Systemy rządów

www.collegiumintermarium.org
www.collegiumintermarium.org
 SYSTEMY RZĄDÓW
COLLEGIUM INTERMARIUM

1. Systemy rządów

Dla zrozumienia zagadnienia systemu rządów, czyli przede wszystkim relacji między organami władzy usta-
wodawczej i wykonawczej, podstawowe znaczenie ma podział na system prezydencki i parlamentarno-ga-
binetowy. Model prezydencki powstał w Stanach Zjednoczonych w końcu XVIII w., a parlamentarno-gabi-
netowy jest wynikiem ewolucji ustroju Anglii, aczkolwiek swój najpełniejszy wyraz znalazł w przeszłości
w III Republice Francuskiej (1870-1940), a współcześnie we Włoszech. Dzisiaj system rządów Zjednoczonego
Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej jest specyficznym wariantem modelu parlamentarno-gabi-
netowego określanym jako „system westminsterski” (bardzo silna pozycja premiera).

2. Porównanie głównych cech

charakterystycznych modelu prezydenckiego
i parlamentarno-gabinetowego
System prezydencki System parlamentarno-gabinetowy
• monizm egzekutywy (władzy wykonaw- • dualizm egzekutywy, czyli urząd głowy państwa i premiera (rządu) są roz-
czej), czyli głowa państwa (prezydent) jest dzielone
jednocześnie szefem rządu; brak urzędu
• słaba pozycja głowy państwa (dziedzicznego monarchy albo prezydenta wy-
premiera
bieranego najczęściej nie w głosowaniu powszechnym, ale przez połączone
• silna pozycja prezydenta poparta bezpo- izby parlamentu lub inne ciało o charakterze parlamentarnym
średnim wyborem w głosowaniu demo-
• głowa państwa pełni głównie funkcje reprezentacyjne i dysponuje preroga-
kratycznym (prezydent wybierany w wy-
tywami charakterystycznymi dla monarchy we współczesnych monarchiach
borach powszechnych)
parlamentarnych
• prezydent stoi na czele administracji rzą-
• kierowaniem administracji rządowej i polityką zagraniczną zajmuje się rząd
dowej, odpowiada za politykę zagraniczną
z premierem na czele
• prezydent nie odpowiada politycznie
• rząd powoływany jest przez głowę państwa i odpowiada politycznie przez
przed parlamentem (nie może być przez
parlamentem lub jedną z izb, która wyraża wotum zaufania bądź wotum
parlament odwołany), ponosi jedynie od-
nieufności (instytucja wotum nieufności parlamentu wobec rządu stanowi
powiedzialność za naruszenie konstytucji
kryterium przesadzające o kwalifikacji systemu rządów o parlamentarnym)
i ustaw (odpowiedzialność konstytucyjna
– w przypadku braku zaufania (aprobaty) rząd podaje się do dymisji (odpowie-
w formie procedury impeachmentu)
dzialność polityczna może być także indywidualna)
• system checks and balance (mechani-
• rozbudowany system checks and balance (mechanizmów kontroli i równo-
zmów kontroli i równowagi), np. weto
wagi), np.: weto zawieszające głowy państwa, inicjatywa ustawodawcza or-
zawieszające głowy państwa, brak ini-
ganów egzekutywy, kontrasygnata aktów urzędowych głowy państwa przez
cjatywy ustawodawczej prezydenta, za-
rząd, który przejmuje odpowiedzialność polityczną za te akty
twierdzanie ważniejszych nominacji Pre-
zydenta przez Kongres (Senat) • możliwość skrócenia kadencji (rozwiązanie) parlamentu przez głowę państwa

– 3 –
 SYSTEMY RZĄDÓW
COLLEGIUM INTERMARIUM

3. System prezydencki i parlamentarno-

gabinetowy a zasada trójpodziału władzy
Co do zasady, system prezydencki jest bliższy oryginalnej idei podziału władzy przedstawionej przez Mon-
teskiusza w dziele O duchu praw (1748 r.), ponieważ zakłada względnie silną niezależność władzy ustawo-
dawczej, wykonawczej i sądowniczej od siebie, co nie oznacza jednak ich radykalnej separacji, lecz wzajemną
kontrolę i równowagę (tzw. system checks and balance). W modelu parlamentarno-gabinetowym natomiast
granice między poszczególnymi władzami (głównie legislatywą i egzekutywą) są dużo bardziej płynne i roz-
myte – przede wszystkim za sprawą wyłaniania rządu, głównego organu władzy wykonawczej, przez parla-
ment. Nie zmienia tego występowanie odrębnego urzędu głowy państwa (monarchy, prezydenta), gdyż jego
kompetencje nie są znaczące i nie zmieniają ogólnego obrazu relacji władzy ustawodawczej i wykonawczej.

4. Problemy praktyki ustrojowej modelu

prezydenckiego i parlamentarno-gabinetowego
• model prezydencki: skutecznie i trwale funkcjonuje w zasadzie wyłącznie w Stanach Zjednoczonych,
co wynika z amerykańskich tradycji demokratycznych, republikańskich i obywatelskich, jak również
z pragmatyzmu kultury politycznej i prawnej Amerykanów. Większość prób przeniesienia systemu
prezydenckiego do innych państw (głównie latynoamerykańskich i afrykańskich) nie przyniosło zadowa-
lających rezultatów – często próby te kończyły się dryfowaniem w kierunku różnych odmian dyktatury
i autorytaryzmu (zgodnie z popularną dykteryjką: „poza USA wychodzi albo dyktatura, albo karykatura);
• model parlamentarno-gabinetowy: uzależnienie rządu od stałej aprobaty (zaufania) ze strony władzy
ustawodawczej i jego odpowiedzialność przed nią uzależnia stabilność egzekutywy i tym samym żywot-
nych i podstawowych interesów państwa od często chwiejnej równowagi politycznej w parlamencie.
Zwłaszcza w warunkach systemu rozdrobnienia partyjnego koalicje rządowe (parlamentarne, polityczne)
mogą być nietrwałe. Upadek danej koalicji parlamentarnej przekłada się często na upadek rządu i częste
zmiany gabinetowe. Dlatego, aby zaradzić tym mankamentom, poszukuje się różnych sposobów racjona-
lizacji klasycznego modelu parlamentarno-gabinetowego.

5. Racjonalizacje systemu
parlamentarno-gabinetowego
Istotą racjonalizacji systemu parlamentarno-gabinetowego jest wzmocnienie władzy wykonawczej na tyle,
aby nie była ona w pełni zależna od chwiejnych podziałów politycznych w parlamencie.

Przykłady racjonalizacji systemu parlamentarno-gabinetowego:

1. System kanclerski – wywodzący się Niemiec zakładający silną pozycję szefa rządu (kanclerza), który m.in.
powołuje i odwołuje ministrów. Odwołanie kanclerza możliwe jest natomiast wyłącznie w przypadku po-
wołania na jego miejsce innej osoby kwalifikowaną większością głosów (konstruktywne wotum nieufności).

– 4 –
 SYSTEMY RZĄDÓW
COLLEGIUM INTERMARIUM

2. System półprezydencki – charakterystyczny dla Konstytucji V Republiki Francuskiej wprowadzający silną

pozycję ustrojową prezydenta wybieranego w wyborach powszechnych, nieodpowiadającego politycz-
nie przed parlamentem. Rząd zajmuje się bieżącym administrowaniem państwem.

WAŻNE! Racjonalizacja systemu parlamentarno-gabinetowego nigdy nie oznacza odejścia od

zasady dualizmu władzy wykonawczej!

UWAGA! Model ustrojowy występujący w Polsce na gruncie Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r.

jest również specyficzną formą racjonalizacji klasycznego modelu parlamentarno-gabinetowego,
czerpiącą inspiracje zarówno z systemu prezydenckiego (np. bezpośredni wybór prezydenta w
wyborach powszechnych czy jego udział w sprawowaniu polityki zagranicznej prowadzonej przez
Radę Ministrów), jak i systemu kanclerskiego (np. względnie silna pozycja premiera i instytucja
konstruktywnego wotum nieufności).

6. Specyfika modelu ustrojowego Szwajcarii

Odrębnego omówienia wymaga model ustrojowy charakterystyczny wyłącznie dla Szwajcarii, nazywany
systemem parlamentarno-komitetowym, modelem rządów zgromadzenia lub „systemem konwentu” (przez
podobieństwo do instytucji Konwentu sprawującego władzę we Francji w latach 1792-94). W Szwajcarii
najwyższą władzę sprawuje bikameralny (dwuizbowy) parlament – Zgromadzenie Związkowe. Funkcje wy-
konawcze wykonuje natomiast siedmioosobowa Rada Związkowa (kolegialna głowa państwa i rząd jedno-
cześnie) wybierana przez Zgromadzenie Związkowe.

Na mocy wieloletniego zwyczaju konstytucyjnego skład Rady Związkowej odzwierciedla aktualny podział sił
politycznych w parlamencie, tzn. w Radzie Związkowej nie zasiadają wyłącznie przedstawiciele zwycięskiej
partii politycznej, ale także reprezentanci pozostałych ugrupowań parlamentarnych. Pozostaje to w ścisłym
związku ze szwajcarskim (i obecnie tylko szwajcarskim!) system partyjnym nazywanym system kooperacji
partii – partie polityczne przed wyborami rywalizują ze sobą, ale po wyborach dążą do współpracy i wypra-
cowania jednolitych decyzji politycznych na forum Rady Związkowej.

UWAGA! Co ciekawe, mimo że szwajcarski ustrój nie odpowiada idei podziału władzy (ponieważ
oparty jest na zasadzie jednolitości władzy państwowej), to Szwajcaria jest państwem o niekwe-
stionowanych tradycjach demokratycznych i liberalnych. Dzieje się tak m.in. za sprawą długiej
i ustabilizowanej praktyki republikańskiej oraz mentalności szwajcarskiego społeczeństwa. Przy-
kład Szwajcarii pokazuje więc, że funkcjonowanie ustroju nie jest wyłącznie kwestią „mechaniki”
i techniki nadanych rozwiązań prawnych, lecz wynika także z szeregu uwarunkowań społecznych,
kulturowych i historycznych. Specyfika składu i funkcjonowania Rady Związkowej również jest
przykładem na zjawisko tego samego rodzaju i pokazuje, jak wiele w życiu państwa zależy od
zwyczajów, konwenansów czy obyczajów politycznych.

– 5 –
www.collegiumintermarium.org