Professional Documents
Culture Documents
॥समासप्रकरणम ्॥
पाररभाविक-पदानि = समस्तपदम ्; पि
ू प
ग दम ्; उत्तरपदम ्; विग्रहिाक्यम ्
** सन्धध-समासयो: भेद: -
सधधे: प्रथमखण्डे ववभन्तत: श्रय
ू ते, समासे सामाधयत: प्रथमखण्डे ववभन्तत: ि श्रय
ू ते
• पथ
ृ क् लेखनं दोष:
• क्रमः तनन्श्चत: - पररवततुं न शतयते।
• मध्ये अधयेषां पदानां योजनं न करणीयम ्।
• समस्तपदात ् एक: एव ववभन्ततप्रत्यय: भवतत।
सामान्य नियमा:
→
→
कोविद पाठ ३ (२) मार्ग २९,२०१९
तत्परु
ु िस्य भेदा: -
१) सामाधय तत्परु
त ष (द्ववतीयात: सप्तमीववभक्तिपयुंतम ् )
२) कमवधारयः (नव भेदा:)
३) द्ववगत: (तद्धधताथे / उत्तरपदे / समाहारे )
४) नञ ् प्रभत
ृ य: - नञ ् तत्परु
त ष: / कतसमास: / गततसमास: / प्राददसमास: / उपपदसमास:
समासप्रक्रियायाः क: िम:?
अर्ग: ज्ञायते र्ेत ् समास: ज्ञायते | समास: ज्ञायते र्ेत ् अर्ग: ज्ञायते |
समासाध्ययिस्य िम:
तत्परु
ु ि समास: सामाधय तत्पतरुषसमासस्य सप्त प्रभेदा: सन्धत| तेषां नामातन समासस्य पव
ू प
व दस्य ववभन्ततनतगतणमन्स्त |
प्रर्मा तत्परु
ु िः - समासस्य पूिप
ग दे (पूि/ग अपर/उत्तर/अधर/अधग) + िष्ठ्यन्तम ् सब
ु न्तम ्
(एकं पदम ्)
उदा – पव
ू ुं कायस्य - पव
ू क
व ाय: अधरं पववतस्य – अधरपववत: अपरं गह
ृ स्य – अपरगह
ृ म्
उत्तरं शालाया: - उत्तरशाला अधुं फलस्य – अधवफलम ्
विशेिनियमा:
** समासे पव
ू प
व दम ् नकाराधतं अन्स्त चेत ् िकारस्य लोप: भिनत |
यथा – राज्ञ: पतत्र: - राजन ् + पतत्र: = राजपतत्र: आत्मन: ज्ञानम ् – आत्मन ् + ज्ञानम ् = आत्मज्ञानम ्
कमवणां त्यागम ् – कमवन ्+त्यागम ् =कमवत्यागम ् नाम्ना संकीतवनम ् – नामन ्+संकीतवनम ् = नामसंकीतवनम ्
** तत्परु
त षसमासे समस्तपदस्य ललङ्गम ् उत्तरपदस्य ललङ्र्म ् अिुसत्ृ य भिनत |
यथा - राज्ञ: पतत्र: - राजन ् + पतत्र: = राजपतत्र: (पतं) राज्ञ: पतत्री - राजन ् + पतत्र: = राजपतत्री (स्त्री)
द्वितीया तत्परु
ु ि: -
पि
ू प
ग दम ् द्वितीयान्तम ् सब
ु न्तम ् + (श्रित, अतीत, पनतत, र्त, अत्यस्त, प्राप्त, आपन्ि) ( एकं पदम ्)
उदा – कृष्णं + धश्रत: कृष्णधश्रत: कूपं + पततत: - कूपपततत: द:त खं + अतीत: - द:त खातीत:
संशयम ् + आपधन: - संशयापधन: अरण्यं + अत्यस्त: - अरण्यात्यस्त: लक्ष्यं + प्राप्त: - लक्ष्यप्राप्त:
कोविदः िर्गः ७ – एवप्रल १२, २०१९
तत
ृ ीया तत्परु
ु ि: - त्रीणण प्रभेदा: सन्धत | पव
ू प
व दं तत
ृ ीयाधतम ् अन्स्त |
१. हे तुिार्क: तत
ृ ीयान्तम ् (कारणदशगकम ्) + सब
ु न्तम ्
यथा – मदे न अधध: - मदाधध: ववद्यया माधय: ववद्यामाधय:
पङ्केन कलष
त म ् – पङ्ककलष
त म्
३. तत
ृ ीयान्तम ् + सदृशार्ाग: / ऊिार्ाग: / लमि:
मात्रा सदृशी – मातस
ृ दृशी वपत्रा तल्
त य: - वपतत
ृ तल्य: ;
एकेन ऊनम ् – एकोन पादे न ऊनम ् – पादोन
४. तत
ृ ीयान्तम ् व्यञ्जिम ् / लमिीकरणम ् –
क्षीरे ण अधनम ् – क्षीराधनम ्; दध्ना ओदन: - दध्योदन: ;
गतडन
े धाना: - गतडधाना: शाकेन अधनम ् – शाकाधनम ्
→
→
→ →
→ →
→ →
→ →
→ →
→ →
→ →
→ →
कोविदः िर्गः ९ – एवप्रल १९, २०१९
र्तर्
ु ी तत्परु
ु ि: समास:
१) र्तर्थ
ु यगन्तम ् + ( बलल, हहत, सख
ु , रक्षक्षत)
भूतेभ्य: बलल: - भत
ू बलल: स्वजनेभ्य: सतखम ् – स्वजनसतखम ् सवेभ्य: दहतम ् – सववदहतम ्
२) र्तर्थ
ु यगन्तम ् + अर्ग
पतत्राय अयम ् – पतत्राथवम ् लोकाय अयम ् – लोकाय अयम ्
अर्गशब्दे ि र्तर्
ु ीतत्परु
ु िे कृते विशेष्ठयम ् आश्रित्य ललंर्-िर्ि-विभक्क्त: भिनत|
यदा ललंर्म ् स्पष्ठटं ि भिनत, तदा िपस
ंु कललंर्म ् स्िीकरणीयम ्|
यथा – दे वाथव: धूप: / दे वाथाव पूजा / दे वाथुं नैवेद्यम ्
विशेिः नियमः -
यदा क्रियाविशेिणत्िेि प्रयोर्: क्रियते, िपङ्
ु सकललंर्े द्वितीया विभक्तः भिनत|
यथा – पतत्राथुं पचालम, दानाथुं स्थापयालम, शीघ्रं ललखतत, मधदं चलतत, परुषं मा वद
उदाहरणातन –
** यत्र समस्तपदस्य ववभन्तत: प्रथमा ववभन्तत: ववहाय अधया; तत्र तन्स्मन ् / तेषाम ् इत्यादद शब्दा: सन्धत|
$$ अस्मद् / यष्त मद् शब्दयो: समासे एकवचने मत ् / त्वत ् आदे श: भवतत| बहुिर्िे अस्मद् / युष्ठमद् भिनत|
उदाहरणानि –
सप्तमी तत्परु
ु ि: -
अधये समासे पव
ू -व उत्तर पदा: अथेन लभधना: भवतत|
यथा १) गह
ृ ं गत: गह
ृ ं लभधन: गत: लभधन: | २) राम: भतत: राम: लभधन:, भतत: लभधन: |
िि प्रभेदा:
१. विशेिण पूिप
ग द कमगधारय समास:
उधनत: वक्ष
ृ : - उधनतवक्ष
ृ : नील: मेघ: - नीलमेघ: सध
त दरं गह
ृ म ् – सतधदरगहृ म ्
भयङ्करं वनम ् – भयङ्करवनम ् वीरा: योधा: - वीरयोधा: मधतराणण फलातन -मधतरफलातन
अधग्रमसप्ताहे – अधग्रम: सप्ताह: तन्स्मन ्
१) उधनतवक्ष
ृ ः - उधनत: वक्ष
ृ : - अ) उधनत: च स: वक्ष
ृ : | (आ) उधनत: च असौ वक्ष
ृ : च |
उधनता: च ते वक्ष
ृ ा: च | उधनता: च इमातन वक्ष
ृ ाणण च |
२) श्रेष्ठमानव: - i) श्रेष्ठ: मानव: Ii) श्रेष्ठ: च असौ मानव: च iii) श्रेष्ठ: च स: मानव:
३) आप्तलमत्रम ् – i) आप्तम ् च इदं / तत ् / एतत ् लमत्रम ्
४) वप्रयपतत्रा: - i) वप्रया: पतत्रा: ii) वप्रया: च ते पतत्रा:
५) स्वाद्वधन: i) स्वाद त अधनम ् ii) स्वाद त च इदं / तद् अधनम ्
*** कमगधारये स्त्रीललङर्विशेिणािां पक्ु ललङ्र्शब्द्ित ् रूपं भिनत | (केधचत अपवादाः भवन्धत)
उधनता बाललका – उधनतबाललका चततरा नारी – चततरनारी कतशला कमवकरी – कतशलकमवकरी
बद्
त धधमती छात्रा – बद्
त धधमच्छात्रा यव
त तत नातयका – यव
त नातयका तधवी लता – तनल
त ता
कमगधारयः - िि प्रभेदा:
ववशेषण-पव
ू प
व द कमवधारय नीलमेघ: नील: मेघ:
उपमान-पूवप
व द-कमवधारय कतसतमकोमलम ् कतसतम इव कोमलम ्
सम्भावना-पूवप
व द कमवधारय गङ्गानदी गङ्गा (इतत) नदी
अवधारणा-पव
ू प
व द कमवधारय ववद्याधनम ् ववद्या (एव) धनम ्
मतख्या: rare
१. विशेिण-पि
ू प
ग द कमगधारय – Very common यत्र पव
ू प
व दं ववशेषणं भवतत – अपवादत: उत्तरपदं ववशेषणम ्।
२. उपमाि-पूिप
ग द-कमगधारय: – उपमािम ् (पि
ू प
ग दम ्) + साधारणधमग:
कतसम
त कोमलम ् – कतसम
त म ् इव कोमलम ् शैला: इव उधनता: - शैलोधनता:
दहमम ् इव शीतलम ् – दहमशीतलम ् घन: इव श्याम – घनश्याम:
चधरसतधदरं मतखम ् – चधर इव सतंदरं मतखम ् नवनीतमद
ृ ल
त ं हृदयम ् – नवनीतम ् इव मद
ृ ल
त ं मतखम
कैलासगौर: - कैलास इव गौर: कतशाग्रतनलशता मतत: - कतशाग्रम ् इव तनलशता
वज्रकठोरं मन: - वज्र इव कठोरम ् मन: कतधदधवला: दधता: - कतधदा: इव धवला: दधता:
४. अिधारणा-पि
ू प
ग द-कमगधारय: - अिधारणारूपं विशेिणम ् + विशेष्ठयम ् it represents a type of ववशेषणम ्)
(अवधारणा – तनश्चयः)
५. सम्भाििा-पूिप
ग द-कमगधारय: - सम्भाििा (संज्ञा proper noun) + जानत:
→
उपमान-उत्तरपद-कमवधारय:
कमवधारय:
कमवधारय:
उपमान-उत्तरपद-कमवधारय:
कमवधारय:
उपमान-पव
ू प
व द-कमवधारय:
कमवधारय:
उपमान-पव
ू प
व द-कमवधारय:
कमवधारय:
उपमान-उत्तरपद-कमवधारय:
अवधारणा-पूवप
व द-कमवधारय:
कमवधारय:
उपमान-उत्तरपद-कमवधारय:
उपमान-पव
ू प
व द-कमवधारय:
उपमान-उत्तरपद-कमवधारय:
तत्परु
ु ि: - ि सब
ु न्तः
सब
ु न्तः (कतत्साथे / तनधदाथे indicates contempt)
कुसमासे विशेिरूपाणण –
कापरु
त षः कवोष्णम ् कत्तण
ृ म् कदषवभः
३. प्राहदसमासः – प्रादयः सब
ु न्तः
२२ उपसर्ागः
उदाहरणातन -
प्रगतः आचायवः – प्राचायवः शोभनं भावषतम ् – सतभावषतम ् ववगतः अथावत ् – व्यथवः
अततक्राधतः दे वम ् – अततदे वम ् अलभगतः मख
त म ् – अलभमख
त म्
प्राददसमासे तत्परु
ु िसमासस्य उत्तरपदप्राधान्यस्य अपवादः भवतत –
पदस्य ललङ्र्ं पि
ू प
ग दािुसारं भिनत, उत्तरपदािुर्ुणं ि भिनत।
क्वि-प्रत्ययान्तः – अभत
ू तद्भािे क्विः (converting something into something it wasn’t earlier)
अशत
त लं शत
त लं कृत्वा – शत
त लीकृत्य असरलं सरलं कृत्वा – सरलीकृत्य अनष्त णम ् उष्णं कृत्वा – उष्णीकृत्य
अस्पष्टं स्पष्टं कृत्वा – स्पष्टीकृत्य अश्रेणणं श्रेणणं कृत्वा – श्रेणणकृत्य अस्वादं त स्वादं त कृत्वा – स्वादक
ू ृ त्य
(अत्र मूलस्य शब्दस्य अकाराधतपदं ईकाराधतः भवतत। इ / उ काराधतपदं दीघव ई/ऊकाराधतं भवतत।)
त्रयाणां भव
त नानां समाहारः – त्रत्रभतवनम ्
पञ्चानाम ् रात्रीणां
त्रत्रभव
त नम ्, पञ्चाङ्गम ् इत्यादद।
→
१) कूपपनततः उधरतत। अत्र कूपम ् उधरतत अथवा पतततम ् उधरतत? पतततम ् - तस्य प्राधाधयम ्। तत्परु
त षः।
२) शास्त्रप्रिीणः वदतत। अत्र शास्त्रं वदतत उत प्रवीणं वदतत ? प्रवीणं वदतत। तस्य प्राधाधयम ्। तत्परु
त षः।
३) रामलक्ष्मणौ गच्छतः – रामः गच्छतत उत लक्ष्मणः गच्छतत ? उभौ गच्छतः। अतः िधिः उभयपदप्रधानः
४) पाणणपादं क्षालय – पाणी क्षालनीयौ, उत पादौ ? उभौ। अतः िधिः उभयपदप्रधानः
५) पीताम्बरः गच्छतत – पीतवणवः गच्छतत उत अम्बरं गच्छतत ? उभयं न। यः पीतवणवम ् अम्बरं धरतत तादृशः
कन्श्चत ् गच्छतत। अतः
→
→
→
→
→
→
-0-0-0-0-0-0-0-0-