2

Araling Panlipunan
Ikatulo nga Kwarter – Modyul 3:
Katungdanan sa Kinaiyahan,
Buluhaton sa Tanan
 Sulayi ug Kat-oni
Direksiyon: Idibuho ang tulo ka bitoon ( ) kung ang
kaakuhan kanunay ginahimo, duha ka bitoon ( ) kung
panagsa lang, usa ka bitoon ( ) kung wala gihimo. Isulat
sa papel ang imong tubag.
1. Nanilhig sa palibot.
2. Nagtanom og kahoy.
3. Nagtabang og paglimpyo sa palibot.
4. Nagpakaon sa mga binuhing mananap.
5. Naglabay sa basura sa insaktong butanganan.

Hisgutan Ta

Nakahibalo ka ba nga adunay mga kaakuhan o

katungdanan ang matag-usa kanato sa pag-amuma sa
kinaiyahan para magpabilin ang kalimpyo ug kahapsay
sa atong komunidad? Nakahimo ka na ba niini?
Katungdanan sa matag-usa nga atimanon ang mga
nagkadaiyang bahandi sa atong kinaiyahan kay kini nga
mga bahandi sa kinaiyahan mahimong madaot o
mawala kung kini atong pasagdan o abusahan.
Ang mga bahandi sa kayutaan ug katubigan
mahimong madaot kung ang mga tawo magpasagad
sa pag-atiman niini. Mahinungdanon nga kitang tanan
magbinantayon sa paggamit o pagkuha sa mga
bahandi sa kinaiyahan. Padayon nato kining makuhaan

3
sa atong mga panginahanglanon sa adlaw-adlaw kung
kini atong magamit sa insakto.
Isip kabahin sa komunidad, katungdanan usab sa
matag-usa nga mapabilin ang kahinlo sa atong palibot
aron malikayan ang mga polusyon nga maoy mahimong
hinungdan sa pagkasakit sa mga tawo. Usa ka dakong
gasa kanato ang mga maanindot ug abundang
kinaiyahan. Kining tanan mahinungdanon nga sundon ug
buhaton aron kitang tanan magpuyo nga mauswagon,
himsog ug malipayon.

Ang Atong Mga Katungdanan o Buluhaton Ngadto sa

Kinaiyahan

• Pagpanghinlo o Pagmintinar sa Kahinlo sa Atong Palibot

Mahinungdanon nga
kanunay hinlo ug hapsay ang
atong komunidad para
malikayan ang polusyon nga
makadaot sa atong mga
kayutaan, katubigan, ug
hangin.
Dili maglabay sa bisan unsang hugaw o basura sa
palibot para mapabilin ang kahinlo niini.

• Pagpatambok sa yuta
Ilubong sa yuta ang mga
basurang malata o matunaw
sama sa mga dahon, panit sa
mga prutas, ug papel aron
mutambok ang yuta. Kung
tambok ang yuta, dali mutubo ang mga kahoy ug
mga tanom. Maayo ang epekto niini.
4
• Dili pasagdan ang yuta nga modahili.
Kung modahili ang yuta,
wala na kitay matamnan. Dili
pasagdan nga dal-on sa baha
ang mga yuta sa kabukiran ug
kapatagan. Labaton o butangan
og ali nga mga tanom o contour
aron mubabag para dili kini mabanlas.

• Magtanom ug atimanon ang mga kahoy ug mga tanom.

Ang mga kahoy ug tanom
maoy makahatag sa atong
panginahanglanon sama sa
pagkaon, sinina, materyales para
sa paghimo paghimo o pang
dekorasyon sa balay, ug daghan
pang uban. Magtanom sa mga kahoy ug mga talamnon
sa palibot. Kini makatabang sa pagpugong sa pagka
hugaw sa hangin.
Pulihan ang mga kahoy nga naputol aron dili
maupaw ang mga kakahuyan. Likayan ang
pagsunog sa mga sagbot ug mga gagmay nga
tanom sa palibot ilabi na sa kakahuyan.

• Pagsuporta sa proyekto sa gobyerno ug pagsunod

sa 3R’s
Usa sa mga gilunsad nga proyekto sa gobyerno ang
Ecological Solid Waste Management Act of 2000 o

5
Republic Act No. 9003 nga gipanguluhan sa Local
Government Units(LGUs).
Naglangkob kini sa mga
programa nga ang katuyuan mao
ang pagtudlo sa mga tawo kung
unsaon pagkolekta o paglabay
sa mga basura, kung unsaon pag
himo ang compost pit, apil usab kung unsaon nga
mapuslan ang mga daan nga mga butang pinaagi sa
pagrecycle. Kini mahimo pinaagi sa pagtinabangay sa
tanan sa pagsunod niini sa pang adlaw-adlaw nga
kinabuhi.
Kini nga proyekto usa sa mga epektibong pamaagi
para maampingan ang atong kinaiyahan.
❖ Reuse: paggamit pag-usab sa mga butang nga
daan na, apan magamit pa.
Pananglitan: paggamit pag-usab sa plastic bags
❖ Reduce: paglikay sa paggamit o pagpalit sa mga
butang nga dili malata ug makadaot sa kinaiyahan.
Pananglitan: pagpalit o paggamit sa paper bags o
basket nga sudlanan imbis nga plastic bags.
❖ Recycle: pagbuhat og bag-ong butang gamit ang
mga butang nga daan na.
Pananglitan: daan o ginamit nga plastic containers

6
 Pagpalambo sa Kahibalo

Direksyon: Idibuho ang porma nga adlaw ( ) kung

kini nga sitwasyon nagpakita og kaugalingong kaakuhan
sa komunidad. Porma nga buwan ( ) kung wala.
Isulat sa papel ang imong tubag.

1. Illegal logging

2. Magsuporta sa proyekto sa gobyerno.

3. Manghinlo sa palibot.

4. Magamit sa dinamita.

5. Magtanom og mga kahoy.,

Susiha Kini

Direksiyon: Isulat ang MT kung ang gipahayag nga

buluhaton makatabang sa pag-amping sa kinaiyahan,
MK kung makadaot sa kinaiyahan. Isulat sa papel ang
imong tubag.

1. Pagsunog sa mga basura.

2. Paglabay og basura sa sapa.
3. Pagkuha ug mga sagbot sa utanon.
4. Pagtanom og mga kahoy sa kalasangan.
5. Pag recycle sa mga butang nga daan na.

7
 Hinumdumi

Kaakuhan sa matag-usa nga amomahon ug

ampingan ang atong kinaiyahan sa komunidad. Ang
mga tawo kinahanglan adunay kahibalo mahitungod
niini aron makab-ot ang kalimpyo, kahapsay ug
kalamboan sa komunidad.

Buhata ug Kat-oni
Direksiyon: Idibuho ang malipayong nawong ( ) kung
nagpakita sa kaugalingong kaakuhan sa komunidad ug
masulob-ong nawong( )kung wala. Isulat sa papel
ang imong tubag.
1. Naglabay sa patay nga mananap sa sapa.
2. Gidula-dulaan sa mga bata ang mga utanon.
3. Gisagol ang mga basura nga malata ug dili
malata.
4. Nagtabang ko sa pagpanghinlo sa palibot sa
among komunidad.

5. Kanunay ako nagatambong sa mga kalihokan sa

gobyerno sama sa tree planting ug uban pa.

8
 Pagtantiya

Direksiyon: I tsek ( ) ang sitwasyon nga nagpakita sa

maayong pamaagi sa paghimo sa kaugalingong
katungdanan sa kinaiyahan sa komunidad. I eks ( )
kung wala nagpakita sa maayong pamaagi sa paghimo
sa kaugalingong katungdanan sa kinaiyahan sa
komunidad. Isulat sa papel ang imong tubag.

______ 1. Gisunog ang mga plastik nga dili malata.

______ 2. Naglimpyo sa palibot ang tibook pamilya.
______ 3. Naggamit og dinamita ang mga mananagat.
______ 4. Nagtanom og mga utanon ang mga
lumolupyo sa komunidad.
______ 5. Naglabay ang mga bata sa basura. Gilain
nila ang malata, dili malata ug magamit pa.
 Susi sa Insaktong Tubag

SULAYI OG KAT-ONI BUHATA OG KAT-ONI

1. 1.

2. 2.

3. depende sa paghimo 3.
sa bata sa mga
4. kaakuhan 4.

5. 5.

PAGPALAMBO SA KAHIBALO PAGTANTIYA

1. 1.

2. 2.

3. 3.

4. 4.

5. 5.

SUSIHA KINI

1. MK

2. MK

3. MT

4. MT

5. MT

10