ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2010

Τόμος 9 , Τεύχος 2 , Απρίλιος - Ιούνιος 2010

ος ο

ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ

Βασικές αρχές βιοηθικής και ορθόδοξης ηθικής

Κατσιμίγκας
1. ΝοσηλευτήΓεώ ργιος
ς ΠΕ και ,ΤΕ,
1 Βασιλοπού λου Γεωργία2
Θεολό γος, Διδά κτωρ Ιατρική ς, Νοσοκομείο Ελληνικού Ερυθρού
Σταυρού , Δρακοπού λειο Κέντρο Αιμοδοσίας, Αθή να.
2. Νοσηλεύ τρια ΤΕ, MSc Υγιεινή και Ασφά λεια της Εργασίας, Νοσοκομείο Σπηλιοπού λειο
«Αγία Ελένη», Αθή να.

Περίληψη
Η έκρηξη της προό δου της γενετική ς και της ιατρική ς τεχνολογίας οδή γησε στην γέννηση μιας νέας
επιστή μης της Βιοηθική ς. Η βιοηθική εξετά ζει την ηθική διά σταση των προβλημά των που
ανακύ πτουν από την εφαρμογή των ανακαλύ ψεων της βιολογίας και της γενετική ς στη φύ ση και
ειδικό τερα στον ά νθρωπο. Από την πλευρά της ορθό δοξη ηθική η αντιμετώ πιση των ζητημά των
αυτώ ν γίνεται έχοντας ως βά ση την ανθρωπολογική διδασκαλία των πατέρων της εκκλησίας.
Σκοπός του παρό ντος ά ρθρου είναι : α) η οριοθέτηση του επιστημονικού πεδίου της βιοηθική ς και η
ιστορική αναδρομή της, β) η ανά δειξη των αρχώ ν που διέπουν την επιστή μη της βιοηθική ς, γ) ο
προσδιορισμό ς των βασικώ ν αρχώ ν της ορθό δοξης ηθική ς μέσο των οποίων γίνεται η αντιμετώ πιση
των θεμά των που προκύ πτουν από την εφαρμογή της γενετική ς μηχανική ς στον ά νθρωπο.
Υλικό και Μέθοδος: Η μέθοδος που χρησιμοποιή θηκε για τη συλλογή του υλικού για τη συγγραφή
του παρό ντος ά ρθρου «Βασικές αρχές βιοηθική ς και ορθό δοξης ηθική ς», ή ταν η εκτεταμένη
ανασκό πηση της διεθνού ς και της ελληνική ς βιβλιογραφίας. Για τη συλλογή της αγγλική ς
βιβλιογραφίας χρησιμοποιή θηκε η ηλεκτρονική βά ση δεδομένων CINAHL και για την ελληνική η
διαλογή βιβλίων και ά ρθρων. Οι λέξεις κλειδιά που χρησιμοποιή θηκαν σε συνδυασμό ή ταν Bioethics,
orthodox ethics.
Αποτελέσματα: Οι βασικές αρχές που διέπουν την βιοηθική είναι: α) η αρχή της αυτονομίας, β) η
αρχή της ισοτιμίας, γ) η αρχή της μη πρό κλησης βλά βης και πό νου, δ) αρχή της ωφέλειας ή της
αγαθοεργίας, ε) η αρχή της δικαιοσύ νης. Η ορθό δοξη θεώ ρηση των ζητημά των που προκύ πτουν από
την εφαρμογή της γενετική ς στον ά νθρωπο στηρίζεται στην Ορθό δοξη ανθρωπολογία, ό πως αυτή
διατυπώ νεται στην Αγία Γραφή και στα κείμενα των Πατέρων της εκκλησίας. Τα κυρίαρχα στοιχεία
της Βιβλική ς και Πατερική ς ανθρωπολογίας είναι: α) ό τι ο ά νθρωπος έχει δημιουργηθεί κατ’ εικό να
και ομοίωση του τριαδικού θεού και β) ό τι ο ά νθρωπος αποτελεί ενιαία ψυχοσωματική οντό τητα.

www.vima‐ Σελίδα 1
ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2010
Τόμος 9 , Τεύχος 2 , Απρίλιος - Ιούνιος 2010
ος ο

Λέξεις κλειδιά: Βιοηθική , ορθό δοξη ηθική .

Υπεύθυνος αλληλογραφίας
Κατσιμίγκας Γεώργιος,
Πρεμέτης 5, 18542, Π. Κοκκινιά, Πειραιάς,
Τηλ. 210 49 12 236, 6977071815,
Email: giorgos.katsimigas@gmail.com

REVIEW

Basic principles of bioethics and orthodox ethics

Katsimigas
1. Register George
1, Vasilopoulou Georgia2
Nurse, Theologian, PhD of Medicine, Greek Red Cross Hospital (Erythros Stavros
Hospital), Dracopouleion Center of Blood Donation, Athens.
2. Register Nurse, MSc Health and Safety of Work. Spiliopoulio Hospital “Agia Eleni”, Athens

Abstract
The galloping progress in genetic and medical technology has led to the birth of the new science
of bioethics. Bioethics examines the ethical dimension of problems arising from the application
of the discoveries in the fields of biology and genetics and the effects they may have on nature
and people in particular, from the aspect of anthropological teaching of the church Fathers.
Aim: The aim of this article is: a) the delimitation of the scientific field of bioethics and its
historical background, b) the emergence of the principles of the science of bioethics, c) the
determination of the principles of orthodox morality though which the issues arising from the
application of genetic engineering in human are faced.
Material and Method: The method used to collect material for the writing of this article
“principles of bioethics and orthodox morality”, was the widespread review of international and
Greek bibliography. For the collection of the English bibliography the electronic database
CINAHL was used. The keywords used in combination were Bioethics orthodox ethics.
Results: The basic principle of bioethics are: a) the principle of autonomy, b) the principle of
equivalence, c) the principle of not causing harm and pain, d) the principle of utility or
beneficence, e) the principle of justice. The orthodox approach to the issues arising from the

www.vima‐ Σελίδα 2
ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2010
Τόμος 9 , Τεύχος 2 , Απρίλιος - Ιούνιος 2010
ος ο

application of genetics human is based on the Orthodox anthropology, as expressed in the Bible
and the texts of the Fathers of the Church. The centerpieces of the Biblical and Patristic
anthropology are: a) that man was created as the exact replica of the Triune God and b) that man
is a single psychosomatic entity.

Key words: Bioethics, orthodox ethics.

Corresponding author
Katsimigas George,
5 Premetis street, GR18542 Pireas, Greece,
Tel. +30 2104912236, 6977071815,
Email: giorgos.katsimigas@gmail.com
Εισαγωγή

Η
χαρτογρά φηση του ανθρώ πινου ανθρώ πινο γονιδίωμα διακρίνονται
γονιδιώ ματος και η αναγνώ ριση των πλεονεκτή ματα αλλά και έντονος
γενετικώ ν ασθενειώ ν έχει επιφέρει μια πλή ρη προβληματισμό ς, καθώ ς η εφαρμογή αυτώ ν
επανά σταση στην ιατρική επιστή μη. Η ελλοχεύ ει σοβαρού ς κινδύ νους, ό πως π.χ. το
πρό οδος της ιατρική ς και της υγείας, θα ενδεχό μενο να διευκολυνθεί η ευγονική
μπορού σε κά ποιος να ισχυριστεί ό τι βρίσκεται αντίληψη και ο ρατσισμό ς, να διασαλευτεί το
πλέον στα χέρια της γενετική ς. Η σύ γχρονη ιατρικό από ρρητο, να αλλοιωθού ν επικίνδυνα
εποχή χαρακτηρίζεται, μεταξύ ά λλων, από τις
οι ισορροπίες που οδηγού ν στις σημερινές
διαρκώ ς αυξανό μενες δυνατό τητες επέμβασης
μορφές ζωή ς, να διαταραχθού ν οι κοινωνικές
επί της ίδιας της ζωή ς του ανθρώ που. Τα νέα
σχέσεις, να επικρατή σουν ανεξέλεγκτα
επιστημονικά και τεχνολογικά δεδομένα
οικονομικά συμφέροντα, το σπουδαιό τερο δε
«ακουμπού ν» στο μυστή ριο του ανθρώ που,
να «αλλοιωθεί» ο ίδιος ο ά νθρωπος.1
εγγίζουν την ιερό τητα του προσώ που,
Παρά λληλα, οι κοινωνικοί φορείς, τα
επηρεά ζουν σχέσεις, «ψηλαφού ν» την καρδιά
νομοθετικά και κοινοβουλευτικά σώ ματα, οι
του μυστηρίου της ζωή ς. Αν ο 20ος αιώ νας
ιατρονοσηλευτικές κοινό τητες ζητού ν επίσημα
χαρακτηρίζεται ως ο αιώ νας της φυσική ς και
κά ποιο πλαίσιο αντιμετώ πισης των
της επέμβασης του ανθρώ που στη φύ ση, ο
προβλημά των που ανακύ πτουν κά θε φορά .
21ος αιώ νας είναι ο αιώ νας της βιολογίας και
Η ανά γκη αντιμετώ πισης των συνεπειώ ν
της επέμβασης του ανθρώ που στον ίδιο τον
αυτώ ν είχε ως αποτέλεσμα να δημιουργηθεί
ά νθρωπο. Στις δυνατό τητες επέμβασης στο
ένα νέο επιστημονικό πεδίο, η Βιοηθική . Η
www.vima‐ Σελίδα 3
ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2010
Τόμος 9 , Τεύχος 2 , Απρίλιος - Ιούνιος 2010
ος ο

Βιοηθική καλείται λοιπό ν να μελετή σει τις νέες ηθικολό γος. Στα έργα του συνδυά ζει την
εφαρμογές της βιολογίας και της ιατρική ς και επιστημονική γνώ ση και την ηθική . Η ηθική γι’
να αποφανθεί αν το τεχνικά εφικτό , είναι αυτό ν είναι αναπό σπαστο στοιχείο της
συγχρό νως ηθικά αποδεκτό και προς το ιατρική ς επιστή μη γι αυτό το λό γο ο
συμφέρον του ανθρώ που.2 Με αυτό ν τον ιπποκρατικό ς ό ρκος μέχρι και σή μερα
τρό πο οι συνέπειες της έρευνας στο θεωρείται το βασικό κείμενο της ιατρική ς
ανθρώ πινο γονιδίωμα, οι οποίες αφορού ν την ηθική ς.
ζωή και την υγεία, έπαυσαν να αποτελού ν Η ραγδαία ό μως πρό οδος της γενετική ς
ιατρικό και βιολογικό μονοπώ λιο, προκά λεσαν τεχνολογίας θέτει νέα δεδομένα στην εξέλιξη
δε μια δυναμική προβληματική και στο χώ ρο της ιατρική ς. Για παρά δειγμα, στην εποχή του
των ανθρωπιστικώ ν και θεολογικώ ν Ιπποκρά τη η ιατρική ά ρχισε να είναι
επιστημώ ν. θεραπευτική , αργό τερα έγινε προληπτική και
τώ ρα τείνει να γίνει προγνωστική .4 Με τις
Βασικές αρχές της βιοηθικής θεώρησης συγκλονιστικές ό μως ανακαλύ ψεις στο χώ ρο
των ηθικών ζητημάτων από την εφαρμογή της γενετική ς αναφύ ονται ζητή ματα ό πως η
της γενετικής μηχανικής στον άνθρωπο κλωνοποίηση, η εξωσωματική γονιμοποίηση, οι
Αναμφισβή τητη είναι η σημασία της ηθική ς για γενετικές εξετά σεις, ο προγεννητικό ς έλεγχος,
κά θε επιμέρους επιστημονική δραστηριό τητα, η γονιδιακή θεραπεία, η παροχή γενετικώ ν
διό τι «πά σα επιστή μη χωριζό μενη δικαιοσύ νης συμβουλώ ν, οι “πατέντες” σε ανθρώ πινα
και της ά λλης αρετή ς πανουργία, ου σοφία γονίδια και ά λλα παρό μοια θέματα , τα οποία
φαίνεται».3 Όσον αφορά την ιατρική ηθική , δημιουργού ν βέβαια νέα ηθικά διλή μματα. Οι
αυτή είναι ά μεσα συνδεδεμένη με τον πατέρα προβληματισμοί αυτοί καθιστού ν επιτακτικό
της ιατρική ς, τον Ιπποκρά τη. Στις ηθικές αρχές το αίτημα για την ύ παρξη ενό ς ηθικού πλαισίου
του ιπποκρατικού ό ρκου διατυπώ νονται οι για την αντιμετώ πισή τους. Η παραδοσιακή
υποχρεώ σεις και οι δεσμεύ σεις του γιατρού ιατρική ηθική αδυνατεί να προσφέρει ένα
απέναντι στον ασθενή , ό πως επίσης τέτοιο ηθικό πλαίσιο. Αυτό δε, είχε ως
καθορίζονται και τα ό ρια της ιατρική ς αποτέλεσμα, ό πως προαναφέρθηκε, την
παρέμβασης στον ά ρρωστο. Στον Ιπποκρά τη, η εμφά νιση ενό ς νέου επιστημονικού κλά δου της
ιατρική και η ηθική συνδέονται ά ρρηκτα Βιοηθική ς, η οποία αναμφισβή τητα είναι ο πιο
μεταξύ τους και δεν επιδέχονται κανένα ενδιαφέρων κλά δος της εφαρμοσμένης ηθική ς.
διαχωρισμό και διά σπαση. O Ιπποκρά της δεν Η Βιοηθική ασχολείται με την διερεύ νηση των
είναι μό νο μεγά λος ιατρό ς, με τη σημερινή ηθικώ ν προβλημά των που συνδέονται ά μεσα
έννοια του ό ρου, αλλά στοχαστή ς και με την Βιολογία και την Ιατρική .5 Με ά λλα

www.vima‐ Σελίδα
ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2010
Τόμος 9 , Τεύχος 2 , Απρίλιος - Ιούνιος 2010
ος ο

λό για, η Βιοηθική καλείται να προσδιορίσει τις ά λλες πανεπιστημιακές σχολές που

ενέργειες και τις παρενέργειες της βιοϊατρική ς, ασχολού νται με την ηθική και τον ά νθρωπο.6
να θεσπίσει τα ό ρια ανά μεσα στις θετικές και Το 1969 ιδρύ εται στις Η.Π.Α το Hasting Center,
τις αρνητικές συνέπειες της επιστή μης στη ζωή το πρώ το ινστιτού το βιοηθικώ ν μελετώ ν. Στις
μας. Στη μελέτη αυτώ ν των θεμά των που Η.Π.Α επίσης ιδρύ εται και η πρώ τη Εθνική
αφορού ν τις επιπτώ σεις των εφαρμογώ ν της Επιτροπή Βιοηθική ς με σκοπό την παροχή ενό ς
γενετική ς μηχανική ς στον ά νθρωπο, ηθικού πλαισίου για την έρευνα σε θέματα
συμμετέχουν εκτό ς από τους γιατρού ς, γενετική ς, ενώ ανά λογες επιτροπές ιδρύ θηκαν
φιλό σοφοι, θεολό γοι και νομικοί. Για το λό γο αργό τερα και σε ά λλες χώ ρες, ό πως στη Μ.
αυτό η Βιοηθική βρίσκεται σε μία διαλεκτική Βρετανία, στη Γαλλία, στην Αυστραλία, στη
σχέση με αυτού ς τους επιστημονικού ς Γερμανία, στον Καναδά κ..α .7
κλά δους. Πρό κειται δηλαδή για μια Σή μερα σε πολλές χώ ρες λειτουργού ν
πολυσύ νθετη και πολύ πλευρη επιστή μη. επιτροπές βιοηθική ς, ενώ στον ελληνικό χώ ρο
Η χρονική περίοδος κατά την οποία δημιουργή θηκε το 1998 η Εθνική Επιτροπή
εμφανίζεται η Βιοηθική , είναι η δεκαετία του Βιοηθική ς, η οποία λειτουργεί ως
1960 στις Η.Π.Α. Την εποχή εκείνη είχαν συμβουλευτικό ό ργανο της πολιτείας για τα
λειτουργή σει οι πρώ τες μηχανές υποστή ριξης θέματα αυτά . Αξίζει επίσης για ιστορικού ς
των νεφροπαθώ ν, οι οποίες ό μως ή ταν πολύ λό γους να αναφερθεί, ό τι ο ό ρος βιοηθική
λίγες με αποτέλεσμα να έπρεπε να προτά θηκε από τον Van Rensselaer Potter το
αποφασιστεί ποιοι θα κά νουν την θεραπεία και 1971 και προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις
ποιοι ό χι. Αυτή την από φαση πολλοί την «βίος» και «ηθική » .7
συνέκριναν με το να “υποδύ εται κά ποιος τον Είναι γεγονό ς πά ντως ό τι η βιοηθική επηρέασε
θεό ”7.Τό τε, δημιουργή θηκε μια επιτροπή από τον τρό πο με τον οποίο θα διαμορφώ νονταν οι
γιατρού ς και επιστή μονες από διά φορα ιατρικές αποφά σεις από εδώ και στο εξή ς.8 Η
επιστημονικά πεδία για να αποφανθεί σχετικά βιοηθική είναι συνδεδεμένη με ειδικά και
με το παραπά νω ζή τημα. Από το χρονικό συγκεκριμένα ζητή ματα που αφορού ν τη
σημείο αυτό κι έπειτα ά ρχισαν να γενετική και τις εφαρμογές της. Θα πρέπει
εμφανίζονται επιτροπές βιοηθική ς στα ωστό σο να γίνει κατανοητό ό τι η αναζή τηση
νοσοκομεία και τα πανεπιστή μια, να της ηθική ς λύ σης στα προβλή ματα που έχουν
συγγρά φονται ά ρθρα με θέματα που αφορού ν σχέση με θέματα υγείας, είναι μια διαδικασία
την βιοηθική , να ιδρύ ονται τμή ματα σπουδώ ν περίπλοκη και δύ σκολη. Ανά μεσα στο ηθικό
με περιεχό μενο βιοηθικού προβληματισμού , και στο μη ηθικό υπά ρχει μια δυσδιά κριτη
αρχικά στις ιατρικές σχολές και αργό τερα σε κλίμακα αντιθέσεων και συγκρού σεων. Αυτό

www.vima‐ Σελίδα
ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2010
Τόμος 9 , Τεύχος 2 , Απρίλιος - Ιούνιος 2010
ος ο

συμβαίνει γιατί υπά ρχουν πολλές βιοηθικές αλή θεια, ό τι κά θε ηθική βασίζεται σε μια
θέσεις και από ψεις που γέννησε ο ιδεολογικό ς φιλοσοφία της ανθρώ πινης φύ σης και κά θε
πλουραλισμό ς του δυτικού κό σμου. φιλοσοφία της ανθρώ πινης φύ σης
Προγενέστερα και για πολλού ς αιώ νες, οι προσανατολίζεται σε μια ηθική συμπεριφορά ,
ηθικές αξίες πή γαζαν από τη θρησκευτική τό τε η φανερή αδυναμία μας να επιλύ σουμε
αυθεντία και για αυτό το λό γο ακριβώ ς δεν πολλά ηθικά μας διλή μματα οφείλεται στο ό τι
επιδέχονταν καμία αμφισβή τηση. Στους ο πολιτισμό ς μας δεν διαθέτει μια πλή ρη
νεό τερους χρό νους, αμφισβητή θηκε η νοή ματος ά ποψη για την ανθρώ πινη φύ ση».9
αποκλειστικό τητα της θρησκείας ως πηγή Με βά ση τα ό σα αναφέρθηκαν, τίθεται το
ηθικώ ν αξιώ ν και οι αξίες αναζητού νται στα ερώ τημα ποιες είναι οι βασικές αρχές που
διά φορα φιλοσοφικά συστή ματα και διέπουν την βιοηθική . Μέσα από την
φιλοσοφικές δοξασίες. ανασκό πηση της διεθνή ς βιβλιογραφίας, οι
Στα πλαίσια αυτά διατυπώ θηκαν διά φορες αρχές που αναφέρονται πιο συχνά είναι οι
προτά σεις για την αντιμετώ πιση των ακό λουθες:
βιοηθικώ ν προβλημά των, που στην ουσία τους  H Αρχή της αυτονομίας ή της
αποτελού ν πρακτικές εφαρμογές των αυτοδιά θεσης. Σύ μφωνα με την αρχή αυτή ,
φιλοσοφικώ ν συστημά των στα οποία αυτές ο κά θε ά νθρωπος θα πρέπει ελεύ θερα και
βασίζονται. Η βιοηθική επηρεά στηκε κυρίως ανεξά ρτητα να σκέπτεται, να αποφασίζει
από τα φιλοσοφικά ρεύ ματα της και να ενεργεί χωρίς την ύ παρξη
εμπειριοκρατίας και του φιλελευθερισμού . Για οποιασδή ποτε μορφή ς εξαναγκασμού .
παρά δειγμα, μία από τις βασικές αρχές της ΄Έτσι, πρέπει να γίνεται σεβαστή
βιοηθική ς, είναι η αυτονομία του ατό μου. Η οποιαδή ποτε επιλογή του σχετικά με την
αρχή αυτή έχει επηρεαστεί από το ρεύ μα του υγεία του και γενικό τερα τη ζωή του.10 Ο
φιλελευθερισμού , ο οποίος προέβαλε και σεβασμό ς της αυτονομίας εμπεριέχει
αποθέωσε τα ατομικά δικαιώ ματα και την κά ποιους συγκεκριμένους κανό νες οι
ατομική ελευθερία. οποίοι είναι: α) Η διατύ πωση της
Χαρακτηριστικά είναι τα λό για του George αλή θειας, β) Ο σεβασμό ς της
Kieffer για το θέμα αυτό : «Τονίζοντας ατομικό τητας και της ιδιαιτερό τητας του
υπερβολικά την ατομική ελευθερία, ο δυτικό ς κά θε ατό μου, γ) Η παροχή προστασίας σε
πολιτισμό ς δημιού ργησε μια μεγά λη ποικιλία εμπιστευτικές πληροφορίες, δ) Η
από ηθικές γνώ μες… Υπά ρχει κά ποιο ό ριο, από κτηση της συγκατά θεσης για κά θε
πέρα από το οποίο η ηθική ποικιλομορφία και παρέμβαση με ασθενείς, ε) Όταν ζητηθεί,
ελευθερία παύ ουν να έχουν αξία… Αν είναι

www.vima‐ Σελίδα
ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ
Τόμος 9 , Τεύχος 2 , Απρίλιος - Ιούνιος 2010
ος ο
να παρέχεται βοή θεια για
σημαντικώ ν αποφά σεων.
 Η Αρχή της ωφέλειας ή της αγαθοεργίας.
Η αρχή αυτή υποστηρίζει την ηθική ά ποψη
της ωφέλειας του ά λλου και ταυτό χρονα
την αποφυγή βλά βης του.11
 Η Αρχή της δικαιοσύ νης. Η αρχή αυτή
πηγά ζει από τον ιπποκρατικό
Μεταξύ των ά λλων υποχρεώ σεων του
γιατρού , συμπεριλαμβά νεται
φροντίδα της υγείας κά θε ανθρώ που,
ανεξά ρτητα το φύ λο, τη φυλή και την
οικονομική κατά σταση. 12‐13
 Η Αρχή της μη πρό κλησης βλά βης και
πό νου. Ο γιατρό ς σύ μφωνα με την αρχή
αυτή , έχει σαφή υποχρέωση να
προξενή σει βλά βη και πό νο στον ασθενή .
 Η Αρχή της ισοτιμίας. Η αρχή αυτή
υποστηρίζει ό τι ό λοι οι ά νθρωποι έχουν
ίσα δικαιώ ματα για ζωή και υγεία.14
 Η Αρχή της ειλικρίνειας.
 Η Αρχή της εμπιστοσύ νης.
Ως θεμελιώ δεις αρχές, από τους περισσό τερους
ερευνητές, χαρακτηρίζονται: α) η αρχή της
αυτονομίας και β) η αρχή της ωφέλειας.15
Θα πρέπει ωστό σο να διευκρινιστεί ό τι η
επιλογή της προτεραιό τητας κά ποιας αρχή ς
συνά δει με το φιλοσοφικό πλαίσιο που διέπει
τον κά θε ά νθρωπο, ό ταν αυτό ς έρχεται σε
ά μεση επαφή με το φαινό μενο της υγείας και
της ζωή ς γενικό τερα. Εξ’ αιτίας ό μως των
διαφορώ ν που υπά ρχουν στα
φιλοσοφικά ρεύ ματα, παρατηρείται το γεγονό ς
www.vima‐
Copyright © 2010
λή ψη να βρίσκονται πολλές φορές σε σύ γκρουση
δύ ο βασικές αρχές. Για παρά δειγμα, ένας
γιατρό ς προτείνει ένα σχή μα θεραπείας σε
ασθενή προκειμένου να τον ωφελή σει από
κά ποια κακοή θη ασθένεια. Ο ασθενή ς ό μως
έχει το δικαίωμα να αρνηθεί πλή ρως τη
θεραπεία που του προτείνεται. Έτσι ό μως,
ό ρκο. μπορεί να έρθει σε σύ γκρουση η αρχή της
αυτονομίας του ασθενή με την αρχή της
και η ωφέλειας που θέλει να τηρή σει ο γιατρό ς.
Συμπερασματικά , επισημαίνεται ό τι είναι πολύ
δύ σκολο να αποφανθεί κά ποιος για το σωστό
ή το λά θος, το ηθικό ή το ανή θικο σχετικά με
τα θέματα της βιοηθική ς, γιατί ό πως
προαναφέρθηκε, η ηθική ως έννοια μπορεί να
μη διαφοροποιηθεί από ά νθρωπο σε ά νθρωπο,
από κοινωνία σε κοινωνία. Εξ’ ά λλου τα
ζητή ματα αυτά είναι πολύ πλοκα και με
πολύ πλευρες εκφά νσεις ιατρικές, ψυχολογικές,
νομικές, φιλοσοφικές, θεολογικές ακό μα και
οικονομικές. Ο καθένας ό μως μπορεί να βρεθεί
αντιμέτωπος μ` ένα ή περισσό τερα από αυτά
τα ζητή ματα, και τό τε θα κληθεί να δώ σει τη
δική του λύ ση. Η ορθό δοξη θεολογία ό μως,
ό πως αυτή βιώ νετε μέσα από την Γραφή και
την παρά δοση προσφέρει το γνωσιακό θεμέλιο
στον σύ γχρονο Έλληνα νοσηλευτή και
γενικό τερα στον κά θε επαγγελματία υγείας, να
αντιμετωπίσει τα ηθικά ζητή ματα που
προκύ πτουν από την εφαρμογή της γενετική ς
μηχανική ς στον ά νθρωπο.
διά φορα
Σελίδα
ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2010
Τόμος 9 , Τεύχος 2 , Απρίλιος - Ιούνιος 2010
ος ο

Βασικές αρχές της Ορθόδοξης θεώρησης δεσμεύ εται από τη σχέση με το θεό , αλλά
των ηθικών ζητημάτων από την εφαρμογή κινείται στα πλαίσια της αυτό νομης και
της γενετικής μηχανικής στον άνθρωπο. ελεύ θερης υποκειμενικό τητας.17
Η ηθική ως λέξη απαντά ται για πρώ τη φορά Η αξιολό γηση των ηθικώ ν ζητημά των της
στην αρχαία Ελληνική γραμματεία16. Στην βιοτεχνολογίας από την Ορθό δοξη διδασκαλία
Πατερική γραμματεία, η ηθική ταυτίζεται με έχει ως θεμέλια βά ση την Ορθό δοξη
τον τρό πο ζωή ς των χριστιανώ ν, ό πως αυτή ανθρωπολογία, ό πως αυτή διατυπώ νεται στην
βιώ νεται μέσα από την εκκλησία. Οι διά φορες Αγία Γραφή και στα κείμενα των Πατέρων της
εκφρά σεις , ό πως “ζή ν κατά Χριστώ ”, “ζή ν κατά εκκλησίας. Τα κυρίαρχα στοιχεία της Βιβλική ς
Θεό ”, “περιπατείν εν φωτί” κ.ά , και Πατερική ς ανθρωπολογίας είναι: α) ό τι ο
χρησιμοποιού νται για να δηλώ σουν την ηθική ά νθρωπος έχει δημιουργηθεί κατ’ εικό να και
που θεμελιώ νεται στην εν Χριστώ ζωή .5 Η ομοίωση του τριαδικού θεού και β) ό τι ο
προσωπική σχέση του χριστιανού με το θεό ά νθρωπος αποτελεί ενιαία ψυχοσωματική
υποδηλώ νει ταυτό χρονα και το ή θος του. Στο οντό τητα. 18‐19 Το σώ μα και η ψυχή ενώ νονται
πλαίσιο αυτό εντά σσονται τα διά φορα ηθικά στον ά νθρωπο κατά τρό πο ασύ λληπτο και
ζητή ματα που ανακύ πτουν από την ανθρώ πινη μέσω αυτή ς της ένωσης δοξολογού ν το θεό .20
δραστηριό τητα και ειδικό τερα στο χώ ρο της Στο βιβλίο της Γένεσις συναντά με το εξή ς
βιολογίας και της ιατρική ς. Στην Ορθό δοξη χωρίο: «Ποιή σωμεν ά νθρωπο κατ’ εικό να
θεολογία δεν υπά ρχει αυτονό μηση των ηθικώ ν ημετέραν και καθ’ ομοίωση…» ( Γεν. ά 26‐27 ).
προβλημά των από την εφαρμογή της Μέσω αυτού του στίχου, εκφρά ζεται με τρό πο
γενετική ς στον ά νθρωπο. Τα επιμέρους ηθικά μοναδικό και λιτό , ο τίτλος ευγενείας του
ζητή ματα που ανακύ πτουν, εντά σσονται στη ανθρώ που, η ουσία του μεγαλείου του, το
συνολική διδασκαλία της εκκλησίας. Η μυστή ριο της ζωή ς του, ο ύ ψιστος προορισμό ς
αυτό νομη ανά πτυξη της ηθική ς μακριά από την του. Το κατ’ εικό να είτε αναφέρεται στη νοερή
πνευματική ζωή οδηγεί στον ά κρατο και αυτεξού σια λειτουργία της ψυχή ς, είτε ο
ατομοκεντρισμό και στη διά σπαση του ό λος ά νθρωπος δείχνει τη στενή και εσωτερική
ανθρώ πινου προσώ που.5 Η αυτό νομη ηθική συγγένειά του με τον τριαδικό θεό .21
αναπτύ χθηκε κυρίως στον δυτικό κό σμο, Ο θεό ς δεν μας έπλασε ό πως τα ά λλα
έχοντας ως κύ ριο εκπρό σωπό της τον Κά ντ, ο δημιουργή ματα του, με ένα πρό σταγμα μό νο,
οποίος αποκή ρυξε κά θε έννοια μεταφυσική ς αλλά με τα ίδια του τα χέρια. Απ` ό λη τη
και πίστης προς το θεό . Η ηθική που Δημιουργία μό νο ο ά νθρωπος είναι
πρεσβεύ εται εδώ , δεν στηρίζεται σε καμία θεό πλαστος.22 Το κατ’ εικό να φανερώ νει το
υπερβατική αρχή , η ηθική βού ληση δεν αυτεξού σιο του ανθρώ που,23 , δια μέσω του

www.vima‐ Σελίδα
ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2010
Τόμος 9 , Τεύχος 2 , Απρίλιος - Ιούνιος 2010
ος ο

οποίου ολοκληρώ νεται ο ά νθρωπος και οι μου θεό ς μου ει συ» (Ψαλμό ς κά 11), ενώ σε
πρά ξεις του λαμβά νουν ηθική αξία. Δίνοντας ο ά λλο ψαλμό ο ψαλμωδό ς αναφέρει: «Επί σε
θεό ς το κατ’ εικό να στο ανώ τερο δημιού ργημά επεστηρίχθην από γαστρό ς, εκ κοιλίας μητρό ς
του, έγραψε στη συνείδηση του τις ηθικές μου συ μου ει σκεπαστή ς». Αλλά και στην Κ.
επιταγές, τον έμφυτο ηθικό νό μο για να Διαθή κη έχουμε σαφή αναφορά για την
πορεύ εται στη ζωή .24 Το κατ’ εικό να και καθ’ εμψύ χωση του εμβρύ ου. Το έμβρυο Ιωά ννης
ομοίωση, δηλώ νει την σταθερή σχέση μεταξύ Πρό δρομος αναγνωρίζοντας το έμβρυο Ιησού
θεού και ανθρώ που. Σ` αυτή τη σχέση υπά ρχει “εσκίρτησε” στην κοιλιά της μητέρας του
ένας δυναμισμό ς, μια κίνηση του ανθρώ που για φωτιζό μενο από το Άγιο Πνεύ μα. Στην
τελείωση, να γίνει κατά χά ρη θεό ς.25 Το χωρίο Πατερική θεολογία επίσης υποστηρίζεται η
αυτό της “Γένεσις” αποτελεί τη γέφυρα ψυχοσωματική ενό τητα του εμβρύ ου από τη
ενώ σεως του ανθρώ που με το θεό . Οτιδή ποτε στιγμή της σύ λληψης. Ο Άγιος Γρηγό ριος
από την ανθρώ πινη δραστηριό τητα Νύ σσης συγκεκριμένα αναφέρει για την ενιαία
κατακρημνίζει τη γέφυρα αυτή , ή με ά λλα ψυχοσωματική οντό τητα του ανθρώ που από
λό για την κίνηση του ανθρώ που προς το θεό , τη στιγμή της σύ λληψης «….μιαν και κοινή της
τον αποπροσανατολίζει από το σκοπό της συστά σεως η αρχή …».18 Ο ίδιος λό γος οδηγεί
δημιουργίας του. Αυτό ισχύ ει βέβαια και για τις και τον Μ. Βασίλειο να τοποθετείται
εφαρμογές της γενετική ς μηχανική ς, οι οποίες απαγορευτικά για την έκτρωση του εμβρύ ου,
ό ταν αντιλαμβά νονται τον ά νθρωπο ως την οποία θεωρεί φό νο σε οποιοδή ποτε στά διο
πρό σωπο, δεν τον αποτρέπουν να συναντή σει ανά πτυξης αυτό και αν βρίσκεται. 26
τον πλά στη του και έτσι γίνονται αποδεκτές Η εκκλησία εξά λλου, μέσα από την
από την Ορθό δοξη ηθική . Όταν ό μως αυτές εορτολογική της παρά δοση επιβεβαιώ νει την
(ενν. οι εφαρμογές) εκλαμβά νουν το ανθρωπολογική αυτή διά σταση της Ορθό δοξης
ανθρώ πινο πρό σωπο μό νο ως βιολογικό ά τομο θεολογίας για την ενιαία μυστηριακή σύ σταση
(με τη βιολογική σημασία του ό ρου), γίνονται ψυχή ς και σώ ματος κατά τη σύ λληψη. Αυτό
μη αποδεκτές από την ηθική που πρεσβεύ ει η ά λλωστε μαρτυρά ο εορτασμό ς του
ορθοδοξία. Ευαγγελισμού της Θεοτό κου, η σύ λληψη της
Στα Θεό πνευστα αγιογραφικά κείμενα γίνεται Παναγίας από την Αγία Άννα και η σύ λληψη
λό γος για αδιαίρετη ψυχοσωματική οντό τητα του Αγίου Ιωά ννη Προδρό μου από την
από τη στιγμή της γονιμοποιή σεως. Έτσι, στην Ελισά βετ.27
Π. Διαθή κη ο ποιητή ς του ψαλμού Εκ των ανωτέρω συνά γεται ό τι η Ορθό δοξη
απευθυνό μενος στο Θεό λέγει: «Επί σε ανθρωπολογία αποτελεί τη θεμέλιο λίθο, βά ση
επερρίφθην εκ μή τρας, από γαστρό ς μητρό ς της οποίας προτείνονται οι αρχές για την

www.vima‐ Σελίδα
ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ
Τόμος 9 , Τεύχος 2 , Απρίλιος - Ιούνιος 2010
ος ο
ορθό δοξη θεώ ρηση των ηθικώ ν εφαρμογώ ν
που απορρέουν από την εφαρμογή της
γενετική ς μηχανική ς στον ά νθρωπο. Οι αρχές
αυτές είναι:7
 H αρχή του Προσώ που.
 Η αρχή της ανιδιοτελού ς αγά πης.
 Η αρχή του σεβασμού στη ζωή .
 Η αρχή της δικαιοσύ νης.
Οι αρχές αυτές δεν έχουν το χαρακτή ρα της
επιβολή ς ‐το θέλημα του θεού έτσι κι αλλιώ ς
δεν επιβά λλεται‐. Ο ά νθρωπος ό μως κά νοντας
χρή ση του αυτεξού σιου, ελεύ θερα μπορεί να
επιλέξει ανά μεσα στο καλό και το κακό
Θα πρέπει ωστό σο σε αυτό το σημείο να
οριοθετή σουμε την έννοια του ανθρώ πινου
προσώ που, ό πως αυτή γίνεται αντιληπτή μέσα
από την Ορθό δοξη χριστιανική θεολογία, έτσι
ώ στε να γίνουν ά μεσα πιο κατανοητά ό σα
προαναφέρθηκαν. Όταν λοιπό ν γίνεται στην
Ορθό δοξη ανατολή λό γος για πρό σωπο,
εννοείται η μοναδική , ξεχωριστή και επώ νυμη
υπό σταση, σε αντίθεση με το ά τομο που είναι η
μονά δα ενό ς είδους στην οποία ανή κει από τη
στιγμή της γεννή σεως του ως τη στιγμή του
θανά του.28 Έτσι, ενώ το ά τομο υπό κειται στην
βιολογική αναγκαιό τητα, το πρό σωπο δεν
εντά σσεται σε αυτή , αφού φέρει την εικό να
του θεού μέσα του. Το ανθρώ πινο πρό σωπο
κινείται σε δυο επίπεδα, στο οριζό ντιο και στο
κά θετο. Το οριζό ντιο είναι η κίνηση του
ανθρώ που να συναντή σει τον συνά νθρωπό του
και το κά θετο είναι η κίνηση του ανθρώ που να
www.vima‐
Copyright © 2010
συναντή σει το θεό . Τα επίπεδα αυτά συνιστού ν
και τη διά σταση της πνευματική ς ζωή ς.29
Το πρό σωπο είναι η ζωντανή έκφραση της
αρετή ς, η πηγή της κενωτική ς αγά πης προς το
θεό και τον πλησίον. Ο Χριστιανισμό ς είναι η
θρησκεία της θείας αγά πης. Οι ά νθρωποι
αγαπού ν, ανταποκρινό μενοι στην αγά πη του
θεού , «ημείς αγαπώ μεν αυτό ν, ό τι αυτό ς
πρώ τος ηγά πησεν ημά ς».30 Από δειξη της
αγά πης του θεού προς τον ά νθρωπο, είναι η
ενανθρώ πισή του και η σταυρική του θυσία. Ο
Χριστό ς προσέλαβε την ανθρώ πινη φύ ση για
να σώ σει το ανθρώ πινο γένος και να το
οδηγή σει στην αιωνιό τητα 30 Ο ά νθρωπος που
αγαπά τον θεό , αγαπά τον κά θε ά νθρωπο,
γιατί βλέπει μέσα σ’ αυτό ν την εικό να του
ίδιου του θεού . Στο σημείο αυτό πρέπει να
δοθεί έμφαση στο εξή ς: Η Ορθό δοξη θεολογία
σε καμιά περίπτωση δεν αντιστρατεύ εται την
επιστή μη της γενετική ς, η οποία προσπαθεί να
κατανοή σει το ανεπανά ληπτο μυστή ριο της
ζωή ς. Η Πατερική γραμματεία, και
συγκεκριμένα ο Μ. Βασίλειος κά νει μια
ουσιώ δη επισή μανση: « ά λλο ποιος έκανε τον
κό σμο, και ά λλο πώ ς έγινε αυτό ς».31. Το πρώ το,
είναι έργο της θεολογίας και το δεύ τερο, έργο
της επιστή μης. Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώ να
στη Δύ ση δεν είχε γίνει αυτή η διά κριση, με
αποτέλεσμα υφίσταται έντονη αντιπαρά θεση
μεταξύ επιστή μης και θρησκείας.17 Τα ηθικά
λοιπό ν διλή μματα που δημιουργού νται από
την εφαρμογή των αποτελεσμά των της
βιοτεχνολογίας, εξετά ζονται υπό το πρίσμα
Σελίδα
ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2010
Τόμος 9 , Τεύχος 2 , Απρίλιος - Ιούνιος 2010
ος ο

των δύ ο αυτώ ν διαστά σεων της Ορθό δοξης πολύ τιμο σύ μβουλο και οδηγό , έναν
ανθρωπολογίας, χωρίς βέβαια να οδοδείκτη. Η ζωή του ανθρώ που αποτελεί
παραγνωρίζεται η προοπτική του τελικού δώ ρο του θεού , δεν αποτελεί ιδιοκτησία του,
σκοπού της υπά ρξεως του ανθρώ που στη γη. Ο ώ στε να υποβιβά ζεται σε αντικείμενο
σκοπό ς αυτό ς είναι, η ομοίωσή του και η ανθρώ πινων αποφά σεων, αλλά μια δωρεά
ένωσή του με το θεό . που ο θεό ς εμπιστεύ τηκε στον ά νθρωπο. Η
ζωή στα παλαιοδιαθηκηκά κείμενα δεν
Συμπεράσματα αποτελεί μό νο ένα ανθρωπολογικό ό ρο αλλά
Ο κά θε νοσηλευτή ς κατά την καθημερινή κυρίως ένα θεολογικό , δεν εκφρά ζει δηλαδή
ά σκηση του έργου του αντιμετωπίζει ηθικά μό νο το σύ νολο των ιδιοτή των εκείνων που
διλή μματα κατά τη λή ψη νοσηλευτικώ ν δίνουν βιολογική υπό σταση στον ά νθρωπο,
αποφά σεων. Ιδιαίτερα στην εποχή που αλλά κυρίως το «ενεργείν» του θεού στη
διανύ ουμε τα διλή μματα είναι περισσό τερα και δημιουργία. Ο ά νθρωπος υπά ρχει και
πιο περίπλοκα λό γω της αλματώ δους διατηρείται σε ύ παρξη μετέχοντας στη
ανά πτυξης της επιστή μης και της βιοϊατρική ς δημιουργική ενέργεια του θεού . Η αξία
τεχνολογίας. Η λή ψη αποφά σεων και οι εξά λλου της ανθρώ πινης ζωή ς κυριαρχεί σε
ενέργειες που επιλέγονται κά θε φορά ό λες τις θρησκείες και σε ό λα τα έθνη και η
απαιτού ν ορισμένες βασικές προϋ ποθέσεις. αφαίρεση της αποτελεί ένα από τα
Χρειά ζεται δηλαδή , ό χι μό νο ά ρτια μεγαλύ τερα αμαρτή ματα. Έχοντας ό λα αυτά
επιστημονική και τεχνική κατά ρτιση αλλά και υπ’ ό ψη ο νοσηλευτή ς θα πρέπει να σέβεται
κριτική σκέψη, ψυχική ευαισθησία, ενημέρωση την αξία της ζωή ς του κά θε ανθρώ που
για τα ηθικά ζητή ματα που προκύ πτουν κά θε ανεξά ρτητα από το πρό βλημα της υγείας
φορά και βαθιά κατανό ηση της ανθρώ πινη που αυτό ς αντιμετωπίζει. Η νοσηλευτική
φύ σης. Οι νοσηλευτές έχουν την ευθύ νη να φροντίδα που παρέχει θα πρέπει να έχει
καλλιεργού ν και να αναπτύ σσουν τρό πους ολιστικό χαρακτή ρα με σκοπό την βελτίωση
σκέψεως και λή ψεως νοσηλευτικώ ν της υγείας την πρό ληψη της ασθένειας, την
αποφά σεων που βασίζονται στις αρχές της ανακού φιση του πό νου και την
ηθική ς. αποκατά σταση της υγείας.
Στις προκλή σεις αυτές, η ορθό δοξη διδασκαλία
ό πως αυτή παρουσιά ζεται στα θεό πνευστα Βιβλιογραφία
βιβλία της Αγίας Γραφή ς, αποτελεί για τον 1. Χατζηνικολά ου Ν. Μητροπολίτη
κά θε νοσηλευτή ή τον οποιοδή ποτε Λαυρεωτική ς και Μεσογαίας. Βιοηθική
επαγγελματία υγείας ένα Ταλά ντωση στο Εκκρεμές της Λογική ς

www.vima‐ Σελίδα
ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2010
Τόμος 9 , Τεύχος 2 , Απρίλιος - Ιούνιος 2010
ος ο

και του Τολμή ματος. Ομιλία υπό την αιγίδα 11. Tristam Engerlhardt H. The foundations
του Ιατρικού τμή ματος του Πανεπιστημίου of Biothics. New Υork, Oxford University
Κρή της. Ηρά κλειο, 26/11/1998. Press, 1986.
2. Βά ντσου Μ. Βιοηθική και Θεολογικό ς 12. Ιπποκρά της, Παραγγελίαι‐ Αφορισμοί,
προβληματισμό ς. Εισή γηση στο 31ο Αθή να, 1991.
Ιερατικό Συνέδριο της Ι. Μ. Γερμανίας. 13. Beauchamp TL. The Principle Approach,
Μό ναχο, 30/10 – 2/11/2000. Special Supplement, Hasting Center
3. Ιωαννίδης Α. Ιατρική ηθική . Γαληνό ς Report 1993, 23(6): 9
1988, 30(1): 121‐129. 14. Βελογιά ννη Λ. Ηθικά και κοινωνικά
4. Γλυκατζή ‐Αρβελέρ Ε. Dausset J, προβλή ματα στη στείρωση των
Haseltine W, Γονιδίωμα‐ Κλωνοποίηση – διανοητικά καθυστερημένων ατό μων με
Ηθική . Eurobank Forum. Αθή να, 1997. σεξουαλική δραστηριό τητα. Δελτ. Α΄
5. Μαντζαρίδης Γ. Χριστιανική Ηθική . Παιδιατρ. Κλιν. Πανεπ. Αθηνώ ν 2004,
Θεσσαλονίκη, Πουρνά ρα, 1995. 51(2): 133‐138.
6. Jonsen A. R The Birth of Bioethics 15. Τζαβέλλα Φ. Βιοηθική και
Special Supplement. Hasting Center Φαρμακευτική , Διδακτορική Διατριβή ,
Report 1993, 22 (6): 1‐4. Αθή να, 1992.
7. Κοϊος Ν. Ηθική θεώ ρηση των Τεχνικώ ν 16. Αριστοτέλη ,Ηθικά Νικομά χεια , 1,1103a
Παρεμβά σεων στο Ανθρώ πινο 17‐8.
Γονιδίωμα. Αθή να, Σταμού λη, 2003. 17. Ματσού κα Ν. Δογματική και Συμβολική
8. Toulmin S. How Medicine Saved the Life Θεολογία Α. Θεσσαλονίκη, Πουρνά ρα,
of Ethics. Perspect. Biol. Med. 1982, 1996.
25(4):736‐750. 18. Μπρού σαλης Π. Γρηγορίου Νύ σσης, Περί
9. Kieffer G. Bioethics. A Textbook of κατασκευή ς του ανθρώ που. Κατερίνη,
Issues, Reading. Massachusetts, Addison Τέρτιος, 1992.
Wesley, 1979. 19. Μ. Βασιλείου, Ομ. Εις Ησαΐα 13, PG 30,
10. Αmerican Academy of Pediatrics. 140A.
Sterilization of minors with 20. Γρ. Νύ σσης , Περί Νηπίων PG 46, 173BC.
developmental disabilities, Committee of 21. Κορνιτσέσκου Ι. Ο Ανθρωπισμό ς κατά
Bioethics. Pediatrics 1999, 104 (2):337‐ τον ιερό Χρυσό στομο. Θεσσαλονίκη,
340. Πουρνά ρα, 1971: 48‐49.
22. Μ. Βασιλείου, Εις το Πρό σεχε σε αυτό 6,
PG 31,212 Β.

www.vima‐ Σελίδα
ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ Copyright © 2010
Τόμος 9 , Τεύχος 2 , Απρίλιος - Ιούνιος 2010
ος ο

23. Ιωά ννη Δαμασκηνού , Περί Ορθό δοξου

Πίστεως 2,12 PG 94, 920Β.
24. Βασιλειά δη Ν. Χριστιανισμό ς και
Ανθρωπισμό ς. Αθή να, Σωτή ρ, 1992.
25. Ματσού κα Ν. Δογματική και Συμβολική
Θεολογία Β. Θεσσαλονίκη, Πουρνά ρα,
1999.
26. Μ.Βασιλείου, Κανονικαί Επιστολαί 2και
8, PG32, 672‐677.
27. Φανά ρα Β. Υποβοηθού μενη
Αναπαραγωγή . Θεσσαλονίκη, Το
Παλίμψηστον, 2000.
28. Γιού λτση Β. Πνευματικό τητα και
Κοινωνική Ζωή . Θεσσαλονίκη, Πουρνά ρα
1999.
29. Kinghorn S, Gamlin R. Ανακουφιστική
Νοσηλευτική . Αθή να, ΒΗΤΑ, 2004.
30. Καθολική επιστολή Ιωά ννου, δ‐19.
31. Παπουτσό πουλος Χ. Δια πονού ντας και
Θλιβομένους. Αθή να, Σωτή ρ, 2004.

www.vima‐ Σελίδα