ROZDZIAŁ 2

Kryzys demokracji

1. Demokracja: uwagi wstępne

Spośród wielu modeli i koncepcji demokracji i systemów politycznych (Heid, 2006;
Antoszewski, Herbut, 2004; Antoszewski, 2006; Wojtaszczyk, Jakubowski, 2001;
Śliwiński, 2005) główną osią naszych rozważań uczynimy podział na demokrację
bezpośrednią i przedstawicielską, a w przypadku tej drugiej skupimy się na koncep
—

cjach demokracji elektoralnej i liberalnej. Wystarczy to, by stworzyć ogólne ramy axla-
lityczne dla naszych późniejszych rozważań o modelach roli mediów w demokracji.
Demokrację bezpośrednią kojarzy się z demokracją ateńską, jak jednak wskazuje
John Keane (2007) wcześniej funkcjonowała już w postaci zgromadzeń ludowych
—
—

w Mezopotamii (ok. 2500 r. p.n.e.). Dopiero później znalazła zastosowanie zarówno

na wschód, jak i na zachód od miejsca narodzenia, w tym w miastach-państwach
starożytnej Grecji (analizę demokracji bezpośredniej w tym wydaniu przedstawia
DahI, 1995: 21—38), a następnie także w świecie muzułmańskim. Z naszego punktu
widzenia istotnymi cechami tej demokracji były: (1) równe uprawnienia wszystkich
obywateli do przemawiania podczas zgromadzeń; (2) równość obywateli wobec
prawa; (3) głosowanie jako forma podejmowania decyzji i akceptacja woli większości;
(4) zgoda ludu (demos) jako jedyna legitymizacja władzy rządzących; (5) wymien
ność ról rządzących i rządzonych, jako że niemal wszyscy obywatele mieli mieć
szansę pełnić jakiś urząd przez jeden rok.
Istotnym elementem greckiej demokracji, częściowo potem przejętym przez Rzy
mian, był system nadzoru nad rządzącymi (często powoływanymi drogą losowania,
a nie wyborów, skoro każdy obywatel miał być zdolny do piastowania urzędów),
który sprawiał, że kluczową cechą tego modelu demokracji był nie sposób wyboru
rządzących, a system kontroli nad nimi (patrz RosanyaUon, 2008). W Atenach do
sprawowania tej kontroli powoływano drogą losowania kontrolerów (euthynoi),

54 Media a demokracja w XXI wieku. Poszukiwanie nowych modeli
audytorów (legistai), nadzorców (exetastai) i ombudsmanóW (synego roi). Wybór
czy powoływanie urzędników publicznych drogą losowania dawał im legitymizację,
ale w większym stopniu zależała ona od wyników procedur kontrolnych.
Istotnym warunkiem funkcjonowania demokracji bezpośredniej w wersji mia
sta-państwa było „stosunkowo nieliczne ciało obywatelskie” pozwalające unikać
zróżnicowa1ia i dysharmonii wynikających ze zbyt rozległego terytorium. Obywatele
mogli „znać swoje miasto i ziomków z własnego doświadczenia, dzięki dyskusjom
pozwalającym zrozumieć, na czym polega wspólne dobro i potrafili odróżniać je
od prywatnych interesów i osobistych dążeń” (Dahi, 1995: 29).
Nie oznacza to, że demokracja bezpośrednia nie miała swoich krytyków. Platon,
Arystoteles, Polibiusz i Cycero ostro ją krytykowali, twierdząc, że dopuszcza nie-
wykwalifikowanych obywateli do udziału w polityce, owocuje złymi decyzjami,
komplikuje proces podejmowania decyzji, pospolituje kulturę polityczną i jest
amoralna. Dopiero w XVIII w., a szczególnie po rewolucji francuskiej, zaczęto
demokrację bezpośrednią oceniać pozytywnie (Buchstein, Jórke, 2007).
Jeżeli idzie o definicję i teorię demokracji przedstawicielskiej, główna linia
podziału przebiega tradycyjnie między zwolennikami koncepcji demokracji: elek
toralnej i liberalnej. Czołowym przedstawicielem koncepcji demokracji elektoralnej
jest Joseph Schumpeter, który definiuje ten ustrój niemal wyłącznie w kategoriach
„demokratycznej metody” rekrutacji elit I wyboru rządu w procesie elektoralnym.
Zwolennikiem demokracji elektoralnej, czyli „minimalistycznej” koncepcji demo
kracji jest też Adam Przeworski (1999).
Z teoretycznego punktu widzenia musimy zapytać, czy przyjmujemy dychoto
miczną wizję demokracji (system albo jest demokratyczny, albo nie, a pomiędzy
tymi członami alternatywy nie ma nic), czy też wizję demokracji „stopniowalnej”
dopuszczającą różny stopień natężenia cech demokracji. Wydaje się, że sama kon
cepcja konsolidacji demokracji (Linz, Stepan, 1996; Diamond, 1997; Valenzuela,
1990; Jakubowicz, 2007) zakłada właśnie stopniowy proces wprowadzania i umac
niania się demokracji, a zatem różny stopień natężenia jej cech na różnych etapach.
To samo, stwierdza Zachary Elkins (2000: 299), odnosi się do demokracji w ogóle:
„Badania procesu demokratyzacji przekonują nas, że natężenie demokracji istotnie
się zmienia w czasie i przestrzeni (...). Zmiany te są istotne i dają się zmierzyć”
(Beetham, Caryalho, Landman, Wcir, 2008: 18; Landman, 2008; patrz także Andreey,
2005). Również zdaniem Andreasa Schedlera (1997) postęp konsolidacji demokracji
da się mierzyć.
Wizję demokracji wykraczającą poza granicę demokracji elektoralnej przedstawia
jako koncepcję „poliarchii” Roberta Dahl, który tak oto opisuje instytucje konieczne,
by zapewnić funkcjonowanie demokracji:
I
Kryzys demokracji 55
1. Wybrani przedstawiciele sprawują konstytucyjną kontrolę nad politycznymi
decyzjami rządu.
2. Przedstawiciele ci są wybierani i usuwani na mocy stosunkowo częstych, wobych
i uczciwych wyborów, przeprowadzanych w zasadzie bez stosowania przymusu.
3. Wszyscy dorośli mają prawo głosu w tych wyborach.
4. Większość z nich ma również bierne prawo wyborcze.
5. Obywatele faktycznie korzystają z wolności słowa, zwłaszcza w zakresie polityki,
krytyki rządzących, sposobu sprawowania rządów, systemu gospodarczego
i społecznego oraz panującej ideologii.
6. Mają oni również dostęp do wszelkich źródeł informacji, które nie mogą pod
legać monopolowi rządu bądź jakiejkolwiek partykularnej grupy.
7. Dysponują faktycznie przestrzeganym uprawnieniem do tworzenia niezależnych
organizacji i stowarzyszeń, między innymi partii politycznych i grup interesów,
usiłujących za pośrednictwem wyborów oraz innych pokojowych środków
wpływać na politykę rządu (Dahl, 1995: 324—325).
Jak wskazują pkt. 5 i 6 z powyższej listy, instytucje związane z komunikacją
społeczną stanowią istotny element poliarchii.
Podstawową listę różnic między demokracją elektoralną a liberalną, do której
powstania potrzebny jest proces konsolidacji i umacniania się demokracji, przed
stawia tabela 2.1.
Tabela 2.1. Wskaźniki konsolidacji demokracji
Elementy demokracji elektoralnej Elementy demokracji liberalnej
1. Wybory odbywają się regularnie, a ich wynik jest 1. Żadna istotna partia polityczna nie domaga się zmian
wiążący dla władzi głównych partii opozycyjnych. w konstytucji.
2. Wybory są wolne i uczciwe. 2. Wybrani przedstawiciele i urzędnicy nie są ograniczeni
3. Pierwsza rotacja władzy lub istotna zmiana sojuszy w działaniu przez,,grupy weta” niezawdzięczające
międzypartyjnych odbyła się zgodnie z przyjętymi swojej pozycji wynikom wyborów.
regułami. 3. Formalnej nieformalne porozumienie w kwestii:
4. Druga rotacja władzy lub istotna zmiana sojuszy (1) tworzenia i działania dobrowolnych stowarzyszeń,
międzypartyjnych odbyła się zgodnie z przyjętymi (2) struktury władzy wykonawczej, (3) terytorialnego
regułami. podziału władzy, (4) zasad własności i dostępu do
5. Żadne liczące się partie czy grupy nie odrzucają zasad mediów.
odbywania wyborów.
6. Poważnie zmalała,,chwiejność” wyborcza: zmienność
wyników wyborów i wachlarz partii je
wygrywających.
Źródło: Schneider, 2002.
 I
56 Media a demokracja w XXI wieku. Poszukiwanie nowych modeli
Do opisu cech demokracji liberalnej musimy dodać istotny fakt, ze w tej demo
kracji przedstawicielskiej kompetencje wybranej władzy są z założenia ograniczone
(co nie musi mieć miejsca w demokracji elektoralnej) przez konstytucję i silne rządy
prawa, na straży których stoi niezależny wymiar sprawiedliwości. Zasady ustrojowe
demokracji liberalnej podkreślają ochronę swobód jednostki, wolność słowa i groma
dzenia się, swobody religijne, prawo do własności i prywatności, jak również równość
wobec prawa i właściwych zasad przewodu sądowego. W demokracji liberalnej
występować ma silna ochrona praw mniejszości etnicznych, kulturowych, religijnych
i innych. Umożliwia ona powstanie pluralistycznego społeczeństwa obywatelskiego,
w którym obywatele dysponują licznymi (poza samymi wyborami) formami party
cypacji i wyrażania swoich interesów oraz wartości. Demokracja liberalna zapewnia
cywilną kontrolę nad armią (Diamond, 2003). Dodajmy, że ewentualny odwrót od
demokracji liberalnej i powrót do formy demokracji elektoralnej uznaje się za dowód
„erozji demokracji” (Schedler, 1998).
Pierre Rosanyallon (2008) nazywa demokrację elektoralną „demokracją epi
zodyczną”, która musi zostać uzupełniona „kontrdemokracją”. Autor rozumie
przez to wzmocnienie demokracji elektoralnej poprzez wyposażenie społeczeństwa
w możliwości zmuszenia władzy do realizowania swoich zapowiedzi oraz wywierania
nacisku na nią, by służyła dobru powszechnemu. Można to uzyskać na wiele spo
sobów, ale Rosanyallon koncentruje się na trzech: społecznym nadzorze nad władzą;
zdolności do przeciwstawiania się planom władzy i zapobiegania ich realizacji;
wreszcie zdolności obywateli do oceny i osądzenia władzy za jej działalność. Wszystko
—
to razem obudowuje demokrację elektoralną mechanizmami i procedurami, dzięki
którym obywatele mają do dyspozycji różne procedury i struktury aktywnej party
cypacji i udziału w procesie demokratycznym.
Niezbywalnymi elementami systemu demokratycznego, tworzącymi ramy dla
procesów komunikacji społecznej i medialnej, są: społeczeństwo obywatelskie
i sfera publiczna. Jak to przypomniał Anthony Giddens (1999), dobrze funkcjonu
jącą demokrację porównuje się z trójnogim stołkiem. Rząd, gospodarka i społeczeń
stwo obywatelskie muszą występować wstanie równowagi: dominacja któregokolwiek
z tych elementów niesie za sobą niepożądane konsekwencje.
Społeczeństwo obywatelskie i sfera publiczna tym bardziej zasługują na naszą
uwagę, że wątpliwości co do ich kształtu w nowych warunkach społecznych i techno
logicznych oraz możliwości odgrywania tej samej co dawniej roli rodzą niepewność
co do szans przetrwania demokracji. Omówimy je tutaj w najogólniejszym zarysie.
Ralf Dahrendorf (1994) postrzega społeczeństwo obywatelskie przede wszyst
kim jako zespół praw obywatelskich, w tym zwłaszcza prawo każdej jednostki do
uczestnictwa w życiu publicznym. Tym samym wskazuje na ścisły związek koncepcji
Kryzys demokracji 57
społeczeństwa obywatelskiego z modelem demokracji liberalnej. Edward Shils
(1994) stwierdza, że społeczeństwo obywatelskie sprawuje normatywną, regulacyjną
funkcję wobec ekonomii i państwa. Dahrendorf (1994) dodaje, że społeczeństwa
obywatelskie cechują się ogólnie istnieniem autonomicznych, tj. niesterowanych przez
państwo ani inny ośrodek, organizacji i instytucji jako organówwoli ludu. Zaliczają
się do nich, jego zdaniem, partie polityczne i związki zawodowe, ale także przedsię
biorstwa przemysłowe, ruchy społeczne, wolne zawody i autonomiczne uniwersytety;
niezależne Kościoły i fundacje użyteczności publicznej. Jeżeli takie autonomiczne
organizacje i instytucje nie istnieją, nie istnieje społeczeństwo obywatelskie.
Na istotną rolę społeczeństwa obywatelskiego w demokracji wskazuje też Charles
Taylor, wymieniając trzy różne aspekty tego pojęcia: istnienie wolnych stowarzyszeń
niepodlegających kontroli państwa; zdolność społeczeństwa do organizowania się
i koordynowania działania poprzez te stowarzyszenia; zdolność tych stowarzyszeń
do określania polityki państwa lub wpływania na nią” (cyt. za Michaelem Keane,
2001; wyróżnienie K.J.).
—
Różne teorie społeczeństwa obywatelskiego różnie owo społeczeństwo sytuują.
Jedni badacze włączają w nie gospodarkę, inni zaś łączą je z instytucjami władzy
państwowej czy klasą polityczną (na temat tych modeli por. Krauz-Mozer, Borowiec,
2006). Dla naszych celów najwłaściwiej jest odróżnić społeczeństwo obywatelskie
zarówno od społeczeństwa politycznego, jaki gospodarczego: jeżeli uważamy spo
łeczeństwo obywatelskie za formę samoorganizacji społeczeństwa w celu uczest
nictwa w procesie demokratycznym i sterowania władzą oraz kontroli nad nią, to
należy postrzegać je jako odrębne od wszelkich struktur władzy, także gospodarczej.
Nie oznacza to koniecznie antypaństwowego charakteru społeczeństwa obywatel
skiego, choć i takie modele występują, zwłaszcza w systemach autorytarnych.
Niemniej należy zgodnie ze wspomnianą już koncepcją „podwójnej demo
—
kratyzacji” Petera Dahlgrena (1995) zgodzić się z Ralfem Dahrendorfem (1994),
—
że niezależnie od pożądanego kontekstu prawnego i politycznego, społeczeństwo
obywatelskie musi opierać się na fundamencie dojrzałej demokracji i dojrzałej
kultury politycznej, obejmującej poszanowanie praw obywatelskich. Władze muszą
wprowadzić prawa obywatelskie, polityczne i przynajmniej podstawowe prawa
społeczne oraz zapewnić ich poszanowanie, także przez stworzenie instytucji (nie
zależne sądownictwo, partie polityczne, wolna prasa, jak również liberalny system
gospodarczy), które zapewnią korzystanie z nich. Społeczeństwo obywatelskie może
powstać tylko wtedy, gdy liczne grupy społeczne będą domagać się poszanowania
i respektowania jednostkowych praw obywatelskich oraz będą gotowe rozliczyć każ
dego oraz każdą instytucję, która w tym przeszkodzi. Trudno to osiągnąć bez pomocy
instytucji państwa.
 I
58 Media a demokracja w XXI wieku. Poszukiwan nowych modeli
Na ważne z naszego punktu widzenia cechy społeczeństwa obywatelskiego
wskazuje Edward Shils (1994). Nie każde społeczeństwo jest społeczeństwem oby
watelskim, bowiem to ostatnie charakteryzuje się w dużym stopniu podzielaną
zbiorową sanioświadoniością poznawczą i normatywną. Społeczeństwo obywatel
skie to takie, w którym znaczną rolę odgrywa obywatelska samoświadomość zbiorowa.
Stanowi ono sferę publiczną i jest wytworem instytucji prywatnych i rządowych.
Edward Sbus podkreśla wyraźnie, że wprawdzie partykularyzm jest w społe
czeństwie obywatelskim dozwolony i wspierany, to jednak ograniczany jest przez
obywatelskość, rozumianą m.in. jako akceptacja zobowiązania do działania (przynaj
mniej w pewnym zakresie) na rzecz dobra wspólnego, w momencie podejmowania
decyzji tyczących sprzecznych interesów czy ideałów. Nakazuje ona branie pod
uwagę konsekwencji poszczególnych działań dla dobra wspólnego czy społeczeństwa
jako całości. Upowszechnienie tej postawy pozwała zachować równowagę między
różnymi, rywalizującymi i sprzecznymi elementami społeczeństwa. To z kolei wymaga
wysokiego poziomu kapitału społecznego (określanego jako samowzmacniający się
i kumulujący się wysoki poziom zaufania, współpracy, odwzajemniania, obywatel
skiego zaangażowania i wspólnego dobrobytu; patrz Szawiel, 2001). Jego istnienie
jest jednym z warunków gotowości jednostek i dobrowolnych stowarzyszeń do
współpracy z innymi. Robert D. Putnam, twórca koncepcji kapitału społecznego,
uznaje wręcz, że o przynależności danego stowarzyszenia czy organizacji do spo
łeczeństwa obywatelskiego decyduje ich zdolność do wytwarzania czy generowania
kapitału społecznego.
Trzeba w tym kontekście wspomnieć o kwestii sfragmentaryzowania społeczeń
stwa obywatelskiego na lokalnym bądź regionalnyin szczeblu państwa. Wiesław
Bokajło (2001: 72—74) omawia to w odniesieniu do sfragmentaryzowania teryto
rialnego, ale z pewnością jego uwagi odnoszą się do innych wymiarów podziałów
w społeczeństwie i powstawania form społeczeństwa obywatelskiego w skali mniej
szej niż całe państwo narodowe. Bokajło zwraca uwagę, że warunkiem właściwego
funkcjonowania demokracji jest związanie partycypacyjnej demokracji ze sfragmen
taryzowanym społeczeństwem obywatelskim. W takiej demokracji sfragmentary
zowane, samoorganizujące się w formie zrzeszeń/związków publicznych (organiza
cji pozarządowych), społeczeństwo obywatelskie znajduje najlepsze środowisko dla
swojej aktywności właśnie na regionalnym i lokalnym szczeblu zdecentralizowanego
państwa.
Oznacza to, że proces przechodzenia społeczeństwa obywateli w autentyczne
społeczeństwo obywatelskie zaczyna się wtedy, gdy obywatele zaczynają czuć się
odpowiedzialni za swoją gminę lub miasto. Kolejnym krokiem jest organizowanie
się obywateli w związki publiczne dla realizacji grupowych interesów i związki!
Kryzys demokracji 59
stowarzyszenia dla „dohra wspólnego”: gminy czy regionu. Owe związki obywatel
skie powinny mieć przez różnego rodzaju formalne kanały wpływ na decyzje
— —
podejmowane na szczeblu centralnym, w sferze politycznej, zarówno w kwestiach
ich wspólnot, jak i całej wspólnoty państwowej. in problem kontroli sfery władzy
centralnej: tej na poziomie sfery politycznej i tej wykonawczej na obu poziomach
— wydaje się najtrudniejszy do realizacji.
Rzeczywista zdolność społeczeństwa obywatelskiego do pełnienia funkcji nor
matywnej i regulacyjnej, do występowania w roli organów woli ludu, określania
polityki państwa lub rozliczenia instytucji utrudniających respektowanie jednost
kowych praw obywatelskich zależna jest od wielu czynników i w różnych społe
czeństwach może wyglądać różnie. Niemniej, jak wskazują liczne analizy procesu
konsolidacji demokracji (Łinz, Stepan, 1996; Diamond, 1997; Valenzuela, 1990;
Jakubowicz, 2007), gotowość elity politycznej do zaakceptowania ‚„fundamentalnych
ograniczeń władzy” (Diamond, 1997: 4), koniecznych, by umożliwić społeczeństwu
obywatelskiemu odegranie właściwej roli, zależy od istnienia silnych ugrupowań
politycznych u władzy i w opozycji oraz od istnienia silnego społeczeństwa obywa
telskiego, zdolnego przeciwstawiać się nadużyciom władzy. Tylko wtedy może po
wstać i utrwalić się demokratyczna kultura polityczna (Diamond, 1997; Morawski,
1998; 2001; Sztompka, 1999, 2000; Weingast, 1997, 2005; Wiarda, 2001: 488; Linz
i Stepan, 1996; O1le, 1997).
Społeczeństwo obywatelskie nie może odegrać właściwej sobie roli w demokracji,
jeżeli nie dysponuje sferą publiczną. Widzieliśmy wyżej, że niekiedy ono samo jest
z nią utożsamiane. Możemy ją określić najogólniej jako przestrzeń między rządem
a społeczeństwem, w której jednostki sprawują formalną i nieformalną kontrolę
nad państwem z jednej strony poprzez wybory, z drugiej zaś poprzez presję opinii
—
publicznej. W tym rozumieniu, sfera publiczna stanowi forum debaty publicznej
tak samo zresztą jak społeczeństwo obywatelskie powinna opierać się na zasa
—
—
dzie inkiuzji i równości dostępu wszystkich.
Klasyczny model sfery publicznej przedstawiony przez Jtirgena Habermasa
(1996) opiera się na założeniu jej niezależności zarówno od państwa, jaki od rynku.
Instytucje sfery publicznej nie mogą ani być kontrolowane przez państwo, ani też
działać wyłącznie na zasadzie maksymalizacji zysku. Instytucje te mediują między
sferą prywatną a sferą władzy publicznej, i są miejscem, gdzie obywatele mogą pod
dać sprawy publiczne krytycznej debacie. W tym ujęciu, sfera publiczna to foru-m
wymiany poglądów, uzgadniania interesów i osiągania konsensu. Działo się to
pierwotnie za pośrednictwem wczesnych środków i forów komunikowania: gazet,
L
salonów literackich, klubów dyskusyjnych itp., które dostarczały okazji do krytyczno-
-racjonalnych dyskusji i formowania opinii publicznej, przez co obywatele stali się
 T 61
60 Media a demokracja w XXI wieku. Poszukiwanie nowych modeli
zdolni do konfrontacji z państwem, do obrony przed zniewoleniem przez państwo.
Obszar tej sfery rozciągał się w XVII—XViii w. między społeczeństwem obywatel
skim a władzą publiczną państwa i dworu.
Peter Dahigren (2005) określa dzisiejszą sferę publiczną jako konstelację prze
strzeni komunikacyjnych w społeczeństwie, w których odhywa się obieg informacji,
idej i debat oraz wykształca się wola polityczna społeczeństwa w postaci dominu
jącej tendencji w opinii publicznej. W obrębie sfery publicznej można, jak czyni to
Dahigren (2010), wyróżnić trzy aspekty: instytucjonalny (w tym instytucje medialne,
a także instytucje polityczne stanowiące „polityczną ekologię” funkcjonowania
mediów); reprezentatywny (treści medialne); interakcyjny (komunikacja społeczna
poza mediami). Już konkretnie, można za Dahigrenem (1995) wyróżnić cztery
dziedziny sfery publicznej:
• instytucje medialne (w tym organizacja, finansowanie, regulacja prawna);
• reprezentacja medialna (dziennikarskie informacje o wydarzeniach i sprawach
będących przedmiotem zainteresowania opinii publicznej);
• struktura społeczna (stratyfikacja społeczna, stosunki władzy, państwo, gospo
darka, polityka i prawo, czyli „polityczna ekologia” mediów);
• interakcja społeczno-kulturalna (interakcje w sferze publicznej zachodzące w sa
mym społeczeństwie obywatelskim, poza środkami masowego komunikowania).
Żaden z tych aspektów sfery publicznej wskazuje Dahlgren nie może istnieć
— —
w oderwaniu. Są one powiązane i warunkują się wzajemnie. Potwierdza to nasze
wcześniejsze uwagi na temat systemowej i struktura]nej współzależności między róż
nymi dziedzinami demokracji i sfery publicznej, koniecznymi z punktu widzenia
wolności i autonomii mediów.
2. Kryzys demokracji, jego formy i przyczyny
W 1975 r. tzw. Komisja Trójstronna (Trilateral Coinmission) opublikowała raport
nt. kryzysu demokracji (Crozier, Huntington, Watanuki, 1975). Stwierdza się w nim,
że o ile przez ok. 25 lat po zakończeniu II wojny światowej demokracja funkcjono
wała dobrze w Europie Zachodniej, Japonii i Stanach Zjednoczonych, o tyle potem
przekształciła się w demokrację „anomiczną”. Autorzy stwierdzają, że w okresie
poprzedzającym powstanie ich diagnozy doszło do załamania się tradycyjnych
systemów kontroli społecznej, do delegitymizacji władz politycznych i innych,
wreszcie do obarczenia rządów zbyt wieloma zadaniami, przekraczającymi ich
możliwości, m.in. w wyniku rewolucji informacyjnej. Również Colin Crouch uważa,
że państwa zachodnioeuropejskie miały swój „demokratyczny moment” przez kilka
Kryzys demokracji
dziesięcioleci po II wojnie światowej. Potem, jego zdaniem, znalazły się w okresie
postdemokracji. Wprawdzie funkcjonują wszystkie instytucje i procedury demokra
tyczne, ale słabnie wpływ demos, a potężne siły gospodarcze wykorzystują możliwości
wywierania wpływu na politykę (cyt. za BlQhdorn, 2006). Jeremy Gilbert (2009)
określa postdemnokrację jako sytuację, w której „nasze instytucje polityczne są trwale
niezdolne do umożliwienia ludziom wywarcia rzeczywistego wpływu na politykę”
Do okresu po 11 wojnie światowej nawiązuje także Wolfgang Streeck (2011). Był
to, jego zdaniem, czas wyjątkowy, w immanentnym konflikcie między rynkami
kapitalistycznymi a demokracją (z tą tezą zgadzają się Hans-Peter Martin i Haraid
Schumann, 1999, i pytają: „Ile wolnego rynku zniesie demokracja?”). Wtedy bowiem
siły te osiągnęły pewną równowagę, pozwalającą przez 25 lat na funkcjonowanie
w USA i Europie Zachodniej rzeczywistego kapitalizmu demokratycznego. Domi
nowało wtedy przekonanie, że kapitalizm da się pogodzić z demokracją tylko wtedy,
gdy poddany zostanie (dodajmy, że na ogół w ramach ładu socjaldemokratycznego)
daleko idącej kontroli politycznej. Tylko to bowiem może, zgodnie z tą szkołą my
ślenia (reprezentowaną również np. przez Martina i Schumanna, 1999), uchronić
demokrację przed zdominowaniem i ograniczeniem na rzecz wolnego rynku. Ten
swoisty powojenny rozejm między demokracją a kapitalizmem (wyrażony m.in.
niemiecką koncepcją „społecznej gospodarki rynkowej”) skończył się w latach 70.
XX w. i konflikt powrócił, z konsekwencjami dla demokracji, które opisujemy niżej
w podrozdziale o neoliberalizmie. Rozpoczęta wtedy liberalizacja i deregulacja
gospodarki i rynków finansowych przyczyniła się w ostatecznym efekcie m.in. do
zapoczątkowanego w 2008 r. kryzysu gospodarki światowej.
Trzeba się zastrzec, że w rozdziale tym będzie mowa o dość tradycyjnie pojmo
wanej demokracji. Ten model demokracji parlamentarnej zaczynają uzupełniać,
bądź zastępować, inne formy działalności publicznej i politycznej. Wystarczy czytać
gazety by zorientować się, że kryzys tradycyjnej demokracji nie oznacza, że ludzie
popadli w apatię czy wycofują się do sfery prywatnej. Strajki, demonstracje, protesty,
zbiorowe petycje i inne formy działalności publicznej bądź politycznej występują
bardzo często być może właśnie dlatego, że standardowe metody walki o interesy
—
na
grupowe (z udziałem partii politycznych i procedur parlamentarnych) tracą
efektywności. Obywatelstwo wyraża się teraz inaczej, a obywatele korzystają ze
znacznie wzbogaconego i zróżnicowanego arsenału ekspresji politycznej. Partie
ulegają
polityczne i tradycyjne struktury reprezentacji oraz negocjowania interesów
erozji, a w ich miejsce pojawiają się nowe formy organizacyjne, często tworzone
ad hoc
(Rosanyalton, 2008).
forma
Głosowanie w wyborach to najbardziej widoczna i zinstytucjonalizowana
Istnieją też
wyrażania obywatelstwa, symbol partycypacji i równości obywatelskiej.
 r
Poszukiwanie nowych modeli Kryzys demokracji 63
62 Media a demokracja w XXI wieku.

między obywatelami a sferą polityczną: zmianą społeczną, że erozji ulegają kulturowe i instytucjonalne fundamenty demo
jednak inne formy partycypacji oraz relacji
interwencji. kracji przedstawicielskiej.
formy wypowiedzi zaangażowania i
tę koncepcję, wyjaśnia, że ()demokracji mówi się, że niezależnie od wszystkiego znajduje się w nieustan
Pierre RosanyallOfl (2008), od którego zapożyczamy
głos, może wyrażać swoje nym kryzysie. Wymieńmy tylko kilka przyczyn. Po pierwsze demokracja musi stale
demokracja WYPowiedzi oznacza, że społeczeństwo ma
zgłaszać swoje żądania. Demokracja przystosowywać się do zmieniających się warunków społecznych i rzadko jej się to
nastoje oraz oceny rządu i jego działań, a także
w celu koordy w pełni udaje. Po drugie nigdy nie realizuje swojego potencjału całkowicie, więc
zaangażowania to wiele form współdziałania między obywatelami
—

Wreszcie demokracja rodzi napięcie między tym, co Pippa Norris (2011) nazywa „popytową” i „podażową”
nowania i podejmowania działań na rzecz realizacji ich celów.
pożądanego stroną demokracji, tj. m.in. między nadziejami i aspiracjami obywateli, a tym, jak
interwencji to wszelkie formy zbiorowego działania w celu osiągania
system demokratyczny je zaspokaja. lm większa różnica między jednym a drugim,
rezultatu. Są to wszystko podstawowe formy demokracji.
(1999a), młodzi tym większy delicyt demokracji. Napięcie rodzi się też z faktu, że demokracja libe
Itak oto, jak w swoim czasie wskazywał Anthony Giddens
polityki pro ralna chce jednocześnie zapewnić rządy większości i chronić swobodę jednostki:
ludzie za najważniejsze uznają kwestie ekologiczne, praw człowieka,
że wolą an w efekcie większość czuje, że jej wola nie jest w pełni realizowana, mniejszości zaś
rodzinnej czy swobody seksualnej. I dodaje: „Trudno się więc dziwić,
celów czują się lekceważone i pozbawione dostatecznej opieki ze strony władz.
gażować się w działalność grup interesu, które dają nadzieję na realizację
przykładzie Napięcie to wynika też oczywiście z różnych koncepcji samej demokracji. Wy
niemożliwych do osiągnięcia tradycyjnymi metodami politycznymi” (na
Giddens podaje, że chodząc od dokonanego przez Michaela Oakeshotta rozróżnienia na „politykę wiary”
skrajnie prawicowych partii zjawisko to omawia Mudde, 1999).
i grup samopo i „politykę sceptycyzmu” Margaret Canoyan (1999) dzieli koncepcje demokracji
w tym czasie w Wielkiej Brytanii do dobrowolnych stowarzyszeń
innych na „demokrację odkupicielską” (redernptiye democracy) i „demokrację pragma
mocowych należało 20 razy więcej osób niż do partii politycznych i że w
tyczną”. Ta pierwsza, naznaczona silnym elementem idealizmu, obiecuje „zbawie
krajach było podobnie. Z tego rodzą się nowe oblicza demokracji, którym przyjrzymy
głównych nie” przez politykę, co można osiągnąć, gdy ludzie zdobędą kontrolę nad życiem
się w rozdziale 5. Tutaj natomiast skupimy się na kryzysie wybranych,
własnym i społeczeństwa. Jest to romantyczna, „odkupicielska” wizja demokracji,
instytucji i procedur demokratycznych w ich tradycyjnej postaci.
Trzeba przy tym pamiętać o różnicach między demokracjami młodymi a doj opierająca się na bezpośrednim i spontanicznym uczestnictwie w procesach demo
jak kratycznych, dążąca do zwalczania wyobcowania i przyjmująca postawę antyinsty
rzałymi. W badaniach nad procesami konsolidacji demokracji, autorzy tacy
tucjonalną. Koncepcja pragmatyczna postrzega demokrację po prostu jako zespół
Guillermo O”Donnell czy Samuel Huntington (1995) wyróżniają zjawiska szybkiej
niedo reguł, procedur i instytucji służących zarządzaniu krajem i rozstrzyganiu konfliktów
i powolnej „śmierci demokracji”. Chodzi im jednak o demokracje młode,
bez walki. Między tymi koncepcjami demokracji (przypominającymi w pewnym
statecznie umocnione i skonsolidowane. Ich rozwój może zakończyć się niepowo
stopniu podział na demokrację liberalną i proceduralną) musi występować napięcie
dzeniem, erozją demokracji, czy wręcz odwrotem od niej. „Śmierć szybka” może
tym silniejsze, im liczniejsze są grupy optujące za nimi.
nastąpić w wyniku np. zamachu stanu. „Śmierć powolna” zaś w efekcie stopniowego —
—

ograniczania sfery działania procesów demokratycznych oraz słabnięcia gwarancji
liberalnego konstytucjonalizmu, a także postępów autorytaryzmu, prowadzących
do powstania „demokratury”, demokracji fasadowej, czy też rządów autorytarnych
bądź wręcz totalitarnych (Schedler, 1998). To do młodych demokracji, które zatrzy
mały lub cofnęły się na drodze dalszej demokratyzacji, Larry Diamond (2008) odnosi
pojęcie recesji demokracji (mówi się też o globalnej recesji demokracji). Te kraje ma
też na myśli Fareed Zakaria (1997), gdyw tym samym procesie dostrzega szerzenie
się demokracji nieliberalnych. Tutaj mówić jednak będziemy o procesach zacho
dzących w starych i stabilnych, skonsolidowanych demokracjach a zatem o przy
—
Po trzecie, można spotkać się z poglądem, że część winy za chorobę demokracji
spada na nią samą: jej sposób działania może pobudzić siły i tendencje ją osłabiające,
sama zaś nie zawsze jest zdolna do autokorekty, pozwalającej się temu przeciwstawić.
By nie sięgać już do wcześniejszych kryzysów demokracji, skupimy się tu na
wydarzeniach ostatnich kilku dziesięcioleci. Świadomość problemów demokracji
stawała się w tym czasie coraz bardziej powszechna (Skidmore, Bound, 2008).
W 1997 r. parlament norweski zlecił wykonanie 5-letniego studium nt. Władza
i demokracja w Norwegii. Podstawowy wniosek tego studium brzmiał: „Główna zmiana
w stosunkach władzy w Norwegii polega na tym, że słabnie demokracja rozumiana
—

padku jakościowo zupełnie innym, związanym m.in. z tak głęboką i wszechstronną jako demokracja przedstawicielska, sformalizowany system podejmowania decyzji
64 Media a demokracja w XXI wieku, Poszukiwanie nowych
modeli
obejmujący wybory większościowe i hezpośredn j() obieralne instytucje wła
dzy” a także, że „osłahione zostało każde ogniwo parlamentarnego systemu władzy”
(Haugsyr, 2003).
W związku z malejącą frekwencją wyborczą, także rząd szwedzki stworzył
w 1997 r. Komisję ds. Demokracji, a w 1998 r. powołał ministra ds. demokracji i prze
znaczył w budżecie specjalne fundusze na cel pobudzenia demokracji. W 2002 r.
wprowadził ustawę nt. Demokraja w nowym stuleciu, a później uruchomił trzyletni
program pod nazwą Szwecja Uczestnicząca, mający zachęcić do większego uczest
nictwa w życiu publicznym. Przyjęto formułę, że w ramach demokracji przedstawi
cielskiej powinny zaistnieć elementy demokracji partycypacyjnej z elementanii dell
beratywnymi, główny zaś wysiłek powinien być skierowany na szczebel demokracji
lokalnej (Montin, 2004). „Polityka na rzecz demokracji” pozostaje elementem pro
gramu działania rządu szwedzkiego. Główne jego kierunki to: promowanie party
cypacji obywatelskiej; powiększanie liczby osób sprawujących choćby przez jakiś czas
funkcję polityczną czy we władzach lokalnych; ochrona demokracji przed ekstre
mizmem; wybory i frekwencja wyborcza; przejrzystość procesu demokratycznego,
uczestnictwo i wpływ obywateli na ten proces; szersze wykorzystanie technik elektro
nicznych; badania nad demokracją; rozwój i ochrona praw człowieka; wyjaśnianie
znaczenia dodatkowego pola procesu demokratycznego wynikającego z członkostwa
w Unii Europejskiej (Bengtsson, 2005).
Rząd fiński zdecydował w 2005 r., że czas „poddać demokrację generalnemu
przeglądowi” i uruchomił Program Partycypacji Obywatelskiej. Z kolei rząd holen
derski zlecił przygotowanie raportu o tym, jakie działania na rzecz wzmocnienia
demokracji podjęto w 18 krajach należących do Organizacji Współpracy Gospo
darczej i Rozwoju OECD. W każdym z nich (jak też w wielu innych) panowała
—
świadomość „choroby demokracji” i w każdym podjęto poszukiwanie sposobów
na jej odnowienie i wzmocnienie (Wisse, 2006).
Rada Europy (RE) od lat określa standardy demokratyczne (jej dorobek w tej
dziedzinie przedstawiają Pratchett, Lowndes, 2004). W serii publikacji RE (Karaca,
2003; Oakley, 2003; Schmitter, Trechsel, 2004; Directorate General of PoLitical Affairs,
2005; Directorate General of Democracy and Political AfTairs, 2009) zarówno roz
ważano różne aspekty demokracji, jak też diagnozowano jej słabości oraz formuło
wano programy jej odnowy To samo dotyczy licznych dokumentów przyjmowanych
przez różne ciała RE, w tym przez Zgromadzenie Parlamentarne (patrz zwłaszcza
Gross, 2007; Pourgourides, 2007; Parliainentary Asseinbly, 2007a; 2007b).
Świadomość narastającego deficytu demokracji i atrofii demokracji (Pratchett,
Lowndes, 2004: 3) sprawiła, że w 2002 r. uruchomiono w RE program działania
Making democratic institutions work. W 2005 r. zapoczątkowano Forum Przyszłości
Kryzys demokracji I 65
Demokracji, coroczne konferencje, poświęcone omówieniu różnych aspektów
systemu demokratycznego (uczestnictwo obywatelskie; rola partii politycznych
wbudowaniu demokracji; współzależność demokracji i praw człowieka; e-demokra
cja; systemy wyborcze; zasady i wyzwania dla demokracji w Europie; współzależność
demokracji i spójności społecznej: wzmacnianie systemu przedstawicielskiego
i partycypacji demokratycznej poprzez dialog publiczny i zaangażowanie obywa
telskie) oraz dróg ich wzmocnienia i rozwoju.
Niżej spróbujemy bliżej przyjrzeć się niektórym przyczynom i objawom „atrofii”
czy „choroby” demokracji. W tym kontekście trzeba zauważyć, że nasze podejście
różni się np. od podejścia Pippy Norris (2011), która przedstawia konceptualizację
deficytu demokracji w kategoriach rozczarowania czy niespełnienia oczekiwań i aspi
racji obywateli. Wymienia ona pięć elementów „poiitycznego poparcia” obywateli
dla systemu demokratycznego:
1. tożsamość narodowa (patriotyzm, durna narodowa i poczucie tożsamości na
rodowej);
2. akceptacja zasad i wartości, na których opiera się system, wiara w prawomocność
systemu, jego podstaw konstytucyjnych oraz formalnych i nieformalnych zasad gry;
3. ocena działania systemu demokratycznego w praktyce;
4. zaufanie do instytucji systemu demokratycznego: parlamentu, rządu, sądow
nictwa, policji, wojska, administracji itp.;
5. uznanie i zadowolenie z aktualnych rządzących: prezydenta, premiera, partii
politycznych, dowództwa wojska, administracji rządowej itp., przy czym w usta
bilizowanej demokracji nagły spadek zadowolenia z nich nie powinien zagrażać
stabilności systemu czy państwa jako całości.
Norris stwierdza, że wskaźników do oceny deficytu demokracji dostarczają
pkt. 2 i 3 z tej listy. Jeżeli ludzie popierają wartości i zasady demokracji (pod warun
kiem, że dobrze je znają i właściwie rozumieją), a jednocześnie źle oceniają działania
władz, to pozwala to ustalić poziom deficytu demokracji.
Pomijając już pytanie, czy autorka słusznie bagatelizuje pozostałe punkty
znacznie istotniejszy wydaje się fakt, że w niedostatecznym stopniu uwzględnia ona
pytanie o to, dlaczego demokracja nie spełnia oczekiwań i nie działa, wręcz nie
może działać, zgodnie z jej celami i zasadami oraz gdzie leży przyczyna tego
stanu rzeczy.
Poniższe rozważania stanowią próbę odpowiedzi przede wszystkim na te właśnie
pytania i stąd trzeba było przyjąć znacznie szerszą perspektywę spojrzenia oraz
poszukiwać innych mechanizmów wpływających na działalność systemów demo
kratycznych, niż czyni to Norris.
66 Media a demokracja w XXI wieku Pozu kiwanie nowych
modeli
demokracji,
W 1975 r. Komisja Trójstronna dostrzegła następujące dysfunkcje
skądinąd będące, zdaniem autorów, efektem ubocznym udanego funkcjonowania
samego systemu demokratycznego:
1. dążenie do zrealizowania demokratycznych cnót równości i indywidualizmu
doprowadziło do delegitymizacji władz i utraty zaufania do przywódców;
2. rozwój partycypacji i zaangażowania politycznego doprowadził do nadmiernego
obciążenia władz i do nadmiernego rozwoju działalności rządu, napędzając ten
dencje inflacyjne w gospodarce;
3. narastanie konkurencji politycznej, kluczowej dla demokracji, przyczyniło się
to jednocześnie do ujawnienia się wielu różnych grup interesu o rozbieżnych
celach i osłabnięcia oraz fragmentaryzacji partii politycznych;
4. reakcja demokratycznego rządu na oczekiwania wyborców oraz społeczną
presję sprawia, że jego politykę zagraniczną zaczyna kształtować nacjonalizm
i niechęć do świata.
Do głównych wniosków opracowania należy natomiast stwierdzenie, iż kryzys
demokracji wyniki z faktu, że: „W dzisiejszych społeczeństwach brak konsensu (...)
co do celu, którego realizacji gra demokratyczna ma służyć” (Crozier, Huntington,
Watanuki, 1975: 159). Autorzy wyjaśniają że społeczeństwa zwykle znajdowały sens
I cel swojego działania w religii, w uczuciach nacjonalistycznych bądź w ideologii.
Wszystkie te źródła wyschły, ich zdaniem: „wszyscy ci bogowie utracili moc. Byliśmy
świadkami utraty siły oddziaływania religii, obumarcia nacjonalizmu i osłabnięcia,
a może nawet upadku, ideologii klasowej” (Crozier, Huntington, Watanuki, 1975: 160).
W okresie wojny, odbudowy powojennej czy kryzysu gospodarczego, dodają
autorzy, łatwo o sformułowanie wspólnego celu i zjednoczenie się wokół niego.
W społeczeństwie niedemokratycznym można narzucić ludziom cel i zmusić ich
do mobilizacji na rzecz jego realizacji. Natomiast w demokracji wspólny cel nada
jący sens wysiłkom społeczeństwa i ogniskujący działania w sferze procesu demokra
tycznego musi wynikać z dążeń jednostek ożywionych wspólną myślą, czy to w sen
sie negatywnym (np. przez wspólne odczuwanie jakiegoś zagrożenia), czy to
w sensie pozytywnym (np. przez powszechne uznanie jakiegoś narodowego czy
społecznego celu). Gdy tego brak, proces demokratyczny wprawdzie trwa nadal,
ale nie może służyć deńniowaniu i realizowaniu wspólnych celów.
Po upływie kilkudziesięciu lat widać wyraźnie, że część tej diagnozy (jak np.
przekonanie, że religia, ideologia czy nacjonalizm utraciły zdolność wpływania na
masy) grzeszyła prezentyzmem. W sposób nadmiernie optymistyczny autorzy
uznali, że sytuacja w regionach objętych tą analizą, którą opisywali w 1975 r., ma
charakter trwały. Dzisiaj wiemy, że wszystkie trzy zespoły czynników odzyskały
Kryzys demokracji HI
67
moc I [O wielką moc oddziaływania na umysły ludzkie i sytuację polityczną oraz
—
—
zdolność do nadawania sensu i celu ruchom społecznym, m.in. W sposób nieko
niecznie służący demokracji. Jak zauważa Marcin Król (2012),
demokracje europejskie w coraz większym stopniu zostają zdominowane przez dwie
siły ideologiczne, które przeważały w końcu XIX w. i jak sądziliśmy już odeszły na
—
—
zawsze (...)„ Znowu coraz większą rolę odgrywa populistyczny i radykalny socjalizm
oraz równie radykalny nacjonalizm (...) powstają osobliwe kombinacje ugrupowań
socjalizujących i nacjonalizujących (...) gotowe podnosić argumenty w duchu roszcze
niowo-socjalistycznym, jaki narodowo-antyeuropejskim. Trudno je umieścić na trady
cyjnej mapie politycznej i ideowej.
Dlatego właśnie za jeden z powodów kryzysu demokracji uznajemy dekompo
zycję dotychczasowych polityczno-ideowych ram demokracji (patrz rozdz. 3).
Warto natomiast zwrócić uwagę na tę część analizy Komisji Trójstronnej, w której
autorzy opisują trzy wyzwania, przed którymi stanęły demokracje:
• zmiana kontekstu i (głównie międzynarodowego) układu odniesienia;
• zmiany w strukturze społecznej i ogólnie trendy społeczne;
• konsekwencje cech samej demokracji.
Autorzy stwierdzają, że o ile demokracje mogłyby sobie poradzić z każdym
z tych wyzwań z osobna, o tyle nie były w stanie przeciwstawić się intensywnemu od
działywaniu wszystkich trzech typów wyzwań (wrócimy do nich niżej) jednocześnie.
Pozbawiło to demokrację rzeczywistej treści i sprawiło, że dawny model demokracji
liberalnej nie przystaje do realiów ani na poziomie globalnym, ani krajowym.
Listę wyzwań dla demokracji uzupełniają Philippe Schmitter i Alexander Trech
sel (2004). Każdy z wymienionych niżej procesów, mówią autorzy, oznacza dla
demokracji zarówno potencjalną szansę, jak i wyzwanie. Tutaj skoncentrujemy się
na wyzwaniach, tak jak postrzegają je autorzy.
Globalizacja ogranicza zakres samodzielnych reakcji rządu i podkopuje zdol
ność suwerennych państw narodowych do autonomicznej reakcji na oczekiwania
obywateli; osłabia prawomocność tradycyjnych pośredników (intermediaries) po
litycznych i władz państwowych.
Integracja europejska pozbawia treści krajowe praktyki partycypacji i odpo
wiedzialności demokratycznej, ale nie zastępuje jej strukturami i procedurami
o podobnym charakterze i znaczeniu na szczeblu ponadnarodowym.
Migracja międzykulturowa i współistnienie dotychczas oddalonych od siebie
kultur zazwyczaj wywołuje negatywną reakcję mieszkańców bardziej kulturowo
68 Media a demokracja w XXI wieku. Poszukiwanie nowych modeli
jednorodnych krajów europejskich. Znajduje to wyraz w ruchach ksenofobicznych,
partiach nacjonalistycznych lub szowinistycznych oraz w incydentach na tle raso
wym co zarazem osłabia autorytet istniejących władz i organizacji politycznych
—
i zmusza władze krajowe i w efekcie ponadnarodowe do ograniczenia imigracji.
A to z kolei wplywa na prawa obywateli i stabilność układu konkurujących sił po
litycznych.
Trendy demograficzne (ograniczenie przyrostu naturalnego i wyższy odsetek
ludzi starszych): ludzie starsi chętniej głosują i przyłączają się do stowarzyszeń,
dzięki czemu zdobywają wpływy polityczne umożliwiające pozyskiwanie dla tej
grupy wiekowej środków publicznych i zabezpieczenia socjalnego. A to z kolei rodzi
zniechęcenie do polityki wśród ludzi młodszych.
Sytuacja gospodarcza tam gdzie sytuacja ta jest niekorzystna, obywatele mogą
— w dotychczasowej postaci. Są to:
uznać, że system demokratyczny niewłaściwie zaspokaja ich potrzeby.
Zmiana technologiczna obniża koszty transakcyjne jedynie dla grup uprzywi—
lej owanych w bogatszych państwach i zwiększa przepaść między tymi, którzy mogą
z tego skorzystać a pozostałymi, tym samym wprowadzając do procesu politycznego
elementy dyskryminacji i nierównowagi.
Granice wydolności państwa: wskutek takich procesów, jak globalizacja, inte
gracja europejska, zmiana technologiczna i narastanie poczucia zagrożenia władze
suwerennych dotychczas państw mają coraz większe trudności, by skutecznie i auto
nomicznie wykonywać swoje zadania i spełniać oczekiwania obywateli, co zmniejsza
ich prawomocność i autorytet.
Indywidualizacja przenosi (wskutek zmian w warunkach pracy i życia, mobil
ności osobistej, strukturze rodziny) źródło poczucia tożsamości z historycznie
ukształtowanych struktur społeczno-politycznych (klasa, rasa, religia, ideologia,
narodowość) do znacznie bardziej rozdrobnionych i spersonalizowanych koncep
cji interesu własnego i zbiorowego. W efekcie osłabia gotowość obywateli do wspie
rania i zapisywania się do partii, związków zawodowych, ruchów narodowych itp.
oraz przyczynia się do powstania form stowarzyszania się o bardziej wyspecjalizo
wanych celach. W rezultacie polityka jest coraz mniej zdolna do realizowania ogól
nego interesu wspólnego i publicznego, a to osłabia prawomocność demokracji.
Mediatyzacja sprawia, że głównym źródłem informacji politycznej stają się
media masowe, w tym zwłaszcza telewizja i internet, zaangażowane w konkurencję
biznesową o zainteresowanie użytkowników na rzecz zysków właścicieli. Niszczy
to dotychczasowe kanały bezpośredniej komunikacji i debaty politycznej między
obywatelami, jak również spycha na bok takle źródła informacji politycznej i pu
blicznej, jak partie polityczne, związki zawodowe i stowarzyszenia, zastępując je
Kryzys demokracji 69
mediami komercyjnymi, które trywializują informację o politykach i skupiają się
na ich osobach i działaniach osobistych, zamiast na ich działalności politycznej.
Poczucie zagrożenia z powodu działań zagranicznych podmiotów pozapań
stwowych (terroryści), bądź współrodaków, może być manipulowane przez władze,
by ograniczać podstawowe wolności i promować ostre działania („prewencyjne”),
które zwalniają władze z odpowiedzialności wobec obywateli oraz zakłócają współ
pracę i konkurencję między siłami politycznymi.
Podobną diagnozę odnajdziemy w wielu innych analizach stanu i kłopotów
demokracji. Można w pewnym uproszczeniu powiedzieć, że to intensywność i na
tężenie zbliżonych przyczyn sprawiają, iż procesy kryzysowe w systemach demo
kratycznych narastają i końcu przybierają postać nieodwracalnej choroby demokracji
• utrata poczucia sensu i celu, któremu ma służyć proces demokratyczny;
• utrata wiary w to, że instytucje demokratyczne są reprezentatywne dla społeczeń
stwa i mają związek z jego życiem, zaś reguły gry demokratycznej są przestrzegane
i skutecznie realizują swoje zadania;
• stopniowa erozja i zanik dotychczasowej społecznej infrastruktury demokracji;
• dekompozycja m.in. wskutek działania i słabości demokracji oraz procesów
—
przez to uruchomionych ram terytorialnych i polityczno-ideowych, w których
—
dotychczas funkcjonowała.
Tą czwartą przyczyną kryzysu demokracji zajmiemy się bardziej szczegółowo
w następnym rozdziale.
Takie uszeregowanie procesów nie sugeruje następstwa chronologicznego, gdyż
wszystkie one mogą choć z różnym stopniem natężenia zachodzić jednocześnie.
— —
Podział ten jest więc w pewnym sensie umowny. Chodzi tu natomiast o ukazanie coraz
poważniejszych i coraz trudniejszych do odwrócenia form kryzysu, w końcu wyma
gającego powstania nowych form demokracji, dostosowanych do nowych warunków.
Poniżej przyjrzymy się, w sposób nieuchronnie uproszczony i pomijający róż
nice pomiędzy poszczegóhymi społeczeństwami, czynnikom przyczyniającym się do
powstania tych form kryzysu demokracji.
2.1. Utrata poczucia sensu i celu procesu demokratycznego
Zacznijmy od utraty poczucia sensu i celu. Jest to zjawisko społeczno-kulturowe
z zakresu psychologii społecznej. Podkreślając znaczenie takiego subiektywnego
czynnika, Andreas Schedler (1997) powołuje się na fakt, że podobnie czynił Max
Weber, posługując się terminem Legitimitćitsglaube przekonanie o prawomocności
—
70 Media a demokracja w XXI wieku. Poszukiwanie nowych
modeli
(systemu politycznego, w tym demokracji). Zgodnie z tym podejściem, żaden sys
tern polityczny nie jest ani immanentnie, ani obiektywnie prawomocny
czy też
skonsolidowany. Liczy się subiektywne przekonanie i percepcja, że takie są. Należy
oczywiście dostrzec istnienie podejścia empirycznego, koncentrującego się na
rzeczywistości raczej niż na sposobie jej postrzegania, a także podejścia normatyw
nego, jednak wielu badaczy procesu konsolidacji demokracji (patrz np. Linz, Stefan,
1996; Diamond, 1997) podkreśla też właśnie znaczenie czynnika subiektywnego.
Wielu autorów uznaje jak np. Larry Diamond (1997) że konsolidacja denmkracji
—
będzie zakończona, gdy konkurenci o władzę uznają demokrację tj. związane z nią
— całość złożoną z dwóch podsystemów: normatywnego i behawioralnego, ale to
prawa, procedury i instytucje za jedyne „reguly gry” (the only game in town).
—
Wśród obywateli powinno też wykształcić się głębokie i automatyczne (routinized)
przywiązanie do demokracji i jej procedur.
Andreas Schedler (1997: 1) dodaje czynnik stabilności systemu politycznego:
demokrację można uznać za skonsolidowaną, gdy dojdziemy do wniosku, że praw
dopodobieństwo jej trwałości jest bardzo wysokie, gdy wszystkie zainteresowane
strony oczekują, że system demokratyczny utrzyma się w dającej się przewidzieć
przyszłości. Oczywiście nie dzieje się to samo: konsolidacja zatem to proces, w ramach
którego aktorzy społeczni zapewniają trwałość demokracji liberalnej przez budo
wanie konsensu co do konstrukcji ich systemu politycznego (Schneider, 2002: 4).
Także Howard Wiarda (2001: 488) stwierdza, że kultura polityczna jest jednym
z głównych „czynników eksplikacyjnych” pozwalających zrozumieć proces zmiany
i transformacji systemowej.
Skoro czynnik subiektywny jest tak istotny, wszelkie zmiany, jeżeli idzie o uznanie
i zaufanie do demokracji, trzeba same w sobie traktować jako osłabienie demokracji
i potencjalnie zapowiedź jeszcze większego kryzysu.
Pter Bajoni-Lzr (2008) proponuje, by proces konsolidacji demokracji badać
z punktu widzenia instytucji, zachowań i postaw w tej właśnie kolejności. Właściw
—
sza wydaje się jednak inna kolejność: postawy instytucje, zachowania. Trzeba bowiem
we właściwym porządku, prawidłowo ujmującym współzależności między nimi,
wyróżnić trzy sfery procesu konsolidacji demokracji. Można je określić następująco:
• sfera normatywna, czyli zaangażowanie obywateli na rzecz wartości demokra
tycznych; wykształcenie konsensu między głównymi elitami politycznymi co
do przyjęcia wartości i instytucji demokratycznych, w tym strategiczna decyzja
o uznaniu zasad gry demokratycznej i brak jakiejkolwiek liczącej się siły poli
tycznej, która je odrzuca;
• sfera instytucjonalna, tj. powstanie instytucji i procedur demokratycznych,
które stabilizują interakcje społeczne. Mowa tu o zasadach, czy to przyjętych
formalnie, czy nieformalnie, które określają liczbę i rodzaj aktorów społecznych,
Kryzys demokracji 71
którym wolno uzyskać dostęp do stanowisk rządowych, metody uzyskiwania
takich stanowisk i zasad, zgodnie z którymi podejmuje się decyzje wiążące
społeczeństwo;
sfera behawioralna, czyli rzeczywiste zachowania aktorów społecznych i oby
wateli i rzeczywisty sposób korzystania (w sposób eu- bądź dysfunkcjonalny)
ze sfery instytucjonalnej.
Istnieje wprawdzie pogląd (por. Wallner, b.d.w.), że system polityczny stanowi
podejście pozwala na hardziej precyzyjne ujęcie zachodzących współzależności. Jak
bowiem wskazuje choćby zjawisko spadającej frekwencji wyborczej, to właśnie
postawy i wartości, wynikające ze sfery normatywnej i wyrażające się m.in. w kulturze
politycznej, decydują o tym, czyi jakie instytucje demokratyczne zostaną stworzone
oraz jak następnie w aspekcie behawioralnym zostaną wykorzystane: dla wzmoc
nienia czy osłabienia demokracji (Jakubowicz, 2012): „wartości kształtują instytucje
bardziej niż instytucje kształtują wartości” (Skidmore, Bound, 2008: 23).
Utrata poczucia sensu i celu, którego osiągnięciu ma służyć proces demokra
tyczny, jest więc początkowym, ale istotnym elementem erozji demokracji. We wszyst
kich diagnozach procesu demokratyzacji podkreśla się czynnik wiary, zaufania do
demokracji oraz instytucji i podmiotów uczestniczących w jej procedurach. Utrata
owej wiary i zaufania może prowadzić do utraty przekonania o sensie osobistego
zaangażowania jednostki w życie publiczne i polityczne, co może być dla demokracji
bardzo groźne. Dość obrazowo i w sposób publicystyczny nastroje te opisuje An
dreas Gross w memorandum wyjaśniającym załączonym do raportu Parlamentu
Europejskiego o stanie demokracji w Europie (Gross, 2007). Pisze on, że występuje
rosnące poczucie zawodu i obojętności wobec polityki, zwłaszcza wśród młodzieży;
zbyt wiele osób straciło zainteresowanie polityką; ludzie boją się powiedzieć otwarcie,
co myślą; czują się osamotnieni i zagubieni; panuje powszechne przekonanie, że
politycy okłamują ludzi; ludzie nie ufają politykom i uważają ich za skorumpowa
nych; pieniądze są ważniejsze od zaangażowania politycznego jako środek popra
wienia swojego losu.
Inna analiza osłabienia fundamentów demokracji w świadomości społecznej
wiąże ten proces z faktem, że jak wskazują Michael Crozier, Samuel Huntington, Joji
—
Watanuki (1975) to cechy i efekty funkcjonowania samej demokracji mogą przy
—
czynić się do jej osłabienia. Potwierdzają to Paul Skidmore i Kristen Bound (2008: 19):
„kluczowe jest to, iż przepaść między naszym życiem osobistym a zbiorowym nie jest
dziełem przypadku, a tworem samej demokracji” Po pierwsze, rosnący zakres swobody
osobistej podnosi stopień złożoności i współzależności społeczeństwa. Do tego
72 Media a demokracja w XXI wieku. Poszukiwanie nowych modeli Kryzys demokracji 73

dochodzą efekty globalizacji, otwierające społeczeństwo, jak i gospodarkę zarówno
na możliwości, jaki liczne zagrożenia wynikające z udziału w obrocie rniędiynaro
dowym. Wszystko to znacznie utrudnia rządzenie w demokracji, jako że tradycyjne
narzędzia zarządzania państwem i gospodarką tracą na efektywności.
Podobne efekty daje coraz większe zróżnicowanie poglądów, postaw i tożsamości
w społeczeństwie, również wynikające ze wzrostu poziomu osobistej swobody.
Zwiększa to i różnicuje oczekiwania wobec władz, którym coraz trudniej jest te
oczekiwania zaspokoić, tym bardziej, że do żądań z zakresu poziomu życia dochodzą
„postmaterialistyczne” oczekiwania w zakresie ochrony środowiska, ochrony jed
nostkowych praw i wolności oraz tożsamości społecznych i kulturowych. W efekcie
państwa europejskie są coraz bardziej zaangażowane w różne aspekty życia jedno
stek, a jednocześnie coraz trudniej jest im osiągnąć pożądany poziom zadowo]enia
społecznego z ich działalności. We wczesnych latach 60. XX w. 2/3 Niemców, którzy
a elitami, głównie o charakterze biznesowym. Postdemokratyczne połączenie po
pulizmu i władzy korporacji sprawia, że rządy stają się nieodpowiedzialne.
Następuje zatem proces odpolitycznienia problemów społecznych, ludzi, wresz
cie organizacji i instytucji społecznych. Należy przez to rozumieć wyłączenie ich
z pola debaty i walki politycznej, a zatem spod kontroli i wpływu społecznego, gdzie
podejmowane decyzje musiałyby zderzyć się z alternatywnymi koncepcjami, zostać
przekonująco uzasadnione i zdobyć demokratyczne poparcie. Przyświeca temu teza,
że coraz liczniejsze dziedziny życia społecznego i gospodarczego rządzą się własnymi
prawami, a z racji „niepolitycznego” charakteru mogą działać poza wiedzą i kontrolą
społeczną. Daje to efekt w postaci zniechęcenia obywateli do zajmowania się i wręcz
interesowania się sprawami publicznymi. Decydującymi tendencjami okazują się
być dezideologizacja, profesjonalizacja, pragmatyzm, podejście menedżerskie,
wreszcie poszukiwanie maksymalnej sprawności i wydajności a dotyczy to także —

identyfikowali się z jedną z partii politycznych, uważało, że jest ona najbardziej partii politycznych, które unikają zbyt silnego skojarzenia z jakąś orientacją ideo
kompetentna w odniesieniu do większości problemów będących przedmiotem po- logiczną.
Utyki publicznej. W drugiej połowie lat 90. odsetek ten spadł do 1/3, a poziom zaufania Trudno w tej sytuacji dziwić się utracie wiary w to, że instytucje demokratyczne
do polityków był jeszcze niższy wśród osób nieidentyfikujących się z żadną partią. są reprezentatywne dla społeczeństwa i mają związek z jego życiem, zaś reguły gry
Trzecie zjawisko z zakresu psychologii społecznej i kultury politycznej będące demokratycznej są przestrzegane i skutecznie realizują swoje zadania. Przenosi się
produktem demokracji, a jednocześnie ją osłabiające, to zmiana stosunku do władzy to na zachowania obywateli i poziom ich partycypacji demokratycznej, przynajmniej
w efekcie rosnącej wolności osobistej, a także poziomu życia. Niknie dawny auto w tradycyjnych formach.
matyczny szacunek i posłuszeństwo wobec władz, a jednocześnie rosną oczekiwania Stąd wynika m.in. spadek ogólnego poziomu zaufania mieszkańców krajów
co do działań tych władz, służących interesom społeczeństwa, grup i jednostek, przy Unii Europejskiej do podstawowych instytucji politycznych (rys. 2.1).
spadającej tolerancji dla jej niepowodzeń: „Problemy, przed którymi stoimy są
coraz trudniejsze, a nasza cierpliwość wobec polityki coraz bardziej ograniczona. 60 — - --- ------ ------ .-----—---- -

50
Legitymizację coraz trudniej zdobyć, a coraz łatwiej stracić. Coraz większe jest 48 48
50
prawdopodobieństwo, że polityka władz skończy się niepowodzeniem i coraz
mniejsza jest szansa, że zostanie ono zaakceptowane przez społeczeństwo. Nic 40
---— 35 35 34
dziwnego, że szerzy się rozczarowanie [demokracjąl” (Skidmore, Bound, 2008: 22). 33

30
2.2. Utrata wiary w instytucje i procedury demokratyczne
20 24
W postdemokracji obywatele zostali, zdaniem cytowanego już Colina Croucha,
zredukowani do roli pasywnych, manipulowanych osób, z rzadka mających szansę 10 —*—rząd
---- -----—---

- parlament
uczestniczenia w procesie demokratycznym. Polityka i władza w coraz większym
stopniu znajdują się w rękach uprzywilejowanej elit. Obywatele są potrzebni jako O

źródło legitymizacji, ale nie ma zainteresowania ich udziałem w polityce. Rytualne 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

wybory czy procesy konsultacyjne i ściśle kontrolowane procedury angażowania

obywateli w życie publiczne służą stworzeniu pozoru partycypacji obywatelskiej. Rysunek 2.1. Zaufanie do UE, parlamentu i rządu (pomiary zjesieni każdego roku; w 96)

I
W rzeczywistości jednak politykę kształtuje cicha współpraca między rządem Źródło: Standard Eurobarometr 76.
 I

74 Media a demokracja w XXI wieku. Poszukiwanie nowych modeli Kryzys demokracji 75

Między rokiem 2004 i 2011 widać wyraźny spadek zaufania do łych instytucji, Na niski poziom zaufania wskazuje też wspomniany wyżej raport o stanie
de
skądinąd z niewysokiego poziomu początkowego. mokracji w Europie, przyjęty w 2007 r. przez Zgromadzenie Parlamentarne
Rady
Bardziej szczegółowo tendencje te w 2011 r. pokazuje tabela 2.2. Europy (Gross, 2007) oraz dokumenty mu towarzyszące, potwierdzające
diagnozę
Croziera, Huntingtona i Watanuki (1975). Wskazuje się w nich na takie fakty
jak:
Tabela 2.2. Poziom zaufania do partii politycznych, rządu i internetu (% ogółu ludności) • narastające wśród obywateli poczucie niezadowolenia z procesów
politycznych
i oddalenia się od nich (jako że ludzie nie rozpoznają W oficjalnych programach
Partie polityczne Rząd Internet politycznych swych własnych problemów i oczekiwań), znajdujące wyraz w ma
lejącej frekwencji wyborczej;
Tak Nie Tak Nie Tak Nie
• utrata zaufania do demokracji i rosnąca przepaść między instytucjami politycz
Unia Europejska 14 81 24 70 37 39 nymi a obywatelami; wielu obywateli uznaje, że politycy mający ich reprezen
tować są wszyscy tacy sami, żyją w innym świecie i realizują interesy własne,
Niemcy 15 78 32 62 27 43
a nie obywateli;
Węgry 15 80 26 68 41 32 • dysfunkcje niektórych instytucji politycznych w wielu krajach: partie polityczne
częściowo utraciły zdolność łączenia obywateli i państwa; reprezentatywność
Włochy 9 84 12 80 37 40
parlamentów nazbyt często stoi pod znakiem zapytania; podstawowe zasady
Hiszpania 12 84 16 80 34 40 demokracji, takie jak podział władzy, swobody polityczne, przejrzystość i od
powiedzialność są szeroko postrzegane, i niekiedy słusznie, jako realizowane
Wielka Brytania 11 86 21 74 34 46
w sposób niedostateczny albo wcale;
Źródło: Standard Eurobarometer 76.
• parlamenty nie są w stanic działać niezależnie od rządu i głównych kół biznesu;
nie ma rzeczywistego podziału władzy, zaś zdolność parlamentów do reprezen
Spójrzmy także na stopień zaufania do mediów na poziomie całej Unii Euro towania elektoratu jest często wątpliwa;
pejskiej wiatach 2001, 2005 i 2011 (rys. 2.2). Także i tu widać spadek. W 2011 r. • nie ma naprawdę niezależnych mediów, a sfera publiczna nie jest dostatecznie
badano także poziom zaufania do internetu: jako źródłu informacji ufało mu śred otwarta i pluralistyczna;
nio 37% respondentów. • partie są zbyt ubogie i nie dość niezależne finansowo;
• biznes zdominował politykę;
70 62 --——-----—- --- -
• dyskurs polityczny jest zorientowany na wynik wyborczy, anie na rozwiązywanie
61 57

I
60 problemów;
62 • obywatele mają zbyt mało możliwości partycypacji politycznej.
50 53 --- 53
40 45 43 Do listy tej można jeszcze dodać różnice pokoleniowe. Wskazuje na to Anthony
30 Giddens (1999a): „Coraz więcej ludzi zwłaszcza z młodszego pokolenia mówi,
—
—

20 że nie interesuje ich polityka parIamentarna” W swoistym manifeście polskich

„dzieci sieci”: Piotr Czerski (2012) w pełni to potwierdza, tyle że w odniesieniu do
10 radio TV *prasa
wielu instytucji demokratycznych:
O
2001 2005 2011
Nie ma w nas tej wynikającej z onieśmielenia pokornej akceptacji, jaka cechowała
Rysunek 2.2. Zaufanie do radia, telewizji i prasy w UE (pomiary zjesieni każdego roku; w %) naszych rodziców przekonanych o nadzwyczajnej wadze spraw urzędowych i od
—

Źródła: Standard Eurobarometr nr 56, 64, 76. świętnym charakterze interakcji z państwem. Nie czujemy tego respektu, który brał się
 1

76 Media a demokracja w XXI

wieku. Poszukiwanie noWych modeli Kryzys demokracji 77

Tabela 2.3. Zmiany iiczc”s(nictwa par[ia h politycznych w ustabilizowanych

obywatelem, a majestatycznymi szczytami „władzy” W
z odległości między samotnym dernokra jd(h (urop(jskich
społecznej jest zresztą inna
majaczącymi gdzieś pośród mgieł. Nasza wizja struktury
Jesteśmy pozbawieni nabożnego stosunku
niż wasza: sieciowa, a nie hierarchiczna (...).
przekonania o ich aksjoma Zmiana udziału członków Zmiana Zmiana
do,,instytUCji demokratyCZflych”w ich obecnym kształcie, Kraj Lata partii w całym elektoracie liczebności procentowa
możliwe: że każdy system niewy
tycznej roli (...) przywykliśmy do tego, że zmiany są (%) członków (%)
przez nowy, bardziej wy—
godny w obsłudze może być zastąpiony jest zastępowany
większe możliwości działania Francja 1978—1999 —3,48 —1122128 —64,59
dajny, lepiej dostosowany do naszych potrzeb, dający
realna demokracja.
(...) tymi czego chcemy, jest chyba po prostu prawdziwa, Wielka Brytania 1980—1998 —2,20 —853 156 —50,39

młodzież gotowa jest jednak Norwegia 1980—1997 —8,04 —218 891 —47,49
Dodajmy jednak także, że jak już wspomniano
—
—

oto działacz
angażować się w działania polityczne czy publiczne nowego typu. I.ik Finlandia 1980—1998 —6,09 -206646 —34,03
nigdy nie przy
niemieckiej Partii Piratów stwierdził: „Przed pojawieniem się piratów Holandia 1980—2000
partie wydawały mi —1,78 —136459 —31,67
szłoby mi do głowy, żeby angażować się politycznie. Wszystkie
piratów zobaczyłem,
się siebie warte: skostniałe i niesympatyczne. Dopiero poznając Austria 1980—1999 —10,82 -446209 —30,21
(cyt. za Woś, 2012).
że można robić politykę, pozostając w zgodzie z samym sobą” Szwajcaria 1977—1997 —4,28 —118800
się na deficyt —28,85
W innej publikacji RE (Pratchett, Lowndes, 2004: 3—4) wskazuje
działaniu insty
demokracji wyrażający się spadającym uczestnictwem obywateli w Szwecja 1980—1998 —2,87 —142533 —28,05
się na szczebel
tucji demokratycznych, gdy jednocześnie proces polityczny przenosi Dania 1980—1998 —2,16 —70385 —25,52
instytucji
powyżej państwa narodowego. Podważa to prawomocność tradycyjnych
in
demokratycznych. Drugi problem to narastający brak zaufania do samej polityki i Irlandia 1980—1998 —1,86 —27856 —24,47
rządami. Trzeci
stytucji politycznych, pogłębiający przepaść między obywatelami a Belgia 1980—1999 —2,42 —136382 —22,10
i pozbawienie ich
objaw kryzysu to wykluczenie różnych grup z życia politycznego
struktur oraz
wpływu na proces polityczny. Wreszcie czwarty to brak skutecznych Niemy 1980—1999 —1,59 —174967 —8,95
w życiu politycz
organizacji obywatelskich i pozarządowych, zdolnych uczestniczyć
Żródło: Mair, yan Biezen, 2001: 12.
nym i funkcjonowaniu demokracji.
koniec
Jak pokazują badania liczby członków partii w 20 krajach europejskich pod
więc znacz Spadek zaangażowania w partie polityczne bierze się nie tylko z osłabienia
lat 90. ich członkowie stanowili średnio blisko 5% całości elektoratu, a
koniec lat 80. demokracji, ale także ze zmiany jej charakteru, m.in. wskutek „sekularyzacji poli
nie mniej niż w mniejszej grupie ustabilizowanych demokracji pod
tyki” (czyli zaniku lub słabnięcia silnej, ideowej, ale często także emocjonalnej
(10,5%), i jeszcze mniej niż w tych samych krajach na początku lat 60. (blisko 15%).
identyfikacji z jakąś partią polityczną, dającej stabilne poczucie przynależności
Jeżeli z ogólnej liczby krajów objętych tym badaniem wyłączyć państwa postkomu
i solidarności grupowej) i m.in. pojawienie się „partii wyborczych” (znanych także
nistyczne i śródziemnomorskie o stosunkowo krótkiej tradycji demokratycznej,
jako catch-allparties) o słabej i zmiennej tożsamości ideowej i programowej, łączących
tendencje w tym zakresie w pozostałych 12 krajach ilustruje tabela 2.3.
różne i często sprzeczne tendencje polityczne i zorientowane przede wszystkim na
wygranie wyborów, choćby przez przejęcie popularnych haseł i programu innej
partii. Rozwój środków masowego przekazu umożliwia przywódcom partii bezpo
średnie komunikowanie się ze społeczeństwem bez konieczność rozwijania struktur
terenowych, docierających do wyborców. Przyczynia się też do „personalizacji” poli
tyld, czyli m.in. do wykorzystywania w przekazie media]nym wizerimku i osobowości
78 Media a demokracja W XXI wieku. Poszukiwanie nowych modeli
lidera partyjnego oraz jego najbliższych współpracowników, Zamiast argumentów
natury politycznej czy ideowej, jako głównego oręża w zdobywaniu czy utrzymy
waniu zwolenników. Towarzyszy ternu zjawisko znane jako marketing polityczny,
„unaukowienie” bądź profesjonalizacja polityki i komunikowania politycznego,
jego „mediatyzacja” i „modernizacja co oznacza m.in. technologicznie zapośred
niczoną propagandę wyborczą o cechach reklamy, jak również „hudowę kandyda
tów” (candidate construction), tworzenie wizerunku (image-making) i „produkcję
porozumienia” (nianufacturing consen. Powstaje w ten sposób „wirtualna po]ityka”
gdyż „rzeczywistość wirtualna” propagandy zastępuje w niej rzeczywistość jako
taką. Obywatel przekształca się w obserwatora i widza (Swanson, Mancini, 1996).
Paul Skidmore i Kristen Bound (2008) dostarczają danych wskazujących, że
wprawdzie malejące w Europie Zachodniej poparcie dla instytucji przedstawicielskich
nie ma charakteru trzęsienia ziemi, ale stopniowej i trwałej erozji, której ostateczne
efekty będą miały dramatyczny charakter.
Od późnych lat 60. do wczesnych lat 70. XX w., zaufanie do rządu spadało
w Wielkiej Brytanii średnio o 0,8% rocznie, a we Włoszech o 1,1%. W tym samym
- Przypomnijmy raz jeszcze, że spadek zaufania oraz uczestnictwa w tradycyjnych
czasie, odsetek ludzi uważających, że politycy z chwilą wyboru tracą kontakt z rzeczy
wistością rosła średnio o 0,6% w Austrii i Szwecji i o 0,5% w Finlandii i Niemczech.
Między rokiem 1980 a 2000 liczebność członków różnych partii politycznych
w dojrzałych demokracjach zachodnioeuropejskich spadła niemal o połowę. W Irlan
dii odsetek ludzi identyfikujących się z jakąkolwiek partią polityczną spadał między
rokiem 1978 a 1999 o 1,5% rocznie; we Włoszech i Szwecji w tym samym okresie
o ok. 1% rocznie, a we Francji i Szwecji o ok. 0,7% rocznie.
Badania opinii publicznej przeprowadzone w pierwszej dekadzie XXI w.
w Niemczech, Francji, Wielkiej Brytanii, Szwecji i Holandii pokazują, że 4% elektora
tu w tych krajach należało do jakiejś partii politycznej; 16% miało wciągu 12 miesięcy
kontakt z politykiem czy urzędnikiem państwowym; 3% współpracowało z partią
czy inną grupą polityczną; 30% podpisało jakąś petycję, a 7% uczestniczyło w legal
nej demonstracji, 44% wyraziło brak zainteresowania polityką, a tylko 50% wyrażało
zadowolenie z funkcjonowania demokracji w ich kraju (Cramme i in., 2012).
Tabela 2.4 ukazuje efekt tych trendów w odniesieniu do frekwencji wyborczej
w 27 krajach, które w 2008 r. należały do Unii Europejskiej.
W krajach objętych tabelą frekwencja spadała średnio 2,5% z wyborów na wy
bory. W 17 krajach spadała konsekwentnie, a w 10 spadała i rosła, ale w żadnym nie
zanotowała konsekwentnego wzrostu. W 15 „starych” państwach członkowskich fre
kwencja spadała średnio 1,2% przez 30 lat. W nowych państwach członkowskich
frekwencja (licząc od 1990 r.) była średnio o blisko 12% niższa niż w pozostałych
i spadała szybciej, średnio o 4,8% z wyborów na wybory.
Kryzys demokracji 79
Tabela 2.4. padk frkwericji wyboni W 27 pań1wa członkowskiej UE w latach 1978—2007
EU1 5 „stare” państwa członkowskie UE
—
NPC1 2 nowe państwa członkowskie przyjęte do UE w latach 2004—2007
—
EŚW1 0— nowe państwa członkowskie z Europy Środkowej i Wschodniej
Źródło: Skidmore i Bound, 2008:30—31.
procedurach demokratycznych trzeba widzieć w szerszej perspektywie mnożenia
się nowych form działalności i partycypacji demokratycznej.
2.3. Erozja i zanik społecznej infrastruktury demokracji
Omówione wyżej zjawiska utraty poczucia sensu i celu procesu demokratycznego
oraz utraty wiary w instytucje i procedury demokratyczne, skutkujące spadkiem
partycypacji demokratycznej, są oczywiście efektem obiektywnych procesów spo
łecznych, ale same mają charakter subiektywny. Mogą więc ulec odwróceniu, gdy
zmieni się sytuacja. Pojawienie się zagrożenia, silnych napięć społecznych, ewen
tualnie konieczności walki o realizację ważnego interesu grupowego, a także inne
podobne zjawiska mogą spowodować upolitycznienie i radykalizację jednostek
i grup społecznych oraz dać im poczucie celu wymagającego zorganizowania się
i zaangażowania w życie publiczne czy polityczne.
Inaczej ma się rzecz z wyzwaniami dla demokracji, które Komisja Trójstronna
nazywa zmianami w strukturze społecznej i ogólnie trendami społecznymi oraz
zmianą kontekstu i (głównie międzynarodowego) układu odniesienia. Są to zmiany
de facto niszczące ramy, w których działa dotychczasowy system demokratyczny.
Ich tempo i zakres znacznie przekraczają zdolności demokracji do adaptacji i przy
stosowania się do nowych warunków, same zaś zasady i mechanizmy, na których
demokracja się opiera, pozbawiają treści i skuteczności.
Jeżeli idzie o zmiany w strukturze społecznej i ogólnie trendy społeczne
—
— zacznijmy od faktu, że starzenie się społeczeństw zachodnich oznacza starzenie
80 Media a demokracja w XXI wieku. Poszukiwanie nowych modeli
się elektoratu. Demokracja przedstawicielska istniała zawsze przy strukturze wieku
przypominającej piramidę. To może być jeden z fundamentów demokracji przed
stawicielskiej, a w każdym razie dotychczas innego połączenia tego konkretnego
systemu politycznego z inną strukturą wiekową nie obserwowano (Berry, 201 2a;
2012b). Obecnie, jak na przykładzie Wielkiej Brytanii pisze Craig Berry, szybko wkra
czarny w epokę dominacji „siwego elektoratu” (grey yote), co oznacza, że młodzi
ludzie, którzy najdłużej będą doświadczali skutków decyzji podjętych w ramach
procesu demokratycznego, będą mieli relatywnie mniej do powiedzenia i mniej
możliwości wpłynięcia na jego efekty niż ludzie starsi. To może być jedną z przyczyn
wspomnianego już braku zainteresowania młodzieży tradycyjnyni procesem demo
kratycznym i poszukiwania przez nią innych form partycypacji politycznej i bardziej
dla nich interesujących powodów do angażowania się w życie publiczne. Dokładnie
tak argumentują działacze polskiej Partii Piratów: „mlodej generacji brakuje ich
reprezentacji politycznej” natomiast „generacja długopisów decyduje o rzeczach,
których nie rozumie (...). Ludzie młodzi, wykształceni, bezsilni wobec ignorancji
i procedur rządu, patrzą jak rząd sprzedaje ich prawa i przyszłość i nic nie mogą
przeciwko temu przedsięwziąć. Rząd po prostu ignoruje wolę narodu, stawia się
ponad nim, zamiast działać wjego imieniu” (Partia Piratów, 2012a; 2012b; 2012c;
2012d; wyróżnienie K.J.).
Komisja Trójstronna wskazała, że na funkcjonowanie demokracji ma wpływ
koncentracja wiedzy i bogactwa w rękach nielicznych, podziały etniczne czy regio
nalne, itp. W różnych krajach demokracji zagrażała w różnych okresach, zależnie
od okoliczności, arystokracja, wojsko, klasa średnia bądź klasa robotnicza. Zmiany
kulturowe na korzyść postaw hedonistycznych, indywidualistycznych, nakierowanych
na samorealizację i nieufnych wobec polityków oraz instytucji publicznych mogą
prowadzić do wyobcowania jednostek i grup z procesu politycznego. W takich war un
kach rządowi trudno jest mobilizować obywateli, skłaniać ich do poświęceń w imię
realizacji celów społecznych i politycznych i wprowadzić potrzebną do tego dyscyplinę.
Od tego czasu, zmiany społeczno-strukturalne poszły znacznie dalej, na co
wskazuje Ivan Krastey, stwierdzając, że „znikli kluczowi aktorzy polityki uprawia
nej przed 1989 r. (...) praktycznie wszyscy odgrywający główne role przed 1989 r.”:
Gdzie są robotnicy?W Chinach. Gdzie są związki zawodowe? Na Zachodzie słabną. Na
Wschodzie praktycznie się nie liczą. Gdzie są czytelnicy gazet trzon świadomego
— niu zależy od tego, co społeczne, publiczne, polityczne, wspólne” (Żakowski, 2011).
elektoratu klasycznych demokracji? Znikają wraz z gazetami. Gdzie są żołnierze oby
watele/obrońcy ojczyzny? Została ich grupka w zawodowych armiach. Widzimy ich
głównie, gdy jadą za granicę. Gdzie są podatnicy? Stali się głównie płatnikami
VAT. Ministrowie finansów nie służą już podatnikom. Służą inwestorom. Dziennikarze
Kryzys demokracji 81
i niezależne media? Gazety piszą dziś głównie to, co dawniej ludzie pisali w donosach
na milicję albo do władz skarbowych: ten szasta pieniędzmi, tamten bije żonę. Cała
społeczna infrastruktura demokratycznej polityki uległa erozji. To sprawia, że demo
kracja sprowadza się głównie do wymiany elit (Żakowski, 2011).
Do tego należy dodać wspomniane już słabnięcie podziałów i tożsamości kla
sowych bądź ideologicznych, a zatem erozję podstawowego układu odniesienia
dla procesu demokratycznego. Przedtem stratyfikacji społecznej i podziałom
klasowym odpowiadały podziały ideologiczne, a poszczególne partie były silnie
osadzone w środowisku społecznym, którego interesy i wartości reprezentowały
Teraz podstawowe podziały ideologiczne osłabły, a partie utraciły fundament spo
łeczny, na którym się opierały.
Zmieniło to zasady walki politycznej i konkurencji między partiami, które
muszą ubiegać się o poparcie tych samych bądź takich samych wyborców, więc nie
mogą zasadniczo różnić się od siebie. W dodatku w systemie politycznym pojawiła
się nierównowaga, gdyż „wyborcy stracili zaufanie, że partie socjaldemokratyczne
są wstanie zrealizować swoje obietnice” (Cramme i in., 2012: 7). Angielskie i holen
derskie think-tanki analizujące perspektywy powrotu współczesnych partii lewico
wych do władzy stwierdziły:
Socjaldemokracja musi odnaleźć drogę. Lewica była przekonana, że kryzys finansowy
będzie jej sprzyjał. W rzeczywistości było dokładnie odwrotnie. Gdy w centrum dyskursu
politycznego znalazł się dług, deficyt oraz rozmiar i wydajność państwa, partie centro
lewicowe poniosły druzgocącą klęskę w wyborach (Cramme i in., 2012: 7).
Tam natomiast, gdzie politycy lewicowi odnosili sukcesy wyborcze, okazywało
się, że w praktyce ich działania nie znajdowały realizacji lewicowe hasła, z którymi
walczyli o poparcie. Trafnie ujmuje to Krastey: „Demokracja wymaga istnienia
silnych podmiotów: silnej władzy, silnej opozycji, silnej lewicy i silnej prawicy. Gdy
wszyscy są słabi i nijacy, ten system nie działa. Nie ma po co wybierać. Nie ma się
o co spierać. Nie ma powodu głosować (...) wszystko stało się słabe, nija.kie. Wszyscy
chcą być w bezbarwnym centrum. Nie ma społecznych sporów, bo liczy się tylko
indywidualna konsumpcja. A z punktu widzenia jednostki ona w niewielkim stop
Jedną z tez Krasteya niemal w tych samych słowach potwierdza Zgromadzenie
Parlamentarne Rady Europy. Wskutek słabości demokracji, stwierdza jego raport o sta
nie demokracji w Europie, wielu obywateli dostrzega, że podczas wyborów nie mają
już szansy dokonania wyboru między naprawdę odmiennymi programami politycznymi
82 Media a demokracja w XXI wieku. Poszukiwanie nowych modeli
Problem także w tym, że społeczeństwa nie dają wyraźnych wskazówek, jakiej
polityki wyborcy oczekują. Różne badania opinii publicznej przeprowadzo
ne w Niemczech, Francji, Wielkiej Brytanii, Szwecji i Holandii ujawniają sprzecz
ności w postawach społecznych. Z jednej strony 67% respondentów uważało w 2010 r.,
że władze powinny dążyć do ograniczenia różnic w dochodach oraz rośnie (z 36%
do 48%) odsetek ludzi wyżej ceniących równość niż wolność osobistą. Z drugiej strony
68% respondentów uważa, że to jednostka, a nie państwo, powinna być odpowie
dzialna za swój los. Wyraźna większość (76%) docenia rolę konkurencji rynkowej
w gospodarce (por. Cramme i in., 2012). Trudno więc dziwić się, że wobec niejed
noznacznych postaw obywateli, uznających jednocześnie wartości lewicowe i pra
wicowe, główne partie nie prezentują mocno zróżnicowanych opcji, a skoro i tak
na ogół muszą po wyborach współpracować, różnią się tylko niuansami, aspektami
personalnymi bądź chwytami i sztuczkami kampanijnymi (Gross, 2007).
Eberhard Kienle (2010) przypisuje tę sytuację oddziaływaniu neoliberalizmu
(patrz niżej):
W wielu krajach słabną dawne podziały polityczne między prawicę i lewicę, wskutek
czego partie socjalistyczne i konserwatywne przedstawiają niemal identyczne pro
gramy wyborcze. Wyborcy nie mogą już wybrać między niższym bądź wyższym opo
datkowaniem, czy mniej lub bardziej wszechstronnym systemem opieki społecznej
(...). Rząd zmienia się w system rządzenia, zamiast być ciałem zbiorowym reprezentu
jącym społeczeństwo lub przynajmniej jego większość (Kienie, 2010).
Nie można jednak nie zauważyć, że obok „hezbarwnego centrum” w siłę rosną
orientacje skrajne. Rozczarowanie partiami politycznymi o tradycyjnej tożsamości
ideowej, a także kryzys i atrofia demokracji skłaniają wyborców m.in. do jak za
— cypacji w procesie podejmowania decyzji dzięki zastosowaniu nowych technologii.
uważył cytowany Marcin Król zwrócenia się ku partiom skrajnym (lewicowym
— Działacze polskiej Partii Piratów, zachęceni do działania spontanicznym ruchem
bądź prawicowym), kosztem partii centrowych. Partie centroprawicowe z trudem
odpierają atak populistycznych sił antyimigracyjnych, eurosceptycznych czy wręcz
otwarcie rasistowskich. Z kolei partie centrolewicowe tracą poparcie na rzecz ugru
powań ekologicznych, socjalistycznych czy radykalnych liberałów. I jednym, i dru
gim głosy odbierają również partie nacjonalistyczne różnego rodzaju. Niektórzy
komentatorzy porównują tę sytuację z latami 30. XX w. (Mason, 2012). Inni odrzu
cają to porównanie, argumentując, że w czasie wyborów elektorat zawsze karze
partie rządzące, niezależnie od ich orientacji politycznej, za kryzys i niezdolność
poradzenia sobie z nim. Nawet jednak zwolennicy tej interpretacji przyznają, że
„[m]usi powstać nowy ład polityczny, choć dzisiaj nikt jeszcze nie potrafi go
opisać” (Pearce, 2012; wyróżnienie K.J.).
Kryzys demokracji 83
Druga forma reakcji na rozczarowanie do tradycyjnych partii to
poszukiwanie
nowych ugrupowań społecznych i politycznych. Czasem owocuje to
nieoczekiwa
nym awansem partii protestu bądź ugrupowań stworzonych dla żartu,
jak np.
Polska Partia Przyjaciół Piwa, która w 1991 r. wprowadziła 16 posłów do
polskiego
Sejmu. Można tu też wymienić islandzką Najlepszą Partię, która obiecywala
m.in.
sprowadzenie niedźwiedzia do ZOO w stolicy kraju, bezpłatne ręczniki na
basenach,
parlament „wolny od narkotyków” (10 2020 r. oraz niedotrzymy-wanie obietnic.
W wyborach municypainych Reykjaviku w maju 2010 r. partia ta stała się największą
siłą polityczną w radzie miejskiej i obsadziła stanowisko burmistrza. Kiedy indziej
rozczarowanie partiami politycznymi prowadzi do zdobycia poparcia przez ugru
powania zwane niekiedy „partiarnj jednego tematu” jednak podnoszącyini nowe
kwestie w sposób odpowiadający na zapotrzebowanie części obywateli. W swoim
czasie dotyczyło do rozmaitych ugrupowań ekologicznych i znanych w wielu krajach
Partii Zielonych (nt. francuskiej Partii Zielonych patrz Kronenberg, 2000). Do tej
grupy można też zaliczyć Partie Piratów, które w 2010 r. stworzyły własną Między
narodówkę. W jej Zgromadzeniu Ogólnym w kwietniu 2012 r. wzięli udział przed
stawiciele takich partii z 28 krajów.
Niemiecka Partia Piratów (która wiosną 2012 r. wyrastała na trzecią siłę poli
tyczną w kraju) na pytanie, czy jest partią prawicową czy lewicową, odpowiada
w swoim manifeście: „Stoimy ponad tymi skostniałymi i sztucznymi schematami.
Pytanie na miarę XXI w. nie brzmi już: czy jesteś konserwatystą czy socjaldemokratą.
Raczej: czy chcesz wolności, czy godzisz się na autorytaryzm?” (cyt. za Woś, 2012).
Partie Piratów określa się niekiedy jako postpolityczną Nową Lewicę, łączącą liber
tarianizm z walką o reformę prawa autorskiego, wolność internetu, o prywatność
w internecie i postulującą system demokracji bezpośredniej i powszechnej party
społecznym powstałym na tle sprawy Umowy handlowej dotyczcjcej zwalczania obrotu
towara mi podrobionymi (ACTA) dążą do „pokojowej, legalnej rewolucji” zmierza
jącej do przekształcenia demokracji przedstawicielskiej w płynną demokrację
(Liquid Democracy): „Demokracja płynna to system demokratyczny łączący zasady
demokracji bezpośredniej (gdzie każdy głosujący głosuje bezpośrednio i ma jeden
głos) z demokracją reprezentatywną (np. parlamentarną, gdzie wcześniej wybrani
reprezentanci/posłowie głosują nad ustawami)” (Partia Piratów, 2012a; 2012b;
2012c; 2012d). Do koncepcji tych wrócimy w rozdziale 7.
Pogląd, że dawnych instytucji i struktur demokracji już nie ma bądź nie funk
cjonują tak jak powinny, znajduje potwierdzenie i rozszerzenie w bardziej ogólnej
tezie, że współczesne procesy społeczne pozbawiają treści znacznie szerszą gamę
 I

84 Media a demokracja w XXI wieku Poszukiwanie nowych modeli

instytucji: „Mówimy dalej o narodzie, rodzinie, tradycji, przyrodzie, jak gdyby nie
zmieniły się w porównaniu z przeszłością. Me tak nie jest. Zewnętrzna skorupa
pozostaje, ale w środku wszystko jest inaczej (...). Instytucje te stały się nieadekwatne
z punktu widzenia zadali, które im przypisujemy” (Giddens, 1999b). ROZDZIAŁ 3
Ten sam proces jeszcze ostrzej widzi Ulrich Beck (2002). Odwołując się do tezy
Zygmunta Baumana, że w XXI w. wkroczyliśmy w erę „płynnej nowoczesności” Dekompozycja terytorialnych
Beck formułuje tezę, że jak to ujmuje cytujący go Mark Deuze (2008: 857)
i polityczno-ideowych
—

„wszystkie istniejące współczesne instytucje społeczne i gospodarcze kościół (bądź

—

meczet albo inna świątynia), rodzina, dziennikarstwo, państwo narodowe i demo

kracja oparta na systemie partyjnym stały się (...) instytucjami >>zombie<<, żywymi
—
ram demokracji
trupami, które uniemożliwiają naukom społecznym [a pewnie i samym społeczeń
stwom K.J.] dostrzeźenie szybko zachodzących zmian zarówno wewnątrz, jak i na
—

zewnątrz państwa narodowego”

Jest to teza rzeczywiście ostro sformułowana i nie przez wszystkich akceptowana.
David Heid (patrz Thorup, Sorensen, 2004) wskazuje np., że choć niektórzy uznają
klasę społeczną, rasę, etniczność, czy gender właśnie za kategorie „zomhie” one
zachowują znaczenie jako silne wyznaczniki stratyfikacji społecznej.
Szczególne znaczenie ma w tym kontekście pytanie o państwo narodowe jako
element infrastruktury demokracji. Powrócimy do tego w następnym rozdziale,
przy omawianiu wpływu globalizacji na demokrację.
Przejdźmy teraz do kilku ogólnych procesów obejmujących niektóre z wymienio
nych w poprzednim rozdziale zmian i wywierających szczególnie istotny wpływ na
szanse funkcjonowania demokracji w jej dotychczasowym kształcie. Skoncentru
jemy się tu na globalizacji, neoliberalizmie, nacjonalizmie oraz populizmie (choć
jest ich więcej) i ich konsekwencjach politycznych. Niezależnie od wszelkich innych
form wpływu na demokrację, każdy z tych procesów może pogłębiać defekt systemu
demokratycznego, który nazywa się demokracją wyłączającą (exclusiye democracy),
tj. przyczyniać się do wyłączania ze skutecznego udziału pewnych grup i warstw spo
łecznych w procesie demokratycznym.
Procesy występują czasem w różnych połączeniach, jak wskazuje Benjamm Bar-
ber (2005), pisząc o „nacjonalistycznej, populistycznej prawicy” jako o sile karmiącej
się lękami wywoływanymi przez globalizację. W Holandii miał w 2012 r. domino
wać na scenie politycznej „neoliberalny nacjonalizm” (choć ostatecznie w wyborach
powszechnych w 2012 r. zwyciężyły partie środka, proeuropejskie). Z jednej strony
obejmował neoliberalny program prywatyzacji, liberalizacji rynku i deregulacji,
z drugiej zaś skrajny prawicowy nacjonalizm. Jak wskazuje Marijn Nieuwenhuis
(2012), otwarcie podkopywano zasadę podziału władzy, zmieniano prawo, by
umożliwiać realizację programów politycznych i zamienić system prawny, wartości
demokratyczne oraz prawa człowieka w pustą skorupę. Nie różni się to zasadniczo
od sytuacji na Węgrzech, gdzie zmiany ustrojowe realizowane przez rząd Fideszu
po wyborach w 2010 r. nazwane zostały przez „The Economist” „putinizacją” a Par
lament Europejski (2012) skłoniły do wyrażenia „poważnego zaniepokojenia sytua
cją na Węgrzech w odniesieniu do funkcjonowania demokracji, państwa prawa,
 ROZDZIAŁ 4

Kryzys roli mediów w demokracji

I
1
W rozdziale tym dokonamy przeglądu wybranych przyczyn i form kryzysu roli
mediów w demokracji. Zaczniemy od ogólnego przeglądu oznak kryzysu, by przejść
do kłopotów finansowych mediów i ich konsekwencji, a następnie skupić się na
najbardziej szkodliwych formach kryzysu: koinodyfikacji mediów, ich tabloidyzacji
i na koniec mediokracji, co jest szczególnym zagrożeniem dla demokracji.

1. Kryzys mediów: wybrane aspekty

Rozwijająca się nowa ekologia mediów (Jakubowicz, 201 la) niesie ze sobą liczne
procesy zmian w systemie medialnym. Powodują one zasadniczą rekonfigurację tego
systemu, dodatkowo napędzaną przez zjawiska kryzysowe, wynikające także z sytuacji
gospodarczej.
Robert Picard (2010) dostrzega pięć procesów napędzających zmiany w mediach:
obfitość, fragmentaryzacja i polaryzacja, rozrost firm medialnych, ich słabnięcie oraz
zmiana rozkładu sił w komunikowaniu masowym. Obfitość to oczywiście ogromny
wzrost liczby i rodzajów ofert medialnych różnych typów. Fragmentaryzacja i po
laryzacja to dwa medale tego samego zjawiska. Z jednej strony, odbiorcy korzystają
z mnogości ofert, więc dzielą swój czas między większą ich liczbę. Z drugiej strony,
polaryzacja obejmuje skupienie się na wybranych mediach, kosztem wszystkich
pozostałych. Rozrost firm medialnych polega na koncentracji poziomej lub piono
wej, tj. na działaniu na wielu rynkach i skupianiu w obrębie jednej firmy wielu
mediów drukowanych bądź elektronicznych w celu osiągania korzyści skali i zakresu
oraz obniżania kosztów ogólnych. Stąd zjawisko przejmowania przez koncerny
medialne regionalnych i lokalnych gazet bądź stacji radiowych czy telewizyjnych
120 Media a demokracja w XXI wieku. Poszukiwanie nowych ruodeli Kryzys roli mediów w demokracji 121

wPoisce ze skutkami, o których w cytowanym niżej oświadczeniu mówi Stowarzy i telewizją, które zawsze dostarczały obywatelom w Europie informacje piurali
szenie Dziennikarzy Polskich. Jednocześnie firmy medialne relatywnie słabną, gdyż styczne i zróżnicowane. Nie ma już pewności, dodaje Federacja, że można będzie
nie dorównują wielkością wielkim korporacjom, ajednocześnie, choć same się rozra zagwarantować pluralizm mediów. Sektor prywatny nie jest już w stanie zapewnić
stają, docierają wskutek procesu fragmentaryzacji do mniejszej części audytorium.
— — materiałów informacyjnych, które służą interesowi publicznemu i miały wielkie zna
Wszystko to stanowi tło dla sytuacji kryzysowej w mediach. W maju 2012 r. czenie dla ochrony i podnoszenia standardów demokratycznych w Europie.
Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich wydało oświadczenie z okazji Światowego Organizacja zwróciła też uwagę, że nie jest to kryzys krótkofalowy Zaczął się przed
Dnia Wolności Prasy, w którym wymienia „problemy i wyzwania” z jakimi przy recesją z 2008 r. i lat następnych a wszechstronna zmiana w mediach wymagać będzie
chodzi borykać się mediom. Niżej fragmenty tego oświadczenia: nowego kompleksowego podejścia wprowadzającego nowe rozwiązania we wszyst
kich aspektach ich działalności.
[B]ez pozytywnych efektów polski świat mediów zmaga się z problemem upartyjnienia Kryzys ten dotyka wszystkie media, ale przede wszystkim prasę drukowaną w kra
mediów publicznych, a także z efektami ich traktowania, jako politycznego łupu (..). jach wysoko rozwiniętych. Ilustruje to tabela 4.1.
Ponadto obecnie, gdy proces zanikania mediów regionalnych przejmowanych i uni
formizowanych przez wielkie koncerny medialne, albo wręcz likwidowanych, postępuje Tabela 4.1. Różnica w nakładach płatnych dzienników 20052009 r (%)
w Polsce w coraz szybszym tempie, widać jasno, że zagrożeniem dla wolności słowa
może być nie tylko polityka, ale i pieniądze, a także traktowanie wolnego słowa jak Kraj Zmiana nakładów
towaru, takiego samego, jak każdy inny. Kryzys finansowy dotyka w pierwszej kolej Australia —3,8
ności mniejsze media regionalne, bądź lokalne, których wkład w tworzenie samorząd
nego, demokratycznego społeczeństwa jest nie do zastąpienia. W tej trudnej sytuacji Brazylia 20,7
bywają one szczególnie podatne na naciski polityczne i lobbystyczne. Chiny 10,4
Trudno też mówić o prawdziwie wolnych mediach, gdy wyłącznym celem znacznej
Francja —5,7
części z nich staje się przyniesienie jak największego zysku dla właścicieli, a ich działania
nie są przy tym korygowane wymogami fachowymi i etycznymi. Owocuje to zalewem Indie 19,1
treści społecznie mało istotnych oraz niesprawdzonych, byle sensacyjnych i skan
Japonia —4,2
dalicznych.
Niemcy —8,3
Oświadczenie zawiera katalog powszechnie występujących przejawów kryzysu
RPA 6,1
w mediach. Świadczą o tym listy otwarte Europejskiej Federacji Dziennikarzy z 2009 r.
do przewodniczącego Komisji Europejskiej oraz do przewodniczących frakcji par USA —13,3
tyjnych Parlamentu Europejskiego. W listach tych federacja wezwała do wspólnych
Wielka Brytania -15,9
działań na rzecz walki z europejskim kryzysem mediów. Wskazała przede wszystkim
na załamanie się rynku mediów z powodu migracji reklamy do internetu oraz faktu, Źródło: Standage, 2011.
że nowe pokolenie użytkowników mediów mniej w ogóle korzysta z gazet i tradycyjnej
telewizji. Efekteni jest „panika wśród wydawców i nadawców” którzy redukują Podstawowe przyczyny sytuacji kryzysowej ilustrują rysunki 4.1 i 4.2. Ukazują
zatrudnienie i tną koszty działania redakcji, kosztem dziennikarstwa wysokiej jakości. one sytuację w Stanach Zjednoczonych, ale podobne tendencje występują w iimych
Ma to, pisze Federacja, „dramatyczne konsekwencje dla zdolności mediów do in krajach rozwiniętych.
formowania o życiu politycznym i społecznym oraz funkcjonowaniu demokracji Jak widać z tych rysunków, internetowe serwisy informacyjne górują nad po
w Europie Poważnie zakłócona jest też równowaga między mediami prywatnymi zostalymi mediami, jeżeli idzie o tempo przyrostu liczby odbiorców i przychodów.
a mediami finansowanymi ze środków publicznych, zwłaszcza publicznym radiem Natomiast tradycyjne media, w tym zwłaszcza drukowane, wypadają znacznie
 _. --

I
122 Media a demokracja W XXI wieku. Poszukiwanie nowych modeli
„II F Kryzys roli mediów w demokracji 123

gorzej albo po prostu pOflosZą znaczne straty. [ch działalność w interne Efektem tej sytuacji są cięcia kosztów opisane w cytowanych wyżej dokumentach
cie dostarcza przychodów reklamowych, ale na każdy dolar przyrostu w internecie SDP I Europejskiej [ederacji I)ziennikarzy. Czasem polegają one na wynajmowaniu
przypada w USA 7 dolarów utraconych przychodów z reklamy w druku (Rosenstieł, dziennikarzy hinduskich, by tworzyli materiały informacyjne o posiedzeniach władz
Jurkowitz, Ji, 2012). Jednak działalność informacyjna w internecie nie jest dochodowa; lokalnych w miastach europejskich, obserwowanych za pomocą kamer internetowych
dopiero trwają poszukiwania modelu biznesowego, który mógłby to zapewnić. (Gotey, 2012). Inny wariant to przeniesienie części produkcyjnej dwóch australij
skich gazet regionainych do Nowej Zelanidii. Znacznie częściej jednak wchodzi tu
20
w grę redukcja skali działalności (np. zamykanie biur zagranicznych, bądź rezygna
------ -

15 -— -
cja z korespondentów zagranicznych, sprzedaż należących do danego koncernu
prasowego gazet lokalnych i regionalnych, rezygnacja z wersji papierowej, bądź jej
10 — — ----—---- --— -
dostępność tylko w wybrane dni tygodnia) i zatrudnienia, co przejawia się m.in.
4,5 powszechną rezygnacją z osobnych stanowisk korektorskich (i obciążania tymi
5 --- —- ----- - - - -

obowiązkami dziennikarzy i redaktorów), jak w przypadku praktyk prasy polskiej:

1 1 1
O
—0,05 —4
Czy zauważyli już Państwo literówki na pierwszych stronach głównych polskich gazet
-5 ----- - - -
-- --- -
codziennych? Jeszcze kilka lat temu rzecz nie do pomyślenia.To,,tylko”cięcia na etatach
— . „o
-E
C tO tO
E w korekcie, a przecież w ostatnich latach w redakcjach prasowych straciło pracę sporo
„O C

„E — -
wybitnych dziennikarzy, reporterów i fotografów (Stasiak, 2012: 40).

Rysunek 4.1. Dynamika zmian w odbiorze amerykańskich mediów informacyjnych Todd Gitlin (2009) wymienia cztery kryzysy prasy amerykańskiej:
między rokiem 2010a 2011 (96) • katastrofalny spadek nakładów;
Źródło: Mitchell, Rosenstiel, 2012. • spadek przychodów reklamowych, co wraz ze spadkiem nakładów znacząco
ograniczyło dochodowość prasy;
rozproszenie uwagi czytelników, którzy poświęcają mniej czasu na czytanie
--

•
25 --—-—-——--—--- ---— -——---

20 —— 23
-

gazet ponieważ korzystają także z innych źródeł informacji, w tym zwłaszcza

15—-— -
--— --
z internetu;
• kryzys zaufania do prasy i jej wiarygodności.
10” ----
----—
-------—----- -- -- -—-
-- - --

Tej ostatniej sprawie warto poświęcić nieco więcej uwagi. Jak pisze Gitlin, mniej
0
niż 20% Amerykanów twierdziło, że ma zaufanie do wszystkich lub do większości
I I I I
informacji medialnych (w 2004 r. odsetek ten wynosił 27%). Sytuację tę przypisuje
-5.
—-
-7,3
dwóm czynnikom: powszechnemu niezadowoleniu ludzi, czy to poglądów lewico
-

—5 6
—10 -—-—— -—— — —-— — ———-----— -——-— —— ——--
wych czy prawicowych, z sytuacji politycznej oraz ogólnemu brakowi zaufania.
Dotychczas prasa opierała swoją wiarygodność na reputacji zdobytej dzięki bez
— to O . to to
„6 E .6
O t Ul to r-j
stronności i obiektywizmowi oraz zdolności do odzwierciedlania wielu poglądów.
O.

1 jaki mediów zmieniła tę sytuację. Ludzie

Fragmentaryzacja zarówno społeczeństwa
Rysunek 4.2. Dynamika zmian w przychodach amerykańskich mediów informacyjnych wolą, pisze Todd Gitlin, grupować się przy stacjach radiowych, programach telewizji
między rokiem 2010 a 2011 (96) kablowej oraz serwisach internetowych, których zawartość jest zgodna z ich preferencjami
Źródło: Mitchell, Rosenstiel, 2012. ideowymi. Kryje się za tym polaryzacja polityczna społeczeństwa amerykańskiego
124 Media a demokracja w XXI wieku. Poszukiwanie nowych modeli
(a także wielu innych), która sama w sobie jest czynnikiem podkopującyrin dotych
czasowy model demokracji.
Kryzys finansowy w mediach doczekał się rozległej literatury, choć trudno
o ujęcia wszechstronne i syntetyczne. Tutaj jednak bardziej interesują nas te z jego
konsekwencji, które wpływają na zdolność mediów do pełnienia ich zadaii w demo
kracji jakkolwiek zostaną one zdefiniowane. Skupimy się tu na trzech kompleksach
—
spraw: komodyfikacji mediów, ich tabloidyzacji oraz ich relacjach ze światem po
utyki. Charakter tych relacji nie wynika jedynie z kryzysu gospodarczego mediów,
jednak komodyfikacja i tab]oidyzacja mają na nie bardzo silny wpływ.
2. Komodyfikacja
Zgodnie z definicją słownikową, komodyfikacja (utowarowienie) polega na prze
kształceniu wszystkiego z wartości użytkowej na wartość wymienną. Nieco hardziej
rozwinięty opis wskazuje, że komodyfikacja informacji czy wiedzy prowadzi jed
nostki i grupy do posługiwania się nimi, jako środkami pomagającymi im sprostać
w konkurencji o dalsze rodzaje dóbr. informacja jako swobodnie dostępna wiedza
staje się towarem handlowym mającym wartość wymienną. W życiu codziennym
coraz mniej rozumiemy komunikowanie jako relację społeczną lub wartość. Stało
się ono kategorią wymiany ekonomicznej, realizowanej w konkurencyjnym środo
wisku rynkowym (Volek, 2005). W tym ujęciu, komodyfikowane informacje lub
technologie komunikacyjne i informacyjne stały się nie tylko narzędziem maksyma
lizacji zysku, ale w konsekwencji także czynnikiem destrukcji społecznie uznawanych
znaczeń i relacji społecznych.
Naturalnie media komercyjne z samej swej natury oferują na rynku produkt
medialny traktowany jako towar. Zawsze podlegały zatem komodyfikacji. Wczesną
(i w tym przypadku korzystną) formę komodyfikacji można przecież dostrzec
w działalności pierwszych agencji prasowych. Chcąc sprzedać swoje serwisy możliwie
największej liczbie bardzo wówczas upolitycznionych i stronniczych gazet, agencje
te w celach handlowych przyjęły zasadę obiektywizmu i bezstronności swoich infor
macji, by serwisy te były do przyjęcia dla wszystkich redakcji. Inaczej mówiąc,
zmieniały informację w towar.
Nie brak jednak innych interpretacji. Jedni przypisują kornodyfikację informacji
oddziaływaniu internetu, który „podkopując przychody reklamowe, przekształcając
materiały reporterskie w towary i zacierając granice między odrębnymi dotąd me
diami informacyjnymi, postawił dotychczasowy model biznesowy gazet na głowie”
(Standage, 2011, podkreślenie K.J.). Inni winią chciwość biznesmenów. I tak,
—
w liście wysłanym w 2008 r. do Davida Montgomery”ego, prezesa grupy wydawniczej
Kryzys roli mediów w demokracji 125
Mecom, która miała wówczas ponad 300 gazet w Norwegii, Holandii, Niemczech,
I
polsce i na Ukrainie, siedmiu redaktorów naczelnych holenderskich gazet regio
nalnych napisało:
Pracownicy działają pod skrajną presją. Nie ma dość ludzi, zasobów ani bodźców, aby
w krótkim czasie osiągnąć takie zróżnicowanie produktu, aby uzyskać pożądany sukces
w dużej skali na rynku multimedialnym. Jako redaktorzy naczelni musimy podkreślić,
że nasze gazety to nie tylko towar (...). Są one czymś więcej niż dostawcą informacji dla
mieszkańców poszczególnych regionów są nośnikiem świadomości historycznej
—
i kulturalnej oraz spójności społecznej (cyt. za White, 2008: 45).
Jeszcze inną przyczynę widzi Neil Postrnan (2006, passim). W duchu determi
nizmu technologicznego i koncepcji Marshalla McLuhana twierdzi on, że po zmierz
chu „epoki typografii” (z dominującym w niej „umysłem typograficznym”) nastąpił
rozkwit „epoki telewizji” W epoce tej, „rozrywka jest nadideologią całego dyskursu
w telewizji”; „iinia demarkacyjna między tym, co jest show-biznesem a tym, co nim
nie jest” jest coraz trudniejsza do rozpoznania; a wszyscy od kapłanów i prezyden
—
tów, po dziennikarzy muszą coraz bardziej „troskać się o zadośćuczynienie wymo
gom (...) stawianym przez sztukę sprawnego sprzedawania swych produktów”
(podkreślenie K.J.).
—
Trzeba jednak powiedzieć, że dzisiejsza, daleko posunięta komnodyfikacja wielu
mediów wynika przede wszystkim z dwóch przyczyn: ich kryzysu finansowego oraz
opanowania mediów przez ideologię neoliberalizmu, która jak pisaliśmy w roz
—
dziale 3 nakazuje w każdym typie działalności stosować rachunek kosztów i zysków
—
(w celu obniżenia tych pierwszych i podniesienia tych drugich) oraz poddać ją
mechanizmom rynkowym.
Z punktu widzenia roli mediów w demokracji, istotny jest stopień i natężenie
tego procesu. Asumpt do myślenia w tych kategoriach dają ostrzeżenia Jurgena
Habermasa (2007) przed przejmowaniem gazet przez „inwestorów finansowych,
firmy giełdowe czy medialnych gigantów (...) którzy1 usiłują >>zdynamizować<<
opiniotwórcze i wymagające media za pomocą idei absurdalnie wysokich zysków”
Cytując nagłówki artykułów z prasy niemieckiej, jak Czy czwarta władza pójdzie
pod młotek? oraz teksty poświęcone „walce menedżerów z Wali Street z amerykań
ską prasą”, Habermas pyta „Co kryje się za takimi nagłówkami?” I odpowiada —
II
„Najwyraźniej obawa, że rynek, na którym musi sobie obecnie radzić prasa krajowa,
nie pozwoli jej spełniać dotychczasowej, podwójnej funkcji: zaspokajania potrzeb
informacyjnych i edukacyjnych oraz równoczesnego generowania zysków” Jeżeli
reorganizacja i cięcie kosztów w tej kluczowej sferze zagrożą przyjętym dziennikarskim
j
126 Media a demokracja w XXI wieku. Poszukiwanie nowych modeli
standardom, dodaje Hahermas, to będzie to „cios W S() serce sfery publicznej.
Bez przepływu informacji, który zawdzięczamy pogłębionym analizom, bez pobu
dzania dyskusji przez wiedzę, która nie może być tania, przekaz publiczny straci
swoją dyskursywną żywotność”
Najwyraźniej Habermas zakłada, że utrzymanie gazet w rękach dotychczaso
wych właścicieli, bardziej oddanych roli mediów w demokracji, pozwoli ochronić
je przed pełną koinodyfikacją. Pewną korektę do tego sposobu myślenia wprowadza
Adam Krzemiński (2007), wskazując, że „Jhe New York Times” „The Washington
Post” i „The Wail Street Journal” nadal były wtedy w rękach rodzin założycieli tych
gazet, ale wartość tych gazet już określa giełda: „Kiedyś pisze autor Sulzhergerowie,
— —
Grahamowie i Bancroftowie, służąc swym gazetom byli zdolni do reform i nieza
leżni. Skoro jednak giełda nie docenia wysokiej jakości ich produktów, to dzisiejsi
właściciele tych gazet powinni znaleźć takich inwestorów, którzy pomogą im ut rzy
mać swe prywatne spółki (...)„
Należy z tego rozumieć, że założyciele wymienionych gazet byli gotowi w imię
—
pełnienia funkcji dziennikarskich związanych m.in. z zadaniami na rzecz demo
kracji publikować teksty o mniejszej atrakcyjności komercyjnej (publicystykę,
—
komentarze, analizy, wiadomości zagraniczne itp.), czyli zgadzali się na obniżenie
wpływów reklamowych i niejako subsydiowali działalność na rzecz demokracji z do
chodów innych części gazet. Należy też wnioskować, że owi „inwestorzy finansowi,
firmy giełdowe czy medialni giganci” nie byliby gotowi akceptować niepełnej „efek
tywności” reklamowej części zawartości medium.
Nie musi być tak zawsze. Po przejęciu „The Wall Street Journal” w 2007 r. przez
„medialnego giganta” jakim jest Rupert Murdoch, rzeczywiście nastąpiły zmiany
profilu gazety (mniej informacji biznesowych, więcej o polityce krajowej, w tym
o sprawach międzynarodowych związanych z USA), by bardziej bezpośrednio kon
kurować z „The New York Times” Nie było jednak wyraźnego wzrostu komodyftkacji
gazety, choć udział tematyki lfestyle wzrósł z 3,8% w 2007 r. do 6,3% w 2011 r.;
Jurkowitz, 2008; PE), 2011). Istotny jest tutaj nasuwający się z rozważań Habermasa
wniosek, iż komodyfikacja może być stopniowalna (np. pełna lub częściowa),
w zależności od tego, czy dąży się do uzyskania maksymalnego efektu rynkowego
czy też nie. A skoro tak, może też być rozpatrywana w odniesieniu do różnych
szczebli organizacji medialnych. Pytanie bowiem co i w jakim stopniu podlega
komodyńkacji. Jeżeli wydawnictwo bądź wytwórnia filmowa korzysta z dochodów
z książek czy filmów dla masowego odbiorcy, by finansować utwory bardziej ambitne,
wtedy mamy do czynienia z komodyłikacją częściową. Na poziomie pojedynczego
produktu medialnego, jakim jest gazeta, różne treści mogą —jak już stwierdziliśmy
Kryzys roli mediów w demokracji 127
być skomodyfikowane w różnym stopniu. Ale w przypadku komodyiikacji pełnej,
w całej gazecie obowiązywać mogą reguły opisane przez dziennikarza angielskiego,
Nicka Dayiesa, który stwierdził, że:
Materiały dziennikarskie są wewnętrznie skonstruowane tak, by przeznaczyć je na
sprzedaż. Rezygnacja z podawania kontekstu przekształciła się też w preferencję dla
human interest stories kosztem podnoszenia poważnych problemów; zainteresowanie
pojedynczym wydarzeniem, raczej niż procesem; skupieniem na teraźniejszości kosztem
historii; wyborem prostoty raczej niż skomplikowania; pewności raczej niż wątpliwości
(cyt. za Petley, 2010).
Kolejny poziom to właśnie pojedynczy materiał dziennikarski. Trudno o komo
dyfikację stopniowalmią w ramach jednego artykułu, ale to, czy w ramach zagrego
wanego produktu, jakim jest np. gazeta, mogą występować artykuły i inne materiały
o różnym stopniu komodyflkacji zależy od stopnia komodyfikacji wydawnictwa
i polityki redakcyjnej (bądź biznesowej) całej gazety.
W internecie, choć nie tylko, można dostrzec jeszcze jeden poziom analizy —
pojedynczych części materiału dziennikarskiego. W internecie, ale także w gazetach,
częsta jest praktyka posługiwania się tytułami i lidami, których jedyną funkcją jest
zaciekawienie odbiorcy i skłonienie go do zapoznania się z materiałem, w którym
często nie ma potwierdzenia „sensacji” którą tytuł zapowiadał. Tytuł materiału
informacyjnego (a w każdym razie pretendującego do takiego charakteru) nie zawiera
żadnej informacji, a jedynie obietnicę, że użytkownik tę (sensacyjną) informację
uzyska, jeżeli zapozna się z samym materiałem. W internecie, potrzeba uzyskania
wysokiej „klikalności” owocuje dzieleniem materiału na wiele odcinków, niekiedy
zorganizowanych tak, by stopniować napięcie i by każdy kolejny odcinek zachęcał
do obejrzenia następnego. Mechanizm ten wyjaśnia Stasiak (2012: 42):
Jeden baner reklamowy (dający wydawcy ułamkowe części grosza) wyświetlony obok
ambitnego reportażu z arabskiej wiosny ludów jest tym samym i tyle samo wartym
banerem jak ten, który wyświetlony zostanie obok galeriLNajlepsze biusty polskiego
show-biznesu” Przy czym reportaż z Libii ma dwie strony (a więc 2 kliknięcia), podczas
gdy galeria ma 26 zdjęć 26 kliknięć, które w sumie może nawet złożą się wydawcy
—
na jeden grosz. Ten, zmultiplikowany przez milion zainteresowanych oglądających,
daje efekt skali, jakiego szukają portale i reklamodawcy.
To jednak dla tradycyjnych mediów, które stawiają na jakość, a nie ilość, okazało się
zabójcze. Wywiad z premierem o strategii rządu (1 klik) konkuruje z galerią życiowych
128 Media a demokracja w XXI wieku. Poszukiwanie nowych modeli Kryzys roli mediów w demokracji 129

partnerów Mandaryny (10 kuków). Rzetelny raport o demografii w Polsce (1 klik) z ko
lejnymi miniinformacJami (newsami) o matce Madzi z Sosnowca. Ma zeznawać, zniknęła,
jest szukana, znaleziona, wzięła leki, jedzie pogotowie. Klik, klik, klik, klik.
Z kolei dążenie do uzyskania wysokiej „cytowalności” owocuje praktykami,
opisanymi przez Wojciecha Kaźmierczaka, zastępcę redaktora naczelnego PAP (cyt.
za Lisowski, 2012): „Gazety codzienne, w zależności od właściciela czy opcji, której
sprzyjają, pozwalają sobie na tendencyjny dobór tematów i manewrowanie źródłami.
Daje się pod wieczór pseudosensacyjną informację ze świadomością, że następnego
dnia będzie w części czy całości zdementowana. W stacjach radiowych najbardziej
drażni jakże częste sformułowanie: >>Jak się dowiadujemy<<; potem, bez jakiegokol
wiek źródła, pada mniej czy bardziej sensacyjny news, niernający wiele wspólnego
prasie, jak 20 Minuten.ch, czy Blick am Ahend w Szwajcarii, ale również w oferujących
wysoką jakości „Neue Ziircher Zeitung”, YouTube czy „The New York Times” które
są (a przynajmniej były, gdy Russ-Mohl to pisał) dostępne w internecie za darmo.
Autor przypisuje to dwórn przyczynom. Po pierwsze konkurencji, pozbawiającej
monopole i oligopole medialne ich uprzywilejowanej pozycji oraz zdolności do
wymuszania płatności na odbiorcach. Po drugie faktowi, że nowe pokolenie przyzwy
czaiło się do tego, że wiadomości są za darmo. Ta niechęć do płacenia ma prowadzić
do dekomnercjalizacji.
Russ-Mohl słusznie podkreśla jednak liczne niebezpieczeństwa z tym się wią
żące. Fakt, że gazety tracą jedno źródło dochodu za drugim jest katastrofalny nie
tylko dla wydawców, ale również dla społeczeństwa. Niezależne dziennikarstwo
wysokiej jakości kosztuje a wszystko wskazuje na tO, że reklama już nie wystarczy
—

z rzeczywistością jako źródło jego finansowania. Czy nam się to podoba, czy nie, mówi autor, odbiorca
W tabeli 4.2 przedstawiamy w skrócie poziomy i stopnie komodyfikacji. musi zapłacić za nie bezpośrednio, czy to przy stoisku z gazetami, online przez mini
płatności, czy też w formie podatków. Pogląd ten zaczyna zdobywać poparcie nie —

Tabela 4.2. Poziomy i stopnie komodyf9kacji mediów
Poziom organizacji medialnej
(wydawnictwa książkowego,
prasowego, wytwórni filmowej itd.)
jako całości,
Poziom produktu, np. gazety.
Poziom pojedynczej całości
treściowej (artykuł, audycja,
reportaż itp.).
Poziom części materiału
(szczególnie w internecie).
Źródło: opracowanie własne.
Komodyflkacja pełna
Całość produkcji podlega zasadzie
maksymalizacji zysku.
Całość zawartości służy uzyskaniu
maksymalnej sprzedaży.
Stopień komodyfikacji zależy od polityki danej organizacji medialnej.
Każda strona tekstu czy jednostka
treściowa w pełni skomodyflkowana.
Komodyflkacja częściowa
Możliwość subsydiowania jednych,
mniej komercyjnych, produktów
dochodami z innych.
Bardziej dochodowe treści
„subsydiują” mniej dochodowe,
ambitniejsze treści.
Możliwe pełnienie innych funkcji
niż tylko maksymalizacja zysku.
tylko wśród wydawców, coraz powszechniej wprowadzających systemy płatności
(m.in., paywall), ale także wśród komentatorów, dochodzących do wniosku, że
przyszłość dziennikarstwa zależy od znalezienia metody, dzięki której użytkownicy
będą mogli nie tylko wnosić własny wkład treściowy (w postaci user-generated
content), ale także płacić za potrzebne wszystkim twory pracy dziennikarskiej dostępne
w internecie za pomocą prostych form mikropłatności możliwych do wykorzysta
nia bez potrzeby rejestrowania się, przekazywania wydawcy informacji o sobie itp.
(Phillips, 2012).
W badaniu amerykańskim przeprowadzonym w 2010 r. 82% respondentów
powiedziało, że zrezygnowałoby z korzystania z ulubionego internetowego serwisu
informacyjnego, gdyby wprowadzono opłaty z korzystanie z niego (PEl, 2010).
Jednaki w Stanach Zjednoczonych, i gdzie indziej, wprowadzanie opłat (często w po
stacipaywall) nabiera tempa. Do czerwca 2012 r. różne formy płatności wprowadziło
186 gazet amerykańskich obecnych w internecie. Przewidywano, że do końca roku
odsetek takich gazet wzrośnie do 20% ich ogólnej liczby (Myers, 2012). W Australii
wszystkie opiniotwórcze gazety pobierają opłaty za dostęp do ich wersji internetowej.
System paywall umożliwia użytkownikom jak w przypadku „The New York
-

Tej koncepcji komodyfikacji, zwłaszcza internetu, zdaje się zaprzeczać teza, że Times” i „The Economist” na przeczytanie bez opłaty kilku bądź kilkunastu tekstów
—

„informacja chce być bezpłatna” (Anderson, 2009). Odnosi się do tego również
Stephen Russ-Mohl (2009), stwierdzając, że w sytuacji, gdy zawartość internetu jest
w dużej mierze dostępna bezpłatnie, należy raczej mówić o dekomodyfikacji, od
towarowieniu sektora medialnego z punktu widzenia czytelnika, słuchacza czy
widza. Zasada „wszystko za darmo” twierdzi autor, panuje nie tylko w bezpłatnej
miesięcznie. Potem trzeba już płacić za dostęp do kolejnych. Najskuteczniejsze pay
walie to takie, które nie odstraszają sporadycznych użytkowników wpadających
z Google czy Facehooka (ci oglądają reklamy), ale odsiewają i „opodatkowują” tych,
którzy próbują regularnie czytać wydanie internetowe zamiast tradycyjnego papiero
wego. Stosowane są też inne rozwiązania, jak np. łączony abonament jednocześnie
130 Media a demokracja w XX wieku. Poszukiwanie nowych modeli
na wydanie papierowe i internetowe, jak w przypadku fińskiego dziennika „He[sjn-.
gm Sainomat” Inni wydawcy oferują łączny abonament na druk, internet, telefonię
komórkową, tablet itp., w różnych wariantach (np. oferują wydanie gazetowe za
darmo albo za część ceny, jeżeli jednocześnie płaci się za dostęp do wydania inter
netowego). W efekcie powstają systemy przypominające telewizję kablową, oferującą
wiele różnych pakietów (Edmonds, 2011). Niekiedy stosuje się łączny abonament
na gazety internetowe różnych wydawców, co obok spółki GoPress w Belgii czy
Press+ w USA wprowadziła np. słowacka firma Piano Media, działająca również
w Słowenii i Polsce, gdzie w 2012 r. zaczęla sprzedawać dostęp do wybranych sekcji
42 serwisów internetowych polskich gazet (26 dzienników i 11 magazynów) oraz
stacji radiowych. Szacowano wtedy, że na zasadzie „freemium” polscy wydawcy
prasowi wprowadzą opłaty za 10—15% materiałów.
3. Tabloidyzacja
Komodyfikacja jest jedną z oczywistych przyczyn tabloidyzacji, którą Joel Wiener
określa jako proces prowadzący do powstania gazet tworzących wszystkie wiado—
mości i informacje zmyślą o ich „sprzedawalności” (saleability) (cyt. za Esser, 1999:
292). Zbigniew Bauer (2009) traktuje oba pojęcia jako właściwie jednoznaczne,
utożsamiając tabloidyzację z „dziennikarstwem zorientowanym na rynek” Ib1oi-
dyzacja dotyka oczywiście wszystkich mediów.
Tak jak komodyfikacja, taki tabloidyzacja ma długą historię. Zanim jednak do
tego dojdziemy, warto zdefiniować, co to pojęcie oznacza.
Tabloidyzacja obejmuje zakres, formy i styl zawartości prasy. Odwołując się do
dorobku różnych autorów (Esser, 1999; Beck, 2004; Schroeder, 2004; Steciąg, 2009;
Białek-Szwed, 2009; Dulna-Rak, Niepytalska, 2009; Nowak, 2009), możemy wskazać
na następujące przejawy tabloidyzacji:
• zakres: rosnąca trywializacja informacji. Mniej miejsca dla:
(1) informacji
„twardych” (hard news), dotyczących polityki i gospodarki, na rzecz „miękkich”
(soJ news): sport, wyścigi konne, rozrywka, przestępczość, show biznes; rodzina
królewska, itp.; (2) informacji w ogóle, a więcej dla materiałów rozrywkowych
i użytkowych; (3) wiadomości zagranicznych w porównaniu z krajowymi;
• forma: krótka forma wypowiedzi (długość artykułu w prasie, czas
audycji ra
diowej i programu telewizyjnego, wpis na stronie internetowej); mniej miejsca
dla tekstu, więcej dla tytułów i ilustracji; dominacja komunikacji wizualnej
nad
komunikacją werbalną (co najmniej 60 : 40%, a coraz częściej 70 : 30% lub nawet
80 : 20%); stałe przyspieszenie tempa i efektów wizualnych, przejawiające
się
w coraz krótszych „setkach” oraz w dynamicznej pracy kamery i szybkim montażu;
Kryzys roli mediów w demokracji 131
styl: rosnąca personalizacja inforlrlac)i (koncentracja na osobowościach poli
tyków kosztem kwestii programowych); więcej miejsca dla prezentacji prywat
nego życia osób puhlicznych a więc swoisty yoyeuryZm medialny i zmiana
(bądź rozszerzenie) elementów opisu tego, co zdaniem mediów społeczeństwo
powinno wiedzieć, aby ocenić zdolność danej osoby do pełnienia urzędu publicz
nego (w tym jej życie prywatne, problemy małżeńskie, przygody pozamałżeńskie,
preferencje seksualne itp.). Do tego dochodzi: (1) wyrazistość i kontrowersyj
ność formułowanych Ofl1 i sądów, często bez uzasadnienia; (2) skupienie
uwagi na łatwych do przedstawienia często bulwersujących lub „z życia wzię
tych” tematach i ich powierzchowne przedstawienie; (3) uproszczony język
przekazu oparty na kodzie ograniczonym i języku potocznym; (4) brak pogłę
bionej analizy, prawdziwej publicznej debaty, możliwości zestawienia kilku
przejęzyczenia
sądów i ocen; (5) ludyczność przekazów (zabawne wydarzenia
i błędy językowej „dowcipne” puenty i komentarze).
Kim
W odniesieniu przede wszystkim do informacji radiowej i telewizyjnej,
Schroder (2004) wskazuje na dalsze objawy tabhoidyzacji. Po pierwsze jest to rosnący
udział „dziennikarstwa dnia powszedniego” zgodnie z którym w ocenie polityki przyj 1
zwrócić
muje się perspektywę spojrzenia „zwyklych ludzi” Warto w tym kontekście
myślenia
uwagę na „akulturację przekazu” w tabloidach, czyli wytwarzanie „systemu
kolektywnegO wykorzystującego podziały na „my” (kolektyw odbiorców) i „oni”
businessu” itd.).
(„źhi rządzący” „skorumpowafli bogacze” „kapryśne gwiazdy show
co informa
Po drugie, jest to coraz większy populizm informacji politycznych przez
przepaść
cje przeciwstawiają „lud” „politykom” czy „systemowi” od których dzieli go
polityków
braku zaufania. Odpowiada temu praktyka pokazywania urzędników i
„emocjonaliZaCja” za
jako „darmozjadów, obiboków i złodziei” Kolejny objaw to
wszystkim
wartości: ukazywanie świata jako rządzonego emocjami wspólnymi
powoduje
ludziom, niezależnie od ich statusu społecznego. Wreszcie, „tabloidyzacja”
prezentacji
coraz bardziej potoczny, codzienny i konwersacyjny styl języka oraz
debat.
informacji, a także nieformalny sposób przeprowadzania wywiadów oraz
zjawisko w skali
Frank Esser (1999) proponuje rozpatrywać tabloidyzacię jako
mikro (na szczeblu samych mediów i zmian w nich
zachodzącyc h) iw skali makro
analizę tego proceSU.
(w skali procesów społecznych). Pozwała to na głębszą niż zwykle
komodyfll(acja,
Rozpoczynając od skali mikro, trzeba wskazać, że podobnie jak
szczebli organizacji
także tabloidyzacia może być rozpatrywana w odniesieniu do
I
medialnej, na których występuje.
wewnątgatu0wei, czyli zmia
Można przede wszystkim mówić o tabloidyzaCji
gatunków dziennikarskich,
nie proporcji między treściami w obrębie poszczególnych
132 Media a demokracja w XXI wieku. Poszukiwanie nowych modeli
np. wskutek przeniesienia akcentu w obrębie gatunków informacyjnych z inlormacji
„twardych” na „miękkie”
Inna postać zjawiska to tabloidyzacja międzygatunkowa (ewentualnie we
wnątrzmedialna), gdy następuje zmiana proporcji całej zawartości danego medium
np. na korzyść rozrywki kosztem informacji (por. Sparks, 2000).
Można wreszcie mówić o tabloidyzacji sektorowej, gdy w obrębie jakiegoś rynku
medialnego (prąsowego, telewizyjnego itp.) następuje zmiana proporcji między
mediami „poważnymi” a „tabloidowymi”
Wszystkie trzy postaci tabloidyzacji mają oczywiście charakter stopniowalny.
Co do skali makro, można tu wyróżnić trzy interpretacje przyczyn pojawienia
się tabloidyzacji: kulturowe, rynkowe i w kategoriach szerzej rozumianej zmiany
społeczno-politycznej.
Jeżeli idzie o aspekt kulturowy, Adam Szynol (2009) dostrzega nieuchronność
tabloidyzacji, stwierdzając, nieco w duchu poglądów cytowanego wyżej Neila Post—
mana, że „rozwój mediów zmierzający w stronę uatrakcyjnienia przekazu poprzez
epatowanie sensacją z jednej strony lub uczynieniem ich bardziej rozrywkowymi
z drugiej są konsekwencją trendu ogólnokulturowego” To podejście wiąże jednak
tabloidyzację z procesami teraźniejszości i przyszłości, gdy tymczasem ma ona długą
historię. Colin Sparks (2000) przypomina, że wszystkie, także „poważne” gazety
i czasopisma, zawsze zawierały w sobie także elementy tabloidowe i rozrywkowe.
Teraz mamy do czynienia po prostu z tabloidyzacją wewnątrzmedialną, czyli za
kłóceniem dawnej równowagi czy też proporcji między treściami poważnymi
i tabloidowymi.
Inni badacze przyjmują, i słusznie, długą perspektywę historyczną. Małgorzata
Dawidziak-Kładoczna (2009) dopatruje się pierwowzorów tabloidu w Polsce wręcz
w pismach XVIII-wiecznych. Gwałtowny rozwój mass mediów dostarczył tylko
większych możliwości szybszego i szerszego przekazu i kształtowania podobnych
treści, które stopniowo zdominowały charakter współczesnej kultury, eksponując
w niej to, co Stanisław Ossowski już wiele lat temu nazwał potrzebą wrażeń w sensie
popularnym (patrz także Hajduk-Nijakowska, 2009). Zjawisko infotaimnent (infor
macji o cechach rozrywki) nie jest nowe (Brants, 1998), a zdaniem Ulricha Becka
(2004) tabloidyzacja to bardziej zaawansowana forma infotainment, z uzupełnie
niem w postaci wprowadzania treści rozrywkowych do telewizyjnych programów
informacyjnych.
Na aspekt rynkowy zwrócił już uwagę cytowany wyżej Bauer. Warunki rynkowe
mają oczywiście silny wpływ na procesy zarówno komodyfikacji, jak i tabloidyzacji.
Oto np. Wielka Brytania ma więcej gazet ogólnokrajowych niż np. Niemcy, gdzie
z kolei jest więcej gazet regionalnych. Konkurencja między brytyjskimi gazetami
Kryzys roli mediów w demokracji 133
N
ogólnokrajowymi skiania niektóre z nich do sięgania po tabloidyzację, by przyciąg
nąć czytelników. Z kolei niemieckie gazety regionalne mają na swoim terenie
znacznie mniejszą konkurencję, więc nie muszą posługiwać się tą metodą. Jest to
przykład zarządzania uwagą w ramach szerzej rozumianej gospodarki uwagi
(attention economy; patrz np. Mierzejewska, Aluchna, 2007; Picard, 2004). W ramach
gospodarki niematerialnej rzadkim zasobem jest uwaga jednostki, jej zdolność
i skłonność zwrócenia i poświęcenia uwagi np. na konkretne medium i treści, które
oferuje. O tę uwagę walczą m.in. coraz liczniejsze media i oferty treściowe, szcze
gólnie te, które zostały poddane procesowi daleko posuniętej komodyfikacji. Gdy
okazuje się, że proces tabloidyzacji sprzyja uzyskiwaniu większego udziału w rynku,
staje się on ważną bronią w tej walce.
Co zaś do perspektywy zmiany społeczno-politycznej, zdaniem Jacka Wasi
lewskiego (h.d.w.) „Gazety tahioidowe powstały w momencie, w którym miasta
napełniły się masami robotników. Ożywiła je ciekawość tych ludzi, zainteresowanie
wiadomościami, którym od wieków nadstawiali ucha ludzie na wsi. Prasa ta stała
„I
się zogromniałą pieśnią dziadowską Można by więc wiązać początki prasy tabloi
dowej ze zmianami społecznymi wynikającymi z industrializacji i urbanizacji. Tak
w latach 30. XIX w. powstała w USA penny press, czyli tania prasa masowa, adreso
wana do klasy robotniczej, prezentująca tematykę lekką i łatwą w odbiorze, którą
uznaje się za protoplastę dzisiejszego tabloidu (Rokosz, 2010).
Jeżeli natomiast idzie o czysty wymiar polityczny, szczególnie interesujący
wydaje się element „postrzeganej użyteczności empirycznej” (perceiyed existential
ulitity) treści medialnych, na który zwraca uwagę Colin Sparks (2000). W studiach
nad tabloidyzacją i charakterystycznymi dla niej treściami, wypierającymi „twarde”
informacje o polityce, gospodarce, działalności władz itp., przyjmuje się milcząco
założenie, że takle informacje są zarówno potrzebne i użyteczne z punktu widzenia
odbiorców, a ci chcą z nich korzystać. Założenie to może jednak nie znajdować
potwierdzenia.
Z przeprowadzonej w rozdziale 2 i 3 analizy kryzysu demokracji wynika jasno
obraz alienacji politycznej obywateli, ich poczucia braku wpływu na procesy demo
kratyczne oraz braku zaufania do polityków i instytucji demokratycznych. Odpowia
dają temu przedstawione wyżej koncepcje „obywatela monitorującego” Michaela
Schudsona oraz informacji prasowej, jako „alarmu przeciwwlamaniowego” Johna
Zallera. Jeżeli choć w części trafnie prezentują one rzeczywistość, okaże się, że
I
z punktu widzenia przeciętnego obywatela „postrzegana użyteczność empiryczna”
informacji „twardych” jest niska, a zapotrzebowanie na nią może być niewielkie.
Itak, klasa średnia i „białe kołnierzyki” mają jak twierdzi Sparks (2000) równie
—
—
niewielki wpływ na bieg wydarzeń, jak ich robotniczy przodkowie. Ich wykształcenie
134 Media a demokracja w XXI wieku. Poszukiwanie nowych modeli
r Kryzys roli mediów w demokracji 135
I

umożliwia im zrozumienie swojej społecznej i politycznej bezsilności. A przy tym o tyle wypadki i katastrofy były średnio prezentowane częściej niż newsy z kampanii
brak im świadomości klasowej i wynikającej stąd zdolności do samoorganizacji, CO samorządowej. W sumie, wśród typów newsów dominowały sojł news (patrz rys. 4.3).
mogłoby prowadzić do pojawienia się poważnej prasy politycznej artykułującej ich
poglądy i interesy. Z kolei Michael Waizer (cyt. za Leszczyński, 2012) wskazuje na Tabela 4.3. Infotainment, politainrneni oraz humon interest w programach informacyjnych
przykładzie amerykańskim, że „wielu ludzi biednych albo przerażonych swoją sytua lelewizji publicznej („Wiadomości”FyPl) i prywatnej („Fakty”TVN)
cją wypada z systemu politycznego, przestaje śledzić życie publiczne i głosować”
Tabloidyzacja może zatem być postrzegana także jako odpowiedź na procesy spo Udział Newsy w telewizji publicznej
Typ newsa Liczba
łeczne, wymagające innych proporcji treści w mediach niż dotychczas. Przekonamy Program procentowy i prywatnej średni udział
newsow —

się także, że ma ona swoich obrońców, wskazujących, że także treści tabioidowe (%) procentowy (%)
mogą na swój sposób wnosić wkład do działania sfery publicznej. „Wiadomoci” 420 — —

W polskich mediach i analizach ich zawartości nie brak dowodów na daleko Newsy ogółem
posunięty proces tahloidyzacji. „Fakty” 415 — —

Raport IMM Wizja światu. Emocje wyzwolone (Instytut Monitorowania Mediów, „Wiadomośd” 78 18,57
2011) stwierdza: „Ludzkie tragedie i human [interestJ stories stanowią duży udział lnfotainment — 24,22
w odsetku informacji, ich celem ma być zbliżenie wydania ku >>zwykłemu szaremu „Fakty” 124 29,87
człowiekowi<. (...) Soft news przeważają w układzie wydań programów informacyj „Wiadamości” 24 5,71
nych. Czy to kolejny krok w kierunku transformacji informacji w rozrywkę czy Politainment — —
8,99
zwykła zasada opłacalności/oglądalności? Tak może wyglądać groźba dalszego „Fakty” 51 12,28
spłycania zawartości merytorycznej programów informacyjnych: aby utrzymać
„Wiadomości 67 15,95 16,64
widza, a co za tym idzie słupki oglądalności i opłacalność całego przedsięwzięcia, Iluman interest
newsy muszą być coraz bardziej atrakcyjne, krótsze, prostsze i szybciej podawane „Fakty 72 17,34
(...). W programach ważna jest dramaturgia, łatwe do odczytania emocje. Czy będzie
my świadkami >>triumfu społeczeństwa spektaklu<< w programach informacyjnych?” Źródło: Nowak, 2009.
Tezy te znajdują potwierdzenie w analizach zawartości programu telewizyjnego.
Analiza 54 telewizyjnych programów informacyjnych „Wiadomości” oraz „Fakty”
z okresu: 24.07.2008— 20.10.2008 z punktu widzenia obecności w nich infotainment
(informacji prezentowanych w lekkiej, rozrywkowej formie) oraz politainment
(informacji konkretnie o polityce również podawanych w lekkiej, rozrywkowej formie)
dała rezultaty przedstawione w tabeli 4.3.
Tak więc, formy tabloidowe stanowiły niemal 50% zawartości obu programów
informacyjnych.
Potwierdza to raport IMM, zgodnie z którym w listopadzie 2010 r. w głównych
wydaniach sztandarowych programów informacyjnych „Panorama” (TyP2), „Wia
domości” (TyP1), „Fakty” (TVN) i „Wydarzenia” (Polsat) dominowała polityka softnews hardnews
(średnio 20% udziału zarówno czasowego, jaki tematycznego) oraz odbywające się • kontynuacja tematów breaking news
wtedy wybory samorządowe. Na trzecim miejscu wśród najbardziej popularnych Rysunek 4.3. Udział poszczególnego typu newsów w głównych programach
tematów prezentowanych w serwisach były wypadki i katastrofy O ile wybory samo informacyjnych telewizji polskich
rządowe miały drugi, co do wielkości udział, jeśli chodzi o czas emisji informacji, Źródło: Instytut Monitorowania Mediów, 2011.
136 Media a demokracja w XXI wieku. Poszukiwanie flowych modeli
W listopadzie 2010 r. mniej niż potowa (42%) informacji w analizowanych
programach informacyjnych miała charakter przekazu neutralnie opisującego świat
i wydarzenia. Prawie drugie tyle newsów (36%) przekazywało informacje, które
mogły w umyśle odbiorcy kształtować wizję świata jako nieprzyjaznego, niebez
piecznego, wrogiego miejsca. Dla porównania, informacje pokazujące nasze oto
czenie w sposób pozytywny to tylko nieco ponad 15% ogółu; 6% udziału niiały
informacje, które najłatwiej nazwać ciekawostkami, ale to wszystkie informacje,
które ukazywały nasz świat z perspektywy nieco śmiesznej i nie zawsze sensownej.
Na pewien aspekt tabloidyzacji polskich mediów wskazał list otwarty z listopada
2010 r. opublikowany przez Obserwatorium Wolności Mediów w Polsce razem ze
Stowarzyszeniem Dziennikarzy Polskich Oddział Warszawski oraz organizacjami
— Informacje miękkie bawią, pisze autorka. Twarde dotyczą mechanizmów demo
Human Rights 1-louse Foundation i Articie 19. W liście tym wskazuje się, że zbyt
duży wpływ na zawartość serwisów informacyjnych w polskich mediach ma wywie
rana na nie presja komercyjna. Skutkuje to m.in.
zmniejszającą się ilością zagranicznych serwisów informacyjnych w polskich mediach
— sytuacją, która ma miejsce zarówno w publicznej, jak iw komercyjnej telewizji, radiu
oraz w prasie. Naszym zdaniem taki stan rzeczy ma istotny wpływ na prawo do infor
macji obywateli (...) polski odbiorca pozbawiony jest możliwości uzyskania informacji
o bieżących wydarzeniach na świecie oraz zrozumienia sytuacji na arenie międzyna
rodowej (...). Odnosimy wrażenie, że polskie media wiele uwagi poświęcają personal
nym konfliktom politycznym oraz wydarzeniom o bieżącym, często sensacyjnym
charakterze na rzecz rzetelnych relacji i analiz zagadnień o charakterze krajowym
i zagranicznym (Obserwatorium wolności mediów w Polsce, 2010).
W kontekście naszych rozważań o roli mediów w demokracji, szczególnie
istotnym aspektem tabloidyzacji jest fakt, że prowadzi ona do zawężenia i zmiany
kryteriów oceny, jaka wiedza o politykach i urzędnikach państwowych potrzebna
jest obywatelom do oceny ich działalności. Pod wpływem procesu tabloidyzacji
media rezygnują w dużej mierze z merytorycznej i dogłębnej analizy ich działalności
publicznej, a koncentrują się na nich jako osobach oraz na ich rodzinach, życiu
prywatnym, domniemanych czy rzeczywistych sensacjach, skandalach czy ekscesach
z ich udziałem itp.
Szczególnie bogatego materiału na ten temat na przykładzie telewizyjnych
programów informacyjnych dostarczają badania Doroty Piontek (2010, 2011) na
temat zawartości dzienników dwóch głównych nadawców telewizyjnych TVP — traci na znaczeniu sensowność programu politycznego: „Im więcej w kampanii jest
iTVN—w2009i2010r.
Kryzys roli mediów w demokracji 137
Jak pisze autorka, w okresie tym „Wiadonrnści” TVP przegoniły „Fakty” TyN
wliczbie informacji pełnych emocji, „pokazywanych w konwencji bajek” „Historie
osobiste” zajęty w „Wiadomościach” więcej czasu w 2010 r. niż informacje polityczne.
Udział informacji społeczno-łzawych” wzrósł wciągu roku z 55% do 78%. Emocje
stały się ważniejsze od informacji, a wydarzenia pokazywane są w konwencji nie
pozostawiającej wątpliwości kto jest dobry (obywatel, dziennikarz), a kto zły (urzędnik).
W obydwu dziennikach spadła liczba „twardych” informacji o legislacji, ekonomii,
—
stosunkach międzynarodowych. W „Faktach ten spadek jest w badanym okresie nie
znaczny, a w „Wiadomościach” aż o połowę. Zastępują je informacje tabloidowe: za
bawne, tragiczne, sensacyjne, spersonalizowane pod konflikt, wzbudzające dużo emocji.
kracji liberalnej. Pozwalają dokonywać racjonalnych wyborów, choćby w obszarze
polityki. Redukują niepewność. Mają zatem wpływ na to, co nazywamy dobrem
publicznym.
Kolejny efekt tahloidyzowania informacji to przedstawianie polityki jako kłótni
a nie jako publicznej debaty, w której strony prezentują swoje racje i próbują się zro
—
I
zumieć nawzajem, by znaleźć rozwiązania do zaakceptowania przez większość. Politycy
są w serwisach ze sobą konfrontowani, co daje obraz polityki jako pyskówki.
Gdyby chcieć na tej podstawie zrekonstruować medialny obraz rzeczywistości
politycznej, wskazuje Dorota Piontek (2011), okazałoby się, że polityka ma wymiar
osobisty i dotyczy jednostek oraz relacji między nimi, nie zaś problemów o charak
terze systemowym. Polityka rozgrywa się w zamkniętym kręgu osób, głównie w War
szawie, a obywatele uczestniczą w niej jedynie, jako sędziowie bądź zwolennicy.
Politycy nie angażują się w dyskusje o złożonych problemach i nie wyjaśniają powo
dów podejmowania trudnych decyzji. W zamian za to kłócą się o sprawy; które mają
niewielkie znaczenie dla codziennego życia Polaków.
Cechy głównych dzienników telewizyjnych, wskazuje autorka, to: personalizacja;
akcent na konflikty osobiste; przewaga polityki krajowej; fragmentaryzacja;
pokazywanie wydarzeń i problemów bez kontekstu; nadmierne dramatyzowanie
zwykłych wydarzeń; analiza emocji raczej niż wydarzeń i rzeczywistych różnic
między politykami.
Wszystko to, możemy powtórzyć za Jackiem Żakowskim (2010), przyczynia się
do odracjonalizowania wyboru politycznego. Im hardziej polityk zamienia się w ce
lebrytę i im większa część kampanii wyborczej rozgrywa się na parkietach, w redak
cjach tabloidów, w kuchniach, alkowach czy salonach kandydatów, tym bardziej
o żonach i dzieciach, tym mniej jest o doradcach. Im więcej o grze w piłkę, tenisa
J
138 Media a demokracja w XXI wieku. Poszukiwanie nowych modeli Kryzys roli mediów w demokracji 139

czy salonowca, tym mniej o kompetencji i wiedzy kandydatów. Kryteria publicznego publicznych to jeden z czynników zapewniających Szwajcarom łatwiejszy i pełniejszy
wyboru przesuwają się zprograrnów i kompetencji ku sympatii i taniej popularności” dostęp do hard news.
W efekcie tahloidyzację można, zdaniem niektórych autorów, traktować nie Charakterystyczne dla wyników badań tego typu są efekty projektu badawczego
tylko jako zagrożenie dla demokracji, ale wręcz jako barierę dla jej skutecznego z 2007 r., w którym również skorelowano zawartość informacji medialnych i stan
funkcjonowania, gdyż pozbawia ona odbiorców mediów wiedzy potrzebnej im do wiedzy na tematy publiczne w społeczeństwie. Przeprowadzono analizę 2751 iii-
korzystania ze swoich praw obywatelskich. „hcbloidowe media służą swym odbior formacji telewizyjnych podanych przez główne stacje telewizyjne (w tym publiczne
com jako konsumentom, ale niewiele im dają jako obywatelom. tam, gdzie występują) w czterech krajach (USA: ABC i NBC News; Wielka Brytania:
Potwierdzają to liczne badania stanu wiedzy na tematy publiczne wśród oby BBC1 i ITV; l)ania: DR 1 i Ty2; Finlandia: YLE1 i MTy3) oraz 19641 informacji
wateli różnych krajów. W badaniach tych przyjmuje się często perspektywę systemu prasowych z gazet elitarnych i popularnych z tych krajów (USA: „The New York
medialnego i jego wpływu m.in. na stopień tabloidyzacji mediów. Jeżeli uwzględni Times”, „USA Today” i „Akron Beacon Journal”; Dania: „JyUands-Posten”, tabloid
się też element gustów i potrzeb odbiorców, kształtowanych m.in. przez warunki „Ekstra BJadet” gazeta bezpłatna „Nyhedsayisen” i dziennik regionalny „Jyskeyest
społeczne okazuje się, że np. w Niemczech ani dziennikarze, ani ich odbiorcy nie
— kysten”; Finlandia: „Helsingin Sanomat”, dziennik regionalny „Aamulehti”, tabloid
są tak zainteresowani treściami tabloidowyini, jak brytyjscy. (Esser, t999). Z kolei „Ilta-Sanomat”, gazeta bezpłatna „Metro”; Wielka Brytania: „Daily Telegraph”,
porównanie Wielkiej Brytanii i Finlandii z tego punktu widzenia wskazuje, że Fino „Daily Mail”, „Sun” i dziennik lokalny „Manchester Metro”).
wie są lepiej poinformowani o problemach objętych kategorią hard news (polityka, Tabela 4.4 ukazuje udział poszczególnych kategorii informacji wich zawartości.
gospodarka itp.) niż Brytyjczycy, a to dzięki temu, że lińska telewizja jest ściślej
regulowana z punktu widzenia służby publicznej i interesu publicznego i mniej Tabela 4.4. Udział poszczególnych kategorii informacji w zawartości telewizji i prasy (%)
poddana presji konkurencyjnej, a w lińskiej prasie panuje wyższa dziennikarska kultura
profesjonalna (Curran i in., 2009a). USA Wielka Brytania Finlandia Dania
Podobne badanie służyło porównaniu zawartości programu telewizyjnego i stanu
wiedzy na tematy publiczne w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Danii Telewizja
i Finlandii (Iyengar i in., 2010). Potwierdziło ono wyjściowe hipotez} że w systemach Hord 63 60 83 71
o najsilniejszej roli rynku w mediach (a więc o najwyższym stopniu tabloidyzacji)
Softnews 37 40 17 29
użytkownicy będą relatywnie najgorzej poinformowani w dziedzinie hard news,
a najlepiej w dziedzinie soft news; lepiej o wydarzeniach krajowych niż zagranicz Informacje krajowe 80 71 71 73
nych; oraz że czynnikiem najsilniej wpływającym na takie „luki wiedzy” będzie —

Informacje zagraniczne 20 29 29 27
oprócz cech samego systemu medialnego oraz innych czynników poziom moty
wacji użytkowników, jeżeli idzie o poszukiwanie takich informacji. Tam, gdzie Gazety
media publiczne nadają dużo programów informacyjnych (czyli w krajach euro
Hardnews 77 40 54 44,5
pejskich), widz łatwiej uzyska odpowiednie informacje, niż w telewizjach, gdzie
walka o udział w rynku nakazuje redukować takie treści (czyli w USA). Softnews 23 60 46 55,5
W podobny sposób porównano media i stan wiedzy w USA i Szwajcarii (Iyengar
Informacje krajowe 66 83 62 71
i in., 2009). Badacze stwierdzili „ogromne” różnice między stanem wiedzy Szwaj
carów i Amerykanów, przez co w niektórych dziedzinach hard news szwajcarscy Informacje zagraniczne 3 17 38 29
respondenci bez matury dysponowali większą wiedzą niż amerykańscy studenci.
I tym razem autorzy przypisują to m.in. faktowi, że szwajcarskie media nie zostały Źródło: Curran i in., 2009.

do końca opanowane przez dążenie do maksymalizacji zysków: silny nadawca pu Widać wyraźnie różnicę między USA i Europą, jeżeli idzie o zawartość dzien
bliczny i tradycja regularnego nadawania informacji i publicystyki przez nadawców ników telewizyjnych, natomiast prasa amerykańska zamieszcza więcej hard news
140 Media a demokracja w XXI wieku. Poszukiwanie nowych modeli Kryzys roli mediów w demokracji 141

i nie ustępuje zasadniczo, jeżeli idzie o informacje zagraniczne, nawet przewyższa

jąc prasę brytyjską, co można przypisać uwzględnieniu w próbie „Jhc New York
Times” Jednak gazety odgrywają mniejszą rolę jako źródło informacji dla przecięt
nego odbiorcy
Widać to wyraźnie w tabeli 4.5, zawierającej wyniki badania stanu wiedzy respon
dentów. Zwłaszcza w dziedzinie hard news i zagranicznymi sof news, Amerykanie Źródło: Curran lin., 2009.
zdecydowanie pozostają w tyle za Europejczykami.
Wyniki te mogą być traktowane jako potwierdzenie tezy, że media tabloidowe
Tabela 4.5. Procent poprawnych odpowiedzi respondentów na pytania niewiele dają swym odbiorcom jako obywatelom. Jest też jednak inny punkt widzenia
z poszczególnych dziedzin (%) na tę sprawę, przedstawiający tabloidy jako media oferujące „politykę dla począt
kujących” (w końcu w Polsce nawet „Fakt” publikuje komentarze polityczne znanych
USA Wielka Brytania Finlandia Dania Średnia autorów). Tezy, że so news może przyczyniać się do lepszego poznawania polityki,
Zagranicznehardnews
choć może nie w pogłębionym i trwałym sensie, broni Matthew Baum (2003).
40 59 62 67 58
Twierdzi się też, że tabloidy przeciwdziałają wykluczeniu szerokich mas społecznych
Krajowe hord news 57 67 78 78 70 zżycia publicznego i narzucaniu przez elitę całemu społeczeństwu swoich standardów
Zagraniczne softnews 54 79 70 68 68 oraz kryteriów. Poważna prasa umacnia dominację elity, jej kontrolę nad znacze
niami i interpretacją faktów; tabloidy docierają do odbiorców pozostających poza
Krajowe softnews 80 82 91 85 84 zasięgiem prasy elitarnej i pozwalają reszcie społeczeństwa tworzyć własne interpre
tacje i znaczenia. Natomiast krytyka tabloidów jest po prostu inną formą krytyki
Źródło: Curran in., 2009.
kultury popularnej, w imię gustów i interesów elity John Fiske nazwał dziennikarstwo
Z kolei tabela 4.6 przedstawia wyniki sprawdzenia znajomości konkretnych tabloidowe „wywrotowym” przedstawiającym inną wizję rzeczywistości niż oficjalna
nazw i nazwisk z dziedziny zagranicznych hard news, gdzie Amerykanie również (cyt. za Bek, 2004). Tym samym tabloidy włączają szerokie masy do dyskursu po
pozostają w tyle, z wyjątkiem jedynie rozpoznawania ówczesnego premiera Iraku litycznego, tyle że punktem wyjścia do niego są często inne wydarzenia, niż funk
(Maliki), który często pojawiał się w wiadomościach zamieszczanych w mediach cjonowanie formalnych instytucji demokratycznych. Jak wskazują Todd Graham
amerykańskich. i Auli Hajru (2011) na przykładzie dwóch programów „reaiity TV” („Big Brother” i „Wife
Swap”) rozpowszechnianych w internecie oraz wymiany opinii na ich temat na
Tabela 4.6. Procent poprawnych odpowiedzi na pytanie o znajomość zagranicznych forach internetowych, także treści rozrywkowe mogą skłaniać do spontanicznych
nazw i nazwisk (%) dyskusji na tematy polityczne, wynikających z codziennego doświadczenia i prze
żyć ludzi. W ten sposób to, co osobiste może też stać się polityczne; dostrzegamy,
USA Wielka Brytania Finlandia Dania gdzie obywatelstwo sprzęga się z formami życia codziennego i rodzi się poczucie
obywatelstwa. Analiza dyskursu politycznego (political talk) poza sferami życia,
Kyoto 37 60 84 81
gdzie jest on tradycyjnie tworzony, pozwala zrozumieć jak ludzie postrzegają
Taliban 58 75 76 68 związek między swym życiem codziennym a społeczeństwem (por. też Hajduk
Darfur 46 57 41
-Nijakowska, 2009).
68
Nie odmawiając pewnej racji tym poglądom, trzeba jednak zapytać na ile wier
SriLanka 24 61 46 42 nie media tabloidowe pokazują tę rzeczywistość. Interesującą analizę, na przykładzie
Maliki 30 21 13 20
zawartości „Faktu” I „Super Expressu” z lat 2008—2010, przedstawia Jacek Wasilewski.
Pisze on, że podobnie jak w pieśni dziadowskiej, podstawowym celem tabloidu jest
142 Media a demokracja w XXI wieku. Poszukiwanie floWyCh modeli
I Kryzys roli mediów w demokracji 143

wytworzenie bądź wzmocnienie wśród odbiorców wspólnoty wartości, m.in. przez sposób odkuĆ. Grupa zawodowa, jaką są politycy czy urzędnicy, zarnienia się
wykazanie, że ich orbis interior jest dobry i bezpieczny, a orbis exterior zły i zdradliwy: w klasę społeczną.
MORALNOŚĆ (uczciwość) CYNIZM: Jeśli ktoś jest taki jak my, zwykli ludzie,
—

Jest to budowanie słuszności dla klasowego MY, bo misją gazet popularnych jest wy
twarzanie słuszności po naszej stronie, To misja wspólnotowa (...) nawet jeśli informacja
jest niedokładna, to przecież nie ma różnicy, czy ktoś zabił matkę czy babkę — istotne,
że taki (a nie ten konkretnie) człowiek jest zły. A my, którzy to potępiamy, na co dzień
nie robimy tego, co ta bestia — a więc jesteśmy dobrzy. Gazeta jest ulicą, która się oburza,
że wśród nich mieszka,,zły”— a oburzenie to pozwala się od niego odciąć. Prawda racjo
jest uczciwy. Jeśli się wywyższa w sferze materialnej, to nas poniża. Jak może
wywyższać się za nasze pieniądze, kiedy nam jest źle? Decyzja mająca ujemny
wpływ na portfel zwykłego człowieka jest określana jako kradzież: „Posłowie
kradną nasze pieniądze”; „Zobacz, ile chce ukraść ci rząd”; „Zobacz, co ukradną
ci urzędasy”
PORZĄDEK PUBLICZNY (poświęcenie) EGOIZM: Przekonanie, iż każdy
-

nalna nie ma tu nic do czynienia — liczy się prawda emocji (...) ponowne potwierdzenie człowiek ma przynajmniej dwie twarze: ta skrywana jest prawdziwa. My, zwykli
wyznawanych przez nas norm wymaga napiętnowania czarnej owcy; wymaga
zbie ludzie, nie mamy nic do ukrycia a władza ma. Dlatego oczywistością staje się
—

gowiska i ukamienowania (Wasilewski, b.d.w.).

prawda, że „Wielki świat to szambo”

Sposób przedstawiania świata i narracje tabloidowe opierają się na pewnej Aby pokazać dynamikę działania tych wymiarów, Wasilewski przedstawia je
stałej strukturze retorycznej, objawiającej się przeciwstawieniem postaciom z orbis w formie kwadratu semiotycznego Greimasa.
exterior tych, które są w obrębie orbis interior. Jest to więc relacja My ys Oni,
służąca
ukazaniu grupowej opresji i wyzyskowi grupowemu (w odróżnieniu od tragedii Demokracja
my7 oni
indywidualnych, typu morderstwo, pożar, oszustwo itp.). Podział My ys Oni biegnie, ys feudalizm
pisze Wasilewski, po liniach bogaci—biedni oraz wyzyskująca władza—zwykły czło
wiek w opresji. Zbiór ten można podzielić roboczo na dwie kategorie: ZWYKŁY POLITYK
CZŁOWIEK EGOISTA
• My cierpimy, a wy co?
• Tak się nie robi!

Następny stały element to budowa i podkreślanie „wspólnoty ofiar” Nie ma tu Porządek publiczny
Scena ys kulisy

I
ys prywatny
pojęcia reprezentacji i utożsamiania się z klasą polityczną. Prawdziwym reprezen
tantem zwykłych ludzi jest tabloid. Powstaje klasyczny trójkąt dramatyczny: zwykły
człowiek jest ofiarą, polityk bądź urzędnik jest prześladowcą, tabloid jest wybawi POLITYK
NIEUCZCIWY
—

cielem, który walczy o zwykłego człowieka i wyrywa go z urzędniczej paszczy, bądź W SŁUŻBIE
BOGACZ NARODU
płacze po nim rzewnie i pochyla się nad jego losem, tudzież oburza się z powodu
złamania norm etycznych. Moralność I
my ys cynizm —. nie oni
nie
Tabloidy opierają swój obraz rzeczywistości na wizji Normalnego Człowieka,
przeciwstawionego Im. Wizję tę można określić w kilku wymiarach: Rysunek 4.4. Wymiary tożsamości Normalnego Człowieka
• SCENA (jawność) KULISY: To, co intencjonalnie ukrywane, zatajane przed
—

Źródło: Wasilewski, b.d.w.

ludźmi, jest tym samym autentyczne i szczere, dlatego tabloidy mogą skupiając —

się przede wszystkim na takich faktach przekonywać odbiorcę, że jedynie one

—
Jeżeli wyniki tej analizy są reprezentatywne dla mediów o wysokim stopniu

I
mówią prawdę, wydobywając ją z ukrycia. tabloidyzacji, musimy dojść do wniosku, że nie tylko jak napisaliśmy wyżej -niewiele
—

• DEMOKRACJA (równość) FEUDALIZM: Wyśmiewanie „władzy” pokazuje, że

—

dają one odbiorcom jako obywatelom, ale wręcz osłabiają, a potencjalnie nawet
nie jest ona reprezentacją, ale właśnie władzą, na której trzeba się w karnawałowy niszczą ich poczucie obywatelskości i zainteresowanie uczestnictwem w procesie

144 Media a demokracja w XXI wieku. Poszukiwanie nowych modeli
demokratycznym. Media, a szczególnie telewizja, tworzą globalne społeczeństwo
informacyjnej przez co stanowią potężny mechanizm demokratyzacji. Jednak nie—
ustannie trywializują kwestie polityczne i sprowadzają je do wymiaru osobistego,
a tym samym przyczyniają się do zniszczenia dokładnie tej publicznej przestrzeni
dialogu, którą same stworzyły. Na tym jednak, jak wynika z analizy Wasilewskiego,
rzecz się nie kończy. Media tabloidowe, a pod ich wpływem wiele mediów w ogóle,
zaostrzają wiele wymienionych w rozdziale 1 przejawów kryzysów demokracji (utrata
poczucia sensu i celu procesu demokratycznego; utrata wiary w instytucje i proce
dury demokratyczne; erozja i zanik społecznej infrastruktury demokracji). Szerzą
nieufny i wręcz wrogi stosunek do procesu demokratycznego i instytucji demokra
tycznych, niszcząco wpływając na wszystkie trzy wyróżnione wyżej sfery demokracji:
normatywną, instytucjonalną i behawioralną.
4. Władza czwarta czy pierwsza? Mediokracja
Tytułowe pytanie nie jest nowe (patrz choćby poświęcony tej właśnie sprawie numer
pisma socjologicznego „Paliinpset” z 2010 r.), choć było najczęściej chwytem pubu
stycznym. Można jednak zaryzykować stwierdzenie, że tezę, iż media rzeczywiście
są, lub stają się, „pierwszą władzą trzeba dzisiaj rozumieć dosłownie. Czy mamy
już zatem do czynienia z mediokracją (czy też telekracją)? Mediokrację uznaje się
m.in. za zjawisko „sprawowania rzędów poprzez media”, przez co następuje me
diatyzacja polityki i procesu demokratycznego, często prowadząca do jego defor
macji (Gackowski, 2009). W takim ujęciu można postrzegać media jako „podsystem
systemu politycznego” a relacje między nimi jako „symbiozę” (Marzec, 2010). Nam
jednak chodzi o mediokrację rozumianą jako rządy samych mediów, zastępujących
inne instytucje i procesy demokratyczne.
Nie ma wątpliwości, że „mediokracja” w tym pierwszym znaczeniu występuje
powszechnie. Poniżej postaramy się sprawdzić, czy nie powstaje już mediokracja w tym
drugim znaczeniu. Niezależnie od tego, z naszego punktu widzenia istotne jest to,
że relacje między mediami a władzą i systemem demokratycznym w coraz większym
stopniu przyczyniają się do tego, co w rozdziale 2 i 3 nazwaliśmy dekompozycją
tradycyjnej infrastruktury i ram demokracji.
Relacje między mediami i polityką oraz rola mediów w komunikowaniu politycz
nym są przedmiotem rozległej literatury (szeroko omówionej np. w Dobek—Ostrowska,
2006; 2011), zajmującej się m.in. ustalaniem wzajemnych relacji i kierunków wielo
stronnych oddziaływań między uczestnikami komunikowania politycznego, a więc
jednego z kluczowych procesów zachodzących w obrębie sfery publicznej. Nie ma
potrzeby dokonywać tu jeszcze jednego przeglądu tej problematyki.
1
Kryzys roli mediów w demokracji 145
Wskażmy jedynie, że w wyniku analizy wielu różnych definicji i modeli komu
nikowania politycznego, sformułowano jego „syntentyczną definicję”: zgodnie
z którą komunikowanie to „ma na celu publiczne PrzekazYwanie i wymianę komu
nikatów o polityce między aktorami politycznymi, tworzącymi politykę, I obywa
telami, których tworzenie polityki dotyczy, przy włączeniu na szeroką skalę mediów
masowych, odpowiedzialnych za przedstawienie tej polityki” oraz, że jest to komu
nikowanie „dwukierunkowe i przebiega od aktorów [politycznych] do obywateli
i od obywateli do aktorów” (Dohek-Ostrowska, 2006: 155).
Przy takim rozumieniu komunikowania politycznego i roli mediów w nim, me
diokracja ma szansę zaistnieć jedynie w pierwszym znaczeniu. Są też jednak kon
cepcje komunikowania politycznego, w których rola mediów wykracza poza rolę
przekaźri ika. I)ominique Wolton (1990: 12) definiuje komunikowanie polityczne,
jako „przestrzeń wymiany sprzecznych dyskursów między trzema grupami aktorów
uprawnionych do publicznego wypowiadania się na temat polityki, a mianowicie
politykami, dziennikarzami i opinią publiczną” (wyróżnienie K.J.). Dziennikarze
— szerzej instytucje medialne mieliby więc być równorzędnymi partnerami poLi
—
tyków i opinii publicznej, jeżeli idzie o publiczne wypowiadanie się na temat polityki.
Czy można to traktować jako uznanie roli dziennikarzy, bądź też raczej właścicieli
mediów, która mogłaby się przerodzić w mediokrację w drugim rozumieniu?
Na określenie relacji media—polityka często używa się pojęć „mediacja” i „me
diatyzacja Procesy te warto rozpatrywać w odniesieniu do typologii relacji mediów
i polityki przedstawionej przez angielskiego politologa Johna Streeta (cyt. za Mach-
nik, 2011):
ujęcie pluralistyczne, zgodnie z którym nie można mówić o zasadniczej trans
formacji komunikacji politycznej, a jedynie o pojawieniu się nowych kanałów
komunikowania;
strukturalizm, według którego zarówno media, jaki polityka są częścią szerszej
struktury: ekonomia polityczna wywiera wpływ zarówno na media, jaki na po
litykę. Pojmowany w taki sposób strukturalizm koncentruje się na mediach jako
swego rodzaju systemach, które wytwarzają symboliczne produkty i dystrybuują
je najszybciej i najtaniej, i z największym możliwym zyskiem;
• konstruktywizm, który zakłada, że świat polityki jest projektowany pod kątem
jak najlepszego dopasowania do konwencji medium, gdzie przyszło mu egzysto
wać. Świat polityczny w tym ujęciu istnieje jako seria medialnych reprezentacji
I
i jest przez nie konstruowany;
• koncepcja kolonizacji, według której media nie tyle konstruują rzeczywistość
polityczną, ile kolonizują ją poprzez wywieranie presji na świat polityki. Polityka
kieruje się swoją logiką, niezależnie od rzeczywistości kreowanej przez media.
146 Media a demokracja w XXI wieku. Poszukiwanie
nowych modeI
Jest jednak uzależniona od mediów, które ją relacjonują. Pogoń polityki za logiką
mediów sprawia, że tę pierwszą w coraz to większym stopniu postrzega się
w kategoriach estetycznych i teat rai nych. Media „filtrują” wydarzenia polityczne:
(1) z punktu widzenia tego, co jest wartościowe medialnie; oraz (2) stosując
sposób prezentacji wyselekcjonowanych wydarzeń tak, by utrzymać wysoki
udział w rynku.
Dodajmy, że przyjęcie koncepcji mediokracji jako „rządów mediów” nakazy
wałoby uzupełnienie tej typologii o pojęcie „substytucji”, w której media i ich
właściciele byliby samodzielnymi aktorami politycznymi, odgrywającymi role
i wykonującymi funkcje dotychczas realizowane przez tradycyjnych aktorów, w tym
głównie przez partie polityczne. Do tego wrócimy niżej.
W świetle tej typologii spójrzmy na mediację i mediatyzację. „Mediacja” to
proces zapośredniczania polityki przez media: media występują w roli coraz ważniej -
szego, a niekiedy wyłącznego, przekaźnika zarówno komunikowania politycznego,
jak i informacji o wydarzeniach politycznych. Jak wynika z koncepcji „konstruk
tywizmu” i „ko1onizacji” na tym jednak sprawa się nie kończy: polityka musi do
stosować się do wymogów mediów (Napieralski, 2010). Peter Dahlgreri (2010)
stwierdza wręcz, że polityki nie należy już postrzegać jako elementu rzeczywistości
istniejącej poza mediami, którą dziennikarze następnie „sprawozdają” czy opisują.
Zaprzecza zatem tezie zgodnej z koncepcją „kolonizacji” że polityka jest odrębna
od mediów: przeciwnie, w coraz większym stopniu przybiera ona postać wydarzeń
medialnych, planowanych i przeprowadzanych dla mediów i przy ich współpracy.
Często zdarzają się też działania polityczne realizowane przez same media, co tym
bardziej potwierdza tezę o ich nierozerwalnej więzi z polityką.
I to jest już objaw mediatyzacji. Jak pisze Jesper Strómbck, „mediatyzacja
polityki” to proces, w trakcie którego: (1) głównym źródłem informacji stają się dla
ludzi media (zamiast bezpośredniej komunikacji interpersonalnej); (2) zawartość
mediów określa logika medialna (zamiast dyktowania jej przez polityków); (3) me
dia stają się niezależne od instytucji politycznych; a (4) podmioty polityczne rządzą
się w swojej działalności logiką medialną, zamiast polityczną (Strómhick, 2008).
Autor definiuje „logikę medialną” jako dominację w procesach społecznych
kryteriów doboru informacji, struktur narracyjnych i środków formalnych stoso
wanych przez media, by przyciągnąć uwagę i uzyskać sukces rynkowy; w tym uprosz
czenie, polaryzacja, intensyfikacja, personalizacja, wizualizacja i stereotypizacja,
a także traktowanie polityki jako „wyścigu” (horse race), w którym bardziej liczy się
wynik i technika jego osiągania, niż racje społeczne i programowe przyświecające
poszczególnym partiom i kandydatom.
.1
Kryzys roli mediów w demokracji 147
W tym świetle szczególnego znaczenia nabiera stwierdzenie Strómbcka, że
mediatyzacja wiąże się m.in. z uzyskiwaniem przez media niezależności od insty
tucji politycznych, wyrażająca się ich zdolnością do samodzielnego wyboru tematów,
informacji i sposobu ich interpretacji. To dlatego Strómbck (2008: 228) pisze, że
mediatyzacja polityki to proces, który sprawia, że „nieważne staje się pytanie o nie
zależność mediów od polityki i społeczeństwa. Teraz trzeba pytaćo niezależność
polityki i społeczeństwa od mediów” (wyróżnienie K.J.). Jeżeli pytanie to wydaje
się przesadne, to wspomnijmy tylko powszechnie zauważane zjawisko nie zwracania
uwagi przez media na nowe lub małe partie polityczne, co „muruje” scenę polityczną
zdominowaną przez istniejące duże partie i zapobiega, lub zdecydowanie utrudnia,
przebicie się nowych sił politycznych do świadomości społecznej i zdobycie jakiej
kolwiek szansyw wyborach (patrz np. Hockney, 2012).
Niemcy wspierają jednak z budżetu federalnego partie, które jakkolwiek zaist
niały czyli uzyskały choćby 0,5% w wyborach. Takie finansowanie daje im szansę
—
stabilizacji i rozbudowy programu oraz pozyskania do niego elektoratu na podob
nych zasadach, jak partie zasiedziałe.
Dodajmy tutaj, że w świetle analizy systemów medialnych Daniela Hailma
i Paola Manciniego (2004; patrz także Strómbck, Luengo, 2008), większe perspek
tywy wywalczenia sobie takiej niezależności (nie tyle od polityki, ile od polityków
i instytucji politycznych jako takich) mogą mieć media w systemach liberalnych niż
w systemach spolaryzowanego pluralizmu (z ich ścisłymi więziami między mediami
a klasą polityczną) czy demokratycznego korporacjonizmu (gdzie silny korpora
cjonizm społeczny znajduje odzwierciedlenie w mediach, np. dba się o pluralistyczną
reprezentację polityczną we władzach mediów publicznych). Niemniej, ogólna
ewolucja wszystkich systemów medialnych w stronę modelu liberalnego może temu
sprzyjać także w tych pozostałych systemach.
Mediokracja rozumiana jako rządy mediów może teoretycznie mieć miejsce,
gdy media te stają się samodzielnymi podmiotami politycznymi, zdolnymi zastąpić
inne podmioty w procesie demokratycznym a zatem, gdy zachodzi polityzacja
—
mediów i wspomniane wyżej zjawisko substytucji. Termin „polityzacja” bywa uży
wany zarniermie z terminem „upotitycznienie”. O ile jednak przez upolitycznienie
przyjęło się rozumieć podporządkowanie organizacji medialnej jakiejś sile politycznej
(Marzec, 2010, wyróżnia „pięć poziomów upartyjnienia mediów masowych”) iwy-
korzystanie jej do celów politycznych tej siły (przykładu dostarcza rola mediów
hiszpańskich w czasie wyborów w 2008 r.; patrz Sampedro, Prez, 2008), to przez
„polityzację” będziemy tu rozumieć dążenie takiej organizacji do odgrywania roli
politycznej z własnej inicjatywy, mocą decyzji jej właścicieli i zespołów redakcyjnych.
148 Media a demokracja w XXI wieku. Poszukiwanie nowych modeli
Tony Blair (2007; 2012), były premier Wielkiej Brytanii, stwierdził, że ponad
połowa gazet brytyjskich, nie tylko tabloidów, wykorzystywana jest przez ich właś
cicieli czy redaktorów naczelnych jako „narzędzie sprawowania władzy politycznej”
i promowania pewnych poglądów politycznych, co powoduje m.in. zatarcie granicy
między informacją a komentarzem. W efekcie, stwierdził, zamiast gazet (newspapers)
otrzymujemy prezentację poglądów dziennikarza, czy redakcji (yiewspapers).
Tenże Tony Blair stwierdził podczas przesłuchań sędziego Leyesona: „Polityk,
który zadrze z odłamem mediów, lub jest obiektem ich wrogości, jest zagrożony po
lityczną śmiercią lub kalectwem” a także, że „Bardzo trudno jest przyjąć politykę,
która może spotkać się z kampanią wrogości w mediach”
Z kolei jego konserwatywny poprzednik, John Major, powiedział: „Murdoch
oczekiwał zmiany naszej polityki względem Unii Europejskiej i powiedział, że inaczej
jego gazety nie poprą Partii Konserwatywnej w czasie wyborów w 1997 r.” Konserwa
tyści polityki nie zmienili, gazety Murdocha poparły Partię Pracy, i ta wygrała wybory.
Dobrze znanego przykładu tego zjawiska dostarczają właśnie gazety i telewizje
należące do Ruperta Murdocha, który w różnych krajach posługiwał się nimi, by
wspierać siły polityczne sprzyjające jego interesom (w samej Wielkiej Brytanii
przerzucił poparcie z konserwatystów na Partię Pracy, wspierając jej zwycięstwo wy
borcze w 1997 r.), a w Stanach Zjednoczonych konsekwentnie popiera Republikanów
oraz wojnę w Iraku i Afganistanie (Thussu, 2006).
Media Murdocha, w tym zwłaszcza amerykański kanał informacyjny Fox News,
przyczyniają się zresztą do rozpowszechnienia zjawiska znanego jako „foksyfikacja
informacji” (thefoxflcation of news), polegającego na jasnym deklarowaniu przez
dziennikarza czy dane medium jego stanowiska politycznego i wykorzystywaniu
zawartości medium do promowania tego stanowiska (The Foxcation of news, 2011;
patrz także Dobek-Ostrowska, 2011). Otwarte postępowanie tego typu jest nowym
zjawiskiem przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych, gdzie przez długi czas
głoszono zasadę obiektywizmu dziennikarskiego, i jest właśnie symptomem poli
tyzacji mediów. Narastająca polaryzacja polityczna społeczeństwa amerykańskiego
skłania media do porzucenia roli bezstronnego obserwatora i realizowania funkcji
„orędownika/adwokata” (czyli „pitbulla”) i to tym bardziej, że z powodu owej pola
ryzacji odbiorcy mediów coraz bardziej koncentrują się tylko na tych mediach, które
wyrażają podzielane przez nich poglądy (Iyengar, Hahn, 2009). Można to więc
traktować jako swoisty objaw „paralelizmu politycznego” mediów, jak to nazywają
Flallin i Mancini (2004).
ROZDZIAŁ 5
Demokratyzacja mediów
Dokonamy tu skrótowego przeglądu podejmowanych od dziesięcioleci prób demo
kratyzacji mediów (głównie tradycyjnych). Nim do tego dojdziemy zauważmy, że
w wielu aspektach odbijają się w nich echem wcześniejsze próby z XIX w. i począt
ków XX w. stworzenia koncepcji prasy i mediów w ogóle, które służyłyby odbiorcom
i demokracji lepiej niż media poddane procesom komodyflkacji.
Dowiedzieliśmy się już tutaj, że media i komunikacja społeczna są, zdaniem
niektórych, zbyt ważne, by pozostawić je czy to biznesowi, czy też profesjonalistom.
Poszukiwacze owych nowych koncepcji zdecydowanie opowiadali się za pierwszym
poglądem a częściowo także za drugim. Jak pisze Slayko Splichal (2008), przeciw
stawiali się oni utożsamieniu wolności prasy z systemem własności prywatnej tejże
prasy, gdyż w takich warunkach trudno jest dziennikarzom służyć interesowi pu
blicznemu. Gdy obywatele nie mają dostępu do mediów i nie mogą na owe media
wpływać, sfera publiczna traci swój podstawowy walor publicznego charakteru
(publicness). Za typowe dla tego podejścia Splichal uznaje poglądy Karola Marksa
(który napisał w 1842 r., że główny element wolności prasy jest taki, że nie musi
ona być biznesem), Carla Biichera i Ferdynanda Tónniesa.
Biicher uznawał komercjalizację, demagogię i monopolizację za główne przy
czyny psucia prasy. Szukał on rozwiązania w ograniczeniach i kontroli nad reklamą
oraz w regulacji prawnej chroniącej zdolność prasy do służenia interesowi publicz
nemu. Uważał, że każda miejscowość czy jednostka administracyjna licząca więcej
I
niż 2500 mieszkańców powinna wydawać bezpłatną gazetę, a reklama powinna być
dozwolona jedynie w określonych gazetach regionalnych i ogólnokrajowych, przy
czym dla obniżenia kosztów zawartość redakcyjna powinna być tworzona wjednej
redakcji centralnej i dostarczana do tych gazet.