Formy rządów w ramach systemów

demokratycznych

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, red. Bogumił Szmulika, Marek

Żmigrodzki, Lublin 2002, s. 88.
Źródło: Bożena Dziemidok, (…), „Annales Universita s Mariae Curie-Skłodowska” 1995/96, t.
II/III, s. 12.
Źródło: Mirosław Matyja, System polityczny Szwajcarii – uwarunkowania i główne instytucje,
„Annales Universita s Mariae Curie-Skłodowska” 2018, nr 1, t. XXV, s. 78.
Źródło: Michał Wallner, Podziały i typologie systemów parlamentarnych: zagadnienia
metodologiczne, „Annales Universita s Mariae Curie-Skłodowska” 2014, t. XXI/2, s. 90.
Źródło: Michał Wallner, Podziały i typologie systemów parlamentarnych: zagadnienia
metodologiczne, 2014, nr Annales Universita s Mariae Curie-Skłodowska, t. XXI/2, s. 90.
 Formy rządów w ramach systemów demokratycznych

Źródło: domena publiczna.

Materiał jest częścią serii „Inne spojrzenie”.

W państwie demokratycznym organy władzy mają charakter przedstawicielski. Oznacza to,

że w wolnych wyborach społeczeństwo decyduje o tym, kto je będzie reprezentował. Relacje
między poszczególnymi organami w różnych państwach kształtują się jednak rozmaicie. Ta
różnorodność wynika z historii czy lokalnych uwarunkowań i prowadzi do pluralizmu
demokratycznych form sprawowania władzy.

Twoje cele

Scharakteryzujesz zasady systemu parlamentarnego.

Przeanalizujesz sposób działania systemu rządów zgromadzenia.
Wyjaśnisz historyczne uwarunkowania różnych form rządów.

Dla zainteresowanych
System polityczny Kryteria typologii System polityczny –
systemów politycznych różne ujęcia

Funkcje systemu Parlamentarne systemy System

politycznego wyborcze wybranych parlamentarno-komiteto
państw. Zestawienie wy
systemów wyborczych
różnych państw

System
parlamentarno-gabineto
wy
Przeczytaj

Rodzaje systemów politycznych

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

System parlamentarno-gabinetowy
Przez parlamentarno‐gabinetową formę państwa rozumie się:

“ Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce

(…) zespół zasad polityczno‐ustrojowych, określających wzajemny
stosunek między trzema naczelnymi organami władzy państwowej:
parlamentem, głową państwa – którą jest prezydent albo monarcha –
i rządem, w taki sposób, że rząd powołany przez głowę państwa musi
posiadać zaufanie parlamentu.
Źródło: Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, red. Bogumił Szmulika, Marek Żmigrodzki, Lublin 2002, s. 88.

W parlamentarno‐gabinetowym reżimie politycznym władza (egzekutywa) pochodzi od

parlamentu, a gabinet jest przed nim odpowiedzialny za podejmowane decyzje.

Charakterystyczne cechy reżimu parlamentarno‐gabinetowego to m.in.:

istnienie parlamentu wyłonionego w drodze powszechnych i rywalizacyjnych

wyborów;
decydujący wpływ układu sił politycznych w parlamencie na proces tworzenia
gabinetu (premier musi mieć poparcie większości parlamentarnej umożliwiającej mu
prowadzenie polityki – tzw. wotum zaufania dla nowej ekipy; premierem zostaje
zazwyczaj lider partii politycznej, która dysponuje największą liczbą mandatów
w parlamencie);
odpowiedzialność ponoszona przez gabinet przed parlamentem (instytucja wotum
zaufania);
funkcje reprezentacyjne i ceremonialne oraz organizacyjne (np. zarządzanie wyborów)
głowy państwa (która nie jest odpowiedzialna politycznie);
odpowiedzialność konstytucyjna ponoszona przez głowę państwa oraz członków
rządu.
Ten typ reżimu politycznego dominuje w Europie, a pierwowzorem dla kontynentalnych
rozstrzygnięć stały się rozwiązania i doświadczenia brytyjskie (tzw. model westminsterski).

Parlamentaryzm oznacza więc system rządów, w którym parlament odgrywa rolę

ustawodawcy, rozstrzyga o budżecie i ma uprawnienia w zakresie kontroli rządu.

System prezydencki
Podstawowa idea, która legła u podstaw prezydencjonalizmu, dotyczy oparcia stosunków
między władzą ustawodawczą a wykonawczą na zasadzie organizacji i funkcjonowania
separacji władz.

System prezydencki charakteryzuje się m.in. tym, że:

w odrębnych wyborach zostaje powołany prezydent oraz legislatywa;

istnieje zakaz łączenia funkcji deputowanego i członka gabinetu;
prezydent powołuje ministrów kierujących poszczególnymi resortami (którzy ponoszą
przed nim odpowiedzialność polityczną).

Prezydent pełni jednocześnie funkcje głowy państwa i szefa gabinetu. Nie posiada
inicjatywy ustawodawczej i może jedynie sugerować podjęcie przez parlament określonych
działań legislacyjnych. Prezydent nie jest również odpowiedzialny politycznie przed
parlamentem, choć można zastosować wobec niego formę odpowiedzialności
konstytucyjnej. Prezydentowi nie przysługuje także prawo rozwiązania parlamentu przed
upływem kadencji.

Można więc powiedzieć, że przez prezydencką formę państwa rozumie się:

“ Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce

(…) zespół zasad prawno‐ustrojowych, opartych na idei podziału
władzy, określających w szczególny sposób relacje między
parlamentem, prezydentem, będącym jednocześnie szefem rządu,
głową państwa, realizatorami polityki prezydenta oraz sądami,
sprawującymi wymiar sprawiedliwości i kontrolę konstytucyjności
aktów prawnych.
Źródło: Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, red. Bogumił Szmulika, Marek Żmigrodzki, Lublin 2002, s. 88.

System rządów zgromadzenia

Do systemu rządów zgromadzenia w Europie Zachodniej możemy zaliczyć Szwajcarię.
Występuje tutaj nadrzędność parlamentu nad egzekutywą.

System rządów zgromadzenia wiąże się 1

z koncentracją w rękach parlamentu funkcji
państwowych oraz tych jego kompetencji, które
nie zostały wyraźnie przyznane innym organom.

2 Charakterystyczną cechą rządów zgromadzenia

jest też eliminacja instytucji ograniczających
władzę parlamentu (np. brak kontroli
konstytucyjności czy brak instytucji weta).

Kolejną cechą wyróżniającą ten system rządów 3

jest rozbudowany katalog uprawnień
parlamentu w stosunku do innych
wykonawczych organów państwa, tworzących
pion służby publicznej.

4 Charakterystycznymi cechami systemu rządów

zgromadzenia są przede wszystkim kolegialny
charakter gabinetu oraz brak obsady stanowisk
w rządzie, co niewątpliwie jest przedmiotem
rywalizacji międzypartyjnej.

Egzekutywa szwajcarska składa się z 7 osób 5

wybieranych przez obie izby parlamentu na
okres czterech lat. Wszystkie miejsca w rządzie
rozdzielane są wedle tzw. formuły magicznej
(Zauberformel) pomiędzy cztery par e.

6 Charakterystyczną cechą reżimu politycznego

Szwajcarii jest wynikająca z kolegialnego
charakteru egzekutywa oraz słaba pozycja
polityczna szefa rządu.

W systemach rządów zgromadzenia nie 7

występuje zjawisko personalizacji władzy
wykonawczej. Prezydent Szwajcarii (będący
równocześnie premierem) jest wybierany
spośród Rady Związkowej (rządu) na jeden rok.

8 Kolejna cecha to brak możliwości rozwiązania

parlamentu przed upływem kadencji czy brak
wotum zaufania (nieufności) udzielonego przez
parlament rządowi.

Reżim szwajcarski określany jest jako forma 9

mieszana, która charakteryzuje się
skrzyżowaniem dwóch cech: wybieralności
egzekutywy przez parlament oraz jej
niezależności od zaufania parlamentu.

10 Istota systemu politycznego Szwajcarii

i obecność w nim instytucji demokracji
 bezpośredniej znacznie ogranicza kompromis
wypracowany przez elity. Swoisty układ
instytucjonalny oraz mechanizm decyzyjny
sprawiają, że Szwajcaria jest unikatowym
przypadkiem we współczesnym świecie.

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Słownik
podział władz

koncepcja przedstawiona w rozwiniętej formie przez Johna Locke'a oraz Karola

Monteskiusza; postuluje podział władzy na trzy ośrodki (w wersji Monteskiusza - władzę
ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą) oraz wzajemną równowagę między nimi;
obecnie jest to jedna z podstawowych zasad systemu demokratycznego

referendum

bezpośrednie głosowanie obywateli, którzy decydują w ważnej kwestii publicznej;

pytania referendum są najczęściej skonstruowane na zasadzie odpowiedzi: tak, nie

system polityczny

podstawowa struktura państwa, w ramach której toczy się życie polityczne; pojęcie
systemu politycznego może występować w trzech ujęciach: instytucjonalnym (ogół
instytucji państwa, m.in. organy władzy, partie polityczne, za pomocą których
podejmowane są decyzje polityczne); behawioralnym (zespół zasad i norm, które są
charakterystyczne dla danego społeczeństwa); cybernetycznym (proces przepływu
informacji między instytucjami społecznymi a organami władzy)

wotum nieufności

wycofanie przez legislatywę poparcia dla rządu, którego skutkiem może być dymisja

wotum zaufania

wyrażone przez legislatywę poparcie dla rządu

Zauberformel (formuła magiczna)

praktyka obsadzania stanowisk w szwajcarskim rządzie, uwzględniająca interesy

głównych partii oraz kantonów; obowiązuje niezależnie od wyniku wyborów
Film

Polecenie 1

Zapoznaj się z wypowiedzią prof. dr. hab. Roberta Alberskiego i wykonaj ćwiczenie.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DHPui7DZa

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Film nawiązujący do treści materiału pod tytułem Mechanizmy kontrolujące władzę

wykonawczą.

Ćwiczenie 1

Zastanów się, czy system parlamentarno-gabinetowy jest najlepszą formą systemu

politycznego? Podaj dwa argumenty za i przeciwko tej tezie.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Zaznacz, które stwierdzenie nie pasuje do charakterystyki systemu prezydenckiego.

kierujący poszczególnymi resortami nie ponoszą przed prezydentem


odpowiedzialności politycznej

 w odrębnych wyborach zostaje powołany prezydent oraz legislatywa

 zakaz łączenia funkcji deputowanego i członka gabinetu

 prezydent powołuje ministrów kierujących poszczególnymi resortami

Ćwiczenie 2 輸

Zaznacz stwierdzenia charakteryzujące reżim parlamentarno-gabinetowy.

układ sił politycznych w parlamencie ma decydujący wpływ na proces tworzenia


gabinetu

 parlament jest wyłoniony w drodze powszechnych i rywalizacyjnych wyborów

 członkowie rządu nie ponoszą odpowiedzialności konstytucyjnej

 gabinet ponosi odpowiedzialność przed parlamentem (instytucja wotum zaufania)

Ćwiczenie 3 輸

Zdecyduj, które stwierdzenia są prawdziwe, a które fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Jedna z pierwszych demokratycznych konstytucji
 
w Europie to konstytucja brytyjska z 1830 r.
W systemie prezydenckim prezydent pełni jednocześnie
 
funkcję głowy państwa i szefa gabinetu.
W systemie rządów zgromadzenia parlament ma niewiele
uprawnień w stosunku do innych wykonawczych  
organów państwa, tworzących pion służby publicznej.
W systemie prezydenckim głowa państwa posiada
 
inicjatywę ustawodawczą.
Ćwiczenie 4 醙

Zapoznaj się ze schematem, a następnie wykonaj ćwiczenie.

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Rozstrzygnij, czy schemat przedstawia strukturę władz w systemie parlamentarnym. Uzasadnij

swoje zdanie.

Rozstrzygnięcie: tak

Uzasadnienie:
Ćwiczenie 5 醙

Zapoznaj się z tekstem, a następnie wykonaj ćwiczenie.

“
Bożena Dziemidok

(…)

Konstytucja z 1958 r. odrzuciła koncepcję wynikającą z (…) tradycji

politycznej, afirmującą nadrzędność parlamentu, wysunęła na pierwszy
plan organy władzy wykonawczej, a wśród nich prezydenta Republiki.
Świadczy o tym choćby konstytucyjny porządek podstawowych
organów państwowych, który otwiera w kolejności rozdziałów
konstytucji prezydent Republiki, za nim znajduje się rząd i dopiero na
trzecim miejscu – a nie na pierwszym, jak to było w konstytucji z 1946 r.
parlament.

Źródło: Bożena Dziemidok, (…), „Annales Universita s Mariae Curie-Skłodowska” 1995/96, t. II/III, s. 12.

Podaj nazwę europejskiego państwa, w którym miały miejsce opisane przemiany polityczne.
Ćwiczenie 6 醙

Zapoznaj się z tekstem, a następnie wykonaj ćwiczenie.

“
Mirosław Matyja

System polityczny Szwajcarii – uwarunkowania i

główne instytucje

Bardzo charakterystyczne jest także to, iż konkurencyjność polityczną

zachowuje się jedynie w fazie wyborów, podlega ona natomiast
zawieszeniu w sferze rządzenia. Jest to więc dość zdumiewający
przypadek demokracji konsensualnej. Rząd, czyli siedmioosobowa Rada
Federalna, nie jest tworzony na podstawie przetargów partyjnych.
Powstaje z uwzględnieniem czterech zasad: politycznej (reprezentacja
najważniejszych par i politycznych); kantonalnej, która zawsze
zapewnia trzem największym kantonom (Zurych, Berno, Waadt) udział
w rządzie; językowej – nakazuje ona, aby przynajmniej dwóch ministrów
reprezentowało mniejszościowe języki, oraz religijnej, która każe
zachować równowagę wyznaniową wśród ministrów.

Źródło: Mirosław Matyja, System polityczny Szwajcarii – uwarunkowania i główne instytucje, „Annales Universita s
Mariae Curie-Skłodowska” 2018, nr 1, t. XXV, s. 78.

Wyjaśnij, dlaczego tzw. magiczna formuła świadczy, według autora tekstu, o funkcjonowaniu
demokracji konsensualnej w Szwajcarii.
 Ćwiczenie 7 難

Uzupełnij tabelę nazwami państw, uwzględniając faktyczną aktywność polityczną głowy

państwa.

symboliczna pozycja głowy państwa, korygująca pozycja głowy państwa, Izrael, Grecja

rodzaj pozycji głowy państwa stanowisko objęte przez wybór przez parlament
dziedziczenie

wybór w głosowaniu
powszechnym

symboliczna pozycja
głowy państwa

korygująca pozycja głowy Izrael, Grecja

państwa
Ćwiczenie 8 難

Zapoznaj się ze źródłami, a następnie wykonaj ćwiczenie.

Źródło I

“
Michał Wallner

Podziały i typologie systemów parlamentarnych:

zagadnienia metodologiczne

Sama identyfikacja elementów składających się na „jądro”

parlamentaryzmu nie rozwiązuje jeszcze praktycznych problemów
związanych z klasyfikacją systemów rządów. Nawet jeśli przyjmiemy, że
istotą ustroju parlamentarnego jest to, iż kompetencja formowania
i dymisjonowania rządu przysługuje wyłącznie parlamentowi, to
pozostaje kwes ą otwartą, jaki stan uznamy za spełnienie tego
wymogu. Czy chodzi tu tylko o posiadanie przez parlament
odpowiednich kompetencji (władza potencjalna), czy też o faktyczne
korzystanie z tych uprawnień (władza realna)?

Źródło: Michał Wallner, Podziały i typologie systemów parlamentarnych: zagadnienia metodologiczne, 2014, nr Annales
Universita s Mariae Curie-Skłodowska, t. XXI/2, s. 90.

Źródło II
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Rozstrzygnij, czy w Wielkiej Brytanii funkcjonuje władza potencjalna parlamentu. Uzasadnij

swoje zdanie.

Rozstrzygnięcie: tak

Uzasadnienie:
Dla nauczyciela

Autor: Krzysztof Kowaluk

Przedmiot: Wiedza o społeczeństwie

Temat: Formy rządów w ramach systemów parlamentarnych

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres rozszerzony

Podstawa programowa:

Zakres rozszerzony

VIII. Modele sprawowania władzy.

Uczeń:

4) charakteryzuje systemy polityczne oparte na współpracy legislatywy i egzekutywy –

parlamentarno‐gabinetowy (na przykładzie Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii
i Irlandii Północnej) i kanclerski (na przykładzie Republiki Federalnej Niemiec); wykazuje,
że elementy tych systemów obowiązują w Rzeczypospolitej Polskiej;

6) charakteryzuje systemy polityczne z zachwianym podziałem władzy –

parlamentarno‐komitetowy/rządy konwentu (na przykładzie Konfederacji Szwajcarii)
i superprezydencki (na przykładzie Federacji Rosyjskiej); przedstawia instytucjonalne
warunki funkcjonowania demokracji w takich systemach.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

przedstawia zasady systemu parlamentarnego;

przedstawia zasady systemu rządów zgromadzenia;
wyjaśnia historyczne uwarunkowania różnych form rządów.

Strategie nauczania:
 konstruktywizm;
lekcja odwrócona.

Metody i techniki nauczania:

burza mózgów;
debata oksfordzka.

Formy zajęć:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami i dostępem do internetu, słuchawki;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg zajęć:

Przed lekcją

Uczniowie zapoznają się z e‐materiałem, aby aktywnie uczestniczyć w debacie

oksfordzkiej.

Faza wstępna

1. Nauczyciel zwraca uwagę na konflikt wartości, z którym muszą się zmierzyć architekci
systemów politycznych – konflikt między społeczną kontrolą władz a stabilnością
polityczną państwa. Przywołuje przykład Republiki Weimarskiej oraz Republiki Federalnej
Niemiec, a także faszystowskich Włoch oraz powojennej Republiki Włoskiej (lub inne kraje,
które musiały się zmierzyć z tym dylematem).

2. Zostaje przedstawiony przedmiot zajęć oraz jego cel.

Faza realizacyjna

1. Rozpoczynają się przygotowania do debaty oksfordzkiej na temat: „Model kanclerski czy

parlamentarno‐gabinetowy? Jaka forma rządów najbardziej sprzyja demokracji?”. Uczniowie
wybierają osobę prowadzącą oraz sekretarza obrad. Wylosowani „zwolennicy” modelu
kanclerskiego siadają po jednej stronie klasy, „zwolennicy” modelu
parlamentarno‐gabinetowego - po drugiej.
2. Nauczyciel przypomina zasady dyskusji i poucza prowadzącego o obowiązku ich
pilnowania. Odbywa się debata. Głos zabierają - na zmianę - przedstawiciele jednej i drugiej
frakcji. Debata kończy się przeprowadzeniem głosowania. Jego przedmiotem jest pytanie
postawione w tytule debaty. Sekretarz obrad zlicza głosy, prowadzący ogłasza werdykt.

3. Nauczyciel przedstawia swoje uwagi dotyczące zakończonej dyskusji. Prezentuje

argumenty obu stron, które powinny zostać użyte w toku dyskusji. Ocenia pracę
prowadzącego obrady.

Faza podsumowująca

1. Nauczyciel pyta uczniów o rozwiązania prawne, jakie zostały przyjęte w polskiej

konstytucji. Odbywa się krótka dyskusja w formacie burzy mózgów na temat: „Jakie
elementy polskiego systemu politycznego wykazują cechy modelu kanclerskiego, a jakie -
parlamentarno‐gabinetowego?”.

2. Uczniowie rozwiązują wybrane przez nauczyciela ćwiczenia.

Praca domowa:

Wykonaj pozostałe ćwiczenia z sekcji „Sprawdź się”.

Materiały pomocnicze:

Mirosław Matyja, System polityczny Szwajcarii – uwarunkowania i główne instytucje,

„Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” 2018, nr 1, t. XXV.

Michał Wallner, Podziały i typologie systemów parlamentarnych: zagadnienia

metodologiczne, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” 2014, t. XXI/2.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Film może zostać wykorzystany przez uczniów indywidualnie lub podczas zajęć
w charakterze podsumowania.