Anastazja Drapata

Współczesna
demokracja w Unii
Europejskiej.

Ridero

2022
Redaktor: Anastazja Drapata

© Anastazja Drapata, 2022

ISBN 978-83-8273-725-7
Książka powstała w inteligentnym systemie wydawniczym Ridero
Spis treści
Wstęp 5
Demokracja wyborcza. Działania Unii Europejskiej na rzecz
wspierania demokracji 7
Europejski Fundusz na Rzecz Demokracji 8
Strategia ochrony demokracji w Europie. Europejski plan
na rzecz demokracji 10
Demokracja w prawodawstwie UE 14
Demokracja bezpośrednia 14
Demokracja pośrednia 18
Deficyt demokracji 20
Deficyt demokracji według The Economic Unit 22
Demokracja poprzez referendum 25
Podsumowanie 28
Bibliografia 29
Akty prawne 29
Publikacje 29
Raporty 30
Linki zewnętrzne 30
Wstęp
Demokracja jest ustrojem, w którym nadrzędną władzę sprawuje
naród. Według Arystotelesa, demokracja uznawana za ustrój anty-
nomiczny do politei (ustroju kierującym się dobrem wspólnym oby-
wateli)1, podlega ewolucji poprzez reformy mające na celu uspraw-
nienie prawnych uregulowań funkcjonowania państwa2. Kryteria
podziału demokracji wynikają ze sposobu sprawowania władzy
przez naród i stosowanych w tym celu środków. Demokracja bezpo-
średnia wymaga udziału ogółu ludności uprawnionej w sprawowa-
niu władzy bez instytucji pośredniczących.3 Zdaniem G. Sartori,
demokracja bezpośrednia nie jest tożsama ze sprawowaniem władzy
poprzez referendum, które nie cechuje bezpośredność wzajemnych
interakcji, a które może zostać instrumentem demokracji przedsta-
wicielskiej4. Demokrację pośrednią, in. przedstawicielską charakte-
ryzuje sprawowanie władzy przez przedstawicieli narodu. Odmianą
demokracji pośredniej jest demokracja wyborcza polegająca na wy-
bieraniu przedstawicieli ludu do instytucji ustawodawczych pań-
stwa w drodze wyborów. Demokracja parlamentarna zawiera ele-
menty demokracji elektorskiej, tj. wyłanianie reprezentantów
do parlamentu. Poprzez wybór swoich przedstawicieli nadaje się im
mandat polityczny.5 Niektórzy badacze wyróżniają demokrację de-
liberatywną jako rodzaj demokracji, w którym władzę sprawuje się

1
Arystoteles,”Polityka”, Warszawa 2001
2
Kurt A. Raaflaub, Josiah Ober, Robert Wallace, Robert W. Wallace, “Origins
of Democracy in Ancient Greece”, str.15
3
Piotr Uziębło, „Demokracja partycypacyjna”, Gdańsk 2009, s.15
4
G. Sartori,”Teoria demokracji”, s.348

5
poprzez ciągłą debatę opartą na zasadach racjonalności, dostępno-
ści, konkluzywności i dynamiczności.6 Współczesna demokracja
jest złożonym ustrojem politycznym opartym na myśli politologicz-
nej i socjologicznej, a przede wszystkim — na praktyce historycznej.
Współcześnie ustroje demokratyczne przeżywają swój kryzys,
do czego w pierwszej kolejności przyczynia się sytuacja polityczna.7
Unia Europejska jest przekształconym z Europejskiej Wspólnoty
Węgla i Stali związkiem 27 państw położonych na terytorium Euro-
py. Unia Europejska za priorytet stawia wspieranie pokoju, wolno-
ści i demokracji na świecie (Art.2, Art.3,ust.1 Traktatu Unii Euro-
pejskiej).

5
Kathrin Groh,” Demokratische Staatsrechtslehrer in der Weimarer Republik”,
Tübingen 2010, s.280
6
Manfred G. Schmidt: ”Demokratietheorien. Eine Einführung”. 5. Auflage, Wiesba-
den 2008, S. 242.
7
Adam Przeworski, „The Crisis of Democracy”, Cambridge University
Press, 2019

6
Demokracja wyborcza.
Działania Unii Europejskiej
na rzecz wspierania
demokracji
Współcześnie Unia Europejska wspiera ideę demokracji wyborczej
poprzez nadzorowanie wyborów w krajach rozwijających się. Przez
kraje rozwijające się rozumie się kraje dotknięte kryzysem społeczno-
gospodarczym, zarówno jak i kraje klasyfikowane jako systemy hy-
brydowe lub reżimy autorytarne przez The Economic Unit odpowie-
dzialny za stworzenie wskaźnika demokracji1. Wskaźnik demokracji
ma na celu analizę działania systemu demokratycznego poprzez oce-
nę stanu przestrzegania zasad państwa demokratycznego w skali 0—
10. Ocena jest średnią arytmetyczną punktów uzyskanych w następu-
jących kryteriach: proces wyborczy i pluralizm polityczny, przestrze-
ganie wolności obywatelskich, funkcjonowanie rządu, udział w życiu
politycznym oraz kultura polityczna.2
Wysyłane przez Komisję Europejską misje obserwacyjne mają
uprawnienia do sporządzania stosownych zaleceń dla państw rozwi-
jających się, w których odbyły się wybory.

1
https://www.europarl.europa.eu/about-parliament/pl/democracy-and-human-ri-
ghts/global-democracy [15.11.2020.18:05]
2
The Economist Intelligence Unit, “Democracy in 2015.Democracy in an age
of anxiety”, 2015, s.2

7
Europejski Fundusz na Rzecz Demokracji

W 2012 r. powstał Europejski Fundusz na rzecz Demokracji1 w celu

wspierania procesów demokratyzacyjnych w krajach sąsiadujących
z Unią Europejską. Powołanie Europejskiego Funduszu na rzecz De-
mokracji było jednym z elementów modyfikacji dotychczasowego
instrumentarium UE w dziedzinie demokracji i praw człowieka, za-
równo jak i celem polskiej prezydencji w Radzie Unii Europejskiej
w roku 2011. Europejski Fundusz na Rzecz Demokracji wspiera or-
ganizacje non-profit i aktywistów działających w państwach autory-
tarnych i państwach będących w trakcie demokratyzacji. Europejski
Fundusz na rzecz Demokracji jest częściowo finansowany przez
Unię Europejską, lecz zachowuje niezależność w ramach przyznanej
mu autonomii. Komisja Europejska w budżecie na lata 2014—2020
przeznaczyła na instrumenty wspierania demokracji, pokoju, stabil-
ności kwotę 96 249,4 mln euro. 2W budżecie na lata 2021—2027
na wszystkie instrumenty promocji wartości, na których opiera się
Unia Europejska, przeznaczono 97 179 152 euro.3
Współcześnie EED udziela grantów aktywistom i organizacjom
działającym w krajach należących do Partnerstwa Wschodniego, Bli-
skiego Wschodu, Afryki Północnej, Bałkanach Zachodnich (w tym
w Kosowie) i Turcji.4 EED stosuje również inne metody wspierania
rozwoju społeczeństwa obywatelskiego na obszarze swego działania,

1
Marika Lerch, „Promowanie demokracji i obserwacja wyborów”, Parlament Euro-
pejski 2020
2
Robert K. Tabaszewski, „Europejski Fundusz na rzecz Demokracji jako instytucja
in statu nascendi” w: „Current developments of the European Union Law 2011/12”,
Kraków 2012
3
https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-9-2020-0385_EN.html#ti-
tle1 [dostęp:20:01; 29.06.2021]
4
https://democracyendowment.eu/en/our-work/where-we-work.html [dostęp:

8
m.in. organizuje debaty dla ekspertów, sponsoruje niektóre wydarze-
nia poświęcone demokracji organizowane przez rządy państw UE
i niezależne organizacje społeczne. Do ostatnich działań Funduszu
w tym zakresie zalicza się organizacja webinaru „Czy dialog moze
przynieść zmianę? W jaki sposób think tanki i społeczeństwo obywa-
telskie mogą wpływać na władze publiczne” 24 lutego 2021 roku
czy objęcie patronatem Warszawskiego Dialogu na rzecz Demokra-
cji.5
Europejski Fundusz na rzecz Demokracji posiada własny statut
i organizację. Na czele Funduszu stoi Zarząd złożony z reprezen-
tantów ministerstw spraw zagranicznych państw UE, przedstawi-
ciela Komisji Europejskiej, osoby wyznaczonej przez Wysokiego
Przedstawiciela UE do Spraw Zagranicznych i Polityki Bezpieczeń-
stwa, 9 przedstawicieli Parlamentu Europejskiego, 3 osób posiada-
jących doświadczenie w zakresie wspierania demokracji lub demo-
kratyzacji w obszarze działania Funduszu. Prezes Zarządu jest wy-
bierany spośród członków Zarządu na okres 3 lat z możliwością
jednokrotnej reelekcji. Posiedzenia Zarządu odbywają się co naj-
mniej 2 razy w roku i są zwoływane przez Prezesa lub na wniosek
1/3 członków. Decyzje są podejmowane większością kwalifikowaną
2/3 głosów, z wyjątkiem decyzji w sprawach zmian statutu, które
są podejmowane jednomyślnie. Do kompetencji Zarządu należy
mianowanie Dyrektora Wykonawczego i pozostałych członków Ko-
mitetu Wykonawczego, ustalanie kierunków działania Komitetu
Wykonawczego, zatwierdzanie zasad monitoringu i audytu we-
wnętrznego, ustalanie strategii i priorytetów działania Funduszu,
zatwierdzanie planów pracy, systemów RBM (results-based mana-

14:01;03.07.2021]
5
https://www.democracyendowment.eu/en/events/443:how-think-tanks-and-
other-policy-makers-face-unresponsive-governments-in-north-africa-can-dialogue-
foster-real-change-in-the-region.html [dostęp: 19:06;02.08.2021]

9
gement), planów finansowych przedstawionych przez Komitet Wy-
konawczy, zatwierdzanie rocznego budżetu przedstawionego przez
Komitet Wykonawczy. Komitet Wykonawczy jest naczelnym orga-
nem wykonawczym Funduszu. W skład Komitetu Wykonawczego
wchodzi 7 osób, w tym 1 osoba wybrana przez Parlament Europej-
ski, 2 osoby wyznaczone przez wszystkie państwa członkowskie, 3
osoby mające doświadczenie we wspieraniu procesu demokratyzacji
lub demokracji na obszarze działania Funduszu i Dyrektor Wyko-
nawczy. Członkowie Komitetu są powoływani na trzyletnią kaden-
cję i mogą być powołani ponownie. Natomiast kadencja Dyrektora
Wykonawczego kończy się wraz z zakończeniem przewidzianego
w umowie okresu zatrudnienia. Przewodniczący Komitetu jest wy-
bierany spośród członków Komitetu i ma prawo do zwoływania
posiedzeń w porozumieniu z dyrektorem Wykonawczym. Komitet
Wykonawczy jest zobowiązany do przeprowadzania konsultacji pu-
blicznych z instytucjami UE, przedstawicielami społeczeństwa oby-
watelskiego w oparciu o założenia opracowane przez Zarząd Fun-
duszu.1

Strategia ochrony demokracji w Europie. Europejski

plan na rzecz demokracji

Kluczowym instrumentem realizacji celów Unii Europejskiej jest

opracowywanie strategii ochrony demokracji zwanej europejskim
planem na rzecz demokracji przez Komisję Europejską. Europejski
plan na rzecz demokracji zawiera analizę stanu obecnego w sferze

1
Statut: Europejski Fundusz na Rzecz Demokracji

10
współczesnych wolności i praw obywatelskich i proponowane działa-
nia de lege ferenda. Największy wpływ na srategię ochrony demokracji
wywierają przeprowadzane konsultacje publiczne. Aktualny europej-
ski plan działania na rzecz demokracji został przyjęty przez Komisję
Europejską 3 grudnia 2020 r. po przeprowadzonych od 15 lipca do 18
września 2020 r. konsultacjach publicznych.1 Europejski plan
na rzecz demokracji zwraca uwagę na wpływ transformacji cyfrowej
na współczesną demokrację. Transformacja cyfrowa stwarza nowe
możliwości dla aktywności obywatelskiej podmiotów politycznych,
zwłaszcza dla młodzieży, ułatwiając dostęp do informacji i umożli-
wiając udział w przenoszącym się do przestrzeni wirtualnej życiu po-
litycznym. Gwałtowny rozwój cyfryzacji stworzył nowe zagrożenia
dla życia publicznego. Powstały nowe sposoby finansowania podmio-
tów politycznych z nieznanych źródeł, infrastruktura wyborcza zo-
stała dotknięta ryzykiem ataków cybernetycznych, fałszywe informa-
cje szybko rozpowszechniają się w mediach społecznościowych,
a dziennikarze są nękani i prześladowani. W celu zapobieżenia dal-
szej eskalacji zagrożeń płynących z niekontrolowanej transformacji
cyfrowej planowane jest zapewnienie większej przejrzystości w dzie-
dzinie „reklamy politycznej” i sporządzenie wytycznych dla partii po-
litycznych państw członkowskich. W sprawozdaniu z wyborów
do Parlamentu Europejskiego w 2019 r. dostrzeżono konieczność za-
bezpieczenia procesu wyborczego przed nieuprawnioną ingerencją
państw trzecich, co ma służyć zapobieżeniu dezinformacji ze strony
państw trzecich.2
Wolność słowa uważaną przede wszystkim za pluralizm me-
diów i prawo dostępu do informacji publicznej uznano za klucz

1
https://ec.europa.eu/info/strategy/priorities-2019-2024/new-push-european-de-
mocracy/european-democracy-action-plan_pl#wyniki-konsultacji-publicznych [do-
stęp:18:32; 06.08.2021]
2
KOMUNIKAT KOMISJI DO PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO, RADY, EU-

11
do przeciwdziałania fake newsom i zapewnienia prawidłowej reali-
zacji demokracji wyborczej. Komisja Europejska 16 września 2021
przedstawiła swoje zalecenia dla umożliwienia działalności dzienni-
karzom relacjonującym przebieg wyborów. W swoich zaleceniach
KE doradzała zwiększenie dostępu mediów do informacji publicz-
nej i usprawnienie dialogu między władzą publiczną a prasą
w sprawach zagrożenia życia dziennikarzy. Jednym ze sposobów
przeciwdziałania atakom na dziennikarzy uznano informowanie
przedstawicieli mediów o ryzykach wynikających z relacjonowania
protestów. Ponadto dostrzeżono wagę zagrożeń w przestrzeni cy-
frowej dla mediów — postulowano zwiększenie współpracy dzien-
nikarzy z organami odpowiedzialnymi za cyberbezpieczeństwo,
co mogłoby zapobiec atakom na media i szerzeniu się negatyw-
nych zjawisk w cyberprzestrzeni. Finałem prac Komisji
nad usprawnieniem możliwości przestrzegania wolności słowa bę-
dzie Akt Wolności Mediów, nad którym konsultacje rozpoczęły się
już 10 stycznia 2022 roku.3
Unia Europejska plan walki z deficytem demokracji opiera
na sprawnej realizacji wolności słowa interpretowanej jako wolność
działania mediów. W ten sposób zamierza ona walczyć z zagrożenia-
mi płynącymi z nieefektywnego i nieświadomego korzystania z cy-
berprzestrzeni. Dlatego uznano, że nieefektywne przestrzeganie
wolności słowa jest przyczyną dezinformacji prowadzonej przez
podmioty położone poza Unią. Dezinformacja ta mogła mieć nega-
tywny wpływ na przebieg wyborów parlamentarnych, prowadząc
do podważenia uczciwości procesu wyborczego. Plan działania

ROPEJSKIEGO KOMITETU EKONOMICZNO-SPOŁECZNEGO I KOMITETU

REGIONÓW w sprawie europejskiego planu działania na rzecz demokracji, Brukse-
la 2020
3
https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/ip_21_4632 [dostęp: 20:05;
24.03.2022]

12
na rzecz demokracji wykazał, że priorytetem dla Unii Europejskiej
było usprawnienie procesu wyborczego z punktu widzenia wolności
mediów, co wynikało ze ścisłego związku mediów z procesem wy-
borczym.

13
Demokracja
w prawodawstwie UE

Demokracja bezpośrednia

Prawodawstwo Unii Europejskiej jako element demokracji bezpo-

średniej wymienia inicjatywę ludową pozwalającą grupie 1 miliona
obywateli UE reprezentujących 7 państw członkowskich skierować
wniosek do Komisji Europejskiej o złożenie aktu prawnego w spra-
wach nieuregulowanych Traktatem o Unii Europejskiej (Tytuł II.
Art.11, ust4. Traktat o Unii Europejskiej). W przeszłości rozważano
włączenie inicjatywy ludowej do prawodawstwa UE. W czasie prac
nad Traktatem Konstytucyjnym dla Unii Europejskiej postulowano
przyznanie grupie miliona obywateli UE prawa inicjatywy ustawo-
dawczej.1 Ostatecznie inicjatywa ludowa uzyskała formę wniosku
do Komisji Europejskiej z racji ustanowienia Komisji Europejskiej je-
dynym organem mającym inicjatywę ustawodawczą. Tym samym ini-
cjatywa ludowa zyskała charakter pośredni.2
Regulacje prawne dopuszczają stosowanie przez państwa instru-
mentów demokracji bezpośredniej. Inicjatywa ludowa jest konse-

1
Adam Jarosz, Krzysztof Olszewski, Lucyna Czechowska, Magdalena Bierowiec,
„Polityka zagraniczna III RP: Koncepcje, bezpieczeństwo kwestie prawne i polo-
nijne”, Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2011,
s.351

14
kwentnie stosowana w wielu państwach Unii, a liczba osób upraw-
nionych do zgłoszenia inicjatywy ludowej jest zależna od wielkości
kraju.3
Najmniejsza liczba osób wymagana do podjęcia się inicjatywy lu-
dowej występuje w Malcie i Słowenii. Najmniejszy zakres inicjatywy
ustawodawczej jest w Chorwacji (zmiana Konstytucji), na Litwie
i na Węgrzech (zakres kompetencji parlamentów). Największa liczba
osób uprawnionych do podjęcia się inicjatywy ustawodawczej jest
we Włoszech (500000 pełnoletnich obywateli). Najdłuższy czas zbie-
rania podpisów poparcia pod obywatelskim projektem ustawy jest
w Bułgarii (3 miesiące). Najkrótszy czas zbierania podpisów poparcia
pod projektem ustawy jest w Chorwacji (2 tygodnie). W większości
państw UE czas zbierania podpisów nie jest określony. Specyficzna
pocedura zbierania podpisów pod inicjatywą ludową występuje
w Słowenii. Początkowe 2500 podpisów jest zbierane w dowolnym
czasie, następnie 40000 podpisów powinno być zebrane w terminie 1
miesiąca. Najmniejszy procentowy stosunek liczby wymaganych pod-
pisów do liczby mieszkańców występuje we Włoszech (ok. 1%). Naj-
większy procentowy stosunek liczby wymaganych podpisów do liczby
ludności występuje na Litwie (ok. 12%). W przedstawionych na tabeli
krajach Unii Europejskiej inicjatywa ustawodawcza ma charakter po-
średni, tj. ma charakter wniesienia projektu ustawy do parlamentu
narodowego. Nie zawsze parlament narodowy może podjąć się rozpa-
trzenia projektu ustawy przedstawionego przez obywateli w trakcie
swojej kadencji, co pozbawia ich wpływu na przebieg prac nad pro-
jektem ustawy. Duża liczba obywateli, których podpisy są wymagane
pod projektem aktu prawnego, wymusza konsolidację mniejszych
grup interesów i zbieranie podpisów poparcia obywateli zamieszku-

2
Urszula Kuczewska, „Lobbing w Unii Europejskiej”, Warszawa 2002, s.46
3
Andreas Auer, "European Citizen's Initiative" w: European Constitutional Law Re-
view t.1, T-M-C Asser Press and Contributors 2005, s.79-86

15
Tabela 1. Inicjatywa ludowa w krajach Unii Europejskiej. Źródło:
opracowanie własne

16
Tabela 1.cd. Inicjatywa ludowa w krajach Unii Europejskiej.
Źródło: opracowanie własne

jących więcej niż jeden region, co wydłuża czas ich zbierania. Długi
czas zbierania podpisów umożliwia większej liczbie obywateli złoże-
nie podpisów pod projektem ustawy, a krótki czas zbierania podpi-
sów powoduje, że wymagana liczba podpisów może nie zostać złożo-
na w terminie. Istniejące restrykcje inicjatywy ustawodawczej zapo-
biegają spadkowi kultury politycznej i obstrukcji poprzez ogranicze-
nie zakresu inicjatywy ustawodawczej do spraw mieszczących się
w zakresie kompetencji parlamentu.
Weto ludowe jest odmiennym niż inicjatywa ludowa instrumen-
tem demokracji bezpośredniej. Według powszechnej opinii autorstwa

17
N. Perez, weto jest „tarczą chroniącą ludzi przed władzą”.1 Weto lu-
dowe jest stosowane jako forma protestu przeciwko tworzonemu
prawu. Skutkiem podjęcia się weta ludowego przez grupę inicjatywną
może być zarządzenie przez odpowiednie organy państwa referen-
dum.2 Weto ludowe jest stosowane jedynie we Włoszech. W świetle
art. 75 Konstytucji Republiki Włoch weta ludowego może podjąć się
grupa 500000 obywateli lub 5 rad regionalnych. Weto ludowe
nie może dotyczyć abolicji, budżetu państwa, podatków i ratyfikacji
umów międzynarodowych3.

Demokracja pośrednia

Demokracja pośrednia, a mianowicie demokracja parlamentarna, jest

jedną z podstaw ustroju Unii Europejskiej (Tytuł II. Art. 10, ust.1). Ja-
ko element demokracji pośredniej Traktaty wymieniają wybory
do Palamentu Europejskiego. Deputowanych wybiera się z list przed-
stawionych krajowym komisjom wyborczym w wyborach tajnych,
proporcjonalnych, bezpośrednich, powszechnych i równych. Liczba
deputowanych do PE jest zmienna i zależna od akcesji państw do UE.
Traktat o Unii Europejskiej ustanawia maksymalną liczbę deputowa-
nych na 750, nie wliczając przewodniczącego (Tytuł III. Artykuł 14,
ust.2). Zdecydowane zmiany w liczbie deputowanych do Parlamentu
Europejskiego zaszły na mocy decyzji Rady Europejskiej 2018/937. 73
mandaty przeznaczone dla Wielkiej Brytanii podzielono na 27 man-

1
Piotr Uziębło, „Demokracja partycypacyjna”, Centrum Badań Społecznych,
Gdańsk 2009, s. 56
2
Stanisław Sagan, „Prawo Konstytucyjne”, Scholar, Warszawa 1999, s.266
3
Konstytucja Republiki Włoskiej z dnia 27 grudnia 1947

18
datów przeznaczonych dla państw członkowskich UE i utworzono
rezerwę 46 mandatów przeznaczoną na wypadek kolejnego rozsze-
rzenia Unii. 27 mandatów z 73 rozdzielono pomiędzy państwa człon-
kowskie z zastosowaniem zasady proporcjonalności degresywnej,
na mocy której państwa członkowskie o większej liczbie ludności ma-
ją mniejszą liczbę deputowanych niż państwa o mniejszej populacji.
Regulacje prawne dopuszczają wprowadzenie progu wyborczego
przez ustawodawstwo państw członkowskich (5% głosów w Polsce)1.
Dzięki udziałowi w wyborach do Parlamentu Europejskiego może
zwiększyć się wpływ obywateli UE na reprezentację państw człon-
kowskich w parlamencie. Zawarte w prawodawstwie UE środki de-
mokracji nie wyczerpują możliwości pełnego zaangażowania obywa-
teli państw członkowskich w sprawy Unii. Przyczyniają się one
do deficytu demokracji.

1
Marek Chmaj, Wiesław Skrzydło, “System wyborczy w Rzeczypospolitej Polskiej”,
Warszawa 2011,s.145

19
Deficyt demokracji
Deficyt demokracji jest zjawiskiem wynikającym z niedostatecznego
zaangażowania obywateli w życie polityczne. Problem deficytu de-
mokracji w Unii jest wielopłaszczyznowy. W latach 1979—2004 rosła
liczba osób niebiorących udział w wyborach do PE we wszystkich
państwach członkowskich sprzed rozszerzenia 2003 roku. Największy
odsetek osób nieuczestniczących w wyborach zanotowała Wielka
Brytania (61,2%), a najmniejszy — Belgia (9,2%). Spośród państw Eu-
ropy, które przystąpiły do UE po roku 2003 największa liczba osób
niebiorących udział w wyborach wystąpiła w Słowacji (83%), a naj-
mniejsza — na Malcie (17,6%).1
Stanem na rok 2009, tj. po przystąpieniu Rumunii oraz Bułgarii,
najmniejsza frekwencja wystąpiła na Słowacji (19,64%). W wyborach
do PE w roku 2019 największą frekwencję wyborczą zanotowała Bel-
gia (90,36%), a najmniejszą — Słowacja (22,74).2 Średnia frekwencja
wyborcza w UE w wyborach 2019 roku wyniosła 50,66%, notując
wzrost o 5,19 p.p. (45,47% w 2004 r.)3. Rozszerzenie UE o Chorwację
spowodowało spadek średniej frekwencji wyborczej o 0,36 p.p. w ro-
ku 2014.Rozszerzenie 2007 r. przyczyniło się do spadku frekwencji
o 2,5 p.p. w 2009 r. Na spadek frekwencji wyborczej w UE mają
wpływ niskie wyniki frekwencji wyborczej w krajach przystępujących
do UE przed wyborami do Parlamentu Europejskiego. Kolejnym

1
D. Reynié, L’Opinion européenne en 2009, Paris 2009, s. 96.
2
https://www.europarl.europa.eu/election-results-2019/pl/frekwencja/0019.png
[dostęp:19.11.2020.19:28]
3
https://www.europarl.europa.eu/election-results-2019/pl/frekwencja/0017.png
[dostęp:19.11.2020.19:31]

20
Źródło: https://www.europarl.europa.eu/election-results-2019/pl/
frekwencja/0019.png [dostęp:05.04.2021]

21
czynnikiem obniżającym średnią frekwencję wyborczą są wprowa-
dzone w roku 1979 zmiany czyniące wybory do PE bezpośrednimi,
co mogło mieć wpływ na spadek zainteresowania wyborami.1
Przymus wyborczy nie ma znaczącego wpływu na spadek fre-
kwencji wyborczej, jedynie może utrzymać frekwencję wyborczą
na wysokim poziomie. W latach 1979—2019 frekwencja wyborcza
w Belgii wynosiła nie więcej niż 88,47%. Po desuetedo przymusu
wyborczego na Cyprze w roku 20172 frekwencja wyborcza wynosiła
44,99% (wzrost o 1,02 p.p. w porównaniu do 2014 r.). Frekwencja
wyborcza utrzymała tendencję spadkową nie tylko na Cyprze,
ale również w krajach założycielskich Europy. Natomiast kraje, któ-
re dokonały akcesji po roku 2003, odznaczyły się wzrostem fre-
kwencji wyborczej.3

Deficyt demokracji według The Economic Unit

Deficyt demokracji w Unii Europejskiej obrazują raporty The Econo-

mic Unit z lat 2015 — 2020. Raport z 2015 r. wykazał, że liczba kra-
jów klasyfikowanych jako pełne demokracje (full democracies) spada.
Stanem na 2015 rok, 14 krajów europejskich zostało skategoryzo-
wanych jako pełne demokracje. 15 krajów europejskich, w tym Pol-
ska, zostało sklasyfikowanych jako demokracje wadliwe (flawed de-
mocracies).Przyczynami spadku wyników państw Europy Zachodniej

1
E. Dydak, Wybory do Parlamentu Europejskiego, Warszawa 2003, s. 19.
2
http://cyprus-mail.com/2017/05/31/government-abolishes-compulsory-voting/
[dostęp:19.11.2020.20:59]
3
https://www.europarl.europa.eu/election-results-2019/pl/frekwencja/0019.png
[dostęp:19.11.2020.19:28]

22
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych https://www.euro-
parl.europa.eu/election-results-2019/pl/frekwencja/0019.png

były erozja władzy centalnej po recesji gospodarczej strefy euro lat

2008—2011 i działania zapobiegawcze państw europejskich mające
na celu ograniczanie wydatków. Pojawianie się w niektórych krajach
populistycznych polityków na fali niezadowolenia z działań elit rzą-
dzących ww. krajów negatywnie wpłynęło na wartość współczynnika
demokracji w 2015 r.1 Według raportu The Economic Unit z 2019 ro-
ku, jedynie 10 państw europejskich, głównie należących do Europy
Zachodniej, zasłużyło na miano demokracji pełnej.2

1
The Economy Intelligence Unit, op.cit, s.18, 2016
2
The Economy Intelligence Unit,”Democracy Index 2019 A year of democratic set-
backs and popular protest”, 2020

23
Wykres 1. Liczba państw UE klasyfikowanych jako demokracje pełne
lub wadliwe w latach 2015—2020.Opracowanie własne na podstawie
raportów The Economic Intelligence Unit z lat 2016-2020

24
Demokracja poprzez
referendum
Unia Europejska próbuje zapobiegać deficytowi demokracji poprzez
organizację referendów w sprawach mających znaczący wpływ na ca-
łokształt jej ustroju. Referenda w UE są przeprowadzane od 1972 ro-
ku. Pierwszym referendum w historii UE było referendum akcesyjne
w Danii, Irlandii oraz Wielkiej Brytanii.
Do 2021 roku przeprowadzano nie tylko referenda akcesyjne,
ale również referenda dotyczące ratyfikacji traktatów. De facto orga-
nizacja referendów dotyczących ratyfikacji traktatów jest rzadko sto-
sowana. Większość referendów jest odwoływana bądź przenoszona
na inny termin, a głosowania w sprawie ratyfikacji traktatu są prze-
prowadzane w parlamentach narodowych. Referendum ws. przyjęcia
Traktatu Konstytucyjnego dla Europy zostało odwołane w Czechach
i odroczone w Polsce, Portugalii, Wielkiej Brytanii, Danii oraz Irlan-
dii1. Ostatecznie planowane w 5 krajach Unii Europejskiej referenda
nie odbyły się ze względu na odrzucenie traktatu konstytucyjnego
w referendach we Francji i Holandii. Odrzucenie traktatu wprowa-
dzającego konstytucję dla Europy w referendum przeprowadzonym
na terenie Niderlandów przyczyniło się do wzrostu tendencji euro-
sceptycznych i podważania idei integracji europejskiej.2
Proces ratyfikacji traktatu lizbońskiego poprzez referendum
w 2008 r. odbył się jedynie w Irlandii. Pierwsze referendum odby-

1
Elżbieta Kużelewska, “Demokracja bezpośrednia w Unii Europejskiej (ze szczegól-
nym uwzględnieniem Traktatu Konstytucyjnego Unii Europejskiej)”, Białystok
2012, s.8

25
Tabela 1. Wyniki referendum zatwierdzającego Traktat Ustanawiają-
cy Konstytucję dla Europy w państwach członkowskich Unii Europej-
skiej.

ło się 12 czerwca 2008 roku, frekwencja wyborcza wyniosła 53%.

W wyniku pierwszego referendum traktat lizboński został odrzucony
(liczba głosów przeciw — 53,4%), co opóźniło proces ratyfikacyjny.
Ostatecznie traktat lizboński został ratyfikowany wskutek referen-

2
Pieter De Wilde, Asimina Michailidou, Hans-Jörg Trenz, “Contesting Europe:
Exploring Euroscepticism in Online Media Coverage”, Colchester 2013, s.137

26
dum 2 października 2009 roku (67,1% głosów za).1 Problemu deficy-
tu demokracji nie rozwiązuje organizacja referendów w kwestiach
dotyczących zatwierdzania traktatów reformujących strutktury we-
wnętrzne UE. W państwach członkowskich, których ustawodawstwo
zobowiązuje do przeprowadzania referendów, referenda kończą się
wynikiem negatywnym przy frekwencji nieprzekraczającej 60%. Akty
prawne, których ratyfikacji dotyczyły referenda, były odrzucane
większością głosów, co przeniosło się na decyzje władz innych
państw, gdzie referenda zostały odwołane. Reasumpcja referendów
skutkowała opóźnieniem ratyfikacji traktatów reformujących struk-
tury wewnętrzne UE, np. Traktatu lizbońskiego.

1
http://www.referendum.ie/referendum/current/index.asp?ballotid=79 [do-
stęp:22.11.2020]

27
Podsumowanie
Unia Europejska jest dotknięta deficytem demokracji. Większość
państw członkowskich UE jest demokracjami wadliwymi w rozu-
mieniu definicji EIU. Instrumenty przewidziane prawodawstwem
nie wyczerpują definicji demokracji ze względu na ich stosowanie.
Frekwencja wyborcza w wyborach do PE jest nie większa niż 50%,
a liczba osób niebiorących udział w wyborach ma tendencję
do wzrostu. Problemem uniemożliwiającym realizację demokracji
poprzez referendum jest niemożność organizacji referendów doty-
czących kwestii traktatowych przez państwa członkowskie niemają-
ce tego wymogu w zapisanego w konstytucjach. W tych państwach
członkowskich referenda były odwoływane, przenoszone na inny
termin bądź wynik referendum był negatywny. Do realizacji demo-
kracji przez referendum dochodziło wyłącznie poprzez referenda ak-
cesyjne. Inicjatywa ludowa jest ograniczona do wniosku o wystoso-
wanie aktu prawnego regulującego nieuwzględnione w traktatach
kwestie. Uniemożliwia to pełną realizację założeń demokracji będą-
cej jednym z filarów ustroju UE.

28
Bibliografia

Akty prawne

1. Traktat o Unii Europejskiej, Dz. Urz. UE C 202 z 2016 r., s.13

2. Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Dz. Urz. UE C202
z 2016 r.,s.47

Publikacje

3. Arystoteles,”Polityka”, Warszawa 2001

4. M. Chmaj, W. Skrzydło, “System wyborczy w Rzeczypospolitej
Polskiej”, Warszawa 2011
5. P. De Wilde, As. Michailidou, H.-J. Trenz, “Contesting Europe:
Exploring Euroscepticism in Online Media Coverage”, Colche-
ster 2013
6. E. Dydak, Wybory do Parlamentu Europejskiego, Warszawa 2003
7. K. Groh,” Demokratische Staatsrechtslehrer in der Weimarer
Republik”, Tübingen 2010
8. E. Kużelewska, “Demokracja bezpośrednia w Unii Europejskiej
(ze szczególnym uwzględnieniem Traktatu Konstytucyjnego Unii Eu-
ropejskiej)”, Białystok 2012

29
 9. A. Przeworski, „The Crisis of Democracy”, Cambridge Univer-
sity Press, 2019
10. K. A. Raaflaub, J. Ober, R. Wallace, R. W. Wallace, “Origins
of Democracy in Ancient Greece”
11. D. Reynié, L’Opinion européenne en 2009, Paris 2009
12. G. Sartori,”Teoria demokracji”, Warszawa 1987
13. Manfred G. Schmidt: ”Demokratietheorien. Eine Einführung”.
5. Auflage, Wiesbaden 2008
14. Piotr Uziębło, „Demokracja partycypacyjna”, Gdańsk 2009, s.15

Raporty

15. The Economist Intelligence Unit, “Democracy in 2015.Democracy

in an age of anxiety”, 2015
16. The Economy Intelligence Unit,”Democracy Index 2019
A year of democratic setbacks and popular protest”, 2020

Linki zewnętrzne

17.https://www.europarl.europa.eu/about-parliament/pl/democracy-
and-human-rights/global-democracy [15.11.2020.18:05]
18.https://www.europarl.europa.eu/election-results-2019/pl/fre-
kwencja/0019.png [dostęp:19.11.2020.19:28]
19.https://www.europarl.europa.eu/election-results-2019/pl/fre-
kwencja/0017.png [dostęp:19.11.2020.19:31]

30
 20.http://www.referendum.ie/referendum/current/index.asp?
ballotid=79 [dostęp:22.11.2020]
21.http://cyprus-mail.com/2017/05/31/government-abolishes-
compulsory-voting/[dostęp:19.11.2020.20:59]
22.http://www.referendum.ie/referendum/current/index.asp?bal-
lotid=79 [dostęp:22.11.2020]
23.https://e-justice.europa.eu/6/PL/national_legislation [do-
stęp:21.06.2021.17:06]
24.https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/
ip_21_4632 [dostęp: 20:05; 24.03.2022]

31