ατομική ή συλλογική
δραστηριότητα και γιατί;
……………………………………………………………………………………………….4

ΕΝΟΤΗΤΑ 2η:

Επιλέξτε έναν καλλιτέχνη με καριέρα στην Ελλάδα και συγκρίνετε τις διαδικασίες ανάδειξης και
αναγνώρισής του/της με εκείνες ενός ομότεχνού του/της καλλιτέχνη με καριέρα σε χώρα του
εξωτερικού. Σε ποια συμπεράσματα καταλήγετε; Τελικά, υπάρχει «ένας κόσμος της τέχνης» ή
«πολλοί κόσμοι της τέχνης»;
……………………………………………………………….........................10

ΕΠΙΛΟΓΟΣ:……………………………………………………………………………………14

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:………………………………………………………………………………15

2
ΠΕΡΙΛΗΨΗ:
Σκοπός της εργασίας αυτής είναι να προσπαθήσει να διευκρινίσει την έννοια και το ρόλο
του κόσμου της τέχνης και τους βασικούς συντελεστές που τον αποτελούν. Οι συντελεστές
αυτοί αποτελούν ένα δίκτυο αλληλεπίδρασης εντός του. Ερώτημα όμως αποτελεί το πώς αυτό το
δίκτυο καταφέρνει να κυριαρχήσει και να επηρεάσει την πορεία ενός καλλιτέχνη. Είναι
απαραίτητη η ύπαρξή του προκειμένου να καταφέρει να δραστηριοποιηθεί αλλά και να
αναδειχθεί; Ο κόσμος στον οποίο εντάσσεται,  επηρεάζει και το ίδιο το έργο τέχνης. Από αυτή
τη σχέση, το έργο τέχνης τελικά αποκτά ένα χαρακτηρισμό ως ατομική ή συλλογική
δραστηριότητα. Θα ασχοληθούμε με το πως αυτός ο κόσμος κατορθώνει να επηρεάσει σε αυτό
το βαθμό, αλλά και με το αν υπάρχει ένας μοναδικός τέτοιος κόσμος ή πολλοί.

ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ:

Κόσμος της τέχνης, αγορά της τέχνης, βασικοί συντελεστές του κόσμου της τέχνης,
μηχανισμοί ανάδειξης και αναγνώρισης καλλιτέχνη, έργο τέχνης ως δραστηριότητα.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ:
Με τα ζητήματα αυτά έχουν ασχοληθεί δεκαετίες τώρα, φιλόσοφοι, τεχνοκριτικοί,
ιστορικοί τέχνης, διανοούμενοι και άλλοι, συνθέτοντας ένα καμβά γόνιμης αντιπαλότητας κατά
την οπτική του καθενός.
Στην πρώτη ενότητα, θα σταθούμε στην έννοια του κόσμου της τέχνης, στους βασικούς
συντελεστές του και στην αλληλεπίδραση που αναπτύσσεται μεταξύ τους και στη φύση του
έργου τέχνης ως ατομική ή συλλογική δραστηριότητα. Στην δεύτερη ενότητα θα μας
απασχολήσει το ζήτημα του εάν υπάρχει ένας ή περισσότεροι τέτοιοι κόσμοι. Συμπέρασμα στο
οποίο θα μας βοηθήσει να καταλήξουμε η παρουσίαση δυο καλλιτεχνών οι οποίοι έχουν
διαπρέψει στη χώρα τους και στην τέχνη τους. Αυτό που χαρακτηρίζει το παράδειγμά μας, είναι
πως οι δυο αυτοί καλλιτέχνες δραστηριοποιούνται στον  χώρο της τέχνης, στην ίδια σχετικά
εποχή, αλλά σε άλλη χώρα. Κάτι που σημαίνει πως δραστηριοποιούνται πιθανώς σε άλλον
κόσμο της τέχνης και σε κάθε περίπτωση σε διαφορετικό περιβάλλον π.χ. κοινωνικές συνθήκες,
πολιτισμικό και μορφωτικό επίπεδο κοινού και άλλοι.

3
ΕΝΌΤΗΤΑ 1η :
Ο Danto (1964), αναφέρει πως η σχέση που έχει ο κόσμος της τέχνης με τον πραγματικό
κόσμο, είναι κάτι σαν τη σχέση του Θεού με τον άνθρωπο, του θείου με το γήινο.
Σε άρθρο της Καθημερινής αναφέρεται πως o  Danto  γράφει ότι ορισμένοι από τους καλύτερους
φιλοσόφους, εμμένουν στην άποψη πως είναι αδύνατο να δοθεί ο ορισμός στην τέχνη και ότι
είναι λάθος κανείς να το επιχειρήσει. (Μαγκλίνη, 2004)
Ωστόσο ο ορισμός του κόσμου της τέχνης είναι πιο εύκολος. Έτσι, σύμφωνα με τους
Πασχαλίδη και Χαμπούρη-Ιωαννίδου (2002), αποτελεί ένα δίκτυο που αφορά την δημιουργία,
διακίνηση, αξιολόγηση και προβολή των έργων τέχνης και το αποτελούν οι παρακάτω βασικοί
συντελεστές:
1. Μουσεία  
2. Συλλέκτες
3. Καλλιτέχνες
4. Πάτρωνες
5. Αίθουσες τέχνης
6. Παραγωγοί καλλιτεχνικών εκδηλώσεων
7. Κριτικοί, θεωρητικοί και ιστορικοί της τέχνης
8. Περιοδικές εκδηλώσεις τέχνης
9. Εμπορικές εκθέσεις
10. Οίκοι  δημοπρασιών
11. ΜΜΕ και ειδικά περιοδικά τέχνης
12. Διαδίκτυο
Σύμφωνα με τους ίδιους, αυτό το δίκτυο λειτουργεί πολυεπίπεδα καθώς οι ρόλοι των
συντελεστών του εναλλάσσονται και κινούνται σε όλο το εύρος του.  
Η αγορά της τέχνης η οποία βρίσκεται στο ίδιο επίπεδο με τον κόσμο της τέχνης,
αποτελεί νευραλγικό τομέα του εμπορίου καθώς διακινεί τεράστια χρηματικά ποσά σε
παγκόσμιο επίπεδο. Δείκτης αυτής της πορείας, είναι κατά βάση οι δημοπρασίες από τις οποίες
διαπιστώθηκε η πρωτοφανής άνοδος των έργων τέχνης κατά τις δεκαετίες 1980,1990. Με
αφετηρία το 2002 η συνολική είσπραξη δημοπρασίας έργων σύγχρονης τέχνης του οίκου
christie's στη Νέα Υόρκη, ξεπέρασε για πρώτη φορά το φράγμα των 100.000.000

4
καταδεικνύοντας την σύγχρονη τέχνη ως τον πλέον επικερδή τομέα της διεθνούς αγοράς της
τέχνης (Σάκκουλα, 2011)
Ο κόσμος και η αγορά της τέχνης, είναι τόσο οι ίδιοι κόσμοι, όσο και διαφορετικοί.
Απώτερος στόχος όμως πάντα, είναι η παραγωγή και διακίνηση έργων τέχνης δηλαδή τέχνης και
πολιτισμού.
Μεταξύ των βασικών συντελεστών που αναφέραμε, αναπτύσσονται σχέσεις
δημιουργώντας το δίκτυο του κόσμου της τέχνης.
Η Duncan (1993) εντοπίζει ένα ιδιαίτερο δίκτυο τεχνοκριτικών, εμπόρων τέχνης και
επιμελητών μουσείων. Οι τεχνοκριτικοί αναφέρει, είναι ένα απαραίτητο συστατικό του κόσμου
της τέχνης και φαίνεται να διαθέτουν τεράστια δύναμη, κυρίως στα μάτια των καλλιτεχνών.
Συχνά καθηγητές ιστορίας τέχνης αρθρογραφούν, ενώ παράλληλα επιμελούνται μιας έκθεσης
μουσείου. Μέσω της πολλαπλής ιδιότητας των τεχνοκριτικών, οι καλλιτέχνες ενδεχομένως να
αποκτήσουν πρόσβαση στα πιο αξιοπρόσεκτα σημεία π.χ. μεγάλα μουσεία, όπου θα επικυρωθεί
η αξία και άλλων έργων τους. Οι καλλιτέχνες δεν έχουν τη δύναμη να κάνουν τη δουλειά τους
ορατή ως τέχνη, μέχρι κάποιος εξουσιοδοτημένος να ‘’συμπεριφερθεί’’ στα έργα τους ως τέχνη,
είτε εκθέτοντάς τα, είτε συγκαταλέγοντάς τα στον τύπο, είτε αγοράζοντάς τα ένας συλλέκτης.
Θα πρέπει πρώτα όμως να έχει αποκτήσει κάποια αξία, συνήθως όταν αναγνωρίζεται από ένα
έμπορο τέχνης ή από έναν επιμελητή, εκθέτοντας τα έργα του και προσδίδοντάς του αξία.
Ο Alloway (1996) μας παρουσιάζει ένα διαφορετικό δίκτυο, καλλιτεχνών, εμπόρων
τέχνης και συλλεκτών, ενώ τονίζει και τον ρόλο των επιμελητών μουσείων. Το έργο τέχνης
αναφέρει, είναι το δημιούργημα του καλλιτέχνη, το αγαθό του εμπόρου και η ιδιοκτησία του
συλλέκτη.  Αυτές οι τρεις οπτικές αναπαριστούν τη συμμαχία, η οποία ξεκινάει με την
παραχώρηση αρμοδιοτήτων του επιμελητή στον έμπορο τέχνης, η οποία μετατρέπει το μουσείο
σε προέκταση της αίθουσας τέχνης. Οι συλλέκτες συχνά υπηρετούν ως μέλη διοικητικού
συμβουλίου μουσείων, επηρεάζοντας αποφάσεις για εκθέσεις, ενώ μπορεί να έχουν προνομιακή
μεταχείριση από εμπόρους οι οποίοι αναμένουν κάποια ανταπόδοση. Η θέση των καλλιτεχνών
ανάμεσά τους είναι περίπλοκη, καθώς τα ενδιαφέροντα συλλεκτών και επιμελητών δεν αφορούν
μόνο την αισθητική και την ποιότητα του έργου τέχνης. Βέβαια όσο πιο γνωστός γίνεται ένας
καλλιτέχνης, τόσο περισσότερο  απαγκιστρώνεται από αυτό το δίκτυο, αλλά ποτέ ολοκληρωτικά
καθώς στην πραγματικότητα αποτελεί ένα φαύλο κύκλο. Καταλήγει πως έτσι, το δίκτυο που
περιγράφει κυριαρχεί σε μονοπωλιακό επίπεδο.

5
Πιο συγκεκριμένα:
Τα μουσεία, κινούνται μέσα στο χώρο της αγοράς της τέχνης. Δεν είναι λίγες οι
περιπτώσεις δημιουργών που επιθυμούν τα έργα τους να ενταχθούν σε μουσειακή συλλογή, ως
τον κατεξοχήν χώρο τέχνης και πολιτισμού. Είναι κρίσιμος ο ρόλος των επιμελητών οι οποίοι
αξιολογούν καλλιτεχνικές αξίες που ενδεχομένως να βρίσκονται σε φάση διαμόρφωσης, ενώ
προβλέπουν και προτείνουν. (Καγιαδάκη, 2011).
Παράλληλα οι διευθυντές των μουσείων, με τους γκαλερίστες, είναι σε θέση να
λανσάρουν έναν νέο καλλιτέχνη. Οι διευθυντές μπορούν να συμμετέχουν σε συμβούλια και
επιτροπές όπου μεταξύ άλλων επιλέγονται καλλιτέχνες για διάφορες εκθέσεις. Παράδειγμα
τέτοιου παντοδύναμου διευθυντή είναι του Nicholas Serota διευθυντή της Tate Gallery, μέλος
συμβουλευτικής επιτροπής ζητημάτων τέχνης του Βρετανικού Συμβουλίου, μόνιμος κριτής
επιλογής του καλλιτέχνη για το  βραβείο Τέρνερ κ.α. (Πασχαλίδης, Χαμπούρη-Ιωαννίδου, 2002)
Τους συλλέκτες, τους συναντάμε να διοργανώνουν εκθέσεις δανειζόμενοι το ρόλο των
διευθυντών, επιμελητών, γκαλεριστων και του πάτρωνα (ό.π.). Αποτελούν βασικό γρανάζι της
αγοράς της τέχνης καθώς συχνά με τον κερδοσκοπικό τρόπο δράση τους, προσομοιάζουν την
αγορά της τέχνης με το λεγόμενο χρηματιστήριο της τέχνης, με την τελευταία να επηρεάζεται
όλο και περισσότερο από μεθόδους και πρακτικές της πολιτικής και της οικονομίας.
(Κουνενάκη, 2011). Σύμφωνα με τον Δασκαλάκη (2016) ο συλλέκτης αγοράζοντας, ταυτόχρονα
προτείνει και δημιουργεί ένα νέο έργο με τη συλλογή. Όπως αναφέρουν οι Πασχαλίδης και
Χαμπούρη -Ιωαννίδου (2002), οι  Buck και Dodd λένε πως ενώ αυξάνεται η αξία της συλλογής
ενός συλλέκτη με ένα νέο έργο, παράλληλα το έργο κερδίζει κύρος λόγω της  φήμης που
αποκτά.
Οι καλλιτέχνες, μπορεί να λειτουργήσουν, ως επιμελητές όπως ο Jeff Koons στην έκθεση
Skin Fruit του Δάκη Ιωάννου (Koons, 2016), ως κριτικοί ή και ως επιχειρηματίες, ενισχύοντας
έτσι το δικό τους ρόλο στον κόσμο της τέχνης. Ο Warhol αποτελεί τον κατεξοχήν επιχειρηματία
καλλιτέχνη, προωθώντας ο ίδιος τα έργα του. (Πασχαλίδης, Χαμπούρη-Ιωαννίδου, 2002).
Σύμφωνα με τους ίδιους, οι Rouget et.al. υποστηρίζουν πως ο καλλιτέχνης αποκτά όνομα, κύρος
και φήμη, κυρίως μέσω των σχέσεων που καλλιεργεί με τους γκαλερίστες, που τον προωθούν,
αλλά και μέσω των ΜΜΕ τα οποία δημιουργούν την ανάλογη σφαίρα  απήχησης του. Οι
σύγχρονοι καλλιτέχνες μέσα από τον πολλαπλό ρόλο τους, είναι σε θέση να προβάλουν έργα

6
τέχνης και να ενισχύσουν ή αντίθετα να μειώσουν την εικόνα ενός καλλιτέχνη, ανάλογα με τον
ρόλο που καλούνται να παίξουν.
Σχετικά με τους πάτρωνες, το κλασικό  παραγγελιοδωτικό καθεστώς έχει πλέον
αντικατασταθεί με νέους  μηχανισμός ελέγχου και θεσμούς. Εκθέσεις, τεχνοκριτική και εμπόριο
τέχνης, σε ένα μεγάλο πλέον βαθμό καθορίζουν την εμπορική επιτυχία ή αποτυχία, την προβολή
και καταξίωση του καλλιτέχνη. (Αλεξάκη, 2011) Η σχέση τους όμως εξακολουθεί να είναι
αμφίδρομη. Ο εργοδότης εξυπηρετεί τυχόν ανάγκες του καλλιτέχνη και τα έργα τέχνης του
ενισχύουν το κύρος και την φήμη του εργοδότη (Κωτίδης, 2011).
Οι γκαλερί, με τους γκαλερίστες να είναι παρόντες σχεδόν σε όλες τις δραστηριότητες,
είναι σε θέση να προωθήσουν τόσο γνωστούς καλλιτέχνες όσο και αγνώστους. Εκθέσεις και
πολιτικές προώθησης, είναι τρόποι ανάδειξης καλλιτεχνών. Για παράδειγμα, ο Castelli
συνεργάστηκε με τον Johns και τον κατακύρωσε στη διεθνή αγορά τέχνης. Η χρήση νέων
στρατηγικών αποτελεί σημαντική τακτική  πρόκλησης της προσοχής τον ΜΜΕ. Η Robbins
δήλωσε πως ενώ η προσοχή στρέφεται στους καλλιτέχνες, οι αγαπημένοι των ΜΜΕ είναι οι
γκαλερίστες. Ένας γκαλερίστας μπορεί να είναι και συλλέκτης και έτσι να επηρεάσει  σημαντικά
την πορεία ενός καλλιτέχνη. Ο αναγνωρισμένος γκαλερίστας βρίσκεται σε θέση να επιλέγει σε
ποιον θα πουλήσει και να δώσει προτεραιότητα σε συλλογές (Πασχαλίδης, Χαμπούρη-
Ιωαννίδου, 2002). Η Δρανδάκη (2011) τονίζει πως από τη δραστηριότητα των γκαλερί,
εξαρτάται η υλική υπόσταση και η διείσδυση του καλλιτέχνη στην αγορά.
Ο Castelli ισχυρίζεται πως δεν μπορείς να είσαι ντίλερ χωρίς να επηρεάζεσαι από άλλους
συντελεστές, ενώ υποβαθμίζει τον ρόλο των σύγχρονων τεχνοκριτικών, των περιοδικών τέχνης
και των δημοσιογράφων, καθώς θεωρεί πως δεν υπάρχει κανείς με τόσο δυνατό λόγο πλέον, που
να μπορεί να δημιουργήσει ή να καταστρέψει έναν καλλιτέχνη. (Πασχαλίδης, Χαμπούρη-
Ιωαννίδου, 2002)
Οι παραγωγοί καλλιτεχνικών εκδηλώσεων, επηρεάζουν την ανάπτυξη των καλλιτεχνών
καθώς κατά κάποιο τρόπο επιτελούν το ρόλο του γκαλερίστα. Είναι αυτοί που θα επιλέξουν το
μέρος προβολής, το μέγεθος της διαφήμισης, την ποιότητα της παραγωγής. Μπορεί να είναι
ιδιώτης (π.χ. Κρίτας-Φεστιβάλ Αθηνών), οργανισμός (π.χ. Μέγαρο Μουσικής-έκθεση ‘’Van
Gogh Alive’’), μία κυβέρνηση(Πασχαλίδης, Χαμπούρη-Ιωαννίδου, 2002)
Κρητικοί, θεωρητικοί και ιστορικοί της τέχνης. Ο Becker κατά τους Πασχαλίδη,
Χαμπούρη-Ιωαννίδου, (2002) λέει πως οι θεωρητικοί της τέχνης είναι  οι δημιουργοί των

7
θεωριών, ενώ οι κρητικοί τις εφαρμόζουν, ενώ οι Buck and Dodd αναφέρουν πως οι απόψεις
των κριτικών είναι πολύ σημαντικές όχι μόνο στην ανάδειξη, αλλά και στη διατήρηση της φήμης
ενός καλλιτέχνη. Σε άρθρο στο Βήμα αναφέρεται πως τον ζωγράφο Στέφανο Δασκαλάκη, τον
σύστησε στους θεατές ο Τσαρούχης, γράφοντας κριτική για την πρώτη ατομική του έκθεση το
1982.(Μαστροπαύλος, 2013). Η Πατσουράκη τονίζει το ρόλο του ιστορικού τέχνης στην
ανάδειξη του καλλιτέχνη. Διαβατήριο για τον ίδιο τον καλλιτέχνη λέει, η δουλειά και το ταλέντο
του. Όμως η συνεργασία με τον ιστορικό τέχνης θα τον εντάξει στα καλλιτεχνικά ρεύματα, θα
αναλύσει τεχνικά και υφολογικά το έργο του και σε συνδυασμό με τη σωστή παρουσίαση στην
αίθουσα τέχνης και την ανάλογη εμπορική προώθηση, μπορούν να  καθιερώσουν έναν
καλλιτέχνη.
Στις περιοδικές εκδηλώσεις τέχνης, δίνεται η ευκαιρία να συναντηθούν όλοι σχεδόν οι
βασικοί συντελεστές του κόσμου της τέχνης, να αλληλεπιδράσουν και τελικά να προωθήσουν εκ
νέου την τέχνη.
Θεωρείται κορύφωση της επιτυχίας ενός σημερινού καλλιτέχνη να συμπεριληφθεί το έργο του
σε μια διοργάνωση κύρους και διεθνούς εμβέλειας, όπως η Μπιενάλε της Βενετίας, η
Ντοκουμέντα του Κάσελ. (Κωτίδης, 2011)
Στις εμπορικές εκθέσεις τέχνης, συμμετέχουν γκαλερί οι οποίες αντιπροσωπεύουν
καλλιτέχνες και τους προωθούν εκθέτοντας τα έργα τους, όπως η FIAC στη Γαλλία και η Art
Athina στην Ελλάδα. (Πασχαλίδης, Χαμπούρη-Ιωαννίδου, 2002)
Οι οίκοι δημοπρασιών, προσδίδουν αξία σε έργα τέχνης αφού πρόκειται για έργα της
τελικής επιλογής τους. Παρέχουν πρόσβαση σε πιθανούς αγοραστές αλλά και έκθεση των έργων
στο ευρύ κοινό. (Πασχαλίδης, Χαμπούρη-Ιωαννίδου, 2002). Η Ελλάδα λειτουργεί μέσα στο δικό
της χρηματιστήριο τέχνης το οποίο βέβαια κατευθύνεται κυρίως από  διεθνείς οίκους
δημοπρασίας (Κουνενάκη, 2011)
Εκτός από τους παραπάνω συντελεστές, τα ΜΜΕ και τα ειδικά περιοδικά τέχνης τα
χρησιμοποιούν και οι καλλιτέχνες, προωθώντας τις απόψεις και τα έργα τους για να
απευθυνθούν στο ευρύ κοινό. Είναι αυτά που θα μεταδώσουν τον θόρυβο γύρω από έναν
καλλιτέχνη ή κάποιο από τα έργα του.( Πασχαλίδης, Χαμπούρη-Ιωαννίδου, 2002).
·         Το διαδίκτυο, είναι ένα εργαλείο το οποίο μπορεί να ενώσει όλους τους συντελεστές
ταυτόχρονα  και να εξυπηρετήσει την ταχύτητα της πληροφορίας. Μέσω του διαδικτύου:
 οι καλλιτέχνες διατηρούν προσωπική  ιστοσελίδα

8
  τα μουσεία δείχνουν συλλογές τους ή πληροφορίες για τις εκθέσεις που
διοργανώνουν
 οι διεθνείς περιοδικές εκθέσεις παρουσιάζουν σχετικές πληροφορίες
 οι γκαλερί διαφημίζονται
 παρέχονται γενικότερες πληροφορίες σχετικά με την τέχνη
(Πασχαλίδης, Χαμπούρη-Ιωαννίδου, 2002).

Υπάρχει όμως και η πλευρά της κριτικής στον σύγχρονο κόσμο της τέχνης, η οποία
συγκεντρώνει τα κοινά σημεία των θιασωτών την, στις σκέψεις του Dave Hickey. Τον
χαρακτηρίζει αυτοαναφορικό, αποστεωμένο και όμηρο πλουσίων χωρίς σεβασμό στην τέχνη,
περισσότερο λαϊκό, χαοτικά μεγάλο, ελάχιστα φιλικό και χωρίς την απαραίτητη διακριτικότητα.
Εκδότες και κριτικούς, τους χαρακτηρίζει αυλικούς. (Καθημερινή, Αρχείο Πολιτισμού, 2012).

Λαμβάνοντας υπόψη τις απόψεις των ειδικών, θα αποτολμήσω να απαντήσω στο

ερώτημα αν η καλλιτεχνική δημιουργία είναι ατομική ή συλλογική δραστηριότητα. Σε
συνέντευξή του ο Castelli λέει πως πρόκειται για ένα σύνθετο κόσμο, για μία προσπάθεια
συνεργασίας όπου όλα διαπλέκονται μεταξύ τους. (Πασχαλίδης, Χαμπούρη-Ιωαννίδου, 2002). Ο
Κεχαγιόγλου σε συνέντευξή του στην Φουντουλάκη (2016), δηλώνει πως οι ενδιάμεσοι, τα
Media και οι κομισάριοι εξουσιάζουν τους μηχανισμούς προβολής της τέχνης, ενώ για τον
Δασκαλάκη (2016) το έργο είναι ένας τόπος όπου συγκλίνουν πολλές δυνάμεις, η
πραγματοποίηση της επιθυμίας όλων. Τέλος, η Πατσουράκη αναφέρει πως η δημιουργία ενός
έργου ποτέ δεν είναι τυχαία καθώς αφορά ένα ορισμένο κοινωνικό πλαίσιο συγκεκριμένης
εποχής.

Καταλήγοντας, φαίνεται πως ο καλλιτέχνης και το ίδιο το έργο τέχνης, επηρεάζονται σε

όλα τα επίπεδα, τόσο από τις εκάστοτε πολιτιστικές βιομηχανίες, όσο και από τον κόσμο και την
αγορά της τέχνης, συνεπώς πρόκειται περισσότερο για συλλογική δραστηριότητα.

9
ΕΝΟΤΗΤΑ 2η:
Οι καλλιτέχνες που έχω επιλέξει για να αναπτύξω αυτή την ενότητα, είναι ο Σωτήρης
Σόρογκας και Tracey Emin. Πρόκειται για καταξιωμένους καλλιτέχνες στο χώρο τους, με κύριο
πεδίο δραστηριοποίησης την χώρα τους.
Ο Σόρογκας σπούδασε ζωγραφική με τον Γιάννη Μόραλη στην Ανωτάτη Σχολή Καλών
Τεχνών με υποτροφία από το ΙΚΥ(1957-1961). Από το πρώτο στάδιο των σπουδών του
διαπιστώνουμε τον σημαντικό ρόλο που μπορεί να παίξει το κράτος στον κόσμο της τέχνης.
Κατά τις σπουδές, αποκτά πρόσβαση στους χώρους της δουλειάς και επαφές με γκαλερί. Από το
1962  έχει ήδη συμμετάσχει σε 4 ομαδικές εκθέσεις, ενώ πραγματοποιεί την πρώτη του ατομική
έκθεση το 1972 (Αίθουσα Τέχνης Αθηνών–Χίλτον). Ο ίδιος λέει σε συνέντευξή του, το μεγάλο
του βήμα – ευκαιρία ήταν η υποτροφία που του δόθηκε από το ίδρυμα Ford (1972), μετά την
πρώτη του έκθεση (Σόρογκας, 2016). Αυτή τη φορά τον ενισχύει ένας ιδιωτικός φορέας. Επίσης
δηλώνει πως στον καλλιτεχνικό χώρο τον είχε εντάξει μια φίλη του, η Καίτη Μιρηβήλη,
υπεύθυνη των επιχορηγήσεων του ιδρύματος Ford στην Ελλάδα. Εδώ καταγράφεται η δυναμική
των δημοσίων σχέσεων. Η ένταξή του στο χώρο της δουλειάς, οι γκαλερί και οι δημόσιες
σχέσεις, του έχουν ήδη ανοίξει το δρόμο προς τον κόσμο της τέχνης.
Για το ζωγραφικό του έργο έχουν γραφτεί μελέτες άρθρα κριτικές καθώς και δύο
μονογραφίες. Ενδεικτικά αναφέρω τους Λιδάκη, Σπηλιάδη, Μπονφιλιόλι.
Το 1981 εκπροσωπεί την Ελλάδα στη Μπιενάλε του Sao Paulo. Συμμετάσχει, στα Ευρωπάλια
(1982, Βέλγιο) και στο 21ο Διεθνές Φεστιβάλ Ζωγραφικής (1989, Cagnes-sur-Mer, Γαλλία).  Οι
διεθνείς αυτές περιοδικές εκθέσεις σταδιακά επικυρώνουν το έργο του, του προσδίδουν κύρος
και φήμη. Από την καριέρα του δεν λείπουν και άλλοι συντελεστές του κόσμου της τέχνης, όπως
για παράδειγμα, εμπορικές εκθέσεις, μουσεία, πινακοθήκες. Ενδεικτικές εκθέσεις αποτελούν οι
παρακάτω:
2005: Μουσείο Μπενάκη, Κέντρο Τέχνης Giorgio de Chirico του Βόλου, Μακεδονικό Μουσείο
Σύγχρονης Τέχνης, Δημοτική Πινακοθήκη Καρδίτσας-Σύρου--Λαυρίου.
2001: Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
1996: Γκαλερί “Astra”, στο πλαίσιο της “Art Athina”.
1986: Πινακοθήκη Δήμου Αθηναίων

10
 Από το 1985 τον στηρίζει ο συλλέκτης Πιερίδης, τόσο για παράδειγμα με ομαδική
(Νεώτερες αναζητήσεις. Η περιπέτεια της εικόνας και η αναίρεση της), όσο και ατομική έκθεση
(Τρεις ενότητες. Μαύρα Ανοίγματα, Γυναικεία Πορτρέτα, Παλιά Ξύλα). Επίσης έργα του
βρίσκονται στις πινακοθήκες Βορρέ και Μοσχανδρέου. Διδάσκει σχέδιο στην Αρχιτεκτονική
Σχολή του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου (1964-2003) και από το 2005 είναι ομότιμος
καθηγητής του. Είναι μέλος της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού θεωρίας της τέχνης
‘’Σπείρα’’ με πρόσβαση στην αρθρογραφία τεχνοκριτικής. Σταθμό στην καριέρα του αποτελεί η
βράβευσή του από την Ακαδημία Αθηνών το 2004, για την συνολική προσφορά του στην τέχνη.
Έργα του πλέον βρίσκονται σε σημαντικούς χώρους τέχνης, όπως για παράδειγμα η Εθνική
πινακοθήκη της Αθήνας, το Τελόγλειο μουσείο του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και το
μουσείο Γουλανδρή στην Άνδρο.
(Το υλικό για τον Σόρογκα αντλήθηκε από την ιστοσελίδα,http://sorogas.gr/%CE
%B2%CE%B9%CE%BF%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%86%CE%AF%CE%B1/).
Η Tracey Emin, είναι Αγγλίδα εικαστικός σύγχρονης τέχνης. Σπούδασε στο Medway
College of Design και στο Maidstone Art College. Το 1989 αποκτά μεταπτυχιακό στη
ζωγραφική από το Royal College of Art. Το 2007 εκλέγεται ακαδημαϊκός στο Royal Academy.
Το 2011 διορίζεται ως καθηγήτρια, στο ίδιο ίδρυμα. Χρησιμοποιεί τα ΜΜΕ σε μεγάλο βαθμό
καθώς είναι μέλος τηλεοπτικών εκπομπών και ομιλήτρια  και έχει κάνει διαλέξεις σε
αναγνωρισμένα σημεία τέχνης, όπως είναι το Victoria and Albert Museum στο Λονδίνο.
Βλέπουμε και στην περίπτωση της, πως έχει λειτουργήσει στην πορεία της ο χώρος των
σπουδών της, οι δημόσιες σχέσεις και οι γνώσεις που αποκτά εντός του, αλλά και εκτός.

Η καριέρα της ξεκινάει συμμετέχοντας σε ομαδική έκθεση το 1992. Το 1993

πραγματοποιεί την πρώτη ατομική της έκθεση στο White Cube, μία γκαλερί  σύγχρονης τέχνης
στο Λονδίνο. Στα μέσα της δεκαετίας του 1990  κάνει σχέση με τον  γκαλερίστα Carl Freedman,
ο οποίος είναι φίλος και συνεργάτης με τον συλλέκτη Damien Hirst. Ήδη  από τα πρώτα βήματά
της, διαπιστώνουμε τις σφαίρες επιρροής ανάμεσα στους καλλιτέχνες, γκαλερίστες και
συλλέκτες. Το 1995 ο Freedman επιμελήθηκε της ομαδικής έκθεσης “Minky Manky” που
συμμετείχε και η ίδια. Το ίδιο έτος, πραγματοποίησε μία έκθεση, “Everyone I Have Ever Slept
With 1963–1995”. Αφορούσε  τα ονόματα όλων των ερωτικών της συντρόφων ακόμα και
συγγενών. Η απήχηση στα ΜΜΕ ήταν μεγάλη και οι κριτικές που ήδη δεχόταν αυξήθηκαν. Το
παραπάνω έργο αγοράστηκε από τον Charles Saatchi και συμπεριλήφθηκε σε έκθεσή του το

11
1997 στη Βασιλική Ακαδημία του Λονδίνου. Η καταστροφή από πυρκαγιά της αποθήκης του
Saatchi που περιείχε το παραπάνω έργο, προσέθεσε στην υπάρχουσα δημοσιότητα. Όλα τα
παραπάνω γεγονότα την είχαν κάνει αρκετά γνωστή στους κύκλους της τέχνης. Όμως αυτό που
την έκανε γνωστή στο ευρύ κοινό, ήταν όταν σε μία τηλεοπτική της παρουσία το 1997,
εμφανίστηκε υπό την επήρεια μέθης και βρίζοντας διαρκώς. Η εκπομπή αφορούσε τα βραβεία
Turner, για τα οποία δύο χρόνια αργότερα, συμπεριλήφθηκε στους επικρατέστερους
υποψηφίους. Οι Elton John και George Michael, φιγουράρουν στη λίστα των συλλεκτών των
έργων της. Ο τελευταίος πραγματοποίησε και έκθεση  με τα έργα της το 2007. Και άλλοι
καλλιτέχνες και μουσικοί έχουν στηρίξει τα έργα της όπως για παράδειγμα οι, Jerry Hall, Naomi
Campbell  και Orlando Bloom.

Έχει συμμετάσχει σε πολλές ομαδικές εκθέσεις αλλά έχει πραγματοποιήσει και πολλές
ατομικές. Μερικές από τις καλλιτεχνικές της στιγμές είναι οι παρακάτω:

 Ατομική έκθεση (Modern Art Oxford,2002–03). Για την συγκεκριμένη έκθεση δήλωσε
πως ο διευθυντής  του μουσείου Andrew Nairne, πάντα στήριζε το έργο της.
 Venice Biennale (2007).
 Ομαδική έκθεση ‘’The Rowan Collection. Contemporary British & Irish Art, Irish
Museum of Modern Art, Dublin 2002’’

Χαρακτηριστικό της θέσης που έχει αποκτήσει στον κόσμο της τέχνης, είναι δύο
κινηματογραφικές ταινίες αφιερωμένες στη ζωή της. (Quiet Lives,1982 και why i never became
a dancer,1995). Έργα της υπάρχουν σε σημαντικά σημεία τέχνης, όπως είναι τα Denver Art
Museum Colorado, British Museum London, Hara Museum Tokyo. Έχει συμμετάσχει και σε
άλλες διεθνείς περιοδικές εκθέσεις όπως οι :Cairo Biennale (2001), Biennale Montreal(1998).

Από την προσωπική της ιστοσελίδα αντλούμε πληροφορίες σχετικά με τις αναφορές στο όνομά
της. Για παράδειγμα από το 1994-2016 υπάρχουν 230 αναφορές στην αρθρογραφία του τύπου
και 22 μονογραφίες. Η βρετανική κυβέρνηση εξακολουθεί να την στηρίζει καθώς το 2013
τοποθετήθηκε  τιμητικά διοικητής του τάγματος της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, ως αναγνώριση
των υπηρεσιών της στις τέχνες. Το ίδιο έτος κατατάχθηκε στις 100 πιο ισχυρές γυναίκες του
Ηνωμένου Βασιλείου.

(Το υλικό για την Tracey Emin, αντλήθηκε από τις ιστοσελίδες: 1.Tracey Emin Studio
2.The art story, Modern art insight 3.Artsy)
12
 Από τα δύο παραδείγματα στα οποία αναφέρθηκα προκύπτει ότι οι δυο καλλιτέχνες
αξιοποίησαν τους βασικούς συντελεστές τέχνης με παρόμοιο τρόπο. Κοινό πρώτο βήμα ήταν οι
σπουδές σε ένα αναγνωρισμένο ίδρυμα. Οι επαφές και η ένταξη στο χώρο, οδήγησαν στις
αίθουσες τέχνης. Στον Έλληνα καλλιτέχνη βασικό ρόλο έπαιξαν οι υποτροφίες. Και στις δύο
περιπτώσεις σημαντικός ήταν ο ρόλος του συλλέκτη αλλά και των ιδιαίτερων - μεμονωμένων
γνωριμιών εντός του κόσμου της τέχνης. Οι διεθνείς περιοδικές εκθέσεις, τα μουσεία, οι
ατομικές και ομαδικές εκθέσεις, διαπιστώνουμε πως είναι κοινά στοιχεία με σημαντικό ρόλο
στην πορεία τους. Τα ΜΜΕ έπαιξαν πιο σημαντικό ρόλο στην περίπτωση της Emin, κυρίως
όμως λόγω της προκλητικότητας του έργου της και της ασυμβίβαστης συμπεριφορά της. Η
στήριξη του κράτους, δεν απουσίαζε, αλλά δεν καθόρισε την πορεία κανενός από τους δυο. Το
διαδίκτυο δεν υπήρχε κατά το ξεκίνημά τους, όμως τουλάχιστον από τα μέσα της καριέρας τους,
βοήθησε στην εξέλιξή τους (συνεντεύξεις, προσωπικές ιστοσελίδες).

Μεγάλη διαφορά διαπιστώνουμε στην αγορά της τέχνης κυρίως όσον αφορά την
οικονομική  αποτίμηση. Π.χ. σε μία δημοπρασία των Christie's (Λονδίνο 2014), το έργο της
Emin ‘’my  bed’’ πωλήθηκε 2.5 εκατομμύρια λίρες.

Σε αντίστοιχη ελληνική δημοπρασία στον οίκο Πέτρος Βέργος, έργο του Σόρογκα
πωλείται 3.450€. (βλέπε ιστοσελίδα Ερευνητικού κέντρου πιστοποίησης, συντήρησης και
αποκατάστασης έργων τέχνης).

Στο ερώτημα αν τελικά υπάρχει ένας ή πολλοί κόσμοι της τέχνης, διεξάγεται έντονη
συζήτηση. Ο Danto υποστηρίζει την ύπαρξη διαφορετικών κόσμων της τέχνης π.χ. θεάτρου,
μουσικής. Η Kandel θεωρεί πως οι νεοϋορκέζοι  δίνουν άλλον ορισμό από τους κατοίκους του
Λος Άντζελες, ενώ άλλοι κάνουν διάκριση βασισμένη στο ρόλο του κράτους. Ο J. Lewis,
αναφέρεται σε βιομηχανίες των τεχνών (Πασχαλίδης, Χαμπούρη-Ιωαννίδου, 2002). Ο
Bjorkegren, (1996) συγκρίνει τη δισκογραφική και εκδοτική βιομηχανία, εστιάζοντας τόσο στην
διαφορά απήχησης των δύο βιομηχανιών στο κοινό, όσο και κυρίως στις σχέσεις εξάρτησης που
αναπτύσσονται μεταξύ των συντελεστών, υποστηρίζοντας έτσι την ύπαρξη διαφορετικών
κόσμων της τέχνης. Η Duncan (1993), απαντώντας ταυτόχρονα με τον τρόπο της και στο αν
τελικά είναι απαραίτητος ο κόσμος της τέχνης για την ανάδειξη των καλλιτεχνών, αναφ έρει πως
στις περισσότερες  κοινωνίες οι δυνάμεις  που κυριαρχούν γνωρίζουν πώς να έλκουν,
οργανώνουν και χρησιμοποιούν τα καλύτερα καλλιτεχνικά ταλέντα. Παρόλα αυτά, έχουν

13
υπάρξει και υπάρχουν καλλιτέχνες, αντίθετοι στις αξίες που κυριαρχούν στον κόσ μο της τέχνης,
όπως ο Βαν Γκογκ. Ωστόσο, από ότι φάνηκε στο σύγχρονο κόσμο της τέχνης, το να σπας τους
κανόνες σημαίνει να τους ακολουθείς. Κάτι που παραπέμπει σε ένα συμπέρασμα πως οι
καλλιτέχνες, παλεύοντας ενάντια στους κανόνες , σφίγγουν τελικά τους δεσμούς. Αυτό γιατί,
καθώς ο ανταγωνισμός είναι απαραίτητο χαρακτηριστικό του  μοντέρνου καλλιτέχνη, τα
σημάδια του ελεύθερου και πρωτοποριακού πνεύματός του, έλκουν τον κόσμο της τέχνης
εντάσσοντάς τον και πάλι στους κόλπους του.

Ενδεχομένως με βάση  την ανάγνωση των κριτηρίων να υπάρχουν πολλοί κόσμοι της
τέχνης. Ωστόσο όπως αναφέρουν και οι Πασχαλίδης, Χαμπούρη-Ιωαννίδου (2002), είναι βέβαιο
πως όλα τα παραπάνω λειτουργούν μέσα σε ένα πλέγμα σχέσεων, ενώ τίποτα δεν μπορεί να
υπάρξει αυτόνομο και διακριτό, εντός μάλιστα ενός παγκοσμιοποιημένου πλέον πεδίου δράσης,
όπου οι συντελεστές δρουν ταχύτερα και ευκολότερα, ενώ κόσμος και αγορά της τέχνης, ποτέ
δεν μένουν ίδιοι.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ:

Από τις πληροφορίες που αντλήθηκαν, φαίνεται πως τα διαφορετικά συστήματα των δυο
χωρών δεν απέχουν πολύ μεταξύ τους, αν και θα πρέπει  να παραδεχτούμε πως η Ελλάδα είναι
μια χώρα που δεν χαρακτηρίζεται για την αυτονομία της στην λειτουργία του καλλιτεχνικού
χώρου, εννοώντας πως οι επιρροές της προέρχονται κυρίως από τη Δύση. Κόσμος και αγορά της
τέχνης, συνυπάρχουν και αλληλοτροφοδοτούνται, προβάλλοντας εν τέλει τόσο τον δημιουργό
της τέχνης, όσο και τον πολιτισμό, μέσα από την αλληλεπίδραση των συντελεστών τους. Μέσα
από την αυστηρή κριτική που έχει δεχτεί αυτό το σύστημα, περί υποβίβασης της τέχνης και
μετατροπής του έργου τέχνης σε οικονομικό προϊόν, επιλέγω να κρατήσω ως συμπέρασμα, την
παρακάτω σκέψη.

Η σύγχρονη διακίνηση έργων τέχνης έχει τη μορφή εκλογικευμένου μηχανισμού

παραγωγής και κατανάλωσης, που επηρεάζεται από οικονομικούς νόμους. Ωστόσο αντίρροπος
παράγων είναι η παραγωγή, η οποία δεν έχει πάντα τα χαρακτηριστικά της συνεχούς και
απρόσκοπτης ροής, καθώς βασίζεται στο μυθικό της υποκείμενο, τον καλλιτέχνη-δημιουργό
(Κωτίδης, 2011).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

14
 1. Alloway L., “The Great Curator”, in R. Greenberg, B.W. Ferguson & S. Nairne (eds)
Thinking about Exhibitions, Routledge, London, pp. 221-230

2. Bjorkegren D., 1996, The Culture Business: Management Strategies for the Arts-Related
Business, Routledge, London, pp. 91-100

3. Danto A., 1964, “The Artworld”, The Journal of Philosophy, 61 (19), 571-584

4. Duncan C., 1993, The Aesthetics of Power: Essays in Critical Art History, Cambridge
University Press, Cambridge, pp. 169-188

5. Πασχαλίδης Γρ. και Χαμπούρη-Ιωαννίδου Αικ, 2002, Οι διαστάσεις των Πολιτιστικών

Φαινομένων: Εισαγωγή στον Πολιτισμό, Πάτρα, ΕΑΠ
Διαδίκτυο:
1. Αλεξάκη Ε, Ιστορικός Τέχνης, 20/02/2011, διαθέσιμο στο
(https://agorasmenos.wordpress.com/2011/02/20/%CF%84%CE%AD%CF%87%CE
%BD%CE%B7-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B1%CE%B3%CE%BF%CF
%81%CE%AC/ (27/11/2017)
2. Artsy, Resource for art collecting and education, https://www.artsy.net/artist/tracey-emin
(04/12/2017)
3. Δασκαλάκης Σ. 05/12/16, Ξενάγηση στην Δημοτική Πινακοθήκη Πατρών, διαθέσιμο στο
https://www.youtube.com/watch?v=HiWHpaQzYyw (28/11/2017)
4. Δρανδάκη Χ. κοινωνιολόγος της τέχνης, 20/02/2011, διαθέσιμο στο
https://agorasmenos.wordpress.com/2011/02/20/%CF%84%CE%AD%CF%87%CE%BD
%CE%B7-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B1%CE%B3%CE%BF%CF%81%CE
%AC (02/12/2017)
5. Ερευνητικό κέντρο πιστοποίησης, συντήρησης και αποκατάστασης έργων τέχνης
διαθέσιμο στο http://www.nikias.gr/view_artist_additional.php?
mode=fullpainting&prod_id=1309&mtag=9&ptid=8058&page=2 (25/11/2017)
6. Καγιαδάκη Μ. Ιστορικός τέχνης, 20/02/2011, διαθέσιμο στο
https://agorasmenos.wordpress.com/2011/02/20/%CF%84%CE%AD%CF%87%CE%BD
%CE%B7-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B1%CE%B3%CE%BF%CF%81%CE
%AC/(01/12/2017)

15
7. Καθημερινή Αρχείο Πολιτισμού, 02/12/2012, Βαριά άρρωστος ο κόσμος της σύγχρονης
τέχνης, , διαθέσιμο στο http://www.kathimerini.gr/474727/article/politismos/arxeio-
politismoy/varia-arrwstos-o-kosmos-ths-sygxronhs-texnhs (01/12/2017)
8. Κωτίδης Α. Kαθηγητής Iστορίας της Tέχνης στη Φιλοσοφική Σχολή
του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης 20/02/2011, διαθέσιμο στο
https://agorasmenos.wordpress.com/2011/02/20/%CF%84%CE%AD%CF%87%CE%BD
%CE%B7-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B1%CE%B3%CE%BF%CF%81%CE
%AC/(01/12/2017
9. Κουνενάκη Π. 13/03/2011, συγγραφέας, επιμελητής εκθέσεων, τεχνοκριτικός ‘’Από το
ένθετο της Καθημερινής Επτά Ημέρες’’ διαθέσιμο στο
https://agorasmenos.wordpress.com/2011/02/20/%CF%84%CE%AD%CF%87%CE%BD
%CE%B7-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B1%CE%B3%CE%BF%CF%81%CE
%AC/ (26/11/2017)
10. Μαγκλίνη Κ. 10.10.2004, Αναζητώντας τον ορισμό της τέχνης, διαθέσιμο στο
http://www.kathimerini.gr/196968/article/politismos/arxeio-politismoy/anazhtwntas-ton-
orismo-ths-texnhs (03/12/17)
11. Μαστροπαύλος Νίκος Γ. 01/12/2013, συνέντευξη στον Στέφανο Δασκαλάκη ‘’Η
ζωγραφική σώμα με σώμα’’ διαθέσιμο στο http://www.tovima.gr/culture/article/?
aid=543821
12. Koons J. 28/05/2016, Ο Jeff Koons μιλά στην ελληνική τηλεόραση, , διαθέσιμο στο
https://www.youtube.com/watch?v=vvEmadKmBXE(03/12/2017)
13. Πατσουράκη Α, Συνέντευξη στην Αννίτα Πατσουράκη – Ιστορικό Τέχνης, διαθέσιμο στο
http://www.independent.gr/%CE%AC%CF%81%CE%B8%CF%81%CE%B1/%CF
%83%CF%85%CE%BD%CE%B5%CE%BD%CF%84%CE%B5%CF%8D%CE%BE
%CE%B5%CE%B9%CF%82/1331-%CF%83%CF%85%CE%BD%CE%AD%CE%BD
%CF%84%CE%B5%CF%85%CE%BE%CE%B7-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE
%BD-%CE%B1%CE%BD%CE%BD%CE%AF%CF%84%CE%B1-%CF%80%CE
%B1%CF%84%CF%83%CE%BF%CF%85%CF%81%CE%AC%CE%BA%CE%B7-
%E2%80%93-%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%B9%CE%BA
%CF%8C-%CF%84%CE%AD%CF%87%CE%BD%CE%B7%CF%82 , (30/11/2017)

16
14. Σάκκουλα Ν. Ιστορικός Τέχνης, 20/02/2011, διαθέσιμο στο
https://agorasmenos.wordpress.com/2011/02/20/%CF%84%CE%AD%CF%87%CE%BD
%CE%B7-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B1%CE%B3%CE%BF%CF%81%CE
%AC/(29/11/2017)
15. Σόρογκας Σ. προσωπική ιστοσελίδα, διαθέσιμο στο http://sorogas.gr/%CE%B2%CE
%B9%CE%BF%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%86%CE%AF%CE%B1/(04
/12/2017).
16. Σόρογκας Σ, 02/07/2016, διαθέσιμο στο https://www.youtube.com/watch?v=v19LfQ984-
s (03/12/2017)
17. The art story - Modern art insight, διαθέσιμο στο http://www.theartstory.org/artist-emin-
tracey.htm (04/12/2017)
18. Tracey Emin Studio, διαθέσιμο στο http://www.traceyeminstudio.com (26/11/2017)
19. Φουντουλάκη Ε. 10/12/2016, Συνέντευξη στον ζωγράφο Χρήστο Κεχαγιόγλου, ‘’Η τέχνη
είναι το πλέον λυτρωτικό καταφύγιο για την ψυχή’’, διαθέσιμο στο http://www.haniotika-
nea.gr/i-techni-ine-to-pleon-litrotiko-katafigio-gia-tin-psichi/(03/12/2017)

17