9

9..
SINIF

TARİH
İlk ve Orta Çağlarda Türk Dünyası
İslam Medeniyetinin Doğuşu
Türklerin İslamiyeti Kabulü ve İlk Türk İslam Devletleri

Video Çözümlü Akıllı Tahtaya Uyumlu

GENEL YAYIN YÖNETMENİ

Yılmaz KARTAL
HAZIRLAYANLAR
Ayşe Can NERGİS
Hakan SATILMIŞ
 Yazar Kurulu Önsözü

“Tarih yazmak, tarih yapmak kadar mühimdir. Yazan yapana sadık kalmazsa değişmeyen hakikat, insanlığı şaşırtacak bir hâl alır.”

Mustafa Kemal ATATÜRK

Sevgili Öğrenciler,

Ülkemizde uygulanmakta Olan Orta Öğretim Tarih Dersi Öğretim Programı bilgiden ziyade tarihsel düşünme becerileri ön plana çıkarılmış ve
öğrencilere kanıt değerlendirme, eleştirel düşünme ve problem çözme gibi becerilerin kazandırılması hedeflenmiştir. Bu nedenle dergimiz sizlerin
Tarih Dersi Öğretim Programı’nın 9. sınıf kazanımlarına yönelik yeterlilik ve beceriler kazanmasını, okulda başarınızı artırmanın yanı sıra yük-
seköğretim sınavlarına hazırlanmanıza yardımcı olacak biçime hazırlanmıştır.

Dergimizde yer alan ünitelerle ilgili konu özetleri konu ile ilgili temel bilgi ve kavramlar esas alınarak hazırlanmıştır. Dergi içinde yer alan et-
kinliklerde bütün üniteyi tarayan okul sınavlarında sorulma olasılığı yüksek olan sorulara yer verilmiştir. Kazanım Kavrama Testlerinde ünite
içinde yer alan konuları pekiştirmeye yönelik sorulara yer verilirken; yeni nesil olarak adlandırılan Beceri Temelli sorularda ise öğrencilerimizin
becerileri ve yetkinlikleri ölçülmeye çalışılmıştır.

Uzun sürede ve özveriyle hazırlanan bu derginin hem okuldaki başarınızı artırmanızda hem de merkezî sınavlara hazırlanmanızda sizlere
yardımcı olması dileğiyle

Ayşe Can NERGİS

Hakan SATILMIŞ

YAZARLAR GENEL YAYIN YÖNETMENİ

Ayşe Can NERGİS Yılmaz KARTAL

Hakan SATILMIŞ GSM: 532 482 3487

Grup Çağ Matbaacılık Tsunami Yayıncılık

Sertifika No: 13264 Dizgi Birimi

BASKI DİZGİ-GÖRSEL TASARIM

tsunamiyayincilik@gmail.com
@tsunami
Bu kitabın 5846 sayılı yasanın hükümlerine göre, kitabı yayımlayan şirketin önceden
izni alınmaksızın kısmen ya da tamamen elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhan-
gi bir kayıt sistemiyle çoğaltılması, yayımlanması yasaktır.
Her hakkı saklıdır, TSUNAMİ YAYINLARI’na aittir. 2610-02-20

@tsunamiyaynlari tsunami yayıncılık

Saray Mah. 658. Cad. 243. Sk. No:11
Kahraman Kazan | ANKARA
Tel: 0 850. 550 8180
@tsunami_yay
 d e k i ler
icin
İlk ve Orta Çağlarda Türk Dünyasi........................................................................ 5
İlk Türk Devletleri ile ilgili Başlıca Siyasi Gelişmeler............................................................................................. 6
Türklerin Tarih Sahnesine Çıkışı.......................................................................................................................... 7
İç Asya’da Kurulan Türk Devletleri....................................................................................................................... 9
İlk Türk Devletlerinde Güç ve Yönetim Yapısı.....................................................................................................15
Türklerin Yaşadığı Coğrafyalar ile Hayat Tarzları...............................................................................................17
Kavimler Göçü.....................................................................................................................................................21
İlk Türk Devletleri ve Komşuları.......................................................................................................................... 25
10
Etkinlikler............................................................................................................................................................ 27
Bilgi Kavrama Testi..............................................................................................................................................31
Beceri Temelli Sorular.........................................................................................................................................51

İslam Medeniyetinin Doğuşu .............................................................................. 57

İslamiyet’in Doğuşu Sırasında Arap Yarımadası, Asya, Avrupa ve Afrika’nın Durumu...................................... 58
Hz. Muhammed ve Dört Halife Dönemi...............................................................................................................61
Emeviler Dönemi (661-750).................................................................................................................................71
Türklerin Abbasî Devleti’ndeki Askeri ve Siyasi Gelişmelerde Oynadıkları Roller.............................................. 74
Sekizinci Ve On İkinci Yüzyıllar Arasında İslam Medeniyeti............................................................................... 78
Etkinlikler.............................................................................................................................................................81
Bilgi Kavrama Testi............................................................................................................................................. 85
Beceri Temelli Sorular....................................................................................................................................... 101

Türklerin İslamiyet’i Kabulü ve İlk Türk İslam Devletleri.................................107

Türk İslam Tarihindeki Siyasi Gelişmeler..........................................................................................................108
Türklerin İslamiyet’i Kabulü................................................................................................................................109
İslamiyet’in Türk Devlet ve Toplum Yapısına Etkisi........................................................................................... 112
Oğuzların İslamiyet’i Kabulü.............................................................................................................................. 117
Büyük Selçuklu Devleti’nde Yönetim ve Toplum Yapısı....................................................................................124
Etkinlikler...........................................................................................................................................................129
Bilgi Kavrama Testi............................................................................................................................................133
Beceri Temelli Sorular.......................................................................................................................................137
Cevap Anahtarı..................................................................................................................................................150
 İlk ve Orta
Çağlarda Türk
Dünyası

Anahtar Kavramlar
• Kurgan • Balbal
• Kut • Konar - göçer
• Kurultay • İkili Teşkilat
• Ülüş • Töre
• Boy • İl

Kazanımlar
• Türklerin Asya’da tarih sahnesine çıktıkları ve yaşadıkları alanlar ile başlıca kültür çevrelerini tanır.
• İlk ve Orta Çağlarda İç Asya’daki Türk siyasi teşekküllerinin güç ve yönetim yapısını kavrar.
• İslamiyet öncesi dönemde Türklerin yaşadığı coğrafyalar ile hayat tarzları arasındaki ilişkiyi analiz eder.
• Kavimler Göçü’nün sebep ve sonuçlarını siyasi ve sosyal açılardan analiz eder.
• Asya merkezli Türk Devletlerinin çevrelerindeki devletlerle ilişkilerinin çok boyutlu yapısını analiz eder.
 Ilk ve Ortaçağlarda Türk Dünyası

İLK TÜRK DEVLETLERİ İLE İLGİLİ BAŞLICA SİYASİ GELİŞMELER

• Asya Hun Devleti’nin kurulması MÖ 220 • l. Kök Türk Devleti’nin yıkılması 630

• Asya Hun Devleti’nin yıkılması 216 • ll. Kök Türk Devleti’nin kurulması 682

• Avrupa Hun Devleti’nin kurulması 370 • ll. Kök Türk Devleti’nin yıkılması 742

• Kavimler Göçü 375 • Uygur Devleti’nin kurulması 744

• Avrupa Hun Devleti’nin yıkılması 496 • Uygur Devleti’nin yıkılması 840

• l. Kök Türk Devleti’nin kurulması 552

6 |
 Ilk ve Ortaçağlarda Türk Dünyası

TÜRKLERİN TARİH SAHNESİNE ÇIKIŞI

A. Türk Adının Anlamı
Gerek kaynaklarda gerekse araştırmalarda Türk adına farklı anlamlar verilmiştir. Türk adı;
• Çinlilere göre ” miğfer”

• Kaşgarlı Mahmut’un Divan-ı Lugati’t adlı eserine göre “olgunluk çağı”

• XIX. yüzyılda Danimarkalı bilgin Wambery’e göre” doğan, türeyen çoğalan “.

• Ziya Gökalp göre “töre sahibi” anlamına gelmektedir.

Türk adına, çeşitli anlamlar verilmesine rağmen daha çok “güç, kuvvet” anlamına
Bilelim
geldiği kabul edilmektedir. Türk tarihi üzerine araştırma yapan
Türk adının resmî bir kimlik kazanması ve devlet ismi olarak ilk kez kullanılması 552’de Kök bilim insanları Türk adına bugünkü
şekliyle ilk kez MÖ 318 yılında
Türk Devleti’nin kurulmasıyla olmuştur.
Çinlilerle yapılan antlaşmada
Coğrafi Ad Olarak Türkiye: rastlamışlardır.
Türklerin yaşadığı yer anlamına gelen “Türkiye” kelimesi ilk olarak VI. yüzyılda Bizans
kaynaklarında “Orta Asya” için kullanmıştır.
Bizans kaynakları, IX ve X. yüzyıllarda Asya’nın batısından (Hazar toprakları) Orta Avrupa’ya
(Macar toprakları) kadar uzanan bölgeye Türkiye adını vermiştir. Bilelim
Avrupalıların Anadolu için Türkiye adını kullanmaları ise Türklerin Anadolu’yu yurt edindik- Türk tarihini aydınlatmakta
leri XII. yüzyıldan itibaren olmuştur. kullanılan ve Türklerin bilinen ilk
yazılı belgeleri II. Kök Türk Devleti
Kazanım Pekiştirme 1 zamanında yazılan “Orhun
Kitabeleri’dir. Vezir Tonyukuk (725),
“Türk” adıyla kurulmuş ve Türk adını resmi devlet ismi şekliyle kullanan ilk Türk Kültigin (732) ve Bilge Kağan (735)
devleti aşağıdakilerden hangisidir? adına dikilen kitabelerin dili 1893
A) Asya Hun B) Kök Türk C) Uygur yılında Danimarkalı dil bilimci
Wilhelm Thomsen tarafından
D) Avar E) Türgiş çözülmüştür.
Çözüm
552 yılında kurulan Kök Türkler, ‘’ Türk’’ adını devlet adı olarak ilk kez kullanmışlardır
Yanıt B

Kazanım Kontrol 1
Türklerin yaşadığı yer anlamına gelen Türkiye ismi ilk olarak aşağıdaki hangi
coğrafi bölge için kullanılmıştır?
A) Orta Asya
B) Anadolu
C) Rumeli ve Bakanlar
D) Mısır ve Suriye
E) Volga’dan, Orta Avrupa’ya uzanan topraklar

Çözüm

| 7
 Ilk ve Ortaçağlarda Türk Dünyası

Türklerin Ana Yurdu

Bilelim
Tarihçiler, Afanesyevo ve Andronova
kültürlerini meydana getiren
insanları, Türklerin ilk ataları olarak
kabul etmektedirler.

Orta Asya, Asya kıtasının ortasında yer alan geniş ve yüksek platolarla kaplı bir bölgedir. Bu
bölge doğuda Kingan Dağları, batıda Hazar Denizi, kuzeyde Sibirya, güneyde ise Hindikuş
ve Karanlık Dağları ile çevrilidir. Orta Asya’nın bu geniş sınırları içinde Türklerin ana yurdu
doğuda Altay Dağları, batıda Aral Gölü, kuzeyde ise Ural Dağları arasında kalan bölgedir.

Bilelim B.Orta Asya Kültür Merkezleri

Eski Türklerde yaygın olarak Gök Türklerin ana yurdu olan Orta Asya’da yapılan arkeolojik kazılar sonucunda “Kurgan”adı
Tanrı inanışı vardı. Türkler ölümden verilen mezarlardan tespit edilen buluntular sayesinde MÖ 4000 yılından itibaren Orta
sonra yaşama inanırlardı. Bu yüzden Asya’da yaşayan kültürleri öğrenmek mümkün olmuştur. Yazıdan önceki döneme ait Anav,
ölüleri için “kurgan”denilen iki küçük
Afanasyevo,Andronava, Karasuk ve Tagar kültür merkezleri tespit edilmiştir.
oda şeklinde mezar yaparlardı.
Bu mezara ölünün değerli eşyalarını
koyarlardı. Bu mezarlarda bulunan
kalıntılar sayesinde o dönem
insanlarının yaşam tarzları,
beslenmeleri, kıyafetleri, sanat
anlayışları ve kullandıkları araç
gereçler hakkında bilgilere
ulaşılmıştır.

Orta Asya Kültür Merkezleri

8 |
 Ilk ve Ortaçağlarda Türk Dünyası

Anav Kültürü (MÖ 4000-MÖ 1000)

Türkmenistan’ın başkenti Aşkabat yakınlarındaki Anav Orta Asya’daki en eski kültür
merkezidir. Anav’da yapılan kazılarda seramik parçaları ve çeşitli eşyalar bulunmuştur.
Bunların üzeri bugünkü Türkmen dokumalarında da kullanılan motiflerle süslüdür.
Türk kültürünün önemli bir unsuru olan at, ilk defa bu kültürde görülmüştür.

Afanesyevo Kültürü (MÖ 2500-MÖ 1700)

Türklere ait en eski kültür bölgesi olarak kabul edilmektedir. Madenleri kullanmayı bilen bu
kültürü oluşturanlar ilk zamanlarda avcılık ve hayvancılıkla geçinirken yerleşik hayata
geçtikten sonra da çanak çömlek yapımında ve keçe işçiliğinde ileri gitmişlerdir. Afanesyevo kültürüne ait, üzerinde hay-
van figürleri bulunan bir keçe yaygı
Andronova Kültürü (MÖ 1700-MÖ 1200)
Bu kültür, Afanesyevo kültürünün daha geniş bir alana yayılmış ve gelişmiş şeklidir.
Andronova bölgesinde yaşayan insanlar altın, bakır, tunç gibi madenlerden eşya yapmışlar-
dır. Tarihçiler, yerleştikle­ri yerden dolayı Andronova kültürünü meydana getiren insanları,
Türklerin ilk ataları olarak kabul etmişlerdir.

Karasuk Kültürü (MÖ 1200-MÖ 700)

Bu kültürün en önemli özelliği, dünyanın pek çok bölgesine göre demiri daha erken işlemeye
başlamasıdır. Atlı-göçebe kültürünün Orta Asya’ya yayılmasını sağlamışlardır.

Tagar Kültürü (MÖ 700-MÖ 300)

Bu kültüre mensup insanlar madencilikte ileri gitmişlerdir. Bu insanlar tunçtan ve demirden
yaptıkları eşyaları hayvan motifleriyle süslemişlerdir.

İÇ ASYA’DA KURULAN TÜRK DEVLETLERİ Tagar kültürüne ait hayvan motifli eşya

A. Asya Hun (Büyük Hun) Devleti (MÖ 220-MS 216)

Orta Asya’da bilinen ilk Türk devletini Orhun ve Selenga ırmakları çevresinde Ötüken
merkez olmak üzere Hunlar kurmuştur. Asya Hun Devleti, ilk Türk devleti olmasının yanı sıra
Orta Asya tarihinin ilk büyük devletidir.

| 9
 Ilk ve Ortaçağlarda Türk Dünyası
Çin Seddi’nden bir görünüş
Bilelim
Teoman döneminde Çin’e akınlar
yoğunlaşmış, Çinliler Hun
akınlarından korunmak amacıyla
M.Ö.214’te Çin Seddini inşa
etmişlerdir.
10 |
Çinliler tarafından Hiung-nu olarak adlandırılan Hunların bilinen ilk hükümdarı Şan-yü veya
Tan-hu unvanını taşıyan Teoman’dır (MÖ 220-209).
Teoman çevresinde yaşayan Hun boylarını bir yönetim altında toplayarak Türk birliğini
sağlamaya çalışmıştır. Çin’deki karışıklıklardan yararlanarak ülkesinin sınırlarını genişletmiştir.
Devletin en ünlü hükümdarı babası Teoman’ı tahttan indirerek MÖ 209’da Hunların başına
geçen Mete Han ‘dır.
Mete Han, Türkçe konuşan ve Türk soyundan olan toplulukları kendi egemenliği altına topla-
yarak ilk Türk siyasi birliğini sağlamıştır.
Türk tarihinde yeni ve parlak bir dönem başlatan Mete Han, Çin İmparatoru’nu ve ordusunu
mağlup ederek Çin ülkesini vergiye bağlamıştır.
Mete Han, Çin’e karşı millî bir siyaset izleyerek kalabalık Çin nüfusu karşısında asimile
olacağı endişesiyle; etkisiz hâle getirmesine rağmen Çin topraklarına yerleşmek istememiş,
Çin’i vergiye bağlayarak ticari anlaşmalar yapmayı tercih etmiştir.
Çin İmparatorluğu Hunları hâkimiyet altına almak amacıyla özellikle barış zamanlarında Hun
kağanlarına eş olarak gönderdikleri Çinli prenseslerin maiyetlerinde Hun ülkesine birçok ajan
sokmuştu.Bu ajanlar, türlü entrikalarla Hun beyleri ve toplulukları arasında düşmanlık
çıkarmıştı. Ayrıca ticaret yoluyla Hun ülkesine lüks eşya göndererek Hunları rahata ve zevke
alıştırmıştı. Bu durum Türklerin savaşçılık yeteneklerini gevşetmişlerdi.
Oğuz Kağan Destanı’na konu olan Mete Han MÖ 174 yılında ölümünden sonraki dönemde
Hun hükümdarlarının Çinli prenseslerle yaptıkları evlilikler ve bu evliliklerle gelen Çinli dip-
lomat ve ajanların entrikaları sonucunda çıkan taht kavgaları ve siyasi karışıklıklar nedeniyle
Hun Devleti zayıflamaya başladı .
İpek yolunun elden çıkması sonucu ekonomik sıkıntıya da düşen Hun devletini Çin egemenliği
altına girerek kurtarmak isteyen Ho-han-yeh’in tutumu kurultayda sert tartışmalara yol açtı.
Ho-han-yeh ile Çin hâkimiyetini kabullenmeyen ağabeyi Çi-çi arasında anlaşmazlıklar sonucu
Hun Devleti MÖ 54’de Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrıldı .
Bağımsızlık yanlısı Çi-çi önderliğindeki Batı Hunları’na MÖ 36’da Çin son verdi. Çin
hâkimiyetindeki Doğu Hunları ise sonraları toparlanarak bağımsızlıklarını kazandı ise de taht
kavgaları sonucunda 48 yılında Güney ve Kuzey olmak üzere tekrar ikiye ayrıldı.
Kuzey Hun Devleti, Siyenpiler tarafından yıkıldı. (150). Güney Hun Devleti’ne 216’da Çin, son
verdi.
Kazanım Pekiştirme 2
Asya Hun Devleti’nin yıkılmasında;
I. veraset sisteminden kaynaklanan belirsizlik,
II. İpek Yolu üzerindeki denetimin kaybedilmesi,
III. Çinli prenseslerin ve Çin entrikaları
gelişmelerinden hangilerinin etkili olduğu savunulabilir?
A)Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) l, II ve III
Çözüm
Hun Devleti’nde hükümdar öldükten sonra tahta kimin geçeceğinin net olmayışı taht
kavgalarına yol açmıştır. İpek Yolu egemenliğinin kaybedilmesi ise ekonomik sıkıntılar
doğurmuştur. Diğer taraftan Türk hükümdarlarıyla evlenen Çinli prenseslerin ve Çin’in
olumsuz tutum ve davranışları da Asya Hun Devleti’nin yıkılmasında etkili olmuştur.
Yanıt E
 Ilk ve Ortaçağlarda Türk Dünyası

Kazanım Kontrol 2
Eski Türklerde hükümranlık hakkı ve yetkisinin kağana, Gök Tanrı tarafından veril­
diğine inanılırdı. Bu yetki “kut” olarak ifade edilmiştir. Türk devlet geleneğinde kağan
olabilmek için Gök Tanrı tarafından kut verilmiş bir aileye mensup olmak gerekirdi.
Buna göre;
I. Veraset yoluyla hükümdar olmak söz konusu değildir.
II.Türklerde güç ve egemenlik anlayışının kaynağı tanrısaldır.
III.Kut sahibi aileye mensup olmayanların hükümdar olma hakkı yoktur.
yargılarından hangilerine ulaşılabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E ) I, II ve III
Çözüm

B. Kök Türk Devletleri

I.Kök Türk Devleti (552-582)
Asya Hun Devleti’nden sonra Orta Asya’da kurulan ikinci büyük Türk devletidir. Kök
Türkler, Bumin Kağan önderliğinde Orta Asya’ya egemen olan Avarlar’ı mağlup ederek ve Bilelim
552’de Ötüken merkez olmak üzere kurulmuştur. Bumin Kağan, İl Kağan unvanını alarak ülke- Kök Türk Devleti Türk adını ilk defa
nin batı kısmının idaresini kardeşi İstemi Yabgu’ya verdi. Kök Türklerin denetimi altına girmek resmî devlet ismi olarak kullanan
istemeyen Avarlar ise Batıya doğru göç etmek zorunda kaldılar. devlettir.

Mukan Kağan zamanında Kök Türkler dünyanın en güçlü devletlerinden biri oldu.
İstemi Yabgu, İpek Yolu’nun denetimini ele geçirmek için Sasanilerle iş birliği yaparak Ak-
hun Devleti’ni yıkmıştır. Sasanilerin ipek ticaretini tekellerine almak istemeleri üzerine Bizans’a
elçiler gönderen Kök Türkler Sasanilere karşı Bizanslılarla anlaşmışlardır.

Ta-po Kağan’ın ölümünden sonra meydana gelen anlaşmazlıklar sonucu I. Kök Türk Devleti,
582’de Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrılmıştır. 630 yılında Doğu Kök Türk Devleti, 659 yı-
lında ise Batı Kök Türk Devleti, Çin egemenliğine girdi.

Kül Tigin heykelinin başı

| 11
 Ilk ve Ortaçağlarda Türk Dünyası

II.Kök Türk Devleti (682-744)

Çin egemenliğinde yaşayan Türkler bağımsızlıklarını sağlamak için değişik dönemlerde
ayaklanmışlardır. Bunlardan en önemlisi Çin sarayını basmak isteyen “Kürşat”’ın 639 yılındaki
başkaldırışıdır.
Kutluk Kağan(İlteriş) önderliğinde başlayan bağımsızlık ayaklanmasının başarıya ulaşmasın-
dan sonra 682’de II.Kök Türk Devleti kurulmuştur.
Kutluk Kağan’ın ölümü üzerine tahta kardeşi Kapgan Kağan’ın sertlik politikası ve Çinlilerin
entrikaları nedeniyle devlete bağlı boylar birer birer isyan etmiştir.

Kapgan Kağan’ın öldürülmesinden sonra devletin başına geçen Bilge Kağan zamanında en
Kök Türk Devleti’nin batı kanadını parlak dönemini yaşayan II. Kök Türk Devleti, Karluk, Basmil ve Uygur isyanları sonucu 744’te
yöneten İstemi Yabgu’nun Bizans yıkılmıştır.

elçisini kabul edişini gösteren bir duvar Kazanım Pekiştirme 3

kabartması
Türk tarihinde görülen gelişmelerden hangileri Kök Türk dönemine aittir?
A) Bizans’la ilk diplomatik ilişkilerin kurulması
B) Hristiyanlık dininin ilk olarak benimsenmesi
Bilelim C) Sasanilerin yardımı ile İstanbul’un kuşatılması
Orta Asya’dan Bizans’a ilk resmi elçi D) Yazısız hukuk kuralları olan törelerin yazılı hale getirilmesi
heyeti Kök Türkler tarafından E) Günümüze kadar gelen evler, tapınaklar, saraylar inşa edilmesi
gönderilmiştir.
Çözüm
İpek Yolu ticareti üzerinde Sasanilerin tekel kurmak istemeleri bu yol üzerinde ekonomik
çıkarları bulunan Bizans ve KökTürkleri birbirine yakınlaştırmış ve iki devlet arasında dip-
lomatik ilişkiler kurulmuştur.

Yanıt A

Kazanım Kontrol 3
Kök Türkler bağımsızlıklarını kazanmak ve devlet kurmak için;
I.Avar,
II.Çin,
III.Asya Hun
devletlerinden hangileriyle mücadele etmemişlerdir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve II E ) II ve III

Çözüm

12 |
 Ilk ve Ortaçağlarda Türk Dünyası

Uygur Devleti (744-840) Notlarım

Uygurlar, 744 yılında Karluk ve Basmillerle birleşip II.Kök Türk Devleti’ni yıkarak yerine Ötüken mer-
kez olmak üzere yeni bir devlet kurmuşlardır. Devletin kurucusu Kutluk Bilge Kül Kağan, bir süre
sonra devletin merkezini Orhun Irmağı kıyısındaki Ordu Balık’a (Karabalgasun) taşımıştır.

Bögü Kağan zamanında kabul ettikleri Mani dini Uygurların yerleşik hayata geçişlerinde
etkili olmuştur. 840 yılında Kırgızlar, Uygur ülkesini ele geçirerek bu devlete son vermişlerdir.
Bu tarihten sonra ülkelerinden göç etmek zorunda kalan Uygurlar, zamanla gittikleri yerlerde yeni
devletler kurdular.
Mani dini Uygurların yaşam tarzının değişmesine yol açmış; hareketsizliğe, et yememeye, savaş
yapmamaya teşvik ederek onların savaşçı özelliklerinin zayıflamasına neden olmuştur ancak
Uygurların bilim, mimarlık, resim ve heykel sanatta ile edebiyattaki ilerlemelerine etki etmiştir.

Notlarım

Uygur Devleti yıkıldıktan sonra Çin’in kuzeyine göç eden Sarı (Kansu) Uygurlar 1226 da Mo-
ğollar tarafından yıkılmıştır.Sarı Uygurlar günümüzde Kuzeybatı Çin’de yaşamaya devam
etmektedir.
Doğu Türkistan’a gelen diğer bir grup Uygur Tanrı Dağları çevresine yerleşerek Uygur; Beşba-
lık, Turfan, Hoça ve Kaşgar’ı içine alan Turfan Uygur Devleti’ni kurdu.

Bilim ve sanat alanında gelişen Uygur Devleti 1209’da Cengiz Han tarafından yıkılmıştır. Notlarım

Turfan Uygurları, günümüzde Çin’e bağlı Sincan Uygur Özerk Bölgesi’nde yaşamaktadırlar.

• Eski Türklerde yerleşik yaşama geçme ve kent kültürünün oluşması Uygurların balık adını
verdikleri kentlerin kurulmasıyla birlikte görülür.
• Yerleşik yaşamla birlikte mimarlık,resimve heykel sanatında da gelişen Uygurlar,
minyatür, fresk sanatı ile Türk mimari sanatında kubbeyi ilk kullananlardır.
• Uygurlar kendi adlarıyla anılan sağdan sola doğru yazılıp ve okunan 18 harften oluşan
bir alfabe kullanmışlardır. Türeyiş ve Göç destanları Uygurlara aittir.
• Sanat ve ticaretle uğraşan Uygurlar matbaa ve kağıt kullanmışlardır.
• Türklere ait ilk yazılı yasaları düzenleyen Uygurlar alım satım ve borç alıp vermede belirli
bir para ve ölçü sistemine sahip olmuştur.

| 13
 Ilk ve Ortaçağlarda Türk Dünyası
Bilelim
Devlet teşkilatlanmasında
düzenleyici bir role sahip olan töreye
herkesin uymak zorunda olması,
Kağanların hem keyfî hareket
etmesini engellemiş hem de
halkına adil davranması için bir
kontrol mekanizması olmuştur.
14 |
İlk Türk Devletlerinde Töre
İlk Türk devletlerinde hukukun temelini, kaynağını geleneklerden alan sözlü hukuk
kuralları olan töreler oluştururdu.
Töre sosyal düzeni sağlayan örf, âdet, gelenek ve ahlaki değerlerden beslenerek ortaya
çıkmıştır. Törenin oluşumunda; kut anlayışı ile kağanlar tarafından konulan kurallar,
kurultaylarda alınan kararlar ve toplum içinde oluşan gelenekler etkili olmuştur. Devlet ve top-
lum hayatının her aşamasında herkesin uyması zorunlu olan töreler zamanla da
değişebilirdi.
Orta Asya’daki konar-göçer yaşam tarzının etkisiyle oluşan töre, Orta Asya ile sınırlı kalmamış,
çağlar boyu farklı bölgelerde kurulan Türk devletlerinde de etkili olmuştur.
İlk Türk Devletlerinde konar-göçer yaşam nedeniyle uzun süreli hapis cezaları görülmezdi.
Halk arasında sınıf farkı olmadığı gibi kadın ve erkek eşit kabul edilirdi.
Kazanım Pekiştirme 4
Eski Türk devletlerinde toplumsal açıdan bir sınıflaşmanın bulunmaması;
I. toplumsal düzenin eşitlikçi bir karaktere sahip olduğu,
II. egemenlik anlayışının tanrısal kaynaklara dayandığı,
III. hanedanın kendisine üstün özellikler yüklemesi
durumlarından hangilerinin kanıtı olarak savunulabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve III E) II ve III
Çözüm
Eski Türk devletlerinde eşitlikçi bir tolum düzeni olduğu için, toplumsal bir sınıflaşma
görülmez.
Yanıt A
Kazanım Kontrol 4
Türk toplum yapısında sosyal tabakalaşma ve kölecilik yoktu.
Bu durum aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir?
A) Boyların birleşmesinden oluşan federal yapılardan oluşmaları
B) Devletin hanedanın ortak malı olarak kabul edilmesi
C) Devlet yönetiminde ikili (doğu-batı) teşkilatın uygulanması
D) Ülkenin yazısız hukuk kuralları olan törelere göre yönetilmesi
E) Sosyal ve ekonomik yapının konar-göçer hayat tarzı etrafında şekillenmesi
Çözüm
 Ilk ve Ortaçağlarda Türk Dünyası

İLK TÜRK DEVLETLERİNDE GÜÇ VE YÖNETİM YAPISI Devlet - II

A.Boylardan Devlete Millet - Budun

Boy - Ok
İlk Türk devletlerinde siyasi teşkilatlanmanın en üst basamağını il ya da el denilen devlet irlliği - Uru
le b
Ai e - Ogu g
oluştururdu. İl (devlet) çeşitli alt birimlerden oluşurdu. Bunlardan ilki kan bağına dayanan Ail ş
oguş’tur (aile). İkincisi urug (soy-aileler birliği), Üçüncüsü aile ve soyların birleşmesiyle olu-
şan boy’dur (ok). Her boyun başında boy beyi vardı. Türk devletleri boyların birleşmesinden
budun (millet) oluşurdu. Budunların bir kağan etrafında bir araya gelmesiyle de il oluşmuş-
tur. Asya Hun, Kök Türk ve Uygur Devletleri Türk boylarının tek bir yönetim altında birleştir-
mesiyle kurulmuştur. Boylar konfederasyonu olarak ortaya çıkan ilk Türk devletleri, boylar
arasında birlikteliği sağladıkları dönemlerde, güçlerinin doruğuna çıkmışlardır. Buna karşı-
lık boyların isyan etmesi ve budun birlikteliğinin bozulması, Türk devletlerinin zayıflaması ve
güç kaybetmesinde de önemli rol oynamıştır.

B. Türk Devletlerinde Gücün Meşruiyet Kaynağı

Asya Hun Devleti’nden başlayarak İç Asya’da kurulan Türk devletlerinde devleti yönetme
yetkisinin kağana Gök Tanrı tarafından verildiğine inanılırdı. Kağan’ın Gök Tanrı tarafından
görevlendirildiği kabul edilmekle birlikte kağanların tanrısal bir güce sahip olduğu
düşünülmemiş ve hiçbir zaman kutsal varlık sayılmamıştır.
İlk Türk devletlerinde kağanlara Gök Tengri tarafından verildiğine inanılan yönetme
yetkisine “kut” denirdi.
Türklerde kağan olabilmek için Gök Tanrı’nın kut verdiğine inanılan bir aileye mensup
olmak gerekirdi. Hunlarda Tu-ku, Kök Türklerde Aşina (Bozkurt) ve Uygurlarda Yağlakâr aileleri
böyleydi.

Türk devletlerinde şanyü, tanhu, han, yabgu, ilteber, idikut, erkin,hakan ve kağan gibi
unvanlar verilen hükümdarlar hem bütün devlet teşkilatının başı hem de toplumun lideri
durumundaydı.
Bilelim
Kağan, devletin başı olarak iç ve dış siyaseti düzenler, savaş ve barışa karar verir, ordulara Türklerde taht, otağ, kotuz, tuğ ve
komutanlık eder, elçiler gönderir ve elçileri kabul ederdi. Ayrıca devlet teşkilatının her yay hükümdarlık sembolleri olarak
kullanılmıştır.
kademesindeki görevlileri tayin eder veya onları görevlerinden alırdı. Kağan ülkeyi idare
eder, töre koyabilir ve gerektiğinde yargılama da yapabilirdi. Halktan ve yönetimden birinci
derecede sorumlu olan kağandır. Kurultayı toplantıya çağırma, töre değişikliğini teklif etme,
aygucıyı tayin etme,yargıya başkanlık etme görevleri kağana aitti.

Tahta çıkan Kağan sağ ve soldaki önemli devlet mevkilerini yabgu, şad gibi unvanlarla anı-
lan oğulları ve kardeşleri arasında üleştirirdi. Geriye kalan görevlere ise boy beylerini tayin
ederdi. Eski Türklerde kuta sahip olan hanedan üyeleri arasında kağan seçmek için kurultay
toplanmıştır. Kutun, kan bağı ile hükümdar ailesinden olan bütün erkeklere geçtiğine inanıl-
ması nedeniyle ailede yer alan tüm erkeklerin tahtta hakları vardı. Bu yüzden aile üyeleri ara-
sında sık sık taht kavgaları görülürdü. Bu kavgalar Türk devletlerinin kısa sürede zayıflama,
parçalanma ve yıkılmasının en önemli nedenini oluşturmuştur.

| 15
 Ilk ve Ortaçağlarda Türk Dünyası

Devlet yönetiminde” Hatun “adı verilen hükümdarın eşinin de etkisi büyüktü. Hatun elçileri
kabul eder, kurultaya katılır ve gerektiğinde hakan adına devleti yönetirdi.

Türk devletlerinde devlet işleri siyasi, kültürel, hukuki ve ekonomik konularda kararlar alan
“Kurultay” (toy) adı verilen bir mecliste görüşülürdü.

Türk devletlerinde kurultay toplantıları birinci, beşinci ve dokuzuncu aylarda olmak üzere
yılda üç defa yapılırdı.

Başkanı Kağan olan kurultaya hanedan üyeleri, hatun, devlet yöneticileri ile boy beyleri
katılırdı. Kurultay üyelerine “toygun” denilirdi.Kağanın seçimi veya görevden alınmasında da
etkili olan kurultay kararlarına herkes uymak zorundaydı.

Kurultay kararlarının uygulanmasını sağlamak ve takip etmek için buyruklardan (bakan)

oluşan bir ayukı’ya (hükûmet) ihtiyaç duyulmuştur. Dolayısıyla ilk Türk devletlerinde, kurultay
(yasama) ve hükûmet (yürütme) birbirlerinden ayrı kurumlardır.

Orta Asya Türk Devletleri’nde Hunlardan itibaren devlet yönetimini kolaylaştırmak için ülke yö-
netimi Doğu-batı olmak üzere ikiye ayrılarak yönetilirdi. Buna “İkili Teşkilat” adı verilirdi. Türk
devletlerinde ikili teşkilat adıyla bilinen yönetim organizasyonunun temeli, Türk töresinde var
olan” ülüş “ilkesine dayanıyordu.

Türk devletlerinde devletin merkezi doğuda bulunur ve kağan ülkesini buradan yönetirdi.
Devletin batı kanadı ise Yabgu unvanıyla kağanın kardeşlerinden biri tarafından yönetilirdi.
Batıda bulunan Yabgu bütün icraatını doğudaki kağanlık adına yapmakla birlikte savaşa ve
barışa karar verir,yabancı devletlerle antlaşmalar yapar, elçiler gönderip kabul edebilirdi.

Bilelim Kazanım Pekiştirme 5

İkili teşkilat nedeniyle Bumin Kağan Orta Asya Türk devletlerinde sık sık taht kavgalarının görülmesi ve devletlerin kısa
ülkenin Doğu kısmını yönetirken, ömürlü olmasında;
kardeşi İstemi Yabgu ülkenin batı
kısmını yönetmiştir. I. ülkenin hanedanın ortak malı olarak kabul edilmesi,
II. hanedana mensup her erkeğe Hakan olma yolunun açılması,
III. Hatun’un ülke yönetiminde etkisinin artması
durumlarından hangilerinin etkili olduğu söylenemez?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve III E) II ve III

Çözüm
Ülkenin hanedanın ortak malı sayılması ve hanedan üyesi her erkeğin tahta geçme
hakkının olması ( kut anlayışı) Türk devletlerinde iç mücadelelere ve taht kavgalarına ne-
den olmuş, bu da devletlerin kısa ömürlü olmasına yol açmıştır.
Yanıt C

16 |
 Ilk ve Ortaçağlarda Türk Dünyası

Kazanım Kontrol 5
Hem devlet hem de toplum hayatına hâkim olan sözlü hukuk kuralları töreye Kağan
dahil herkesin uyması zorunluydu.
Bu durum;
I. Kağanın keyfi hareket etmesi engellenmiştir.
II. Kağanın yetkileri törelerle sınırlandırılmıştır.
III. Töreler ortaya çıkan yeni ihtiyaçlar doğrultusunda şekillendirilmiştir.
yargılarından hangilerinin kanıtıdır?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E ) I, II ve III
Çözüm

C. Ülüş Sistemi
Göçebeliğe dayanan Orta Asya Türk devlet geleneğine göre, devlet topraklarının hanedan
üyeleri, yakın akrabalar arasında özerk idare statüsünde ve halk arasında paylaştırılması
esasına dayanan idari yapılanmaya” “ülüş” denilmiştir. Ülüş Kağanın bulunduğu toy ve
yemeklerde kimin nerede oturacağı, ikram edilen atın veya koyunun hangi parçasını kimin yi-
yeceği dahi ülüş ilkesine göre belirlenirdi. Aynı şekilde otlakların, avların ve ganimetlerin bölü-
şülmesinde de bu ilkeye uyulurdu. Ülüşle tespit edilen paylaşımı reddedenler ise
itaatsizlikle suçlanarak cezalandırılırdı.

D. Gücün Maddi ve Temel Kaynakları

Türkler tarih sahnesinde ilk kez Orta Asya’nın bozkırlarında görülmüştür. Bozkırın sert karasal
iklimi, bölgede yaşayan kavimleri etkileyerek konar-göçer hayat tarzının ortaya çıkmasına ne-
den olmuştur. Konar-göçerler, soy aidiyetini birinci planda tutmuşlar; sınırlı otlakları
kullanma zorunluluğu, aile ve grup ilişkilerini güçlendirmiştir.

Bilelim
TÜRKLERİN YAŞADIĞI COĞRAFYALAR İLE HAYAT TARZLARI Bu bölgede Türklerin oluşturduğu
kültüre “Atlı göçebe bozkır kültürü”
Türklerin anayurdu olan Orta Asya çevresi sıradağlarla çevrilmiş olup çöl ve bozkırlarla kaplı bir
adı verilmektedir.
bölgedir. Bölgede kışı çok soğuk ve kar fırtınalı, yazı ise genellikle sıcak ve kurak olan oldukça
sert bir karasal iklim hüküm sürmektedir. Büyük çoğunluğu kurak ve tarıma uygun olmayan
Orta Asya’nın coğrafi yapısı ve iklim özellikleri ekonomik faaliyetleri sınırlamaktaydı.
Yaşanılan coğrafi bölgenin fiziki yapısı Türklerin temel geçim kaynağının hayvancılık olması
ve büyük çoğunluğunun konar-göçer bir hayat tarzını sürdürmelerinde temel etken olmuştur.
Konar-göçer yaşam tarzı Türklerin sanatlarını etkilemiş; mimari gelişemezken sanat küçük ve
kolay taşınabilir türden oluşmuştur.

| 17
 Ilk ve Ortaçağlarda Türk Dünyası
Bilelim
Temel geçim kaynağı
hayvancılık olan konar-göçer hayat
tarzında hayvan sürülerini
besleyebilmek için gür otlaklar
arayan Türkler yazın” yaylak “
denilen serin, sulak, otlağı bol yüksek
yaylalarda; kışın ise “kışlak “denilen
daha ılık ova ve vadilerde yaşarlardı.
Bilelim
Türklerin atı evcilleştirmeleri ve atlı
arabaları kullanmaları uzak yerlere
göç etmelerinde kolaylık sağlamıştır.
18 |
Kazanım Pekiştirme 6
Gobi, Taklamakan, Karakum gibi çöllerden, geniş bozkırlardan ve ıssız
düzlüklerden oluşan Orta Asya’nın bu coğrafi özellikleri;
I. konar-göçer hayat tarzının ortaya çıkması,
II.ekonominin temel dayanağının hayvancılık olması,
III.şehirleşmeye doğru bir eğilimin başlaması
durumlarından hangilerinin ortaya çıkmasında etkili olmuştur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
Çözüm
Verilen bu coğrafi özellikler Orta Asya’da hayvancılık faaliyetlerinin öne çıkmasına; hay-
vancılık ise konargöçer bir yaşam sürülmesine neden olmuştur .
Yanıt D
Kazanım Kontrol 6
Tarımın sınırlı alanlarda yapılabildiği buna karşın otlakların geniş yer tuttuğu Orta
Asya’da Türk boyları zorunlu olarak geçimlerini hayvancılık üzerine kur­muştur.
Bu bilgilerden hareketle;
I. Türklerin yaşam tarzına yaşadıkları bölgenin coğrafi özellikleri şekil vermiştir.
II. Türkler yiyecek ve içe­ceklerini büyük ölçüde hayvanlarından sağlamışlardır.
III. Eski Türkler, yaşamaya uygun alanlarda yerleşik hayata geçerek şehirler
kurmuşlardır.
yargılarından hangileri söylenemez?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E ) II ve III
Çözüm
A. TÜRKLERİN ANA YURTTAN GÖÇLERİ
Türklerin ana yurtları Orta Asya’dan göçleri, değişik dönemlerde gerçekleşmiştir. İlk dönemler-
deki göçler ekonomik gerekçelere dayanırken daha sonraki göçler siyasi niteliktedir.
Nedenleri
1. Türk topluluklarının kendi aralarındaki mücadeleler.
2. Hanedan üyeleri arasındaki iktidar kavgaları.
3. Çin ve Moğol baskıları.
4. İklim koşullarında görülen olumsuz değişmeler.
5. Nüfusun artması nedeniyle otlak ve meraların yetersiz kalması.
6. Salgın hastalıklar ve doğal afetler.
7. Türklerin yeni topraklar kazanma ve yeni yurt arama düşünceleri.
 Ilk ve Ortaçağlarda Türk Dünyası

• Hunlar I. yüzyıl sonları ve II. yüzyıl ortalarında Orhun bölgesinden Güney Kazakistan
bozkırlarına ve Türkistan’a,
Bilelim
• Ak Hunlar 350’lerde Afganistan ve Kuzey Hindistan’a ,
Türklerin göçlerle geniş bir
• Batı Hunları 375 ve sonraki yıllarda Avrupa’ya , coğrafyaya yayılmaları Türk
• Avarlar VI. yüzyıl ortalarında Orta Avrupa’ya , tarihinin bir bütün olarak
incelenmesini zorlaştırmıştır.
• Oğuzlar ise X. ve XI. yüzyıl’da Seyhun Nehri kenarları,İran ve Anadolu’ya göç
etmişlerdir.

Sonuçları
1. Türk medeniyeti ve kültürü geniş bir alana yayılma olanağı buldu. Bilelim
Bazı Türk boyları Orta Asya’dan
2. Türk boyları arasında da dinî, kültürel, ekonomik, sosyal ve siyasal farklılıklar meydana
yapılan yeni göçlerle
geldi. desteklenmedikleri için göç ettikleri
3. Karşılaştıkları topluluklara atı evcilleştirmeyi, madenleri işlemeyi, besinleri saklamayı yerin kültürünü benimseyerek milli
benliklerini kaybetmişlerdir.
ve dokumacılığı öğreterek devlet yönetimi ve ordu teşkilatı konularında da örnek
oldular.
4. Türk toplulukları yerleştikleri bölgelerde güçlü devletler kurdular.

5. Çeşitli ırkların kaynaşmaları sonucu yeni kültürler oluştu.

6. Orta Asya’da Türk nüfusu azalırken göç edilen bölgelerde yeni Türk devletleri kuruldu.

| 19
 Ilk ve Ortaçağlarda Türk Dünyası

B.Türklerde Askerî Kültür

İlk düzenli Türk ordusu Asya Hun Devleti hükümdarı Mete Han tarafından kurulmuştur.
Mete Han’ın geliştirdiği bu örgütlenmede askeri birlikler onlu sisteme göre düzenlenmiştir. Bu
örgütlenmede en büyük birim on bin kişiden oluşan tümendi.

Tümenler on, yüz, bin ve on bin şeklinde bölümlere ayrılmıştır. Süvarilerden (atlı askerler)
oluşan Türk ordularının başlıca silahları ok ve yaydır. Yayalar yani piyadeler ise yok denecek kadar
azdır. Birliklerin başında tümenbaşı, binbaşı, yüzbaşı ve onbaşı denilen komutanlar bulunurdu.
Türk ordusunun başkomutanı Kağan’dı. Kağan Savaşa gitmediği zaman onun yerine Yabgular,
Tigin adı verilen çocukları veya kardeşleri komutan olmuştur.

Türklere özgü bir savaş taktiği olan Turan taktiği sahte ricat (geri çekilme, kaçma) ve pusudan
oluşurdu. Bu savaş yöntemine, Türk yurdunun eski adından dolayı “Turan Taktiği” veya “Hilal
Taktiği” denilmiştir. Türk ordusunun savaş taktiklerinden en önemlisi turan taktiği denilen sah-
te geri çekilme ve pusudan oluşan sistemdi.

Bozkırda hayat bulan bütün Türk devletlerinde eli silah

tutan herkesin asker sayılması nedeniyle askerliğe özel
bir meslek gibi bakılmamıştır. Hazar Devleti hariç, ilk Türk
devletlerinin ordularında, ücretli yabancı asker yoktur.

Peçenek, Kıpçak, Uz’lar Bizans ordusunda ücretli asker-

lik yapmışlardır. Türk ordu sistemi Çin, Roma, Bizans ve
Slavlar tarafından örnek alınmıştır.

Türkler, tarih boyunca savaşçı kimliğiyle ön plana çık-

mış bir millettir. Bu kimliğin oluşumunda Türklerin ya-
şadığı coğrafyadaki sert iklim koşulları, Orta Asya’daki
diğer milletler ve Türk boyları arasındaki mücadeleler
etkili olmuştur.

20 |
 Ilk ve Ortaçağlarda Türk Dünyası

KAVİMLER GÖÇÜ
Nedenleri
Asya Hun Devleti’nin zayıflaması ve yıkılış sürecine girmesiyle Orta Asya’nın geniş bozkırların-
da yaşayan bazı Türk boyları bağımsız hareket etmeye başlamıştır. Zamanla nüfusu artan bu
boylar, Çin’in baskısı ve ekonomik nedenlerle I. Yüzyıldan itibaren batıya doğru göç
etmiştir. Aral Gölü ile Hazar Denizi arasındaki bölgede 200 yılı aşkın bir süre yaşayan Hunlar batıya
doğru yeniden hareketlenerek İtil(Volga) Nehri çevresine gelmiştir. Hunların bir bölümü Balamir
komutasında İtil (Volga) Nehri’ni batıya doğru geçerek Karadeniz’in kuzeyinde yaşayan
Germen topluluklarını Avrupa içleri­ne doğru sürerek göçe zorladılar. Avrupa’nın etnik
çehresini ve siyasal yapısını büyük ölçüde etkileyen ve uzun süren bu büyük nüfus hareketi
“Kavimler Göçü “olarak adlandırılmaktadır (375). Kavimler Göçü, feodaliteye ortam hazırlama-
nın yanında Avrupa’nın etnik ve siyasi çehresinin şekil­lenmesinde de belirleyici rol oynamıştır. Bilelim
Kavimler Göçü sonrasında barbar
kavimlerin Avrupa’ya girmesiyle
büyük karışıklıklar yaşandı. Merkezî
otoritenin bozulmasıyla “feodalite
(derebeylik)”denilen siyasi bir yapı
ortaya çıktı. Derebeylik sistemi Orta
Çağ boyunca Avrupa’da egemen
oldu. XV. yüzyılda barutun ateşli
silahlarda kullanılması sonucunda
feodalite rejimi yıkılarak merkezî
krallıklar kurulmuştur.

Kavimleri Göçü ’nün Sonuçları

1. Roma İmparatorluğu 395’te Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrıldı.
2. 476’da yıkılan Batı Roma İmparatorluğu topraklarında birçok yeni devlet kuruldu.
3. İngiltere ve Fransa başta olmak üzere günümüz Avrupa milletlerinin temelleri atıldı. .
4. Avrupa’nın uzun süre karışıklık ve istila içinde kalması sonucu merkezî otorite zayıfla-
yarak Avrupa’da Orta Çağ boyunca sürecek olan feodalite rejiminin (derebeylik) doğu-
şuna neden oldu.
5. Tüm barbar kavimler ve Germenler, Hristiyanlığı kabul ederek bu dini Orta Çağ Avru-
pası’na egemen kıldılar Bu durum Katolik kilisenin önem kazanmasına ve kilisenin dinî
öğretilerine dayanan, eleştiri ve gözleme dayanmayan skolastik düşüncenin ortaya
çıkmasına neden oldu.
6. Batıya doğru yer değiştiren kavimlerden boşalan Doğu Avru­pa topraklarına gelen
Hunlar, burada Avrupa Hun Devleti’ni kurdular.
7. Avrupa’da Türk devletlerinin kurulmasıyla Türk kültürü Avrupalılarca tanınmaya baş-
ladı.
8. Batı Roma İmparatorluğu’nun yıkılışından sonraki bin yıllık dönem bütün Avrupa’nın
kaderini en ağır şekilde etkilemiştir. Bu nedenle Kavimler Göçü olayı bazı tarihçiler ta-
rafından İlk Çağ’ın sonu Orta Çağ’ın başlangıcı olarak kabul edilmektedir.

| 21
 Ilk ve Ortaçağlarda Türk Dünyası

Notlarım Kazanım Pekiştirme 7

Hun Türklerinin batıya doğru hareketleri sonucu oluşan Kavimler Göçü adı verilen bü-
yük nüfus hareketi sonucu, önlerine çıkan Germenler, Ostrogotlar, Vizigotlar gibi ka-
vimleri batıya doğru sürükleyerek yerlerinden etmiştir. Bu kavimlerde önlerindeki ka-
vimlerin de batıya doğru göç etmelerine neden olmuştur.

Bu gelişmeler;

I. Avrupa’nın nüfus ve sosyal yapının değişmesi,

II. Roma’ya yapılan Türk akınlarının sona ermesi,

III. Skolastik düşüncenin yerine bilimsel gelişmelerin alması

durumlarından hangilerinin oluşmasında etkili olmuştur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve II E) I, II ve III

Çözüm
Türklerin neden olduğu Kavimler Göçü sonunda kavimler birbirlerini yerlerinden çıkar-
Notlarım
mışlar, tüm Avrupa’nın nüfus ve sosyal yapısı değişmiştir. Bugünkü Avrupa milletlerinin
ortaya çıkması da bu göç hareketi sonunda olmuştur.
Yanıt A

Kazanım Kontrol 7
Kavimler Göçü sonucunda Roma imparatorluğu 395 yılında Doğu ve Batı olmak
üzere ikiye ayrılmış­tır. 476 yılında Batı Roma İmparatorluğu’nun yıkılmasıyla Roma
toprakları üzerinde bir­çok Germen devleti kurulmuştur.
Bu durumun;
I. Avru­pa’da feodalite rejiminin ortaya çıkması,
II. Avrupa’nın siyasi yapısının değişmesi,
III.Hunların batıya doğru hareketlenerek Avrupa'ya gelmesi
gelişmelerinden hangilerinin ortaya çıkmasına zemin hazırladığı söylenemez?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve II E ) I, II ve III
Notlarım
Çözüm

22 |
 Ilk ve Ortaçağlarda Türk Dünyası

Avrupa Hun Devleti (370-469)

Bilelim
Avrupalılar Attila’ya “Tanrı’nın
kırbacı” adını vermişler, onu “
Tanrı tarafından kendilerini
cezalandırmak için gönderilen bir
kişi” olarak görmüşlerdir. Attila’nın
yaptığı faaliyetler, Almanların
ünlü destanı “Nibelungen”e konu
olmuştur.

Bilelim
Kavimler göçünden sonra Avrupa’da Avrupa Hun Devleti adıyla bir Türk devleti kuruldu. Uldız’ın ana hatlarını belirlediği Hun
Bizans ile sürekli mücadele eden bu devletin en ünlü hükümdarları Atilla’dır. Atilla döneminde
dış politikasına göre Doğu Roma
İmparatorluğu baskı altında
Doğu Roma’yı I ve II. Balkan Seferinde yenerek Bizans’la Margos (434) ve Anatolyos antlaşma-
tutulurken Batı Roma
larını (447) imzalayarak vergiye bağlamıştır. Ayrıca Atilla Batı Roma’ya Galya (Fransa) ve İtalya
İmparatorluğu’yla dostluk
seferlerini düzenlemiştir. Atilla’nın ölümünden sonra yerine geçen oğulları İlek, Dengizik ve kurulmuştur.
İrnek geçmiştir. Taht kavgaları ile zayıflayan Avrupa Hun Devleti 469 yılında yıkıldı. Avrupa
Hunları Bulgar ve Avarlara karışarak tarih sahnesinden çekilmişlerdir.
Balkanlar üzerinden Doğu Roma topraklarına giren diğer yandan Kafkasya üzerinden Anado-
lu’ya akınlarda bulunan Hunlar, Anadolu’ya giren ilk Türk topluluğu olmuşlardır.
Bilelim
Hazarlar
Hunlar Avrupalıları askeri ve kültürel
VII-XI. yüzyıllarda Kuzey Karadeniz ve Kafkaslar bölgesinde hüküm sürmüşlerdir. Sasanilere yönden etkilemişlerdir. Avrupalılar
karşı Bizans ile ittifak kurdular. ordularını, Hun ordusunu örnek
Museviliği benimseyen tek Türk devleti olup ülkesinde farklı dinleri barındırmıştır. alarak yeniden düzenlemişler ,atı
Ordularında ücretli yabancı asker kullanmışlardır. eyerlemeyi, koşum takımları
İslam ordularıyla savaşarak Arapların ve İslamiyet’in bulundukları bölgeye girmelerine engel
kullanmayı; pantolon, ceket ve iç
çamaşırı giymeyi Hunlardan
olmuşlardır.
öğrenmişlerdir.
Karluklar
Önceleri Kök Türk ve Uygur Devletlerine bağlı olarak yaşadılar.II. Kök Türk Devleti’nin
yıkılmasında ve Uygur Devleti’nin kurulmasında etkili olmuşlardır.
Karlukların dönüm noktaları 751 Talas Savaşı’dır.Bu savaşta Karluklar, Çinlilere karşı Müslüman
Arapların yanında yer alarak Çinlilerin yenilmesini sağlamışlardır.
İslamiyet’i toplu halde benimseyen ilk Türk boyu olan Karluklar ilk Müslüman Türk devleti olan
Karahanlı Devleti’nin kurulmasında esas kitleyi oluşturmuşlardır.

Avarlar
Orta Asya’daki Avar Kağanlığının Kök Türk’ler tarafından yıkılmasından sonra Avrupa’ya göç
eden Avarlar Orta Avrupa’da bir imparatorluk kurmuşlardır (562). Avarlar ilk olarak 619’da,
daha sonra 626 tarihinde Sasanilerle birlikte İstanbul’u iki kez kuşatmışlardır.Devlet yönetimi
ve askerlik açısından Germen ve Slavları etkileyen Slavların toplumsal hayata geçmelerini sağ-
layan Avarlar 805 yılında Franklar tarafından yıkılmıştır.

| 23
 Ilk ve Ortaçağlarda Türk Dünyası

Türgişler
I.Kök Türk Devleti’nin yıkılmasından sonra devlet kuran Türgişler, Emevilerle mücadele ede-
rek Orta Asya’nın Arapların eline geçmesini engellemişlerdir. Türgiş hükümdarı Baga Tarkan
kendi adlarına para bastırmıştır. Karluklar Türgişler’e son vermiştir (766).

Bulgarlar
Karadeniz’in kuzeyinde VI. yüzyılda bir devlet kurdular.(583) Hazarların saldırıları sonucu Tuna
ve İtil (Volga) olarak iki kola ayrıldılar (665).

Tuna Bulgar Devleti

Boris Han zamanında Hristiyanlığı kabul ederek Slavlaşmışlar ve Türklüklerini unutmuşlardır
(Bugünkü Bulgaristan).

İtil (Volga)
Bulgar Devleti X.yüzyıl başlarında Almış Han zamanında İslamiyeti kabul etmişlerdir. (Günü-
müzde Kazan Tatar Türkleri)

Oğuzlar (Uzlar)
Kök Türk ve Uygur egemenliğinde yaşayan Oğuzlar X. yüzyılda merkezi Yenikent olan Oğuz
Yabgu Devleti’ni kurdular. X. yüzyılın sonlarına doğru İslamiyet’i kabul eden Oğuzlar, Büyük
Selçuklu,Türkiye Selçuklu ve Osmanlı devletlerini kurmuşlardır.

Kıpçaklar
IX. yüzyılda Seyhun boylarında yaşayan Oğuzların kuzeyine yerleşen ve Kök Türk
topluluklarından olan Kıpçakların bir kısmı Hristiyanlığı bir kısmı da Müslümanlığı
benimsemiştir.

Kazan Hanlığı ile Altın Orda Devletlerinin kurulmasında etkili olan Kıpçaklardan kalan en
önemli eser dil ve kültür alanında “Codex Cumanicus” diye adlandırılan eserdir. Oğuzlarla sü-
rekli mücadele eden Kıpçaklar “Dede Korkut Destanları” nın konusunu oluşturmuşlardır.

Peçenekler
İlk dönemlerinde Isık ve Balkaş Gölü çevresinde yaşayan Peçenekler Hazar-Uz saldırıları so-
nucu batıya göç etmişlerdir.
X.yüzyılda devlet kuran Peçenekler, Slavların Karadeniz’e inmesine engel olmuşlardır. 1048 yı-
lında Hıristiyanlığı benimseyen Peçenekler XI.yüzyılın sonunda uğradıkları yenilgi sonucu da-
ğılmışlardır.

Kırgızlar,
840 yılında Uygur Devleti’ni yıkarak merkezi Ötüken olan bir devlet kurdular 1207’de Moğol-
ların (Cengiz Han) egemenliğine girdiler. Dünyanın en uzun destanı sayılan “Manas Destanı”
Kırgızlara aittir.

Macarlar
Peçeneklerin baskısıyla batıya doğru göç ederek IX.yüzyılın sonlarında bugünkü Macaristan’a
gelerek yerleşmişlerdir.
X. yüzyılda kabul ettikleri Hristiyanlığın etkisiyle Slavlaşarak Türklük özelliklerini kaybetmişler-
dir. Germenlerle savaşarak Balkanların Germenleşmesini önlemişlerdir.

24 |
 Ilk ve Ortaçağlarda Türk Dünyası

Kazanım Pekiştirme 8 Notlarım

Mete Han, Çin’i mağlup ettiği halde millî benliklerini korumak için nüfusu kalabalık
Çin’e yerleşmemiş, sadece vergiye bağlamayı tercih etmiştir.

Mete Han Dönemi’nde duyulan kaygıyı;

I. Avrupa’ya göç eden Türklerin bölge halkının çoğunluğunun Slav olması nedeniyle
zamanla Slavlaşmaya başlaması,

II.Kök Türk Devleti’nin Orta Asya’da yaşayan bütün Türk boylarını egemenlikleri altında
alması,

III.Asya’da kurulan devletleri Kök Türkler tarafından yıkılan Avarların ,Batıya göç ederek
Avrupa’da bir devlet kurmaları
gelişmelerinden hangileri doğrulamaktadır?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve III E) II ve III

Çözüm
Avrupa’ya giden Türk topluluklarından bir kısmının yoğun Slav nüfusu ve Hristiyan kül- Notlarım
türü nedeniyle ulusal kimliklerini kaybetmeleri; Mete Han’ın Çinlileri yenmesine rağmen
Çin’e yerleşmemesinin doğruluğunu ortaya koymaktadır.
Yanıt A

Kazanım Kontrol 8
İslamiyet öncesi Türk topluluklarının tarihteki etkileriyle ile ilgili aşağıdaki
eşleştirmelerden hangisi doğru değildir?
A) Avrupa Hun- Çin’in yenilgiye uğratılarak vergiye bağlanması
B) Oğuzlar- Büyük Selçuklu ve Osmanlı gibi imparatorlukların kurulması
C) Macarlar- Hristiyanlığın benimsenmesi sonucu Türk kimliğinin kaybedilmesi
D) Avarlar- Slav topluluklarının birbirleriyle kaynaşıp bütünleşmesi

E)  Hazarlar- Kuruldukları bölgenin adının, onların adıyla günümüze kadar gelmesi

Çözüm

Notlarım

İLK TÜRK DEVLETLERİ VE KOMŞULARI

Orta Asya’da kurulan ilk Türk devletlerinin geçim kaynakları arasında hayvancılık dışında
ticarette önemli bir yer tutardı. Büyük ölçüde “değiş tokuş” esasına dayanan ticaret hayatında
Türkler Çin olmak üzere yerleşik toplumlara kürk, at, et, deri, silah satmışlar, karşılığında ise
ipek, çay ve tahıl ürünleri almışlardır.

Türklerin ticarette kullandıkları diğer ödeme araçları kıymetli madenlerden yapılmış çeşitli
kapkacaklar ile gümüşten yapılmış şekil olarak da diske benzeyen “satir” adı verilen paralardı.

| 25
 Ilk ve Ortaçağlarda Türk Dünyası

Notlarım Orta Asya’da kurulan Türk devletleri İpek ve Kürk Yolu’na hâkim olmak için başta Çin olmak
üzere birçok devletle mücadele etmişlerdir. İpek yoluna egemen olma istediği Türk devletlerin
dış politikalarını da etkilemiştir.
İpek Yolu’nu ellerinde tutan Ak Hunlara karşı Sasaniler ile iş birliği yaparak Ak Hun Devleti’ne
son veren KökTürkler Sasanilerin ipek ticaretini tekellerine almak istemeleri üzerine Bizans ile
anlaşmışlardır.

Kazanım Pekiştirme 9
Kök Türk Devleti’nin batı kanadını yöneten İstemi Yabgu, önce Ak Hunlara karşı Sasa-
nilerle iş birliği yapmış daha sonra Sasanilere karşı Bizans İmparatorluğu ile anlaşmıştır.

İstemi Yabgu’nun bu ittifakları kurmasında;

I. Türkler üzerinde Çin tehlikesinin artması,

II. İpek Yolu’nun denetimini ele geçirmek,

III. Müslüman Arapların Orta Asya’yı tehdit etmesi

durumlarından hangilerinin etkili olduğu söylenebilir?

Notlarım A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve III E) l, II ve III

Çözüm
İstemi Yabgu’nun bu politikasında İpek Yolu üzerinde kontrol kurma isteği etkili
olmuştur. Zira Sasaniler, Türk tüccarların bölgedeki faaliyetlerine engellemeler
yapmaktaydı. Bu nedenle İstemi Yabgu, Bizanslılar ile ittifak kurmuştur.
Yanıt B

Kazanım Kontrol 9
Orta Asya’da Türkler komşu milletlere genellikle başta at olmak üzere canlı hay­van,
konserve et, deri, kösele, kürk gibi ürünler satarlar, karşılığında en fazla tahıl, ipek, çay
ve gi­yim eşyası alırlardı. Eski Türk topluluklarında ve devletlerinde ticaret, büyük ölçüde
“değiş tokuş” esasına dayanıyordu.
Bu bilgilerden hareketle;
I.Türk devletlerinin kendilerinde olmayanı başkalarından temin etmişlerdir.
Notlarım II.Türklerin ticari ürünlerinin temelini hayvancılık ve el sanatları oluşturmuştur.
III. Türkler arasında esnaf ve zana­atkâr bir kesim bulunmaktadır.

yargılarından hangilerine ulaşılabilir?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E ) I, II ve IlI
Çözüm

26 |
 Etkinlik - 1


Aşağıdaki ifadelerden doğru olanların başına“D”

yanlış olanların başına “Y” yazınız.

1. Orta Asya, doğuda Kingan Dağları, batıda Hazar Denizi, kuzeyde Sibirya, güneyde ise Hindikuş ve
Karanlık Dağları ile çevrilidir.

2. Sert karasal iklimin hüküm sürdüğü Orta Asya, etrafı dağlarla çevrili geniş düzlüklerden ve yüksek
platolardan oluşmaktadır.

3. Tarihçiler Çatalhöyük kültürünü meydana getiren insanları, Türklerin ilk ataları olarak kabul etmişlerdir.

4. Türklerin çok geniş bir coğrafyaya göç etmeleri Türk tarihinin bir bütün içinde incelenmesini zorlaştırmıştır.

5. Orta Asya Türkleri ilk defa I. Kök Türk Devleti zamanında siyasi birlik oluşturmuşlardır.

6. Avrupa Hunlarının en ünlü hükümdarı Mete’dir.

7. Ana yurtta kurulan ilk Türk devletleri, boy birliği şeklinde ortaya çıkmıştır.

8. I. Kök Türk Devleti’ne Uygur, Karluk ve Basmiller son vermişlerdir.

9. Orta Asya Türk devletlerinde tigin denen hükümdar çocukları tecrübe kazanmaları için bazı oymak ve
boylara idareci olarak görevlendirilirdi.

10. Türk devletlerindeki kut anlayışı sık sık taht kavgalarına ve devletin yıkılmasına yol açıyordu.

11. Orta Asya Türk topluluklarında ekonomik hayat genel olarak tarıma dayanmaktaydı.

12. Orhun Yazıtları Uygur alfabesiyle yazılmıştır.

13. Manihaizmi kabul eden Uygurlar, zaman içinde savaşçılık özelliklerini kaybetmiştir.

14. Türk kültür tarihinde önemli bir yere sahip olan Uygurlara Kırgızlar son vermiştir.

15. Orhun Yazıtları, Tonyukuk, Kül Tigin ve Bilge Kağan adına dikilmiştir.

16. Türk göçlerinde yeni yurtlar fethetme ve yeni devletler kurma isteği de rol oynamıştır.

17. Orta Asya Türk devletlerinde ülke, hükümdar ailesinin ortak malı sayılmıştır.

18. Tarihe “ordu-millet” olarak geçen Türkler askerliği para karşılığı yapılan bir meslek olarak görmezdi.

19. Törenin oluşumunda; kut anlayışı ile kağanlar tarafından konulan kurallar, kurultaylarda alınan
kararlar ve gelenekler etkili olmuştur.

20. Orta Asya’da Türkler komşu milletlere başta at olmak üzere canlı hayvan, deri, kösele, kürk gibi ürünler
satarlar,karşılığında hububat ve giyim eşyası alırlardı.

| 27
 Etkinlik - 2

Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun kelimelerle
tamamlayınız.

1. Türklerin yaşadığı yer anlamına gelen Türkiye ismine ise ilk olarak VI. yüzyıla ait ………………………………
kaynaklarında rastlanmıştır.

2. Orta Asya’daki en eski kültür merkezi bugünkü Türkmenistan’ın başkenti Aşkabat yakınlarındaki …………………..’dır.
3. Çinlilerin Hiungnu olarak adlandırdıkları Asya Hun Devleti’nin bilinen ilk hükümdarı ……………................dır.
4. Orta Asya’da Türk siyasi birliğini sağlayan ilk hükümdar ……………………………dir.
5. ……………………….. Devleti, Türk adını taşıyan ilk devlet olarak tarihe geçmiştir.
6. Kök Türkler, İpek Yolu mücadelesi sırasında …………………. Devleti ile anlaşarak 557 yılında Akhun Devleti’ne son
vermiştir.
7. Eski Türklerde hükümranlık hakkı ve yetkisinin kağana, Gök Tanrı tarafından verildiğine inanılırdı. Bu yetki …………….
olarak ifade edilmiştir.
8. Asya Hun Devleti Hükümdarı .................................................. ordusunu onlu sisteme göre düzenlemiştir.
9. Yahudiler dışında hakan ve saray halkı Museviliği benimseyen tek Türk topluluğu……………….………..dır.
10. Kök Türkler, Bumin Kağan önderliğinde ………………….mağlup ederek ve 552’de kurulmuştur
11. Avrupa Hun Hükümdarı …………………………. Avrupalılar tarafından “Tanrı’nın Kırbacı” adıyla anılmıştır.
12. İlk Türk devletlerinde hukukun temelini ve kaynağını geleneklerden alan sözlü hukuk kuralları denilen …………
oluştururdu.
13. Eski Türklerde toy ve yemeklerde kimin nerede oturacağı ............................... ilkesine göre belirlenirdi.
14. Türk devlet teşkilatında …………………….siyasi, kültürel, hukuki ve ekonomik konularda genel kararlar alan ve dev-
let yönetiminin temelini oluşturan en yüksek kuruluştu
15. ……………………..göçü sonucunda Avrupa’daki kavimlerin birbirleriyle karışıp kaynaşmaları ile Avrupa’nın etnik ya-
pısı değişmiştir.
16. …………………….. Emevilerle mücadele ederek Arapların Orta Asya’da hâkimiyet kurmasını engellemiştir.
17. Tarihte Orta Asya’dan Bizans İmparatorluğu’nun merkezi İstanbul’a gönderilen ilk elçilik heyetini …………………
devleti göndermiştir.
18. ...................................ticaretinin çok iyi ve bol kazançlı olması Türklerle komşuları arasında mücadelelere sebep
olmuştur.
19. Türklerin en önemli savaş usulleri sahte geri çekilme ve pusudan oluşan..................................... idi.
20. Hem Asya’da hem de Avrupa’da …………………………ve …………………………………….devlet
kurmuşlardır.

28 |
 Etkinlik - 3

Aşağıdaki bilgileri karşılarındaki uygun kavramlarla eşleştiriniz.

Kurultay Uygurlar el(il) Tümen Avrupa Hun Hun

Avar Kök Türk Kavimler Göçü Töre Turan Atilla Bizans

Mete Karluk Bumin Kutluk Kurgan İkili teşkilatlanma Asya Hun

1. İstanbul’u kuşatan ilk Türk topluluğu

2. Türk devlet teşkilatında siyasi, kültürel, hukuki ve ekonomik konularda genel kararlar alan en yüksek kuru-
luş.

3. İslamiyet’i kabul eden ilk Türk topluluğu

4. Orhun Kitabelerini yazan Türk devleti

5. Budunların bir kağan etrafında bir araya gelmesiyle oluşan devlete verilen isim

6. Türklerin ölüleri için yaptıkları küçük oda şeklinde mezarlar

7. Türkiye kelimesini ilk olarak VI. yüzyılda “Orta Asya” için kullanan devlet

8. Yirmi altı Türk boyunu tarihte ilk kez tek bayrak altında toplayan hükümdar

9. Kavimler göçü sonrasında Avrupa’da kurulan ilk Türk devleti

10. Roma İmparatorluğu’nun Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrılmasına neden olan olay

11. İlk Türk devletlerinde devlet yönetiminde kolaylık sağlamak amacıyla doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrıl-
ması

12. Düzenli ilk Türk ordusunda, 10 000 atlıdan oluşan en büyük birlik

13. Bizans’ı yıllık vergiye bağlayan Galya ve İtalya seferlerini düzenleyen Avrupa Hun hükümdarı

14. Kağanlar da dâhil herkesin uyması zorunlu olan sözlü hukuk kuralları

15. X. yüzyılın ilk yarısında İslamiyet’i kabul ederek Doğu Avrupa’da Türk İslam kültürünün temsilcisi olan Türk
devleti.

16. Avrupa’da önemli sonuçları olan Kavimler Göçü’ne neden olan Türk topluluğu

17. Avar devleti’ni yıkarak 552 yılında Kök Türk Devleti’ni kuran hükümdar

18. Saldırılarıyla Çin Seddi’nin yapılmasına neden olan Türk Devleti

19. Kâğıt ve matbaayı kullanan ilk Türk devleti

20. Ordularında , ücretli yabancı asker bulunduran Türk devleti

| 29
 
YAZILIYA HAZIRLIK SORULARI

6. Uygurlar kendilerinden önce kurulan

1. Türklerin ana yurtları neresidir?
Türk devletlerinden hangi alanlarda farklılık
gösterirler?

2.
Türkiye, coğrafi bir ad olarak hangi bölgeler için 7. Kut anlayışı nedir? Bu anlayışın Türk devletlerine
kullanılmıştır? etkilerini yazınız.

3. Orta Asya’nın coğrafi özelliklerinin Türklerin 8 Türkler ana yurtlarından hangi nedenlerle göç
yaşantılarına olan etkisini belirtiniz. etmişlerdir?

4. Mete’nin Çin siyasetini yazınız. 9 Kavimler Göçü’nün sonuçları nelerdir?

10 Törenin Türklerin toplum yapısında ve hukuk

5. Orhun Yazıtlarının Türk tarihindeki önemi nedir?
sistemindeki yeri hakkında neler söylenebilir?
Açıklayınız.

30 |
 Bilgi Kavrama Testi
Türklerin Tarih Sahnesine Çıkışı ve Yaşadıkları Alanlar
TEST 1
1. Türkiye adı coğrafi bir bölge olarak Orta Asya için ilk 4. Türk tarihinin ilk dönemlerini başta Çin olmak üzere
kez aşağıdaki hangi devletin kaynaklarında kullanmış- değişik kaynaklardan öğrenilmesini zorunlu kılan et-
tır? kenler arasında;
A) Bizans
I. savaşçı bir toplu olmaları,
B) Sasani
II. yazılı döneme geç girilmesi,
C) Çin III. güçlü siyasi birliklerin kurulamaması
D) Emevi durumlarından hangilerinin etkili olduğu söylenebilir?
E) Roma A)Yalnız I B) Yalnız II C)Yalnız III
D) I ve II E) l, II ve III

2. Aşağıdakilerden hangisi Orta Asya’da yapılan arkeolo- 5. Türk adı bugünkü şekliyle ilk kez aşağıdaki hangi dev-
jik kazılar sonucunda ortaya çıkarılan yazıdan önceki let ile yapılan antlaşmada yer almıştır?
döneme ait kültür merkezlerinden biri değildir? A) Bizans
A) Anav B) Arap
B) Tagar C) Çin
C) Afanasyevo D) Roma
D) Andronova E) Sasani
E) Alişar

6.
Türklerle ilgili yapılan arkeolojik kazılar, Türk tarihinin dört
3. Türklerle ilgili en eski bilgiyi öncelikle aşağıdaki hangi
bin yıldan fazla bir geçmişe sahip olduğunu göstermekte-
devlete ait kaynaklardan öğrenmekteyiz?
dir. Türklerin, tarihin en eski topluluklarından biri olması,
A) Asya Hun tarihçileri Türk adının anlamı ve kökenini araştırmaya
yöneltmiştir.
B) Çin
Bu araştırmalar sonucunda Türk sözcüğünün;
C) Sasani
I. miğfer,
D) Bizans
II. güç, kuvvet,
E) Arap
III. töre sahibi
anlamlarından hangileri karşılığında kullanıldığı bilgi-
sine ulaşılmıştır?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III

| 31
 Türklerin Tarih Sahnesine Çıkışı ve Yaşadıkları Alanlar
TEST 1
7. Türk topluluklarına ait ilk kültür izleri, geniş bozkırlara sa- 10. Tarihçiler, tarafından yerleştikleri yerden dolayı;
hip Avrasya’da görülmüştür.
I. Andronova ,
Bu görüşü savunan bir tarihçinin;
II. Karasuk,
I. Orta Asya ve Kafkaslar, III. Tagar
II. Karadeniz’in kuzeyi ve Macaristan Ovası, kültürlerinden hangilerini meydana getiren insanları,
Türklerin ilk ataları olarak kabul etmişlerdir?
III. Orta Doğu ve Ön Asya
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
bölgelerinden hangilerini kastettiği söylenemez?
D) I ve II E) I, II ve III
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) II ve III

8. Geniş bir coğrafyada yaşadığı bilinen Türklerin ilk ana 11.

Kendinden önceki Orta Asya kültürlerinin bir sentezi ve
yurdu Orta Asya’dır. Orta Asya’da yapılan arkeolojik kazılar gelişmiş şekli olan Tagar kültürünü oluşturan insanların
sonucunda yazıdan önceki döneme ait kültür merkezleri belli başlı eserleri tunçtan bıçak, ok uçları, küçük hayvan
ortaya çıkarılmıştır. heykelleri, çeşitli hayvan tasvirleri ve otağ şeklinde ağaç
Bunlar içinde tarihi MÖ 4000’e kadar giden Orta evlerdir.
Asya’nın en eski kültürü aşağıdakilerden hangisidir? Bu metinden hareketle ;
A) Anav
I. seramik sanatının geliştiği,
B) Afanesyevo
II. madeni eşya yapmayı bildikleri,
C) Andronova
III. hayvanların yaşamlarında önemli yer tuttuğu
D) Karasuk
bilgilerinden hangilerine ulaşılabilir?
E) Tagar
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III

9. Afanesyevo kültür bölgesiyle ilgili olarak; 12. I. Büyük çoğunluğu kurak olduğu için tarım uygun değildir.
II. Batıda Aral Gölü, kuzeyde ise Ural Dağları arasında kalan
I. Türklere ait en eski kültür bölgesi olarak kabul edilmekte-
dir. bölgedir.

II. Türk kültürünün önemli bir unsuru olan at, ilk defa bu III. Bölgede yaşayan insanların en önemli geçim kaynağı
kültür alanında görülmüştür. hayvancılıktır.

III. Bu kültürün belli başlı eserleri çakmak taşından ok uçları,
bıçaklar, kemik iğneler, bakır eşyalar, basit çömleklerdir.
bilgilerinden hangileri doğrudur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
D) I ve III E) I, II ve III
Asya kıtasının ortasında yer alan geniş ve yüksek
platolarla kaplı sınırlar içinde yer alan Türklerin ilk ana
yurdu Orta Asya’yla ilgili yukarıda verilen bilgilerden
hangileri doğrudur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III

32 | 1. A 2. E 3. B 4. B 5. C 6. E 7. C 8. A 9. D 10. A 11. E 12. E

 Bilgi Kavrama Testi
İç Asya'da Kurulan Türk Devletleri
1. Aşağıdakilerden hangisi Asya Hun Devleti’nin
özelliklerinden biri değildir?
A) Çin ile ticari antlaşmalar yapmışlardır.
B) Kendilerine özgü alfabe kullanmışlardır.
C) Türk ordu teşkilatı modeli onlu ordu sistemi kurmuşlardır.
D) İlk kez Orta Asya’da yaşayan Türk boylarını bir bayrak altın-
da toplamışlardır.
E) Türkler tarafından Orta Asya’da kurulduğu bilinen ilk
devlettir.
2. Çin İmparatorluğu Hunları hâkimiyet altına almak ola-
rak belirlediği politikayı gerçekleştirmek için başvur-
dukları arasında;
I. Çinli prenseslerin yanında Hun ülkesine ajan sokmak,
II. Hun beyleri ve toplulukları arasında düşmanlık çıkarmak,
III. Hunları rahata ve zevke alıştırarak Türklerin savaşçılık
yeteneklerini gevşetmek
yöntemlerinden hangileri yer almıştır?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
3. Çin İmparatoru Qin Huang zamanında inşa edilen 2450
km’lik uzunluğu ile dünyanın en uzun askeri mimarisi
olan Çin Seddi aşağıdaki hangi Hun Kağan’ı zamanında
Hun saldırılarını engellemek için yapılmıştır?
A) Teoman B) Mete C) Çiçi
D) Hohanye E) Kiok
TEST 2
4. Aşağıdaki gelişmelerden hangisi Kök Türklere ait
özelliklerden biri değildir?
A) İkili devlet teşkilatı anlayışının benimsenmesi
B) Batıya göç ederek Macaristan’da devlet kurulması
C) Yönetimde kurultay kararlarına önem verilmesi
D) Türkçenin bilinen en eski yazılı eserlerinin bırakılması
E) Türk topluluklarıyla mücadele edilmesi
5. Türk tarihinin kayda geçen ilk yazılı belgeleri olarak
kabul edilen Orhun Yazıtları aşağıdaki hangi Türk
devletine aittir?
A) Asya Hun
B) Uygur
C) Kök Türk
D) Türgiş
E) Hazar
6. Orhun Yazıtları’nda geçen ”Fakir milleti hep toplattım,
zengin kıldım. Ölecek milleti dirilttim, besledim. Çıplak mil-
leti elbiseli kıldım.” sözleri;
I. sosyal devlet anlayışının benimsendiği,
II. Türk siyasi birliğinin sağlandığı,
III. hükümdarın yetki ve sorumluluklarının azaldığı
durumlarından hangisine kanıt olarak gösterilebilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) l, II ve III
| 33
 İç Asya'da Kurulan Türk Devletleri
7. Uygur Devleti’ne ait aşağıda verilen bilgilerden hangisi
doğru değildir?
A) Manihaizm dinini benimsemişlerdir.
B) Yazılı hukuk kuralları oluşturmuşlardır.
C) Kağıt ve matbaa tekniğinde gelişmişlerdir.
D) Kutluk Bilge Kül Kağan tarafından kurulmuştur.
E) Talas Savaşı’nda Çinlilere karşı savaşmışlardır.
8. ⋅ Tapo Kağan, Budizmi kabul ederek bu dinin halk arasında
yayılmasına gayret göstermiş bu hareketi Kök Türk ileri
gelenleri tarafından hoş karşılanmamıştı.
• Bilge Kağan’ın Budizm’in kabul edilmesi Budist tapı-
nağı yaptırma istekleri Kurultay tarafından kabul edil-
memiştir.
Bunda;
I. din değiştirmenin millî benliklerini yok edeceği ,
II. Türklerin mücadeleci ruhunu kaybetmelerine neden
olacağı,
III. Müslümanlarla siyasi ve ekonomik ilişkilerin bozulacağı
durumlarından hangilerinden endişe duyulması etkili
olmuştur?
A)Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) l, II ve III
9. Kök Türklerin sahip olduğu miras üzerine kurulan Uygur
Devleti,Çinlilerle fazla yakınlaşılması ve Maniheizm’i kabul
etmesi sonucu Uygurlarda bozkırlı ve şehirli olmak üzere iki
farklı hayatın ortaya çıkmasına neden olmuştur.
Bu durum;
I. Uygurların hayat tarzını değiştirmiştir.
II. Şehirleşmeye doğru bir eğilim başlamıştır.
III. Silahlı güce olan ihtiyaçları artmıştır.
yargılarından hangilerine kanıt olarak gösterilemez?
A)Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve III E) II ve III
34 | 1. B 2. E 3. A 4. B
TEST 2
10. ⋅ Kök Türk Devleti zamanında Budizm’e,Uygurlar
Dönemi’nde Maniheizm’e inanılmıştır.
• Hazarlar, Museviliği kabul ederken Peçenekler, Kuman-
lar ve Bulgarlar gibi Türkler de Hristiyanlığı tercih et-
miştir.
Bu bilgilere bakarak;
I. Türkler, farklı zamanlarda yaşadıkları çevreye göre çeşitli
dinlere inanmıştır.
II. Türkler farklı kültürlerle etkileşime girmiştir.
III.Türk toplulukları sahip oldukları kültür ve medeniyeti di-
ğer topluluklara benimsetmişlerdir.
yargılarından hangileri savunulabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
11. Uygurların yaşam şekli erken dönemde konar-göçer bir
tarzdadır. Maniheizm’in kabulü ile birlikte konar-göçer
yaşamdan yerleşik yaşama bir geçiş dönemi olarak kabul
edilebilir. 840 sonrası dönemde gerek arkeolojik kazılar
gerekse yazılı kaynaklar Uygurların yerleşik yaşamla
tanıştıklarını göstermektedir
Aşağıdakilerden hangisini bu duruma kanıt olarak
gösterilemez?
A) Stupa adı verilen tapınak mimarisini başlatmaları
B) Buğday, arpa, darı gibi tarım ürünlerini yetiştirmeleri,
C) 18 harften oluşan bir alfabe geliştirmeleri
D) Şehir kültürünün yaygınlık kazanması
E) Halktan toprak, konut veya ürün vergisi alınması
12. İslamiyet’ten önce Orta Asya’da kurulan Türk
devletlerinden Kök Türk ve Uygurlarla ilgili bilgilerin
Asya Hun Devleti’ne oranla daha çok olması
aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir?
A) Yazı ve matbaayı kullanmaları
B) Yoğun olarak yerleşik hayata geçmeleri
C) Türk boylarını tek bayrak altında toplamaları
D) Komşu ülkelerle yoğun diplomatik ilişki içine girmeleri
E) Farklı kültürlerle etkileşim içerisinde olmaları
5. C 6. A 7. E 8. D 9. C 10. D 11. C 12. A
 Bilgi Kavrama Testi
İç Asya'da Kurulan Türk Devletleri
1. Türk tarihinde görülen;
I. düzenli ordunun kurulması,
II. devlet teşkilatının kurulması
III. Türk tarihinde kâğıt ve matbaanın kullanılması
gelişmelerinden hangileri Asya Hun Devleti Dönemi’ne
aittir?
A)Yalnız I B) Yalnız II C)Yalnız III
D) I ve II E) l, II ve III
2. Türk adının, Türk milletinin isminin geçtiği ilk Türkçe
metin aşağıdaki Türk devletlerinden hangisine aittir?
A) Asya Hun B) II.Kök Türk C) Uygur
D) Karluk E) Avar
3. Uygurlarda Maniheizm’in kabul edilmesinden sonra
şehirleşmeye doğru bir eğilim başlamıştır. Uygurlar, balık
adını verdikleri şehirlerini surlarla çevirerek tapınakları ve
sarayları heykellerle,tek katlı ve bahçeli evlerle donatmışlar-
dır.
Uygurlarda görülen bu gelişmeler aşağıdakilerden
hangisinin bir kanıtıdır?
A) Düzenli bir hukuk sisteminin varlığının
B) Yerleşik hayata geçildiğinin
C) Çin’in Türkler üzerindeki etkisinin sona erdiğinin
D) Ülke kaynaklarının verimli biçimde kullanılmadığının
E) Devletin dağılmasının önlenmeye çalışıldığının
TEST 3
4. Aşağıdaki gelişmelerden hangisi Uygurlarla ilgili doğru
bir bilgi değildir?
A) Mimari, sanat ve edebiyat alanında önemli eserler meyda-
na getirmişlerdir.
B) Kitap basma ve kağıt yapma tekniklerini kullanmışlardır.
C) Yerleşik hayatla birlikte tarımla ve ticaretle uğraşmışlardır.
D) Kendilerine özgü 18 harfli oluşan alfabe kullanmışlardır.
E) Araplarla savaşarak İslamiyet’in Orta Asya’da güçlenmesi-
ni engellemişlerdir.
5. Türk tarihi ve edebiyatının ilk yazılı örnekleri olan Or-
hun Kitabeleri aşağıdaki Türk devletlerinden hangisine
aittir?
A) Hazar B) Kök Türk C) Uygur
D) Hun E) Kırgız
6.
Maniheizmi kabul etmelerinden sonra zaman içerisinde
bozkır hayat tarzını değiştirerek geniş ölçüde yerleşik hayata
geçen Uygurlar Mani dini gereği tapınaklar yaparak bu dini
yaymak amacıyla pek çok kitaplar yazdılar. Bu kitapları
çoğaltabilmek için matbaanın temeli kabul edilen kalıplar
oluşturdular.
Bu bilgilerden hareketle Uygurların;
I. mimari,
II. kültürel,
III.siyasal
alanlardan hangilerinde gelişme gösterdiğine
ulaşılamaz?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) II ve III
| 35
 İç Asya'da Kurulan Türk Devletleri
TEST 3
7. Yazıyı ve kendilerine ait alfabeyi kullanan Türk devlet- 10. Bağımsızlıklarını kazandıktan sonra Uygur Kağanlığının
leri aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak ilk hükümdarı aşağıdakilerden hangisidir?
eşleştirilmiştir?
A) Kutlug Bilge Kül Kağan
A) Asya Hun-Avar
B) Bayan Çor Kağan
B) Kök Türk-Uygur
C) Bögü Kağan
C) Kırgız-Hazar
D) Baga Tarkan
D) Kök Türk-Hazar
E) İleriş Kağan
E) Asya Hun –Uygur

8. Uygurlarla ilgili belgelerin daha önce kurulan Asya Hun
daha fazla olmasının nedeni aşağıdakilerden
hangisidir?
A) Yerleşik yaşama geçerek mimari eserler yapmaları
B) Bizans ile yoğun siyasi ve kültürel ilişkiler kurmaları
C) Orta Asya Türklerini bir bayrak altında toplamaları,
D) Gök Tanrı dini dışında değişik din ve inançları da benim-
semeleri
E) Kültür ve uygarlık alanında Moğolları etkileyerek Türkleş-
melerinde etkili olmaları
11. Orta Asya Türk devletlerinden Uygurlar Bögü Kağan
zamanında Şamanizm’i bırakıp herhangi bir canlıyı
öldürmeyi, hayvan eti yemeyi ve savaşmayı yasaklayan
Maniheizm’i devlet dini olarak benimsemiştir.
Bu gelişme Uygurlarda;
I. savaşçılık özelliklerinin artması,
II. ekonomik hayatın değiştirmesi,
III.yerleşik hayata geçerek çiftçilikle uğraşmaları
durumlarından hangilerinin oluşmasına yol açtığı
söylenebilir?
A)Yalnız I B) Yalnız II C)Yalnız III
D) II ve III E) I, II ve III

9. Uygurlar Bögü Kağan Dönemi’nde et yemeyi ve

12. 751 yılında Talas Savaşı’ndan sonra karışıklık içine düşen Çin
savaşmayı yasaklayan bir din olan Maniheizm’i kabul
etmeleri;
l. zaman içinde savaşçılık özelliklerini kaybetmeleri,
ll. göçebe yaşamı ve hayvancılığı bırakarak tarıma ve tica-
rete yönelmeleri,
lll. Batı Türkistan’da sarsılan Türk nüfuzunun yeniden
kurulması
durumlarından hangilerinin oluşmasında etkili olduğu
savunulabilir?
A)Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
imparatorunun isteği üzerine Çin’de meydana gelen bir
ayaklanmayı bastıran Uygur hükümdarı “Böğü Kağan” dö-
nüşte yanında getirdiği rahipler vasıtasıyla “Maniheizm”
dinînin ülkede yayılmasını sağladı. Bu durum Uygurların
yerleşik yaşama geçmelerinde, bilim, sanat, edebiyat ve
ticarette ilerlemelerinde de önemli rol oynadı.
Bu bilgilerden hareketle;
I. Maniheizm dinî sadece kağan ve çevresinde kabul gör-
müştür.
II.Maniheizm Uygurların yaşantılarını önemli ölçüde değiş-
tirmiştir.
III.Uygurlar ile Çin arasında askeri işbirliği söz konusudur.
yargılarından hangilerine ulaşılabilir?
A)Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
D) II ve III E) I, II ve III

36 | 1. D 2. B 3. B 4. E 5. B 6. C 7. B 8. A 9. D 10. A 11. D 12. D

 Bilgi Kavrama Testi
İlk Türk Devletlerinde Güç ve Yönetim Yapısı
1. İslam öncesi Orta Asya’da kurulan Türk devletlerinde
Kağanların icraata geçmeden önce Toy ve hükümet
üyeleriyle görüşmeleri;
I. sosyal devlet anlayışı ile hareket edildiği,
II.merkezî yönetimin güç ve otoritesinin zayıf olduğu,
III.devletin demokratik bir karar alma sürecine sahip olduğu
durumlarından hangilerinin kanıtı olduğunu
göstermektedir?
A)Yalnız I B) Yalnız II C)Yalnız III
D) I ve II E) l, II ve III
2. Bumin Kağan Hunlardan itibaren devlet yönetiminde
kolaylık sağlamak amacıyla uygulanan Türklerdeki “ikili
devlet teşkilatı” geleneğine uyarak devletin doğu kanadını
yöneterek devletin batı kanadının yönetimini ise kardeşi
İstemi’ye vermiştir. Bütün icraatını doğudaki kağanlık adına
yapan ve Yabgu unvanını taşıyan İstemi elçiler göndermiş,
kabul etmiş, başka devletlerle anlaşmalar yapmıştır.
Bu bilgiler aşağıdakilerden hangisine kanıt olarak
gösterilebilir?
A) Sosyal devlet anlayışı uygulamasının varlığına
B) Kağanların yetkilerinin töre ile sınırlandırıldığına
C) Taht kavgalarının önlenmeye çalışıldığına
D) Yabguların karar ve uygulamalarında serbest olduğuna
E) Merkezi otoritenin güçlü olduğuna
3. Kök Türk Hakanı Bilge Kağan, kentlerin surlarla çevrilmesi,
Budizm ile Taoizm’in serbestçe tanıtılması konusunda yap-
tığı iki teklif Kurultay tarafından reddedilmiştir.
Bu durum;
I. Türklerin yaşam tarzlarını korumaya çalıştığı,
II.Kurultay’da Kağan’ın isteği dışında da kararlar alındığı,
III.sorunların kurultay denilen mecliste görüşüldüğü
bilgilerinden hangilerine kanıt olarak gösterilebilir?
A)Yalnız I B) Yalnız II C)Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
TEST 4
4. Kağan’ın eşi Hatun’da yönetimde büyük etkili olmuş ve siya-
sette aktif bir rol üstlenmiştir.
Buna;
I. Kağan öldüğünde çocukları küçük yaştaysa onlar adına
ülkeyi yönetmeleri,
II. elçilerin kabulü törenleri ile harp ve sulh meclislerine
Kağan’la beraber katılmaları,
III. Hatunların çocuklarının Kağan olması
durumlarından hangileri kanıt olarak gösterilebilir?
A)Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
5. Orta Asya’da kurulan ilk Türk devletlerinde devleti yönetme
yetkisi olan “kut”un kağana, Gök Tanrı tarafından verildiğine
inanılırdı. Kut, kan yoluyla geçtiği için bütün hanedan üyesi
erkekleri kağan olma hakkına ve yetkisine sahipti.
Bu inanış;
I. yabancı devletlerin devletin iç işlerine karışması ,
II.Türk devletlerinin uzun ömürlü olmaması,
III.taht kavgaları ve iç karışıklıkların yaşanması
durumlardan hangilerine ortam hazırladığı söylenebi-
lir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C)Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
6. Orta Asta Türk devletlerinde Kağan’ın devletteki büyük
güç ve yetkileri kendi şahsında topladığına;
I. devletin her kademesindeki görevliler ve halkın emirleri-
ne uymak zorunda olması,
II. en büyük yargıç sıfatını elinde bulundurarak yüksek
mahkemeye başkanlık etmesi,
III. devlet görevlilerini tayin etmesi veya görevlerinden
alması,
durumlarından hangileri kanıt olarak gösterilebilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
| 37
 İlk Türk Devletlerinde Güç ve Yönetim Yapısı
TEST 4
7. Eski Türk devletlerinde feodal bir yapının oluşmama- 10. Orta Asya Türk Devletleri’nde devletin,
sında;
• boyların birleşmesinden oluşması,
I. göçebe hayat tarzı , • ikili teşkilatlanma ile yönetilmesi
II.tarımsal faaliyetlerin azlığı, Türk devletlerinde;
III.egemenliğin tanrısal kaynaklara dayanması
I. federal yapının varlığı,
durumlarından hangilerinin etkili olduğu
II.ülkenin hanedanın malı olduğu,
savunulamaz?
III.veraset anlayışının olmadığı
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
durumlarından hangisini gösterdiği savunulabilir?
D) I ve III E) II ve III
A)Yalnız I B) Yalnız II C)Yalnız III
D) I ve II E) l, II ve III

8. Orta Asya’da kurulan Türk devletlerinde genellikle yılda 11. Ana yurtta kurulan ilk Türk devletleri boy birliği şeklinde or-
bir kaç kez toplanarak siyasi, kültürel, hukuki ve taya çıkmıştır.
ekonomik konularda genel kararlar alan ve devlet
Bu durumun;
yönetiminin temelini oluşturan en yüksek kuruluş
aşağıdakilerden hangisidir?
I. ilk Türk devletlerinin kolayca kurulması ve güçlenmesi,
A) Kurultay
II.Türk devletlerinin birlikteliğinin bozulması ve güç
B) Toygun kaybetmesi,
C) Aygucı III. Kağana ülkeyi yönetme, töre koyabilme yetkisinin
D) Buyruk verilmesi

E) İnal gelişmelerinin hangilerinin oluşumunda etkili olduğu

söylenebilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) l, II ve III

9. Aşağıdakilerden hangisi Türk devletlerinde tüm ülkeyi 12. Türk devletlerinde belirli bir veraset kuralının bulunmaması
ilgilendiren önemli devlet işlerinin görüşülüp karara ve ülke topraklarının hükümdar ailesinin ortak malı sayıl-
bağlandığı kurultaya katılanlardan biri değildir? ması prensler arasında sık sık taht kavgalarının yaşanmasına
A) Kağan neden olmuştur.
Aşağıdakilerden hangisinin bu duruma bağlı olarak
B) Hanedan Üyeleri
çıktığı savunulamaz?
C) Hatun
A) Ülkede iç karışıklıklar çıkmış ve diğer ülkeler bundan fay-
D) Boy Beyleri dalanmıştır.
E) Şaman B) Türk devletinin yıkılış sürelerini kısaltmıştır.
C) Ülke ikili teşkilatla yönetilmiştir.
D) Devletin boylar üzerindeki otoritesi zayıflamıştır.
E) Türk devletlerinde Kuzey-Güney, Doğu- Batı diye bölün-
melerine sebep olmuştur.

38 | 1. C 2. D 3. E 4. D 5. E 6. E 7. C 8. A 9. E 10. A 11. D 12. C

 Bilgi Kavrama Testi
İlk Türk Devletlerinde Güç ve Yönetim Yapısı
1. Eski Türklerde Kağan’ın töre koyması doğrudan tek başına
değil; yine Kurultay yoluyla gerçekleşirdi. Kurultay’a kanun
teklifi Kağan tarafından yapılır ve kabul edilirse töre halini
alırdı.
Bu durum;
I. Kağanın devlet yönetiminde sınırsız bir egemenliğinin
bulunmadığı,
II.Kurultayın yasama organı niteliğinde olduğu,
III.Kurultayın Türk devletlerindeki önemli kurumlardan biri
olduğu
bilgilerinden hangilerine kanıt olarak gösterilebilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
2. Orta Asya Türklerinde devleti yönetme yetkisinin kağana,
Gök Tengri tarafından verildiğine inanılırdı.
Bu durumun;
I. yönetimde tek karar organının kurultay olması,
II. din adamlarının yönetimde etkilerinin artması,
III.Kağan’ın, bütün devlet teşkilatının ve toplumun lideri
olması
gelişmelerinin hangisinin oluşmasında etkili olduğu
söylenebilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
3. Aşağıdakilerden hangisi eski Türk devletlerini hızlı bir
çöküş sürecine sürükleyecek kanlı veraset savaşlarının
ortaya çıkmasında etkili olmuştur?
A) Konar-göçer yaşam tarzının benimsenmesi
B) Kültürel etkileşime açık olmaları
C) Töre hukukunun geçerli olması
D) Devletin hükümdar ailesinin ortak malı sayılması
E) Yönetimde kurultay kararlarına önem verilmesi
TEST 5
4. Eski Türk devletlerinde toplumsal açıdan bir sınıflaşma-
nın bulunmaması;
I. toplumsal düzenin eşitlikçi bir karaktere sahip olduğu,
II.egemenlik anlayışının, tanrısal kaynaklara dayandığı,
III.hanedanın kendisine üstün özellikler yüklenmesi
durumlarından hangilerinin kanıtı olarak savunulabi-
lir?
A)Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve III E) II ve III
5. İlk Türk devletlerinde Kağan’ın eşi olan hatun;
• ülkeye gelen elçileri kabul eder,
• tören ve şölenlerde Kağan’ın yanında yer alır,
• Kağanın olmadığı durumlarda devlet işlerini yürütürdü.
Bu bilgilerden hareketle Hatun’un;
I. toplum hayatında çok önemli bir yeri olduğu,
II.devlet yönetiminde söz ve yetki sahibi olduğu,
III. kağanın seçimi veya görevden alınmasında da etkili
olduğu
yargılarından hangisine ulaşılabilir?
A)Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) l, II ve III
6. Eski Türklerde hakanın eşi katun (hatun) da devlet işlerinin
görüşülmesinde Kağana yardımcı olur, kurultaya katılır,
ülkeye gelen elçileri kabul ederdi. Hatunun ayrı sarayı ve as-
kerleri vardı. Buyruklarına hakanın buyruğu gibi uyulmasına
özen gösterilirdi.
Bu durum aşağıdakilerden hangisine ortam hazırlamış-
tır?
A) Hatunun devlet yönetiminde etkili olmasına
B) Kurultayın yönetimdeki etkisinin azalmasına
C) Ülke bütünlüğünün ve siyasi birliğinin korunmasına
D) Kağanların görev ve sorumluluklarının azalmasına
E) Türk devletlerinin kısa süre yaşamasına
| 39
 İlk Türk Devletlerinde Güç ve Yönetim Yapısı
7. Bumin, bir Türk boyu olan Töleslerin isyanını
bastırması karşılığında Avar Kağan’ının kızı ile evlenmek is-
tedi. Ancak bu isteğinin geri çevrilmesi üzerine isyan ede-
rek İl Kağan unvanı ile I. Kök Türk Devleti’ni kurdu. Bumin
Kağan kardeşi İstemi’yi ülkenin batı kısmına “Yabgu” olarak
atadı. Bu uygulama ile Türk tarihinde ilk defa ikili teşkilat
yürürlüğe girmiştir.
Bumin Kağan bu uygulamayla;
I. devlet yönetimini kolaylaştırmak,
II.ülkede federal bir yapının oluşmasını önlemek,
III.toplumsal sınıf farklılıklarının oluşmasını engellemek
amaçlarından hangilerini gerçekleştirmek istediği savu-
nulabilir?
A)Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
8. Eski Türk devletlerinin kısa ömürlü olmalarında;
I. devlet yönetimine ilişkin belli bir veraset hukukunun
bulunmaması,
II. Kağanın Kurultay’ın kararlarının tümüne uymak zorunda
olmaması,
III. hanedanın erkek üyelerinin ülkeyi yönetme hakkına
sahip olması
durumlarından hangilerinin ekili olduğu söylenebilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve III E) I, II ve III
9. Türk devletlerini zor durumda bırakmak isteyen Çinliler
çeşitli entrikalarla Töles boylarını sık sık isyana teşvik etmiş-
tir.
Bu durum;
I. Türk devletlerinin güç kaybetmesi,
II. prensler arasında taht kavgalarının artması,
III.Çinli prenseslerle evlenme geleneğinin sona ermesi
gelişmelerinden hangilerine ortam hazırladığı savunu-
labilir?
A)Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
40 | 1. E 2. C 3. D 4. A 5. D
TEST 5
10 . Çinliler, Doğu Kök Türk Hakanlığı’nı işgal ettikten sonra Türk-
leri Çince konuşmaya, Çinliler gibi giyinmeye, Çin âdetlerini
kabul etmesi için İşbara Kağan’a baskı yapmaya başladılar.
Bunun üzerine İşbara Kağan Çin İmparatoru’na gönderdiği
mektupta şöyle cevap verdi: “Size bağlı kalacak, haraç vere-
cek, kıymetli atlar hediye edeceğim. Fakat dilimizi değiştire-
mem, uzun saçlarımızı kestiremem, halkıma Çin elbiseleri
giydiremem, kanunlarınızı almama imkân yoktur. Çünkü bu
bakımdan bütün milletim hassasiyetle çarpan tek kalptir.”-
demiştir.
İşbara Kağan bu davranışı;
I. ülkenin toprak bütünlüğü ve bağımsızlığını sağlamak,
II.yeni Türk devletlerinin ortaya çıkmasını önlemek,
III.milli benliklerini ve kültürel özellikleri korumak
amaçlarından hangisini sağlamaya yöneliktir?
A)Yalnız I B) Yalnız II C)Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
11. Orta Asya’da kurulan Türk devletlerinin ikiye ayrılması
ve yıkılmasında;
I. Türk beyleri arasındaki anlaşmazlıklar,
II. Çinlilerle süren mücadeleler,
III.kışkırtmalar nedeniyle başlayan iç karışıklıklar
gelişmelerinden hangileri etkili olmuştur?
A)Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) II ve III E) I, II ve III
12. İlk Türk devletlerinde devleti yönetme yetkisinin kağana,
Gök Tengri tarafından verildiğine inanılırdı. Bu yetkiye kut
denirdi.Kut, kan yoluyla geçtiği için bütün hanedan üyeleri
kağan olma hakkına ve yetkisine sahipti.
Bu durumun,
I. sık sık taht kavgalarının yaşanması,
II.Çin entrikalarının Türk devletlerinde etkili olması,
III.devletin güçlü merkezi yapı oluşturması
gelişmelerinden hangilerinin oluşmasına ortam
hazırladığı söylenebilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
6. A 7. A 8. D 9. D 10. C 11. C 12. D
 Bilgi Kavrama Testi
Türklerin Yaşadığı Coğrafyalar ile Hayat Tarzları
TEST 6
1. Aşağıdakilerden hangisi Türkleri Anayurtları Orta 4. Orta Asya’dan yapılan Türk göçleri;
Asya’dan göçe zorlayan başlıca nedenler arasında
yer almaz? I. Türk devletleri ve boyları arasındaki siyasi mücadelelerin
hızlanması,
A) İklim koşullarının değişmesi ve yaşamın zorlaşması
II. Orta Asya’da oluşturulan Türk birliğinin dağılması,
B) Avrupa’nın, sosyal, siyasal ve ekonomik çehresinin
değişmesi III. Türk medeniyeti ve kültürünün farklı coğrafyalara yayıl-
ması
C) Nüfusun artması ile geçim kaynaklarının yetersiz kalması
durumlarının hangilerinin ortaya çıkmasında etkili ol-
D) Salgın hayvan hastalıklarının artması mamıştır?
E) Boylar arasındaki mücadelelerin yaşanması A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) II ve III

2. Türkler ana yurtları Orta Asya’dan MÖ 2000’li yıllardan baş- 5. Orta Asya’da devlet kuran Türklerin atı kullanması ve
layarak MÖ XI. yüzyıla kadar Asya, Avrupa ve Afrika kıtası- demiri işlemesi;
nın çeşitli bölgelerine göç etmişlerdir.
I. askerî bakımdan çevresindeki milletlere üstünlük sağla-
Aşağıdaki gelişmelerden hangisi bu durumun yol açtığı ması,
sonuçlardan biri değildir?
II.halkın ihtiyaçlarının ticaret yoluyla Çin’den sağlanması,
A) Türk medeniyeti ve kültürü geniş bir alana yayılmış oldu.
III.konar-göçer bir hayat tarzının sürdürülmesi
B) Orta Asya’da Türk nüfusu azaldı.
durumlarından hangilerine neden olduğu savunulabi-
C) Türk boyları arasında da dinî ve kültürel farklılıklar mey- lir?
dana geldi.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) Yabancı toplumları kültür, devlet yönetimi ve askerî teşki-
D) I ve III E) II ve III
lat alanlarında etkilediler.
E)Türk boyları arasındaki siyasi rekabet ve mücadeleler arttı.

3. Tarihin değişik dönemlerinde anayurtları Orta Asya’dan 6. Konar-göçer yaşam tarzını benimseyen Türk devlet ve
Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarının çeşitli bölgelerine göç topluluklarında;
eden Türk toplulukları gittikleri yerlere yerleşmede ve yeni
bir yurt edinmede pek zorluk çekmemişlerdir. I. dışa açık ve savaşçı bir yaşam biçimine sahip olunması,

Bunda, II. geçim kaynakları arasında hayvancılığın önemli bir yer

tutması,
I. teşkilatçılıkları, III. mimari sanatı ve tarımın gelişmesi
II. askeri yetenekleri, gelişmelerinden hangilerinin görülmesi beklenemez?
III. hayvancılıkla uğraşmaları A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
gibi faktörlerden hangisinin etkili olduğu söylenemez? D) I ve II E) l, II ve III
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) II ve III

| 41
 Türklerin Yaşadığı Coğrafyalar ile Hayat Tarzları
TEST 6
7. Orta Asya’da yaşayan konar-göçer Türk topluluklarının 10. Türk boylarının, Orta Asya bozkırlarının elverişli
her an saldırıya açık bir coğrafyada yaşamalarının; alanlarında hayvancılıkla uğraşıp konar –göçer hayat
tarzını sürdürmelerinde;
I. uluslararası ittifaklara öncelik tanımaları,
I. yaşadıkları bölgedeki coğrafi koşullar,
II. sürekli olarak silahlı güce ihtiyaç duymaları,
II. savaşçı bir toplum yapısına sahip olmaları,
III.evlerini çoğunlukla kerpiçten inşa etmeleri
III.boylar konfederasyonu şeklinde yaşamaları
durumlarından hangilerine ortam hazırladığı söylene-
durumlarından hangilerinin etkili olduğu savunulabi-
bilir?
lir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
D) I ve II E) I, II ve III

11. Orta Asya’da yaşayan Türk boylarının Türklerin göçebe

8. Orta Asya Türklerinde tarımın ikinci planda kalarak
hayat sürmeleri ve ekonomilerinin temelinin hayvancı-
hayvancılığın temel uğraş alanı olmasında;
lığa dayalı olmasında;
I. konar göçer bir yaşam tarzının benimsenmesi,
I. boylar şeklinde yaşamaları,
II. tarım yapmaya elverişli alanların sınırlı olması,
II. yaşanılan coğrafi bölgenin fiziki yapısı,
III. toprak mülkiyeti kavramının gelişmemesi
III.farklı kültürlerle etkileşime kapalı olmaları
durumlarından hangilerinin etkili olduğu savunulabi-
durumlarından hangilerinin etkili olduğu söylenebilir?
lir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
D) I ve II E) I, II ve III

12. Orta Asya’da kurulun Türk devletlerinde görülen,

9. Çinli bir yazar, Gobi Çölü kenarlarındaki bozkırda yaşayan
boyların durumuyla ilgili ‘Yerde ağaç bitmez. Biten tek şey • hapis cezalarının kısa süreli olarak uygulanması,
yabani otlardır. Tanrı burada dağlar değil, tepecikler
• taşınabilir sanat ile çadır kültürün gelişmesi,
yaratmıştır. Ekin yetişmez.Sütle beslenirler, deriden dikilmiş
kumaşlar giyerler, keçe çadırlarda yaşarlar.’ Bozkırda hayatı • mimarinin gelişme olanağı bulamaması,
idame ettirmek de oldukça güçtür, Hayvan türleri koyun, sı-
aşağıdakilerden hangisine bağlı olarak ortaya çıktığı
ğır ve at ile sınırlıdır. ”şeklinde bir değerlendirmede bulun-
savunulabilir?
muştur.
A) Savaşların uzun sürmesiyle
Bu değerlendirmeye bakılarak;
B) Çevre kültürlerin etkisi altında kalmaları
I. Bozkırda tabiatın insanlara sunduğu kaynaklar sabit ve
sınırlıdır. C) Diğer topluluklara oranla sayıca az olmaları

II. Orta Asya’nın coğrafi konumu ve iklimsel özellikleri, D Göçebe yaşam biçiminin egemen olması
bölgedeki insanların yaşamlarını olumsuz etkilemektedir. E) Maniheizm'in din olarak kabul edilmesi
III. Bozkırın tarıma imkân vermeyen toprakları üzerinde
yaşayan Türkler için en uygun ekonomik faaliyet
hayvancılık olmuştur.
yargılarından hangilerine ulaşılabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III

42 | 1. B 2. E 3. C 4. D 5. A 6. C 7. B 8. B 9. E 10. A 11. B 12. D

 Bilgi Kavrama Testi
Türklerin Yaşadığı Coğrafyalar ile Hayat Tarzları
TEST 7
1. Konar-göçer bir hayat eski Türk topluluklarının yaylak-kışlak 4.
Eski Türklerde ordu yapısını belirleyen temel unsur olan
hayatı üzerine kurulu bir yaşamları vardır. onlu sistem ilk kez aşağıdaki hangi Türk devletinde
uygulanmıştır?
Türklerin bu yaşam biçimleri dikkate alındığında;
A) Kök Türk B) Avar C) Uygur
I. kullanılan eşyaların taşınabilir türden olması,
D) Avrupa Hun E) Asya Hun
II. Türk boyları arasında siyasal farklılıkların kolaylaşması,
II. Türk boylarının geçimlerini hayvancılık üzerine kurması
durumlarından hangilerinin ortaya çıkmasına neden
olduğu söylenemez?
A)Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) II ve III

5. Türk devletlerinin dayandığı temel güç kaynaklarından biri

2. Orta Asya’da Türklerin,
• Kağan çadırlarını, hayvanların mücadelelerini konu edi-
nen betimlemelerle süslemişler,
• Kemer tokaları, hançer kabzası ve at koşum takımları
üzerine yapılmış, eşyaların süslemelerin de pars, kaplan,
aslan, kurt, at, koyun ve kartal gibi hayvan figürlerinden
oluşturmuşlar,
• Hazırladıkları 12 Hayvanlı Türk Takviminde yılları sayı
yerine, hayvan adları ile göstermişlerdir.
de ordu idi. Hayat tarzları gereği herkes küçük yaşlardan
itibaren bir asker gibi yetiştirilirdi. Savaş zamanında da bü-
tün halk ordu teşkilatı içinde yerini alırdı. Askerlik özel bir
meslek sayılmaz ve Türk ordularında paralı askerler bulun-
mazdı.
Bu durum aşağıdaki hangi Türk devleti için
söylenemez?
A) Kök Türk
B) Türgiş

Bu bilgilerden hareketle; C) Uygur

D) Hazar
I. Türklerin inanç ve eğlenceleri sanatlarının ana konusunu
oluşturmuştur. E) Avrupa Hun

II. Tüccarlar tarafından Çin sanatının taşınması Türk sanatı-

nın gelişimini etkilemiştir.
III. Türklerin yaşam tarzları ve ekonomik uğraşları sanatlarını
etkilemiştir.
yargılarından hangilerine ulaşılabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III

6. İslamiyet’ten önce Orta Asya’da kurulan Türk devletle-

3. Asya Hun Devleti ile Kök Türklerin kemerler, silahlar, at
rinde görülen;
koşumları, kılıçlar gibi taşınabilir sanat eserlerine önem
vermelerinin;
I. uzun süreli hapis cezası ve köle sınıfının olmaması,
I. göçebe bir yaşam sürdürmeleri,
II.askeri yeteneklerinin gelişmesi,
II. en önemli geçim kaynağının hayvancılık olması,
III.ekonominin temelinin hayvancılığa dayalı olması
III.atı evcilleştirmeleri ve atlı arabaları kullanmaları
durumlarından hangilerinin göçebe bir hayatın
durumlarından hangilerinin sonucu olduğu yaşanmasına bağlı olarak ortaya çıktığı savunulabilir?
savunulabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
A)Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
D) I ve II E) I, II ve III

| 43
 Türklerin Yaşadığı Coğrafyalar ile Hayat Tarzları
7. Orta Asya’da yaşayan Türk topluluklarının genelde yer-
leşik düzene geçmelerinin;
I. hayvanlardan beslenmede, giyimde ve günlük hayatta
faydalanılması,
II. şehirlileşmenin yüksek bir tempoya ulaşması,
III.sanat eserleri daha çok taşınabilir malzemelerden oluş-
ması
durumlarından hangilerinin oluşumuna ortam hazırla-
dığı savunulamaz?
A)Yalnız I B) Yalnız II C)Yalnız III
D) I ve II E) II ve III
8. Sürekli bir ordunun bulunduğu Türk devletlerinde ordunun
temeli süvarilere dayanmıştır.
Bu durumun;
I. konar göçerliğin temel yaşam biçimi olması,
II. askerliğin özel bir meslek sayılmaması,
III.mücadeleci ve disiplinli bir yapıya sahip olmaları
gelişmelerinden hangilerinin sonucu olduğu söylene-
bilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) l, II ve III
9. Türk milleti için “ordu-millet” deyimi kullanılmıştır.
Bunda;
I. atı evcilleştirmeleri,
II. Türkler ‘in üstün savaşçılık yeteneğine sahip olmaları,
III. kadın erkek ayrımı yapılmaksızın eli silah tutan herkesin
asker kabul edilmesi,
durumlarından hangileri doğrudan etkili olmuştur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) l, II ve III
44 | 1. B 2. C 3. A 4. E
TEST 7
10. Türklerin ana yurdu olan Orta Asya’nın büyük çoğunluğu-
nun kurak ve tarıma uygun olmaması nedeniyle Orta As-
ya’da, yaşayan Türk boyları zorunlu olarak geçimlerini hay-
vancılık üzerine kurmuş ve konar-göçer bir yaşam tarzını
benimsemiştir.
Bu bilgilere bakılarak;
I. Orta Asya coğrafyası Türklerin yaşam biçimlerini etkile-
miştir.
II. Yerleşik yaşam ve tarım üretiminin ikinci planda kalması-
na neden olmuştur.
III. Türklerin bölgede güçlü siyasi birlikler kurmalarına engel
olmuştur.
yargılarından hangileri söylenebilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C)Yalnız III
D) I ve II E) II ve III
11. Türkler ana yurtları Orta Asya’da yazın yaylak denilen serin,
sulak, otlağı bol yüksek yaylalarda; kışın ise kışlak denilen
daha ılık ova ve vadilerde yaşamışlardır.
Bu durum aşağıdakilerden hangisinin kanıtı olarak gös-
terilebilir?
A) Orta Asya’da yaşayan bütün Türk kavimlerini
birleştirdiğinin
B) Çin’e karşı askeri ve siyasi üstünlük kuramadıklarının
C) Çevredeki devlet ve topluluklara karşı barışçı bir siyaset
izlediklerinin
D) Yönetimde boy beylerinin etkisinin arttığının
E) Konar-göçer yaşam tarzını benimsediklerinin
12. Orta Asya’da konar-göçer yaşam tarzını sürdüren Türk-
ler arasında aşağıdakilerden hangisinin gelişmesi
beklenemez?
A) Hayvancılık ve et ürünleri üreticiliği
B) Dini ve askeri mimari
C) Çadır yapma ve dokumacılık sanatı
D) Bağımsız yaşama düşüncesi
E) Toplumsal dayanışma bilincinin artması
5. D 6. E 7. B 8. A 9. C 10. D 11. E 12. B
 Bilgi Kavrama Testi
Kavimler Göçü ve Avrupa Hun Devleti
1. 395 yılında ikiye ayrılan Roma İmparatorluğu’nun dağılışı
476 yılında batı kanadının yıkılmasıyla devam etti. Bu olayla
birlikte Avrupa’da kendisini güvende hissetmeyen halk
kitleleri, toprak sahipleri olan kalelerin veya şatolarda
yaşayan senyör adı verilen güçlü kişilerin koruyuculuğu
altına girmek zorunda kalmıştır.
Yalnız bu gelişmelerin;
I. kavimlerin birbirleriyle ve yerli kavimlerle karışıp
kaynaşması,
II. feodal devletlerin ortaya çıkmaya başlaması,
III. günümüz Avrupa milletlerinin oluşum sürecinin başla-
ması
durumlarından hangilerine ortam hazırladığı söylene-
bilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
2. Balamir komutasında ilerleyerek Macaristan’a yerleşen
Hunlar, kısa sürede Slavları egemenlikleri altına alarak
yönetimleri altına girmek istemeyen kavimlerin de batıya
doğru göç etmelerine neden olmuşlardır.
Kavimler Göçü olarak adlandırılan bu olay Avrupa’yı ;
I. sosyal,
II. siyasal,
III. etnik
alanlardan hangilerinde büyük ölçüde etkide
bulunmuştur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
3. Hunların etkisiyle Batıya göç eden kavimlerin uzun yıllar
devam eden göç hareketleri sonucu, Avrupa’nın bütün
alanlarda yapısı bozulmuş ve merkezî otorite zayıflamıştır.
Bu durumun;
I. Avrupa’ya egemen olan derebeylik rejiminin ortaya
çıkması,
II. Hristiyanlığın kabul edilerek Orta Çağ Avrupası’na ege-
men olması,
III. insanların farklı haklara sahip çeşitli sınıflara ayrılması
gelişmelerinden hangilerinin ortaya çıkmasına neden
olduğu savunulabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
TEST 8
4. Kavimler Göçü sonunda,
• Barbar saldırılarına karşı koyamayan Roma
İmparatorluğu 395 yılında Doğu ve Batı olmak üzere
ikiye ayrılmıştır. Batı Roma İmparatorluğu barbar sal-
dıları sonucu 476 yılında yıkılmıştır.
• Alan, Vandal ve Vizigotlar İspanya; Angıl ve Saksonlar
İngiltere, Germenler ise Almanya’nın temellerini
oluşturmuştur.
Bu bilgilere bakılarak Kavimler Göçü’yle ilgili;
I. Avrupa’nın etnik ve siyasi çehresinin şekillenmesinde
belirleyici rol oynamıştır.
II. Orta Çağ boyunca Avrupa’da sürecek olan feodalitenin
oluşumuna ortam hazırlamıştır.
III. Avrupa’da sosyal ve kültürel gelişimi hızlanmıştır.
yargılarından hangilerine ulaşılabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
5. Orta Asya’da siyasal varlıklarını yitirdikten sonra batıya
doğru yayılarak Avrupa’nın yapısını büyük ölçüde
etkileyen ve yüz yıl kadar süren Kavimler Göçü’nü
başlatan Türk topluluğu aşağıdakilerden hangisidir?
A) Hun
B) Avar
C) Kök Türk
D) Hazar
E) Macar
6. Kavimler Göçü’nün sonrasında Hristiyanlık barbar kavimler
ve Germenler barbar kavimler arasında yayıldı. Bu durum
Katolik kilisenin önem kazanmasına ve kilisenin dinî öğreti-
lerine dayanan skolastik düşüncenin ortaya çıkmasına ne-
den olmuştur.
Bu gelişmelerin;
I. düşünsel ve bilimsel gelişmelerin durması,
II. dinin Orta Çağ Avrupası’na egemen olması,
III. Kavimler Göçü’nün Orta Çağın başlangıcı olarak kabul
edilmesi
durumlarından hangilerine yol açtığı savunulabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
| 45
 Kavimler Göçü ve Avrupa Hun Devleti
TEST 8
7. Asya Hun Devleti’nin dağılmasından sonra Aral Gölü ve Ha- 10. Avrupa Hun Devleti hükümdarı Attila’nın Doğu Roma
zar Denizi arasındaki bölgeye gelen buradan Karadeniz’in ile imzaladığı Margos Antlaşması’nın;
kuzeyine doğru hareket eden Hunlar, bu bölgede bulunan
çoğunluğu Germen olan Ostrogot, Vizigot ve Vandal I. Bizans bundan sonra Hunlara bağlı kavimlerle antlaşmala-
kavimlerine baskı uyguladılar. Romalıların barbar olarak ra girmeyecek,
nitelendirdiği bu kavimler batıya doğru göç etmek zorunda II.Bizans’ın ödediği yıllık vergi iki katına çıkarılacak,
kaldılar (375).
III.Bizans Hunlardan kaçanlara sığınma hakkı vermeyecek
Aşağıdakilerden hangisi yıllarca süren tarihçiler “Ka-
vimler Göçü” olarak adlandıran bu göç hareketinin so- maddelerinden hangilerinin Avrupa Hun Devleti’nin
nuçlarından biri değildir? Bizans üzerinde üstünlük kurduğuna kanıt olarak
gösterilebilir?
A) Avrupa’da skolastik düşünce etkili olmaya başladı. A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
B) Roma İmparatorluğu Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ay- D) I ve II E) I, II ve III
rıldı
C) Merkezî otorite zayıfladı ve derebeylikler ortaya çıktı.
D) Avrupa’nın siyasi haritası ve etnik yapısı değişti.
E) Eleştiri ve gözleme dayanan bilimsel gelişmeler
yaşanmaya başlandı.

11. Hem Asya’da hem Avrupa’da devlet kuran Türk

8. Kavimler Göçü’nden sonra V. yüzyıl başlarında, Orta
toplulukları aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak
Avrupa’da kurulan Avrupa Hun Devleti ile ilgili;
eşleştirilmiştir?
I. İslamiyet’i kabul ederek Doğu Avrupa’da Türk İslam kül- A) Kök Türkler –Macarlar
türünün temsilcisi olmaları,
B) Uygurlar-Karluklar
II. Büyük Selçuklu Devleti’nin Malazgirt Savaşı’nı kazanma-
larında etkili olmaları, C) Bulgarlar- Peçenekler

III.Doğu Roma ile siyasi ilişkiler kurularak vergiye bağlama- D) Hazarlar-Türgişler

ları E) Avarlar- Hunlar
bilgilerden hangileri doğrudur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III

9. Margus ve Anatolyos Antlaşmaları ile Bizans
İmparatorluğunu himaye altına alarak vergiye bağla-
yan Türk devleti aşağıdakilerden hangisidir?
A) Peçenek B) Kök Türk C) Avar
D) Avrupa Hun E) Tuna Bulgarları
12. Orta Asya’dan Avrupa’ya göç eden Türkler çeşitli Balkan
toplulukları arasına karışarak kimliklerini kaybetmişlerdir.
Bu durum;
I. kurdukları devletlerin yıkılması,
II. nüfus sayısı bakımından az olmaları,
III. tutsaklığa tepki göstermeleri
gelişmelerinden hangileriyle açıklanabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III

46 | 1. B 2. E 3. A 4. D 5. A 6. D 7. E 8. C 9. D 10. E 11. E 12. D

 Bilgi Kavrama Testi
Diğer Türk Devletleri ve Toplulukları
1. Mete Han, Çin’i mağlup ettiği halde millî benliklerini
korumak için nüfusu kalabalık Çin’e yerleşmemiş, sadece
vergiye bağlamayı tercih etmiştir.
Mete Han Dönemi’nde duyulan kaygıyı;
I. Kök Türk Devleti’nin Orta Asya’da yaşayan bütün Türk
boylarını egemenlikleri altına alması,
II. Avrupa’ya göç eden Türklerin bölge halkının
çoğunluğunun Slav olması nedeniyle
Slavlaşmaya başlaması,
III. Asya’da kurulan devletleri Kök Türkler tarafından yıkılan
Avarların ,Batıya göç ederek Avrupa’da bir devlet kurma-
ları
gelişmelerinden hangileri doğrulamaktadır?
A)Yalnız I B) Yalnız II C)Yalnız III
D) I ve III E) II ve III
2. Kök Türklerin saldırıları sonucu Orta Asya’daki devlet-
leri yıkılınca Batı’ya göç ederek ,
• Bayan Han önderliğinde Macaristan’da güçlü bir dev-
let kuran,
• İstanbul’u 619 ve 626 yıllarında iki defa kuşatıp ele ge-
çirmeye çalışan,
Türk topluluğu aşağıdakilerden hangisidir?
A) Avar B) Peçenek C) Kıpçak
D) Hun E) Bulgar
3. Aşağıdakilerden hangisi Kök Türk Devleti’nin yıkılma-
sından Kırım ile Hazar Denizi arasında kalan bölgede
bir devlet kuran Hazar Devleti ile ilgili doğru bir bilgi-
dir?
A) Hristiyanlığı kabul ederek Türklük özelliklerini yitirmişler-
dir.
B) Museviliği benimseyen tek Türk devletidir.
C) Emevilerle savaşarak Orta Asya’nın Arapların eline
geçmesini engellemişlerdir.
D) Sasanilerle birlikte İstanbul’u kuşatmışlardır.
E) Bizans ordusunda paralı askerlik yapmışlardır
TEST 9
4. Ticari ilişkiler sonucu, İslamiyet’le tanışan ve
X. yüzyılın ilk yarısında İslamiyet’i kabul ederek Doğu
Avrupa’da Türk-İslâm kültürünün temsilcisi olan Türk
devleti aşağıdakilerden hangisidir?
A) Avarlar
B) Macar Devleti
C) Avrupa Hun Devleti
zamanla
D) Karluklar
E) İtil (Volga) Bulgar Devleti
5. Türk tarihinde görülen;
I. Türk tarihinde ilk defa İstanbul’un kuşatılması,
II.Kök Türk ve Sasani ittifakı ile yıkılması,
III.Yarmak adıyla bilinen ilk Türk madeni parasının bastırıl-
ması.
gelişmelerinden hangisi Akhun Devleti ile ilgili doğru
bir bilgidir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) l, II ve III
6. Hakanın ve saray halkının Museviliği kabul ettiği Hazar
toplumunda Gök Tanrı, Hristiyanlık ve Müslümanlık gibi di-
ğer dinlere de izin verilmişti. Hazar ülkesinde herhangi bir
topluluk ya da devlet adamı arzu ettiği herhangi bir dini
tercih edebiliyordu ve bu rahatsızlık oluşturmuyordu.
Bu bilgiler Hazarlarla ilgili;
I. Dini hoşgörüye dayanan bir yaklaşım söz konusudur.
II. Dini ve siyasi işler birbirinden ayrılmıştır.
III. Halk arasında farklı inanışlar kabul görmüştür.
yargılarından hangilerinin kanıtıdır?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
D) I ve III E) I, II ve III
| 47
 Diğer Türk Devletleri ve Topluluklar
TEST 9
7. Yenisey Kitabeleri ve dünyanın en uzun destanı olan 10. Aşağıdakilerden hangisi Karluklarla ilgili doğru bir
Manas Destanı aşağıdaki hangi Türk devletine ait bilgidir?
kültürel değerlerdir?
A) İslamiyet’i kabul eden ilk Türk boyudur.
A) Uygur
B) Baskıda, hareketli harf sistemini kullanmışlardır.
B) Kök Türk
C) Slav toplulukları topluluklarıyla kaynaşıp bütünleşmişler-
C) Asya Hun dir.
D) Kırgız D) İlk düzenli Türk ordusunu kurmuşlardır.
E) İtil Bulgar E) Avrupa’nın siyasi ve kültürel yapısını değişmesinde etkili
olmuşlardır.

8. I. Emevilerle mücadele etmişlerdir.

11. Orhun ve Selenga nehirleri civarında yaşayan değişik
II. İlk para basan Türk devletidir.
zamanlarda Kök Türk ve Uygur hâkimiyetinde kalan
III. Hazarların baskısıyla ikiye ayrılmışlardır. X. yüzyılın sonlarına doğru İslamiyet’i kabul eden, Bü-
yük Selçuklu, Türkiye Selçuklu ve Osmanlı Devleti’nin
IV. Hristiyanlığı benimsedikleri için Türk özelliklerini
kurulmasını sağlayan Türk topluluğu aşağıdakilerden
koruyamamışlardır.
hangisidir?
Orta Asya Türk devletlerine ait yukarıdaki bilgilerde
A) Oğuz
hangileri Türgişlerle ilgilidir?
B) Peçenek
A) I ve III B) II ve IV C) I ve II
C) Kıpçak
D) III ve IV E) II ve III
D) Başkırt
E) Macar

12. İslamiyet öncesi Türk devlet ve toplulukları ile ilgili

9. Avrupada kurulan;
aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
I. Macarlar,
A) Ülke yönetiminde ikili devlet teşkilatı anlayışının
II. Tuna Bulgar ,
benimsenmesi
III. Avrupa Hun
B) Hanedan üyeleri arasında taht mücadelelerinin yaşanması
devletlerinden hangileri Hristiyanlığı kabul etmiştir?
C) Sorunların görüşüldüğü kurultay denilen meclisin danış-
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III ma niteliği taşıması
D) I ve II E) I, II ve III D) Devletlerin yönetim anlayışlarının dine dayalı olması
E) Hukukun temelini geleneklerden alan törenin oluşturması

48 | 1. B 2. A 3. B 4. E 5. B 6. D 7. D 8. C 9. D 10. A 11. A 12. D

 Bilgi Kavrama Testi
Diğer Türk Devletleri ve Topluluklar
TEST 10
1. Orta Asya’da kurulan Türk devletlerinden; 4. Hunlar; başta Çin olmak üzere yerleşik toplumlara kürk,
at, et, deri, silah satmışlar, karşılığında ise ipek, çay ve tahıl
• Asya Hun Devleti ile Çin arasında uzun süren savaşlar
ürünleri almışlardır.
yaşanmış,
Bu bilgilere bakılarak;
• Kök Türkler Akhunlara karşı Sasanilerle işbirliği yap-
mışlardır.
I. İpek Yolu’nu kontrol altına almışlardır.
Türk devletlerinin bu tutumları;
II. Yerleşik hayat süren komşularının ürettikleri ürünlere
ihtiyaç duymuşlardır.
I. millî benliklerini korumak,
III. Genellikle mal değiş tokuşu yöntemiyle ihtiyaçlarını
II. İpek Yolu hâkimiyetini ele geçirmek, gidermeye çalışmışlardır.
III. Türkler arasında siyasi birliği sağlamak yargılarından hangilerine ulaşılabilir?
amaçlarından hangilerine yöneliktir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
A)Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) II ve III E ) I, II ve III
D) I ve II E) I, II ve III

2. ◊ Bizans-Sasani mücadelesinde Bizans’ın yanında yer 5. Türklerin Çin’in yanı sıra Sasani ve Bizans bu devletlerle
alarak Sasani Devleti’nin zayıflamasında etkili oldular. olan siyasi ve ticari ilişkilerinde İpek Yolu’nun önemli bir
• Müslüman Araplarla çatışmalara girerek İslamiyet’in yeri olmuş Türk devletleri, İpek Yolu’nu kontrol altında tut-
Kafkaslar bölgesinde yayılmasını uzun süre engelledi- maya önem vermiş ve bunu dış politikalarının temel amaç-
ler. larından biri hâline getirmişlerdir.

Bu bilgiler aşağıdaki hangi Türk Devletine aittir? Türklerin dış politikasında;

A) Uygurlar B) Peçenekler C) Kıpçaklar I. İpek Yolu’nun kazançlı bir ticarete konu olması,
D) Kök Türkler E) Hazarlar II. komşu devletlerle kültürel etkileşimi sağlaması,
III. siyasi ve askerî çatışmalara neden olması
durumlarından hangileri etkili olmuştur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
D) II ve III E ) I, II ve III

3. Çin’den başlayıp Orta Asya, Orta Doğu ve Avrupa’ya 6. Hunlar, Kök Türkler ve Uygurlar gibi Orta Asya’da bü-
bağlanan İpek Yolu’na egemen olmak isteyen Kök yük devletler kuran Türk toplulukları, ipek, buğday ve
Türkler; pirinç gibi ekonomilerinin eksiği olan temel ürünleri te-
min etmek için en fazla ilişkide bulundukları devlet
I. Bizans,
aşağıdakilerden hangisidir?
II. Sasani,
A) Çin
III. Ak Hun
B) Bizans
devletlerinden hangileriyle mücadele etmişlerdir?
C) Sasani
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
D) Batı Roma
D) II ve III E ) I, II ve III
E) Emeviler

| 49
 Diğer Türk Devletleri ve Topluluklar
7. İpek Yolu başta olmak üzere ülkelerinden geçen ticaret yol-
larını kullanan kervanlardan transit geçiş vergisi alan Türk
devletleri ,
• İpek Yolu’nun güvenliğini sağlamaya büyük önem
vermişler
• Tüccarlara yük ve binek hayvanları temin etmişler
• Kervanların konaklaması için yol boyunca
kervansaraylar yapmışlardır.
Tüm bu çalışmaların;
I. Çinlilerin Türk devletleri üzerindeki olumsuz
propagandalarını önlemek,
II. komşu devletlerle siyasî ilişkileri geliştirmek,
III. ticareti canlandırarak gelirleri sürekli hâle getirmek
amaçlarından hangilerine yönelik olduğu savunulabi-
lir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) II ve III E ) I, II ve III
8. Uygurlar ticarette para yerine böz denilen, üzerinde devlet
mührü bulunan kumaşlar ve kuanpoyu adı verilen, özel
olarak kesilmiş resmî nitelikli bezler kullanıyorlardı. Çin’de
kullanılan ve çav denilen kâğıt paralar da Uygurlar
aracılığıyla Türklerin ticari hayatına girmişti.
Bu durum;
I. alışverişin kolaylaştırılması
II. iç ve dış ticaretinin canlanması
III. kültürel etkileşimin artması
gelişmelerinden hangileri üzerinde etkili olmuştur?
A)Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
Sasani hükümdarına karşı Bizans İmparatorluğu ile
9.
ittifak kurabilmek amacıyla Orta Asya’dan İstanbul’a
ilk elçi heyetini gönderen Türk devleti aşağıdakilerden
hangisidir?
A) Kök Türk B) Asya Hun C) Uygur
D) Akhun E) Hazar
50 | 1. B 2. E 3. D 4. D
TEST 10
10. Hazarların ,Kafkaslar ve Karadeniz’in kuzey düzlükle-
rine uzanan egemen oldukları Doğu Avrupa’da VII. ile
IX. Yüzyıllar boyunca tarihe “Hazar Barış Çağı” adıyla
geçen bir dönemi gerçekleştirmelerinde;
I. doğulu ve batılı milletlerden insanların kaynaştığı bir yer
hâline gelmeleri,
II. hâkimiyetleri altına aldıkları bölgelerin huzurunu ve
ulaşım güvenliğini sağlamaları,
III. ticaret yollarını denetimini ellerinde bulundurarak
ekonomik olarak çok güçlü hâle gelmeleri
durumlarından hangileri etkili olmuştur?
A)Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
11. İç Asya’da kurulan Türk devletleri ile Çinliler karşı karşıya
gelerek uzun yıllar siyasi ve askeri mücadele içinde olmuş-
lardır.
Bunda;
I. İpek Yolu’na hâkim olma mücadelesi,
II. dinsel inançlarını diğerine kabul ettirme arzusu,
III. vergilerin zamanında ödenmemesi
durumlarından hangileri etkili olmuştur?
A)Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
12. I. Çin
II. Sasani
III. Bizans İmparatorluğu
Yukarıdaki devletlerden hangileri İç Asya’da kurulan
Türk devletlerinin siyasi, askerî ve ekonomik ilişkiler
sürdürdüğü devletler arasındadır?
A)Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
5. A 6. A 7. C 8. D 9. A 10. B 11. A 12. E
 Beceri Temelli Sorular TEST 11
1. İlk Türk devletlerinde devlet işleri kurultay adı verilen bir 4. Tarihin değişik dönemlerinde anayurtları Orta Asya’dan
mecliste görüşülür ve karara bağlanırdı. Son sözü kağan Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarının çeşitli bölgelerine göç
söylerdi. Kurultaya hükümdar, hükümdarın eşi ve ileri gelen eden Türk toplulukları gittikleri yerlere yerleşmede ve yeni
devlet adamları katılırdı. bir yurt edinmede pek zorluk çekmemişlerdir.
Bunda,
Bu durum aşağıdakilerden hangisinin göstergesi
olamaz? I. teşkilatçılıkları ,

A) Ülke sorunlarına karşı duyarlı olunduğunun II. askeri yetenekleri,

B) Hükümdar eşlerinin devlet yönetiminde söz sahibi III. Gök Tanrı dinine inanmaları
olduğunun
gibi faktörlerinden hangilerinin etkili olduğu söylene-
C) Kurultayın devlet yönetiminde önemli bir konumunun mez?
olduğunun
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) Halkın yönetime katıldığının
D) I ve II E) II ve III
E) Kurultayın danışma organı olduğunun

2. İlk Türk devletlerinde aileler, çocuklarının ata binme ve ok 5. II. Kök Türk (Kutluk) Devleti’nin kültürel özellikleri dik-
atma konularında iyi yetişmeleri için çaba harcarlardı. kate alındığında, onların yaşadıkları bölgede yapılacak
bir kazıda aşağıdakilerden hangisinin bulunması
Bu durum Türklerde aşağıdakilerden hangisine daha beklenemez?
çok önem verildiğinin kanıtıdır?
A) Değişik madenlerden yapılmış silahlar
A) Hayvancılığa
B) Tapınak kalıntıları
B) Askerliğe
C) Kumaş ve halı parçaları
C) Sınırların genişletilmesine
D) Yazılı eser ve belgeler
D) Çinlilerle mücadeleye
E) Kurganlar
E) Sosyal dayanışmaya

6.
Altay bölgesinde yapılan kazılarda kuş figürlü mezar taşları,
3. Eski Türkler ölüleri için yuğ adı verilen bir tören yaparlar, bıçak ve kılıçlar, at koşumları, halı ve kumaş parçaları
ölen kişi, eşyaları ve silahları ile birlikte gömülürdü. bulunmuştur.
Bu durum aşağıdakilerden hangisinin göstergesidir? Sadece bu bilgiler dikkate alındığında Altay bölgesinde
A) Ölümden sonraki hayata inanıldığının yaşayan insanlar için aşağıdakilerden hangisi
söylenemez?
B) Mezar kültürlerinin gelişmediğinin
A) Tarımla uğraştıkları
C) Çok tanrılı bir inancın olduğunun
B) Atı evcilleştirdikleri
D) Ölünün kalan eşyalarının uğursuz sayıldığının
C) Dokumacılığın geliştiği
E) Çin uygarlığından etkilendiğini
D) Ölü gömme adetleri olduğu
E) Ahiret inancının olduğu

| 51
 TEST 11
7. Türk adına ve Türklerle ilgili bilgilere çok sayıda milletin 10. Orta Asya Türk topluluklarında köle ve ayrıcalıklı
tarihi kaynaklarında rastlanılması, Türklerin hangi sınıfların olmamasında,
özelliğinin bir sonucudur?
I . göçebe bir hayat tarzının benimsenmesi,
A) İslamiyet’i kabul etmeleri
II . ülkenin kurultay tarafından yönetilmesi,
B) Ticaretle uğraşmaları
III . hükümdarın mutlak otoriteye sahip olması
C) Geniş bir coğrafyaya yayılmaları
durumlarından hangilerinin etkili olduğu savunulabilir?
D) Çinlilerle savaşmaları
A) Yalnız I B)Yalnız II C) Yalnız III
E) Göçebe yaşantıları
D) I ve II E) II ve III

Türklerin atı evcilleştirmiş olmaları ve tekerlekli araba-

8. 11. İlk Türk devletlerinden Bulgarlar, Hazarlar, Türgişler ve
lara sahip olmaları, onlara aşağıdakilerden hangisini Karluklar, Kök Türk Devleti’nin yıkılmasından sonra bağımsız
sağlamıştır? olmuşlardır.
A) Çok uzak bölgelere göç edebilme
Bu durum Kök Türklerle ilgili aşağıdaki yargıların hangi-
B) Ticarette ileri gitme sine kanıt olarak gösterilebilir?
C) Madenlerden eşya yapma A) Türk coğrafyasının önemli bir bölümüne egemen
olmuşlardır.
D) Mimari alanda gelişme
B) İkili yönetim anlayışını benimsemişlerdir.
E) Göçebe yaşamı sona erdirme
C) Farklı etnik topluluklardan meydana gelmişlerdir.
D) Tüm Türkleri ilk defa bir bayrak altında toplamışlardır.
E) Bağımsızlık mücadelesinden sonra kurulmuşlardır.

9.
Yabancı kavimlerle mücadelede yenilen Türkler, hürriyetle- 12. Eski Türk topluluklarının temel özelliklerinden biri de
rini kaybetmek yerine, yeni bölgelere göç etmeyi tercih savaşçı ve mücadeleci bir toplum olmalarıdır.
etmişlerdir.
Aşağıdakilerden hangisi bu durumun temel nedenidir?
Yukarıda verilen bilgiye göre Türkler, aşağıdakilerden
A) Ekonomilerinin hayvancılığa dayanması
hangisine önem vermişlerdir?
B) Göçebe bir hayat sürmeleri
A) Askeri mücadelelere
C) Göç yolları üzerinde bulunmaları
B) Ticari faaliyetlere
D) Gök Tanrı inancını benimsemeleri
C) Bağımsız yaşamaya
E) Kut inancına sahip olmaları
D) Ülke sınırlarını genişletmeye
E) Ulusal egemenliğe

52 | 1. D 2. B 3. A 4. C 5. B 6. A 7. C 8. A 9. C 10. A 11. A 12. B

 Beceri Temelli Sorular
1. Uygurlar; Manihaizm, Budizm gibi dinleri benimsemelerine
rağmen bu dinlere ait terimleri Türkçeleştirmişlerdir.
Uygurların bununla, aşağıdakilerden hangisini
amaçladıkları söylenebilir?
A) Milli kimliklerini korumayı
B) Eski inanışlarını sürdürmeyi
C) Gök Tanrı dini ile çelişmemeyi
D) Halkın tepkisini önlemeyi
E) Toplumsal barışı sağlamayı
2 . Orta Asya Türk devletlerinde ülke, hükümdar ve ailesinin
ortak malı sayılırdı. Hükümdar öldüğünde hükümdarın er-
kek çocuklarının hepsinin tahta çıkma hakları vardı.
Bu uygulamanın;
I. Türk devletlerinin kısa ömürlü olması,
II. sık sık taht kavgaları görülmesi,
III. federasyon uygulamasının benimsenmesi
durumlarından hangilerine neden olduğu savunulabi-
lir?
A) Yalnız I B)Yalnız II C)I ve II
D) II ve III E) I,II ve III
3. Kök Türk hükümdarı Kapgan Kağan, Çin ile yaptığı
antlaşmayla Çin’de yaşayan Türklerin ülkelerine geri
gelmelerini sağlamış, Çinlilerden tohumluk buğday ve zi-
raat aletleri almıştır.
Bu durum, aşağıdakilerden hangisinin göstergesi
değildir?
A) Kapgan Kağan’ın milliyetçi bir politika izlediği
B) Çin ile iyi ilişkiler kurulmaya çalışıldığı
C) Türk-Çin mücadelesinin sona erdiği
D) Çin’in tarım alanında ileri bir seviyede olduğu
E) Türklerin tarımsal faaliyetlere önem verdikleri
TEST 12
4. Asya Hun Devleti hayvancılığa elverişli bozkırlarda
kurulmuştur. İklim ve arazi şartlarından dolayı genellikle at,
koyun ve sığır gibi hayvanlar yetiştirmişlerdir.
Bu durumun;
I . konar-göçer yaşantının benimsenmesi,
II . yazın yaylak, kışın kışlak denilen alanlarda yaşamaları,
III . ticari faaliyetlerde komşularına daha çok hayvani ürün-
ler satmaları
gelişmelerinden hangilerine neden olduğu söylenebi-
lir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E)I, II ve III
5. Hakana devlet işlerinde yardımcı olan tüm ülkeyi ilgilendi-
ren sorunların görüşüldüğü ve hakana bağlı asker-sivil tüm
yöneticiler, boy beylerinin katıldığı yılın belli zamanlarında
toplanan toy ya da kurultay adı verilen bir meclis karar
almakla birlikte son söz Kağan’a aitti.
Bu durum aşağıdakilerden hangisinin kanıtıdır?
A) Merkezî otoritenin zayıf olduğunun
B) Federatif devlet anlayışının benimsendiğinin
C) Kurultay meclisinin danışma niteliği taşıdığının
D) İkili teşkilat sisteminin uygulandığının
E) Ülkenin töre denilen hukuk kurallarına göre yönetildiği-
nin
6. II. Kök Türk Hükümdarı Bilge Kağan’ın, Çinlilerin etkisinde
kalarak Budistleşme isteği, Türklerin yaşam tarzına uyma-
dığı gerekçesiyle kurultay tarafından reddedilmiştir.
Bu bilgilerden hareketle;
I. Kağanın karar ve isteklerinin sorgulanabildiği,
II. Kurultayda farklı görüşlerin kendisini ifadesine olanak
sağlandığı,
III. boy beylerinin kurultaya halkı temsilen katıldığı
yargılarından hangilerine ulaşılabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
D) II ve III E) I, II ve III
| 53
 TEST 12
7. Uygurlarda, Hun ve Kök Türklerde görülmeyen mimarlık, 10. Orta Asya, farklı yüzey şekillerine sahip olan geniş bir alan-
resim ve heykel sanatlarında gelişmeler görülür. Ayrıca dır. Bu bölge yüksek düzlüklere ve dağlara geniş çöllere ve
Uygurlar, balık adını verdikleri kentlerini surlarla çevirerek özellikle ağaçsız steplere sahiptir. Büyük çoğunluğu kurak-
tapınakları ve sarayları heykellerle, tek katlı ve bahçeli ev- tır ve tarıma uygun değildir.
lerle donatmışlardır. Ekonomik alanda tarım ve ticaretle
Bu bilgilere bakılarak;
uğraşmaya başlamışlardır.
Bu bilgilerden hareketle Uygurlarla ilgili ; I. hayvancılığa dayalı ekonomik faaliyetlerin ortaya çıkma-
sı,
I. Yerleşik yaşama geçilmiştir.
II. konar-göçer yaşam kültürünün hâkim olması,
II. Türk töresi terk edilmiştir.
III. büyük sulama kanallarının yapılması
III. Ekonomik ve sanat alanında değişiklikler yaşanmıştır.
durumlarından hangilerinin ortaya çıktığı savunulabi-
yargılarından hangilerine ulaşılabilir?
lir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
D) I ve III E) I, II ve III
D) II ve III E) I,II ve III

8. Eski Türk devletlerinde ülkenin genellikle iki bölüm hâlinde
idare edildiği görülmektedir. Bu uygulama Asya-Avrupa
Hunlarında ve Kök Türklerde doğu-batı şeklinde yine Asya
Hunlarında ve Ak Hunlarda yönlere göre sağ kanat-sol ka-
nat olarak belirlenirdi.
Türk devletlerinde görülen ikili teşkilat uygulamasının
amacı aşağıdakilerden hangisidir?
A) Ülkeyi daha kolay yönetmek
B) Taht kavgalarını önlemek
C) Halkın yönetime katılımını sağlamak
D) Sosyal dayanışmayı güçlendirmek
E) Kağanların otoritesini tartışılmaz hâle getirmek
9. Biz bugün İslam öncesi Türk tarihi ve kültürüne ait pek çok
konuyu Çin kaynaklarından öğrenmekteyiz. Özellikle Kök
Türk Kitabelerinin anlattığı devirlerden evvelki zamanlar
hakkında Çin yıllıklarından oldukça faydalanmaktayız.
Bu görüşü savunan bir tarihçi;
I. Çinlilerde tarih yazıcılığının bizden önce gelişmesi,
II. Orta Asya Türk devletlerinde yazının yaygın biçimde kul-
lanılmaması,
III. Çin’in kalabalık bir nüfusa sahip olması
durumlarından hangilerini kanıt olarak gösterilemez?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
11. İslamiyet öncesi Orta Asya’da yaşayan Türkler On İki Hay-
vanlı Türk takvimini düzenleyip kullanmışlardır.
Bu bilgiler Türklerle;
I. yerleşik hayata geçtikleri,
II. bilimsel faaliyetlerde bulundukları,
III. ileri bir astronomi bilgisine sahip oldukları
durumlarından hangilerine kanıt olarak gösterilebilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
D) II ve III E) I,II ve III
12. Gobi, Taklamakan, Karakum gibi çöllerden, geniş
bozkırlardan ve ıssız düzlüklerden oluşan Orta Asya’nın sert
yapısı, bölgede yaşayan Türkler arasında sosyal ve ekono-
mik yapısının konar-göçer hayat tarzı etrafında şekillenme-
sine yol açmıştır.
Aşağıdakilerden hangisinin bu yaşam tarzına bağlı ola-
rak ortaya çıktığı söylenemez?
A) Boylar arasında otlak arayışı yüzünden çatışmaların
yaşanması olması
B) Yiyecek ve içeceklerin büyük ölçüde hayvanlardan
sağlanması

D) I ve II E) II ve III C) Çabuk organize olabilen savaşçı bir toplum yapısının

ortaya çıkması
D) Tohumluk buğday ambarları ve büyük değirmenlerin
yapılması
E) Toprakta özel mülkiyet anlayışının ortaya çıkmaması

|
1. A 2. C 3. B 4. E 5. C 6. C 7. D 8. A 9. C 10. C 11. D 12. D

54
 Beceri Temelli Sorular
1. Orta Asya’daki eski Türk top-
luluklarında Kağanın eşi olan
hatun (katun) kurultaya katı-
lır, ülkeye gelen elçileri kabul
ederdi. Aynı zamanda tören
ve şölenlerde hatun, hakanın
yanında yer alırdı. Kağanın
olmadığı durumlarda devlet
işlerini yürütürdü.
Bütün bu bilgiler birlikte düşünüldüğünde;
I. Hatunlar siyasi yetkiye sahiptir.
II. Hatunlar devlet yönetiminde söz sahibidir.
III. Kadın-erkek eşitliği söz konusudur.
yargılarından hangilerine ulaşılabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
2. Çinlilerle yakınlaşılan
Uygurlar eski dini
inanışlarını bırakıp, et
ve süt yenilmesine izin
vermeyen, sadece sebze
yenilmesini isteyen Mani-
heizm’i benimsemişlerdir.
Uygurların inanışlarındaki
bu değişiklik nedeniyle yerleşik hayata geçerek, bilim, sanat,
edebiyat ve ticarette ilerlemelerine rağmen askerlik konu-
sunda oldukça zayıflamışlardır.
Bu bilgilere bakılarak;
I. Din değiştirmek Uygurların hayat tarzını değiştirmiştir.
II. Askerî bakımdan çevresindeki milletlere üstünlük
sağlamışlardır.
III. Türk kültürü Uygurlar Dönemi’nde geniş alanlara
yayılmıştır.
yargılarından hangilerine ulaşılabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
3. Hazarlar ’da sadece hanedan ve yönetici kesim Yahudiliği
benimserken ticaretle uğraşanların çoğunluğu Müslüman
kesimdi. Hazarların ana kitlesi ise Gök Tanrı dinine mensup-
tur. Tarihi kaynaklar her zaman Hazar şehirlerinde cami, ki-
lise ve sinagogların yan yana yaptıklarını kaydetmektedir.
Bu bilgiden hareketle;
I. Farklı tarzlarda mimari eserler ortaya çıkmıştır.
II. Kültürel çeşitlilik ve dinsel hoşgörü söz konusudur.
III. Farklı görüşlerin yönetime yansıması sağlanmıştır.
yargılarından hangilerine ulaşılamaz?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) II ve III
TEST 13
4. Türk devlet teşkilatında kurultay (toy); siyasi, kültürel, hu-
kuki ve ekonomik konularda genel kararlar alan ve devlet
yönetiminin temelini oluşturan en yüksek kuruluştu. Kağan,
hanedan üyeleri, hatun, aygucı ve boy beylerinden oluşan
kurultay, belli toplanarak devlet işlerini görüşürdü. Kağanın
seçimi veya görevden alınmasında da etkili olan kurultayın
doğal başkanı Kağan’dı.
Bu bilgiler;
I. Kurultay ülke sorunlarının görüşüldüğü meclistir.
II. Yönetimde demokratik uygulamalar söz konudur.
III. Kağan’ın yetkileri sınırsızdır.
yargılarından hangilerine kanıt olarak gösterilemez?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
5. Kavimler Göçü sırasında İspanya’ya göç eden Vandal, Alan,
Süeb ve Vizigot toplulukları, İspanya’nın yerli halkı ile karışa-
rak bugünkü İspanyollar’ın ilk ataları olmuştur. Aynı şekilde
Angıllar ve Saksonlar, Britanya Adaları’na sığınarak buranın
yerli halkı ile karışıp İngilizler’in atalarını
oluşturmuşlardır.
Bu bilgilere bakılarak Kavimler Göçü ile ilgili;
I. Günümüz Avrupa’sının etnik yapısının şekillenmesinde
büyük rol oynamıştır.
II. Avrupa’nın uzun bir süre karışıklıklar içerisinde
kalmasına yol açmıştır.
III. Avrupa’da derebeylik rejiminin ortaya çıkmasına neden
olmuştur.
yargılarından hangileri savunulabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
6. Bilge Kağan’ın Orhun kitabe-
sinde yer alan “Tanrı buyurduğu
için kağan olarak tahta oturdum.
Tahta oturup, aç, fakir milleti hep
derleyip toplattım. Fakir milleti
zengin kıldım. Az milleti çok kıldım
“ sözlerine bakılarak ;
I. Halkın sosyal ve ekonomik durumunu iyileştirmek için
çaba gösterilmiştir.
II. Halkın devlet yönetimine katılımı sağlanmaya
çalışılmıştır.
III. Devleti yönetme yetkisi dine dayandırılmıştır.
yargılarından hangilerine ulaşılabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
| 55

7. Asya Hun hükümdarı Mete Han zamanında Orta Asya’da
yaşayan Türk kökenli ve Türkçe konuşan bütün toplulukları
kavimler bir bayrak altında toplanarak tek merkezden
yönetilmeye başlanılmıştır.
Bu durum aşağıdakilerden hangisinin kanıtıdır?
A) Türkler arasında yerleşik hayatın başladığının
B) Asya’da Türk siyasi birliğinin kurulduğunun
C) Türk Çin çatışmasının sona erdiğinin
D) Sosyal devlet ilkesine göre hareket edildiğinin
E) Türklerin geniş bir coğrafi mekâna yayıldıklarının
8. Romalıların askerî güçlerini Hun ordusundaki 10’lu sistem
biçiminde düzenlemeye başlamışlar, Germen ve Slavlar ise
yönetim, askerlik ve sanat konusunda Avarları örnek almış-
lardır.
Bu bilgiler;
I. Avrupalılar Türk kültüründen etkilenmişlerdir.
II. Avrupalıların dış politikasını Türkler belirlemiştir.
III. Türkler Avrupa’da kalıcı etki bırakmışlardır.
durumlarından hangilerinin kanıtıdır?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
D) I ve III E) I, II ve III
9. Orta Asya’da kurulan ilk Türk devletleri kağanlar tarafından
konulan kurallar, kurultaylarda alınan kararlarla toplum
içinde yavaş yavaş oluşan geleneklerden meydana gelen;
kağanlar da dâhil olmak üzere herkesin uyması zorunlu
olan, töre adı verilen, hukuk kurallarına göre yönetilmiştir
Bu durumun;
I. farklı görüşlerin yönetime yansımasının sağlanması,
II. devlet yönetiminde hukukun üstünlüğünün olması,
III. hukuk kurallarının yazılı hale getirilmesi
gelişmelerinden hangilerine ortam hazırladığı
savunulabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
56 | 1. E 2. A 3. C 4. C
TEST 13
10. Çinli bir prensesle evlenen Asya Hun hükümdarı Ki-ok
Dönemi’nde Çin görevlileri, Hunlara bağlı kavimler arasında
Hun Devleti aleyhinde sık sık isyana teşvik etmeye başla-
dılar. Çinliler bir yandan ticaret yoluyla Türklerle yakınlık
kurarken bir yandan da onları ipek ve çeşitli eşyalarla lüks
yaşantıya özendirmişlerdir.
Çinlilerin bu tutumu aşağıdakilerden hangisi ile
açıklanamaz?
A) Türkler arasındaki birliği bozmak
B) Türkleri millî değerlerinden uzaklaştırmak
C) Asya Hun Devleti’ni içten yıkmak
D) Türklerin bağımsızlık mücadelesi başlatmasını önlemek
E) Türkleri Çin kültürü içinde eritmek
11. Hunların zayıfladığı bir dönemde, Hun Türklerinin bir bö-
lümünün idaresini elinde bulunduran Ho-han yeh ve bazı
beyler Çin idaresi altına girmek istemişti. Bunun üzerine,
ülkenin çeşitli bölgelerinden gelen temsilcilerle bir kurultay
düzenlendi. Bu kurultayda Ho-han yeh’in kardeşi Çiçi“Böyle
bir şey nasıl olur? At üstünde savaşarak bu devleti kuran
atalarımız, çarpışarak ve ölerek ülkemizi korudular. İçimizde
hala vatanı için ölmeyi göze alan yiğitler var. Çin
imparatorluğu belki bizden daha güçlüdür. Fakat bize
boyun eğdiremez. Türkleri kendisine bağlayıp diz çöktüre-
mez…” diyerek Ho-han yeh’in kararına karşı çıkmıştır.
Çi-Çi’nin Kağan’ın bu tutumu;
I. ulusal bağımsızlık,
II. kanun üstünlüğü,
III. sosyal devlet anlayışı
durumlarından hangilerine önem verdiğinin
göstergesidir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
12.
Türkler Orta Asya’daki yurtlarını
değişik nedenlerle terk ederek
başka coğrafyalara göç etmişler
ve yayılmışlardır.
Aşağıdakilerden hangisi bu
durumun sonuçlarından bi-
ridir?
A) Türk tarihinin bütün halinde incelemenin zorlaşması
B) Yazılı kültürün gelişmesinin engellenmesi
C) Güçlü devletlerin kurulamaması
D) Göçebe yaşam tarzının terk edilmesi
E) Millî kimliğin korunamaması
5. A 6. A 7. B 8. D 9. B 10. D 11. A 12. A
 İslam
Medeniyetinin
Doğuşu

Anahtar Kavramlar
• Cahiliye Dönemi • Halife
• Hicret • Mevali
• Beytü’l-Mal • Avasım
• Beytü’l-Hikme • Medrese

Kazanımlar
• İslamiyet’in doğuşu sırasında Arap Yarımadası, Asya, Avrupa ve Afrika’nın genel durumunu açıklar.
• Hz. Muhammed ve Dört Halife Dönemi’nde Müslümanların Arap Yarımadası ve çevresinde siyasi hâkimiyet
kurmaya yönelik faaliyetlerini kavrar.
• Emeviler ile birlikte İslam Devleti’nin yapısında meydana gelen değişimi analiz eder.
• Türklerin Abbasi Devleti’ndeki askerî ve siyasi gelişmelerde oynadıkları rolleri kavrar.
• Sekizinci ve on ikinci yüzyıllar arasında İslam medeniyeti çerçevesindeki ilmî faaliyetleri değerlendirir.
 İslam Medeniyetinin Doğuşu

Notlarım İSLAMİYET’İN DOĞUŞU SIRASINDA ARAP

YARIMADASI, ASYA, AVRUPA VE AFRİKA’NIN DURUMU

Notlarım

İslamiyet’in doğduğu VII. yüzyılda Arap Yarımadası ve çevresinde siyasi durumu

İslamiyet’in Doğduğu Dönemde Dünya

Arap Yarımadası; Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarının birbirine yakın olduğu önemli bir
noktada bulunmaktadır. Bu bölgenin en büyük güçlü devletleri Bizans (Doğu Roma) ve
Sasani İmparatorlukları idi.

Hristiyanlığın Ortodoks mezhebini benimseyen Bizans (Doğu Roma) İmparatorluğu

Balkanlar, Anadolu, Suriye, Filistin ve Mısır’da hüküm sürmekteydi.

Doğuda Sasaniler, batıda Avarlar ve Slavlarla mücadele eden Bizans İmparatorluğu

İslamiyet’in doğduğu VII.yüzyılda en güçlü Hristiyan devletti.

Sasani İmparatorluğu ise Irak ve İran’da egemendi. İpek Yolu hâkimiyeti için doğuda Kök
Notlarım Türklerle uzun süren savaşlar yapan Sasaniler batıda ise Bizans ile yoğun siyasi çekişme ve
çatışma içindeydi.

Kavimler Göçü (375) sonrasında büyük karışıklıklar yaşanan Avrupa’da Vizigotlar İspanya’da,
Ostrogotlar İtalya’da, Franklar Fransa’da devlet kurmuşlardır.

Gök Tanrı dinine inanan Kök Türkler Orta Asya’da yaşamaktaydılar. İslamiyet’in doğduğu
yüzyılda Türklerle Araplar arasındaki ilişkiler ticaret ile sınırlıydı.

Afrika’da, Kızıldeniz’in kıyılarında Etiyopya ve Somali topraklarını kapsayan bölgede

Hristiyanlık dinini resmî din olarak kabul etmiş olan Habeş Krallığı bulunmaktaydı.

58 |
 İslam Medeniyetinin Doğuşu

Bilelim
Arap Yarımadası toprakları
çöllerle kaplı olduğu ve ekonomik
kaynakları zayıf olduğundan
ekonomik getirisi de düşüktü. Bu
nedenle bu bölge dışarıdan yabancı
işgal ve istilalarına uğramamıştır.

Bilelim
Arap Yarımadası’nın Uzakdoğu
ülkeleriyle Afrika ve Akdeniz
ülkeleri arasındaki ticarette
köprü görevi yapması, tarım
olanaklarının yetersizliği sonucu
Mekke olmak üzere ekonomik
hayat, ticaret üzerine kurulmuştu.
Medine ekonomisi ise daha çok
tarıma dayalıydı.

İslam Öncesi Arap Yarımadası (Siyasi Durum ve Toplumsal Yapı)

Büyük bölümü çöllerden oluşan Arap Yarımadası’nın; en önemli bölgeleri Hicaz, Necid ve
Yemen’dir. Hicaz bölgesinin en önemli şehirleri ise Mekke, Medine ve Taif’ti.
İslamiyet’in ortaya çıktığı dönemde Araplar, çöl koşullarında göçebe bir yaşam
sürdürmekte olan”Bedeviler” ile az nüfuslu, köy, kasaba ve şehirlerde yerleşik bir hayat
tarzı olan “Hadariler” olarak adlandırılan insanlardan oluşan bir toplum yapısına sahipti.

Göçebe bir yaşam sürdüren Bedeviler çöl ve vahalarda kabileler hâlinde yaşarlardı. Göçebe
yaşayan Bedevilerin temel geçim kaynağı hayvancılığın yanı sıra takasa dayalı ticaretti.
Göçebelerde siyasal yapının temelini kabilecilik oluştururdu. Kabilelerin başında Şeyh ya
da Emir denilen kişiler vardı. Şeyhlik babadan oğula geçerdi.

Şehirlerde oturan halk yerleşik yaşam süren Hadariler tarım ve ticaretle uğraşırlardı.
Kabileler halinde yaşayan ve kabile meclisi tarafından yönetilen Hadarilerde kararlar oy
çokluğuyla alınırdı.

Kabileler halinde yaşayan Araplar kabilelerini devamlı ön planda tutarlardı. Araplar ara-
sında kabilecilik anlayışının yaygın olması ve kabileler arasındaki rekabet kan davalarına
neden oluyordu. Bu durum Arap Yarımadası’nda güçlü siyasi birliklerin ve merkezî devlet-
lerin kurulmasını engellemiştir.

İslamiyet’ten önce Arap Yarımadası’nda; Nebatiler, Tedmür, Gassani, Main, Hire, Seba gibi
devletler yaşamıştır. İslamiyetin ortaya çıktığı dönemde bu devletlerden Gassaniler ve Hire
Beyliği siyasi varlığını sürdürmekteydi.

| 59
 İslam Medeniyetinin Doğuşu
Bilelim
Araplar sadece haram aylar olarak
saygı duydukları dört ayda
birbirleriyle savaşmazlardı.
Bilelim
İnsanların medeniyet bakımından
geri kalmaları, bilgisizlik ve gaflet
içerisinde bulunmaları, putlara
tapmaları, kadınlara yönelik kötü
tutumları gibi nedenlerden
dolayı Arap toplumunun İslamiyet
öncesi dönemine ”Cahiliye Dönemi”
denirdi.
Kazanım Pekiştirme 1
Çözüm
60 |
İslamiyet öncesi Arabistan’da halk; özgürler, köleler ve mevaliler olmak üzere üç farklı top-
lumsal sınıfa ayrılmıştı. Özgürler tüm haklara sahip iken kölelerin herhangi bir hakkı yoktu.
Köleler azat edilirse mevali sınıfa geçerlerdi.
Erkeğin üstünlüğüne dayanan Arap toplumunda çok eşli evlilik yaygındı. Ailede erkek ço-
cuk kız çocuklarından daha üstün tutulurdu. Kadınların miras hakları yoktu.
İslam öncesi Arap Yarımadası’nda en yaygın dinsel inanış putperestlikti. Her kabilenin
kendine ait putları vardı. en başta gelenleri “Hubel”, Lat, Menat ve Uzza” olan bu putlar,
Kâbe’nin içerisinde bulunuyordu.Arap Yarımadası’nda putlara tapanların yanında Hristiyan-
lık, Musevilik Haniflik (Hz. İbrahim’in dini) inanışını sürdürenlerde bulunmaktaydı.
Mekke, Medine ve Taif şehirlerinin yer aldığı Hicaz bölgesi özellikle ticaret yollarının geç-
tiği bir yerdi. Yönetimi Kureyş kabilesinin elinde bulunan Mekke , Kâbe’nin burada olması
nedeniyle Putperestler açısından kutsal bir kentti.
Kabileler arasında var olan savaşlar üç ay süreyle durduğu Haram Ayları’nda Araplar
Mekke’ye hem ticari hem de dinsel etkinlikler için gelirlerdi. Mekke’de yılın belli zaman-
larında pazar ve panayırlar kurulurdu. Bu panayırlardan en önemlisi ve en büyüğü ”Ukaz
Panayırı”ydı. Mekke‘yi bir ticaret merkezi haline getiren bu panayırlar, Arapların sosyal ve
kültürel hayatında önemli gelişmeler sağlamıştır. Panayırlarda düzenlenen yarışmalar, top-
lumsal barışı sağlarken yapılan şiir okuma yarışmaları Arap edebiyatının gelişmesinde et-
kili olmuştur. Araplar Arapça şiir yarışmaları düzenleniyor ve bu şiirlerden dereceye giren-
ler Kâbe’nin duvarına asılıyordu. Bunlara “Yedi Askı” denirdi.
Tüm bu gelişmeler Mekke’nin; Hicaz bölgesinin dinî, ticarî ve kültürel bir merkezi haline
gelmesinde etkili olmuştur.
Arap Yarımadası’nda görülen Putperestlik heykel sanatını geliştirirken, göçebelik mimari-
nin gelişimini engellemiştir.
Aşağıdakilerden hangisi İslamiyet’ten önceki Arap Yarımadası için doğru bir
bilgidir?
A) Güçlü merkezi yönetimlerin varlığı şeyhlerin yerel otorite olmasını engellemektedir.
B) Bizans ve Sasani mimarı tarzı, klasik Arap mimari tarzını doğurmuştur.
C) Matbaanın Araplarca bilinmesi Arapçayı yaygın bir dil haline getirmiştir.
D) Yarımadanın coğrafi özellikleri ekonomide tarımsal gelişimi engellemiştir.
E) Halkın çoğunluğu şehirlerde yaşamaktadır.
Arap Yarımadası’nın büyük bölümünün çöllerle kaplı olması ve iklim koşulları, ekonomide
tarımsal faaliyetlerin son derece sınırlı olmasına neden olmuştur
Yanıt D
 İslam Medeniyetinin Doğuşu

Kazanım Kontrol 1 Notlarım

İslamiyet’ten önce Arap Yarımadası’nda toplum; hürler, mevaliler ve köleler olarak üç

farklı toplumsal sınıfa ayrılmış durumdaydı. Hürler tüm haklara sahip iken her­han-
gi bir hakka sahip olmayan köle ve cariyeler (kadın köleler) ticari bir meta gibi alınıp
satılabiliyor, miras olarak bırakılabiliyor ve günlük yaşamda çalıştırılabiliyordu.

Bu bilgiler;

l. toplumsal sınıfların eşit haklara sahip olmadığı,

ll. .hürlerin yaşam düzeyinin diğerlerine oranla yüksek olduğu,

lll. farklı haklara sahip insanların bir arada yaşadığı

durumlarından hangilerine kanıt olarak gösterilebilir?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) l ve ll

D) I ve III E) I, II ve III

Çözüm
Notlarım

HZ. MUHAMMED VE DÖRT HALİFE DÖNEMİ

Hz. Muhammed Dönemi Siyasi Olayları
üü 610.Hz Muhammed’e peygamberliğin gelişi

üü 615.Müslümanların Habeşistan’a hicret etmesi

üü 622.Müslümanların Medine’ye hicret etmesi

üü 622.Medine Sözleşmesi

üü 624.Bedir Savaşı

üü 625.Uhud Savaşı

üü 627.Hendek Savaşı Notlarım

üü 628.Hudeybiye Barışı

üü 629.Hayber’in Fethi

üü 629.Mute Seferi

üü 630.Mekke’nin Fethi

üü 630.Huneyn Seferi

üü 630.Taif Seferi

üü 631 .Tebük Seferi

üü 632.Veda Haccı ve Hz. Muhammed’in vefatı

| 61
 İslam Medeniyetinin Doğuşu
Bilelim
Hicret olayı daha sonra Hz. Ömer
döneminde oluşturulan ay yılı
esasına dayanan hicri takvimin
başlangıcı olmuştur.
62 |
Hicret (622)
Hz. Muhammed’in halkı İslamiyet’e davet etmesine Mekke’ye hâkim olan Kureyş kabilesi
siyasi ve ekonomik üstünlüklerini kaybetmemek için büyük tepki göstermişti. İlerleyen
zamanda tepkiler Müslümanlar üzerinde baskı kurmaya şiddet ve işkencelere dönüşünce Hz.
Muhammed’in izniyle Habeşistan’a önce on altı, daha sonra doksan kişi göç etti (615 ve 616).
Hz. Muhammed 619’de Medine’den gelenler ile Akabe olarak adlandırılan mevkide
görüşerek onları İslam’a davet etti. Medine’den gelen altı kişi Müslüman oldu. 621– 622‘de
gerçekleşen “Akabe Biatları “adıyla geçen bu olaylarla birlikte İslamiyet Medineliler
arasında yayılmaya başladı.
İslamiyet’in daha fazla yayılmasını engellemek isteyen Mekkeli müşriklerin Müslümanlar
üzerine uyguladığı baskıların çekilmez duruma gelmesi ve Medinelilerin, Hz.Muhammed’i,
kentlerine çağırmaları üzerine Hz. Muhammed Hz. Ebu Bekir’le birlikte 622’de Mekke’den
ayrılarak Medine’ye göç etti. İslam tarihinde “Hicret” adı verilen bu olay sonunda ilk İslam
Devleti’nin temelleri atıldı. Medine’ye yerleşen Müslümanlar rahat bir ortama kavuştu.
İslamiyet Medine dışına yayılmaya başladı. Mekke’den Medine’ye göç eden Müslümanlara
“muhacir”, Medine’nin yerlisi olan Müslümanlara da yardım eden anlamına gelen “ensar”
denildi.
Hz. Muhammed Medine’ye gelince önce Müslümanlar arasında “Kardeşlik Antlaşması”
imzalayarak Müslümanlar arasında birliği sağladı. Daha sonra Medine’de toplumsal düzeni
sağlamak ve çeşitli grupları huzur içinde bir arada yaşatabilmek için Medine’de yaşayan
Yahudilerle İslam Devleti’nin ilk yazılı anlaşması olan” Medine Sözleşmesi’ni” imzalamıştır.
Hz. Muhammed’in Medine’de birliği , sosyal barışı sağlamayı amaçlayan Medine
Sözleşmesi’ne göre;
1. Bir saldırı olduğu takdirde Medine hep beraber savunulacaktır.
2. Müslümanlar ve Yahudiler Mekkelilerle ittifak yapmayacaklardır.
3. Hz. Muhammed’in izni olmadan hiç kimse sefere çıkmayacaktır.
4. Her topluluk birbirinin haklarına saygı gösterecektir.
5. Yahudilerin dinleri de Müslümanların dinleri de kendilerinedir.
6. Yahudiler kendi dinlerinde serbest olacaklardır.
üü Bir anayasa niteliği taşıyan bu sözleşme Medine’de dinî olduğu kadar siyasi bir birlik de
meydana getirme amacıyla hazırlanmıştır.
üü Dilleri, dinleri, kültürleri farklı olan ancak aynı topraklar üzerinde yaşayan insanların,
uymaları gereken evrensel kuralları ortaya konuldu.
üü Bu sözleşmesi’yle vatandaşlara sosyal ve siyasal bir kimlik verilmiş; gayrimüslimlere inanç
ve fikir hürriyeti, mal ve can güvenliği sağlanmıştır.
üü Hz. Muhammed Medine Sözleşmesi’yle kabileleri kendi başkanlığı altında birleştirerek
peygamber olmanın yanı sıra siyasi lider hâline geldi.
üü Medine’de sınırları resmî antlaşmayla belirlenmiş ve siyasi birliğini tamamlamış bir dev-
let kuruldu.
 İslam Medeniyetinin Doğuşu

Bilelim
Hz Muhammed kendisi
olmadığında orduyu yönetmek üzere
komutanlar tayin etti.
Böylece peygamberlik, devlet
başkanlığı ve yargıçlığın yanı sıra
başkomutanlık görevini de
yürütmeye başladı.

HZ MUHAMMED’İN SEFERLERİ
Bedir Savaşı(624)
Müslümanların, Suriye’den dönen Mekkelilerin Şam kervanının yolunu kesmek ve kervana
el koyarak, onlara zarar vermek amacıyla yaptıkları ilk savaştır. Müslümanların zafer Bedir Savaşı’nı gösteren bir
kazandığı bu savaştan sonra elde edilen savaş ganimetlerinin1/5 ‘i devlet hazinesine minyatür
bırakılırken 4/5’ünün savaşa katılanlar arasında paylaştırılması geleneğine ilk kez bu
savaştan sonra başlamıştır. Böylece İslam savaş hukukunun esasları ortaya çıkmıştır.

Bedir Savaşı’nda esir alınan Mekkelilerin bir kısmı fidye karşılığında serbest bırakılırken bir
kısmı da Müslümanlara okuma yazma öğretmeleri karşılığında serbest bırakılmıştır.

Uhud Savaşı (625)

Mekkelilerin, Bedir Savaşı’nın intikamını almak için Medine üzerine saldırıya geçmeleri
sonucu yapılmıştır. Stratejik noktadaki okçuların yerlerini terk etmesi nedeniyle
Müslümanlar yenilgiye uğradı. Ancak Mekkelilerde kesin bir üstünlük sağlayamayarak geri
dönmüşlerdir.

Hendek Savaşı (627)

Uhud savaşında istedikleri sonuca ulaşamayan Mekkelilerin, Müslümanlığın daha fazla
yayılmasını önlemek amacıyla kendilerini destekleyen kabilelerle birlikte saldırıya geçme-
si üzerine yapılmıştır. Müslümanların İranlı sahabe Selman-ı Farisi’nin önerisi üzerine kentin
girişine hendek kazarak yaptıkları savunma savaşıdır. Müslümanların Arabistan’da ilk kez
görülen bir savunma sistemi uygulamaları sonucu başarılı olamayan Mekkeliler kuşatmayı
kaldırıp geri dönmek zorunda kalmışlardır.

Bu savaş Mekkelilerin Müslümanlara karşı son saldırısı olması açısından önemlidir.

Ayrıca Müslümanlar bu savaşla Medine’yi savunacak bir güce eriştiklerini Kureyş ve diğer
Arap kabilelerine kanıtlamışlardır. Hendek Savaşı sırasında Mekkelilerle iş birliği yapan Beni
Kureyza Yahudileri şehirden çıkarıldı.

| 63
 İslam Medeniyetinin Doğuşu

Hudeybiye Barışı (628)

Hz. Muhammed, Kâbe’yi ziyaret edip ibadetlerini yapmak amacıyla Mekke’ye doğru yola
çıktı. Savaş hazırlığına başlayan Mekkeliler Müslümanların kente girişine izin vermediler.
Ancak bunun sadece hac ziyareti olduğu ortaya çıkınca, Mekkeliler ile Müslümanlar
arasında Hudeybiye Antlaşması yapıldı. Mekkelilerle Hz. Muhammed arasında imzalanan
Hudeybiye Antlaşması’na göre;

1. Müslümanlarla Mekkeliler arasında 10 yıl savaş olmayacaktı.

2. Müslümanlar bu yıl Kâbe’yi ziyaret etmeksizin geri dönecekler. Gelecek yıl üç

günden fazla olmamak üzere Mekke’ye gelip Kâbe’yi ziyaret edeceklerdi.

3. Medine’deki Müslümanlardan Mekke’ye sığınanlar Medine’ye dönemeyecek, fakat

yeni Müslüman olan bir Mekkeli Medine’ye geldiğinde tekrar Mekke’ye
dönebileceklerdi.

4. Arap kabileleri Mekkelilerin ya da Hz. Muhammed’in koruması altına girebilecek

ama iki taraf da bu kabilelere askerî yardımda bulunmayacaktır.

Bu antlaşma sonucunda Kureyş ittifakı parçalandı. Mekkeliler Müslümanların hukuki varlığını

resmen tanımış oldular.

Hayber’in Fethi (629)

Medine’den çıkarılan Yahudilerin, Şam ticaret yolunu tehdit edip Müslüman ticaret
kervanlarına zarar vermeye ve Mekkelileri Müslümanlara karşı kışkırtmaya devam
etmeleri üzerine Yahudilerin bulunduğu Hayber üzerine bir sefer düzenlemişti. Yahudilerin
elindeki Hayber kalesinin alınmasıyla Müslümanlar Şam ticaret yolunun güvenliğini sağlamıştır.

Ayrıca Hayber’in fethi ile Arap Yarımadası’nda Yahudiler, Müslümanlar için bir tehlike
olmaktan çıkmıştır.

Bu bölgede yaşayan gayrimüslim kabilelerin savaşabilecek durumdaki erkekleri cizye

vergisine bağlandı. Böylece İslam devletlerindeki Müslüman olmayan erkeklerden “cizye”
alma geleneği başladı.

Mute Savaşı (629)

Hristiyan Gassanilere İslam’a davet etmek için gönderilen elçinin öldürülmesi üzerine
düzenlenmiştir. Gassanilerin Bizans’tan yardım istemesi sonucu Bizans ordularıyla
yapılan Mute Savaşında Müslümanlar önemli kayıplar verdi. Mute Savaşı Müslümanlarla Bizans

Bilelim İmparatorluğu arasında yapılan ilk savaştır.

Müslümanlar Mekke’nin fethi ile Mekke’nin Fethi (630)

ticaretin denetimini ellerine Mekkelilerin Hudeybiye Antlaşması’nın şartlarına uymaması üzerine Mekke üzerine
geçirdikleri için ekonomik olarak yürüyen Müslümanlar, ciddi bir direnişle karşılaşmadan kenti ele geçirerek putları yok ettiler.
güçlenmişlerdir. Mekke’nin fethi ile Hicaz Bölgesi’nde İslam’ın yayılışının önündeki engeller ortadan kalkmıştır.

Huneyn Savaşı (630)

Mekke’nin Müslümanlar tarafından fethi üzerine Müslümanlara karşı ordu hazırlayan
putperest kabileler ve onlara yardım esen Taiflilerle yapılmıştır. Bu savaşı kazanan
Müslümanlar Arap Yarımadası’ndaki son putperest tehdidi ortadan kaldırmışlardır.

64 |
 İslam Medeniyetinin Doğuşu

Taif Seferi (630)

Huneyn Savaşı’nda Taiflilerin putperestlere yardım etmesi üzerine yapılmıştır. Taif
fethedilememiş ise de Taifliler kendiliğinden İslamiyet’i kabul etmişlerdir.

Bilelim
Tebük Seferi (631)
Hz. Muhammed döneminde,
Bizans’ın Arabistan üzerine sefer düzenleyeceği haberleri üzerine yapılmıştır. Tebük Seferi İslamiyeti yeni kabul etmiş, puta
Hz.Muhammedin son , Müslüman ordularının Arabistan dışına yaptığı ilk seferdir. tapmaktan henüz ayrılmış kişilerin
anılarını canlandırmamak için resim
Kazanım Pekiştirme 2 ve heykel yasaklanmıştır.

Aşağıdakilerden hangisi Hz. Muhammed Döneminde meydana gelen gelişmeler-

den biri değildir?

A) Kur’an-ı Kerim’in kitap hâline getirilmesi

B) Mekke’den Medine’ye hicret edilmesi
C) Mekkelilerle Hendek Savaşı’nın yapılması
D) Medine’de İslam Devleti’nin kurulması
E) Mekkelilerle Hudeybiye Barışı’nın yapılması

Çözüm
B,C, D ve E seçeneklerinde verilenler Hz. Muhammed döneminde meydana gelmiştir.
Kur’an-ı Kerim’in kitap haline getirilmesi ise Hz. Ebubekir döneminde olmuştur.
Yanıt A

Kazanım Kontrol 2

Mekkeli Müslümanların bir kısmının Hz. Muhammed’in izniyle Habeşistan’a

hicret etmelerinde;

I. Mekkelilerin Müslümanlara yönelik baskı ve şiddet politikası,

II. İslam dininin köklü değişiklikler getirmesi,

III. Habeşistan kralının Müslümanları ülkesine davet etmesi

durumlarından hangileri etkili olmuştur?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve II E) I, II ve III

Çözüm

| 65
 İslam Medeniyetinin Doğuşu

Dört Halife Dönemi (632-661)

Dört Halife Dönemi halifelerin seçimle başa gelmesi nedeniyle “Cumhuriyet Dönemi”
olarak nitelendirilmiştir.Hz Muhammedîn ölümünden sonra Hz Ebubekir’in halife
seçilmesiyle başlayan bu dönemde sıra ile Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali halifelik
makamına geçmiştir. Dört Halife Dönemi Haricilerin 661’de Hz. Ali’yi öldürmeleriyle sona
ermiştir. Hz. Peygamber’den sonraki İslam Devleti’nin başkanlarına ise “Halife” adı verilmiştir.

Hz. Ebu Bekir Dönemi (632-634)

Hz. Muhammed’in ölümü üzerine İslam’dan dönerek isyan eden kabilelerle “Ridde
Savaşları”yapıldı.
Zekat vermek istemeyen Arap kabileleri itaat altına alındı. Hire fethedilerek
cizye’ye bağlandı.

Yemen ve çevresinde çıkan yalancı peygamberler sorunu çözümlendi.

Ülke içerisinde birlik ve düzen sağlanarak dinî ve siyasi birliğin bozulması önlendi.
Yapılan savaşlarda pek çok sahabe ve hafızın şehit olması üzerine Kuran’ın unutulmasını
engellemek ve yalancı peygamberlerin ortaya çıkmasının getirdiği olumsuzlukları ortadan
kaldırmak için oluşturulan kurul aracığıyla Kura’n-ı Kerim ayetleri toplanarak kitap hâline
getirildi.
Böylelikle Kur’an ayetlerinin arasına rivayetlerin girmesi engellenmiş, ayetlerle
hadislerin birbirine karışmasını önlenmiş Kur’an-ı Kerim’in günümüze kadar eksiksiz ve
bozulmadan gelmesi sağlanmıştır. Hz. Ebu Bekir Dönemi’nde Suriye’nin fethi için Bizans’la
yapılan Ecnâdeyn Savaşı sonucunda Suriye’nin kapıları Müslümanlara açılmıştır (634 ).

Kazanım Pekiştirme 3

Hz. Ebu Bekir Döneminde;

Bilelim
Hz Ebubekir’in halifeliği döneminde
632-633 yıllarında İslamiyet’ten
dönenler ve peygamberlik
iddia edenlerle yapılan savaşlara
”Ridde Hareketi” denilmiştir.
I. Hz. Muhammed’in vefatıyla ortaya çıkan yalancı peygamberler ortadan kaldırıldı.
II. Ayetler bir araya toplatılarak Kur’an-ı Kerim kitap hâline getirildi.
III. İslamiyet’ten ayrılmak isteyen Arap kabilelerinin İslamiyet’e yeniden katılmaları
sağlandı.
Bu gelişmelerden hangilerinin İslam Devleti’nin merkezi otoritesini korumaya ve
ülkedeki dinî birliği yönelik olduğu savunulabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve II E) l, II ve III

Çözüm
Verilen seçeneklerin tamamı İslam Devleti’nin merkezi otoritesini korumaya ve ülkedeki
dinî birliği yöneliktir
Yanıt E

66 |
 İslam Medeniyetinin Doğuşu

Kazanım Kontrol 3 Notlarım

Hz. Ebu Bekir Dönemi’nin önemli olaylarından birisi olan Kur’an-ı Kerim’in kitap
hâline getirilmesinde;

I. Kur’an-ı ezberleyen hafızların bir bölümünün savaşlarda şehit olması,

II. Kur’an-ın unutulmasının engellenmek istenmesi,

III. siyasi hâkimiyet alanının büyüyerek nüfusun artması

durumlarından hangileri etkili olmuştur?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve II E) I, II ve III

Çözüm

Notlarım
Hz. Ömer Dönemi (634-644)
Bizans orduları 636’da Yermük Savaşı’nda yenilgiye uğratılarak Bizans’ın elindeki Suriye ve
Filistin’in önemli şehirleri Müslüman topraklarına katıldı. 640 yılında Suriye’nin geri ka-
lan şehirleri ele geçirilerek Suriye’nin fethi tamamlandı. Daha sonra da Filistin’in merkezi
Kudüs kuşatılarak teslim alındı.

İslam orduları Irak ve İran’a hâkim olan Sasanilere Köprü Savaşı’nda mağlup oldu (634). Daha
sonra yapılan 636 yılında Kâdisiye, 637 ‘de Celûlâ ve 642’de Nihâvend Savaşları sonucunda
Irak ve İran toprakları fethedildi.

Horasan’a kadar olan yerleri fetheden Kafkas Dağları ve Hazar Denizi’ne kadar olan bölge-
leri ele geçiren Müslümanlar Türklerle komşu oldu. 642 yılında Mısır tamamen fethedile-
rek Kuzey Afrika’nın fethine başlandı. Kahire yakınlarında ordugâh şehir “Fustat” kurularak
burası Kuzey Afrika’ya yapılacak seferler için üs hâline getirildi.
Hz. Ömer Dönemi’nde yapılan fetihlerle İslamiyet Arap İslam Yarımadası dışında yayılmaya
başlamıştır. İslam ülkesinin sınırlarının genişlemesi ve nüfusun artması sonucu idari, siyasi,
sosyal ve ekonomik alanlarda düzenlemeler yapılarak İslam Devleti’nin teşkilatlanmasına
başlandı.
Notlarım
üü Devletin yönetimini kolaylaştırmak için divan teşkilatı kuruldu.
üü Ülke toprakları eyaletlere ayrılarak buralara merkezden valiler atandı.
üü Adalet örgütü kurularak illerdeki valilerin yanına yüksek maaşlı kadılar atandı.
üü Devletin gelir gider işlerini düzene koymak için toplanan vergiler sistemli hâle getirilerek
devlet hazinesi Beytü’l-mâl kuruldu.
üü Sınırların genişlemesiyle fethedilen topraklar yönetim birimlerine ayrılarak ikta sistemi-
nin temelleri atıldı.
üü İlk düzenli ordu ve önemli ordugâh şehirleri inşa ettirilerek askeri posta teşkilatı
kurulmuştur.
üü Hicret başlangıç kabul edilerek hicrî takvim düzenlenerek kullanılmaya başlandı.

| 67
 İslam Medeniyetinin Doğuşu

Notlarım Kazanım Pekiştirme 4

Hz. Ömer döneminde Irak ve İran toprakları aşağıdaki hangi devletten alınarak ve
bu devlete son verilmiştir?
A) Gassani B) Hazar
C) Sasani D) Akhun

E) Kök Türk
Çözüm
Müslümanlar Hz.Ömer döneminde Sasanilerle yaptıkları Kadisiye (636),Celula (637) ve
Nihavent( 642) savaşlarını kazanarak İran’ı fethetmişlerdir.
Yanıt C

Kazanım Kontrol 4

I. Sasaniler

II. Bizans İmparatorluğu

III. Türgişler
Notlarım
Yukarıdakilerden hangileri Müslümanların Hz. Ömer Dönemi’nde savaştığı devletlerin
arasında yer almaz?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve II E) I, II ve III

Çözüm

Hz. Osman Dönemi (644-656)

Horasan ve Azerbaycan ele geçirilerek sınırlar Gürcistan ve Dağıstan’a kadar genişletildi.
İran’ın fethini tamamlayarak Kafkasya’ya giren Müslümanlar, Hazar Türklerine yenilerek
Notlarım Kafkasya’nın güneyine çekilmişlerdir. Hazarlar, Müslümanlarla mücadele ederek İslami-
yet’in Kafkaslarda yayılmasını uzun süre engellemiştir. İlk İslam donanması kurularak 649
yılında Kıbrıs fethedilmiştir.
Müslümanlar arasında “Zatü’s Zavari” adıyla anılan ilk deniz savaşında Bizans İmparator-
luğu donanması yenilgiye uğratıldı. Kuzey Afrika’ya yapılan seferler devam edilerek Tu-
nus fethedildi.
Hz Ebubekir zamanında Mushaf haline getirilen Kur’an-ı Kerim yeniden gözden geçirilerek
bugünkü şeklini aldı. Oluşturulan bir heyet tarafından çoğaltılan Kur’an-ı Kerim Mısır, Şam,
Basra, Kûfe gibi önemli İslam merkezlerine (ordugahlara) gönderildi.
Hz. Osman’ın başta valilik ve ordu komutanlıkları olmak üzere devletin üst makamlarına
Emevi ailesinden olan akrabalarını getirmesi halkın tepkisini çekerek isyanlara neden oldu.
Bu durum isyancıların 656 yılında Hz. Osman’ı öldürmesiyle sonuçlandı.

68 |
 İslam Medeniyetinin Doğuşu

Kazanım Pekiştirme 5
Aşağıdakilerden hangisi, Hz. Osman Dönemi’ne ait gelişmelerden biridir?
A) Devlet merkezinin Medine’den Şam’a taşınması

B) Fethedilen bölgelerde ilk ordugâh şehirlerin kurulması

C) Hicret’in başlangıç kabul edilerek hicrî takvimin düzenlenmesi

D) Arapçanın resmi dil ilan edilmesi

E) İlk İslam donanmasının oluşturulması

Çözüm
Hz. Osman döneminde İslam Devleti’nin denizlere sınırı oldukça uzamıştı. Hem sınır-
ları korumak hem de deniz fetihleri yapmak amacıyla onun döneminde ilk İslam donan-
ması kuruldu.
Yanıt E
Bilelim
Kazanım Kontrol 5
Müslümanların “Zatü’s Zavari” zaferi
Hz. Osman’ın halifeliği zamanında huzursuzlukların çıkması ve bu İslam donanmasının Bizans
huzursuzlukların kısa zamanda yayılarak ve isyana dönüşmesinde; donanmasıyla boy ölçüşecek düzeye
geldiğini göstermesi açısından
I. önemli görevlere kendi soyundan olanları getirmesi, önemlidir.
II. Kafkasya’ya giren Arap ordularının Hazar Türkleriyle karşı karşıya gelmesi,

III. devletin başkentinin Kûfe şehrine taşınması

durumlarından hangileri etkili olmuştur ?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve II E ) l, II ve III

Çözüm

Bilelim
Hz. Ali ilk olarak Hz. Osman
Hz.Ali Dönemi (656-661) döneminde karışıklıklara sebep
Hz. Ali iç karışıklıkların meydana geldiği ve İslam Devleti’nin parçalanma tehlikesi geçirdiği olduklarını düşündüğü valileri
bir dönemde halife seçilmiştir. görevlerinden alıp yerlerine yenilerini
tayin etmiştir. Ancak görevden alınan
Cemel (Deve) Olayı (656) bu valiler, Hz. Osman’ın katillerinin
bulunarak cezalandırılmamasını
Hz. Ayşe ve Talha ve Zübeyr gibi sahabeler Basra’da harekete geçerek , Hz. Osman’ın bahane ederek Hz. Ali’ye muhalif
katillerinin bir an önce bulunarak cezalandırılmasını ve Müslümanların içinde bulundukları olmuşlardır.
kargaşa ortamından kurtarılmasını istemişlerdir.

| 69
 İslam Medeniyetinin Doğuşu

Notlarım İki taraf arasında Hz. Osman’ın katillerinin bulunması konusunda anlaşma sağlanmışsa da
ve Hz. Osman’ın katledilmesinden sorumlu olanlar, kendilerinin cezalandırılacakları
endişesiyle saldırıya geçmeleri Cemel (Vakası) Olayı’nın meydana gelmesine neden oldu
(656). İslam dünyasındaki ilk iç çatışma olan Cemel Vakası’ndan sonra Hz. Ali, Medine’ye
dönmemiş ve devletin merkezini Kûfe’ye taşıyarak buraya yerleşmiştir.

Sıffin Savaşı ve Hakem Olayı (657)

Cemel (Deve) Olayı’ndan sonra Muaviye’nin , Hz. Osman’ın katillerinin bulunmamasını ge-
rekçe göstererek ayaklanması sonucu 657’de yapılan Sıffin Savaşı’nda Hz. Ali’nin kuvvetleri,
Muaviye’nin kuvvetlerine üstünlük sağlamıştır. Muaviye’nin Hz. Ali’nin kazanacağını anla-
yınca bir savaş hilesine başvurarak sorunun hakemler yoluyla çözülmesini istemesi “Hakem
Olayı’na” neden oldu.
Hakem Olayı sonunda Müslümanlar Emeviler; Muaviye’den yana olanlar, Şiiler ; Hz. Ali’den
yana olanlar, Haricîler; Hz. Ali’ye ve Muaviye’ye karşı olanlar olmak üzere üç gruba ayrıldı.
Haricîlerin, Hz. Ali’yi öldürmesiyle Dört Halife Devri sona ermiş oldu.

Hz.Ali Dönemi iç çatışmalarla geçtiği için fetih hareketleri durduğu ve İslam toplumu
içerisindeki karışıklıklarla mücadele edilen bir dönem olmuştur.
Notlarım
Dört Halife Dönemi’nde insanların her bakımdan eşit olduğu ilkesine önem verilmiştir. Soy,
kabile ve zenginliğe dayalı ayrıcalıklar oluşmasına izin verilmemiştir. Bu dönemde İslam
dininin hüküm sürdüğü sınırlar genişlemiş, Hristiyan ve Yahudilerin durumu ve hakları
İslam hukukuna göre belirlenmiştir. Bu kişiler haraç ve cizye denilen vergileri ödemeleri ko-
şuluyla devletin koruyuculuğundan ve yurttaşlık haklarından yararlanmışlardır.

Kazanım Pekiştirme 6

Hz Ali Döneminde Müslümanlar arasında iktidar mücadelesi nedeniyle devletin

uzun süre iç karışıklıklarla uğraşması;
I. Türklerin İslamiyet’e girişlerinin gecikmesi ,
II. Moğolların Ön Asya’yı istila etmelerinin kolaylaşması,
III.daha önce başlamış Müslümanların fetihlerinin duraklaması
durumlarından hangilerine ortam hazırladığı savunulabilir?
Notlarım
A)Yalnız I B) Yalnız II C)Yalnız III

D) I ve III E) l, II ve III

Çözüm
Hz.Ali döneminin iç karışıklık ve iç savaşlarla geçmesi yeni fetihlerin yapılmasını
engellemiştir.
Yanıt: C

70 |
 İslam Medeniyetinin Doğuşu

Kazanım Kontrol 6
Aşağıdakilerden hangisi Hakem Olayı’nın İslam tarihi açısından
önemini en iyi yansıtır?
A) Müslümanların üç gruba ayrılmasına yol açması 
B) Müslüman ordularının ilk kez karşı karşıya gelmesi
C) Hz. Ali’nin öldürülmesiyle sonuçlanması
Bilelim
D) Dört Halife Dönemi’ni sona erdirmesi
E) Hz. Ali’nin Medine’de halife seçilmesini sağlaması Muaviye’nin, oğlu Yezid’i veliaht ilan
etmesiyle ve halifeliğin el değiştirmesi yeni
Çözüm bir boyut kazanmış ve halifelik babadan
oğula geçen saltanat hâline dönüşmüştür.

EMEVİLER DÖNEMİ (661-750)

Bilelim
Muaviye Dönemi (661-680)
Kerbela Olayı Müslümanlar için büyük bir
Hz. Ali’nin ölümünden sonra Kûfeliler Hz. Ali’nin oğlu Hz. Hasan’ı halife olarak kabul ettiler. üzüntü kaynağı olduğu gibi Emevi
Ancak Hz. Hasan Müslümanlar arasında daha fazla karışıklık çıkmaması ve Müslüman kanının hanedanlığına karşı Müslümanlar
akmaması için Muaviye’nin halifeliğini ondan sonra yine seçimle belirlenmesi şartıyla kabul arasında bir tepki oluşturmuştur.
etti. Böylece İslam tarihinde “Emeviler Dönemi” denilen yeni dönem başladı. Muaviye’nin Ayrıca günümüze kadar süren
ilk icraatı İslam Devleti’nin başkentini Şam’a taşımak olmuştur. mezhep ayrılıklarında önemli dönüm nok-
İç çatışmalar nedeniyle durmuş olan İslam fetih hareketleri, Muaviye ile birlikte Emeviler tası olmuştur.
döneminde yeniden devam etmiştir.

Bizans İmparatorluğu’na yönelik hareketler ve fetihler sırasında Akdeniz’de Rodos, Sakız

adaları alındı.

İstanbul Müslümanlar tarafından ilk kez bu dönemde kuşatıldı. İstanbul 668-674 yıllarında iki
kez kuşatılmasına rağmen fethetilemedi.

Kuzey Afrika’da Cezayir’e kadar olan yerler fethedilerek Bizans İmparatorluğu’nun Kuzey
Afrika’daki hâkimiyetine son verildi.

Türkistan yapılan seferler sonucunda Kâbil, Buhara, Sicistan, Necef ve Baykent gibi yerler
Emevi orduları tarafından ele geçirildi.

Yezid Dönemi (680-683)

Yezid Döneminin en önemli olayı 680 yılında Hz. Ali’nin oğlu Hz. Hüseyin’in öldürülmesiyle
sonuçlanan “Kerbela Olayı”dır. Bu olay İslam dünyasında daha önce başlamış olan
ayrılıkların keskinleşmesine yol açtı. Müslümanlar Sünni ve Şii olmak üzere kesin olarak ikiye
ayrıldı.

Kuzey Afrika’daki fetihlere devam edilerek Bizans ve Berberilerle savaşlar yapıldı.

| 71
 İslam Medeniyetinin Doğuşu

Abdülmelik Dönemi (685-705)

Abdülmelik Dönemi’nde Maveraünnehir bölgesindeki Türk şehirleri fethedilerek Emevilerin
doğudaki sınırlarını Seyhun Nehri’ne kadar genişletildi.
Emevilerin en parlak dönemi olan Abdülmelik’in halifeliği zamanına kadar İslam ülkelerinde
resmi yazışmalar o bölgenin diliyle yapılırdı. Abdülmelik Dönemi’nde bütün İslam ülkelerinde
resmi dil Arapça olmuştur.
Abdülmelik’in bu tutumu sonucu Arapça İslam dünyasında ortak bir dil durumuna geldi.
Abdülmelik Dönemi’nde bastırılan
Böylece Arap dili birçok bölgede yaygınlaştı.
paralar
İslam ülkesinde Bizans ve Sasani paraları kaldırılarak “Dinar ve Dirhem” adı ile ilk İslam parası
bastırıldı. Böylece İslam Devleti ekonomik bakımdan Bizans ve Sasani etkisinden kurtarıldı.

I.Velid Dönemi (705-715)

Bizans kuzey Afrika’dan çıkarılarak İslam Devleti’nin sınırlarını Atlas Okyanusu’na ulaştırdı.
I.Velid’in halifeliği döneminde Müslümanlar, Maveraünnehir Bölgesi’nde Buhara, Semerkand
ve Harezm gibi pek çok Türk şehrini fethetmiştir. Türgişler Emevilerle mücadele ederek
Arapların, Orta Asya’da hâkimiyet kurmasını engellemiştir. Emevilerin uyguladığı Arap
milliyetçiliğine dayalı ırkçı politikaları nedeniyle bu dönemde İslamiyet Türkler tarafından
fazla benimsenmemiştir.

711 yılında Cebelitarık (Septe) Boğazı’nı geçerek İspanya’ya ayak basan Tarık bin Ziyad
komutasındaki İslam ordusu Kadiks Savaşı’nda (711) Vizigotları yenilgiye uğratarak
İspanya’yı fethetti. İspanya’yı fethederek Emevilerin bir eyaleti durumuna getiren Müslü-
manlar buraya “Endülüs “adını verdiler. Müslümanların Avrupa’daki ilerleyişleri 732 yılında
Franklarla yapılan Puvatya Savaşı’nın kaybedilmesi ile durdu.

Abdülaziz Dönemi (717-720)

Abdülaziz Dönemi’nde toplumun her kesimini kucaklayan bir yönetim sergilendi.
Mevalilerden alınan cizye vergisi kaldırılarak ayrımcılığa son verildi.
Bilelim
Kazanım Pekiştirme 7
Emevi Halifesi olan Abdülaziz’e Dört Hali-
fe Dönemi’nde uygulanan yönetim anlayı- 711 yılında Septe Boğazı’nı geçerek İspanya’ya çıkan Tarık Bin Ziyad
şına benzer bir yönetim sergilediği için be- Komutasındaki İslam ordusunun Vizigotları yenerek İspanya’yı fethetmelerine ne-
şinci halife denilmiştir. den olan savaş aşağıdakilerden hangisidir?
A) Nihâvend Savaşı
B) Ecnadin Savaşı
C) Kadiks Savaşı
D) Kadisiye Savaşı
E) Celûla Savaşı

Çözüm
Verilen bilgiler Kadiks Savaşı’na aittir. Bu zafer Müslümanların İspanya’yı ele geçirmele-
rine ortam sağlamıştır.
Yanıt C

72 |
 İslam Medeniyetinin Doğuşu

Kazanım Kontrol 7
Aşağıdakilerden hangisi Emeviler Dönemi olaylarından biri değildir?

A)İslam Devleti’nin merkezinin Şam’a taşınması

B)Devlet hazinesi Beytülmal’ın kurulması

Bilelim
C)Halifeliğin el değiştirmesinde saltanat sisteminin ortaya çıkma­sı
Emeviler Dönemi’nde topraklar çok
D)Doğu Roma İmparatorluğu başkenti İstanbul’un kuşatılması genişlese de Mevalilerden fazla vergi
alınması yüzünden İslam’ın diğer
E)Arap olmayan Müslümanlara karşı ırkçı politikalar izlenmesi
milletlerce kabulü aynı oranda
Çözüm olmamıştır.

Emevi Devleti’nin son döneminde ülkenin kötü yönetilmesi ve Emevi hanedanı üyeleri
arasındaki mücadeleler devlet otoritesini zayıflattı.Uyguladıkları politikalar nedeniyle Bilelim
halkın desteğini kaybeden Emeviler Abbasilerin isyanı sonucu Halife II. Mervan’ın
Emeviler Dönemi’nde Müslüman Arapların
öldürülmesiyle sona erdi (750).
başka kavimler üzerinde üstünlük kurma
çabasına tepki olarak başlayan İslam
Emevilerin Yıkılma Nedenleri dünyasının çeşitli halklarının kendi kimlik
arayışlarını kamçılayan “Şuubiye” adı veri-
1. Emevi hanedanının ülke yönetiminde kendi soylarına ve öncelik tanıyıp yanlı
len bir akım doğmuştur.
davranması

2. Devlet yönetiminde bütün valilik ve komutanlıklara, önemli memurluklara Arapların

getirilmesi (Arap milliyetçiliği)

3. Emevilerin, Arap olmayan Müslümanları azat edilmiş köle (mevali) olarak görmeleri

4. Fetihlerin durması sonucu artan ekonomik sorunlar nedeniyle halktan alınan vergi-
lerin artılması

5. Peygamber ailesine bağlı olanların Emevilere karşı bir tutum içine girmeleri

Bilelim
6. Abbasi ve Şiilerin faaliyetlerinin Emevileri zayıflatması

Emeviler Arap milliyetçiliğine dayalı

İslamiyet’in ilk yıllarında Arapların özgün bir mimarileri yokken, fethedilen ülkelerin bir politika izleyerek Arap olmayan
kültürlerinin etkisiyle mimaride belirgin bir Arap sanatı ve üslubu doğmuştur. İslam diğer Müslümanları azat edilmiş köle
mimarisi Emeviler Dönemi’nde Hıristiyan mimarisi ile yarışabilecek bir düzeye ulaşmıştır. (mevali) olarak görmüşlerdi.Onlar-
dan ağır
vergiler alarak devlet ve ordu yöne-
timinde görev vermediler. Emevile-
rin uyguladığı politikalar İslamiyetin
Türkler arasında yayılmasını engel-
lemiştir.

| 73
 İslam Medeniyetinin Doğuşu

El-Hamra Sarayı

Emeviler Dönemi’nde İslam Devleti

Avrupa’da İslamiyet’in Yayılması
Endülüs Emevi Devleti Emevi ailesine mensup Abdurrahman, tarafından 756 yılında
kurulmuştur. Başkenti Kurtuba olan Endülüs Emevi devleti 1031 yılına kadar varlığını sür-
dürmüştür.
1031 yılında yıkılan Emevi Devleti’nin toprakları üzerinde yirmiden fazla devletçik kuruldu.
Avrupalıların eline geçen bu devletlerin en önemlisi Beni Ahmer Devleti’dir. Beni Ahmer
Devleti’nin 1492’de yıkılmasıyla İspanya’daki İslam egemenliği sona ermiştir.
Endülüs Emevileri siyasi ve askerî başarılardan çok, bilim ve kültür alanındaki gelişmelere
önem vererek İspanya’da birçok kütüphane ve medrese yaptırmışlardır.
Müslümanların Sicilya ve Endülüs’te kurduğu medreseler aracılığıyla Avrupa’ya İslam
dünyasındaki yeni gelişmeler aktarıldı. Rönesans’ın gelişmesinde etkili birçok Hristiyan öğ-
renci bu bölgedeki medreselerde eğitim gördü. Bu medreselerin mimari şekli, ders prog-
ramları, öğretim metotları taklit edilerek Batı üniversitelerinin çekirdeği oluşturuldu.
Kurtuba Camisi

TÜRKLERİN ABBASİ DEVLETİ’NDEKİ ASKERİ VE

SİYASİ GELİŞMELERDE OYNADIKLARI ROLLER
Bilelim
X. Yüzyılın başlarından ABBASİ DEVLETİ
itibaren Endülüs Emevi
Horasan’da eşitlik ve adalet düşüncesiyle isyan hareketi başlatan Abbasi ailesinin
hükümdarlarının halife unvanını
Türklerin de dahil olduğu çeşitli grupların desteği sonucu başarıya ulaşması sonucu
kullanmaya başlamasıyla İslam
Ebü’l-Abbas’ın, Kûfe’de halife ilan edilmesiyle kurulmuştur.
dünyasında aynı dönemde
İkinci halife Ebu Ca’fer el-Mansur zamanında Bağdat şehrini kurularak başkent buraya
halifeliği Bağdat’ta Abbasiler,
taşınmıştır.
İspanya’da Endülüs Emevileri ve
Mısır’da Fatimiler olmak üzere Harun Reşit Dönemi’nde en parlak zamanını yaşayan Abbasi Devleti’nin başkenti Bağdat,
kullanan üç devlet ortaya çıkmıştır. Doğu’nun en büyük ve en önemli ekonomik merkezi olmuştur.
Arap ve mevali arasındaki fark ortadan kalkmıştır. Abbasi halifeleri, Sasanileri örnek ala-
rak vezirlik makamını oluşturarak vezirlere geniş yetkiler vermişlerdir. İran kökenli vezirler
yönetime getirilmesiyle İranlılar, devlet içinde etkin konuma gelmiştir.

74 |
 İslam Medeniyetinin Doğuşu

Abbasiler Dönemi’nde Türkler

Abbasiler,Emevilerin ırkçılık politikasını terk etmişler ve Müslümanlar arasında yeniden
eşitlik ve hoşgörü politikasını uygulamaya başlamışlardır.

Ülkelerinde yaşayan Türklere idari ve malî görevlerin yanı sıra askerî alanda da önemli
görevler vermişlerdir. Abbasilerin ılımlı ve hoşgörülü politikaları, Talas Savaşı sonrasındaki
yakınlaşma İslamiyet’in Türkler arasında yayılmasında etkili oldu.

Harun Reşit zamanında Bizans’tan gelebilecek tehditleri önlemek için merkezi Antakya olan
“Avasım “eyaleti kurularak Türklerden oluşan askerî birlikler bu şehirlere yerleştirilmiştir.
Türkleri diğer milletlere karşı denge unsuru olarak gören halife Me’mun, Türk askerleriyle
birlikte sefere çıkan ilk Abbasi halifesi oldu. Türklerin ordudaki sayısını ve etkisini arttıra-
rak iç isyanların bastırılmasında Türklerden yararlandı. Askerliğin yanı sıra yüksek devlet
görevlerine önemli bölgelerin valiliklerine de Türkleri atadılar.

Abbasi Halifesi Mu’tasım döneminde Türkler, Abbasi ordusunda hâkim unsur hâline geldi.
Azerbaycan’da başlayan ve Abbasileri tehdit eder hale gelen Babek isyanı, Mu’tasım Dö-
nemi’nde Türkler tarafından bastırılmıştır.

Mu’tasım Türk askerlerinin Araplarla karışıp savaşçılık özelliklerini kaybetmelerini

önlemek için Türkler için” Samarra” şehri kurdurarak başka milletten insanların buraya

yerleşimi yasaklamıştır.

Abbasilerde Hâlife Mutasım’dan sonra devlet yönetiminde Türklerin etkisi giderek artmış,
Türk komutanlar istediklerini halife yapmaya, isteme­diklerini indirmeye başlamış ve bu

komutanlar bazı eyaletleri de kendi aralarında paylaşmıştır. Abbasi devlet yönetiminde

Türklerin belirleyici bir güç olarak öne çıkması Araplar ve İranlılarda rahat­sızlıklara neden
olmuştur. Abbasi Devleti’nin merkezî otoritesinin zayıflaması sonucu vali ve komutanla-
rın yetkilerinin artırılması sonucunda ülkenin çeşitli yerlerinde “Tevaif-i Mülk” denilen ba-
ğımsız ve yarı bağımsız küçük devletler ortaya çıktı. Bu devletlerin belli başlıları Kuzey Af-
rika’da Fas’ta İdrisiler, Tunus’ta Ağlebiler, Horasan’da Tahiriler, Maveraünnehir’de Samano-
ğulları, Mısır’da Tolunoğulları ve İhşîdîler ile Irak ve İran’da Büveyhoğullarıydı. Samarra Ulu Camii

Büveyhoğulları Devleti 945 yılında Bağdat’ı işgal ederek Abbasi halifesini baskı altında tut-
maları sonucu Abbasi halifeleri, bütün siyasi ve askerî otoritelerini kaybetti .Halifeyi bu bas-
kıdan ilk önce Gazneli Mahmut ve 1055 yılında Bağdat’a giren Selçuklu Sultanı
Tuğrul Bey kurtarmıştır. Abbasi Devleti, İlhanlı hükümdarı Hülagü, 1258 yılında Bağdat’ı
işgal etmesiyle sona ermiştir. Memlük sultanı Baybars, Abbasi ailesinden birini halife ilan 
Bilelim
ederek Abbasi hilafetini Mısır’da yeniden kurmuştur. Sadece dinî yetkileri elinde kalan
halifelik makamı, Osmanlı Padişahı Yavuz Sultan Selim’in Mısır’ı fethine kadar devam etti Abbasi Halifesi Kaim tarafından
(1517). Büyük Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey’e
“Doğu’nun ve Batı’nın sultanı” ünva-
nının verilmesi İslam dünyasının fiili
Abbasilerde Devlet Teşkilatı koruyucusu ve siyasî liderinin Türkler
olduğunun somut kanıtıdır.
üü İslam Devleti’nin başkenti önce Medine, Ali zamanında ise Küfe idi. Emeviler başkenti
Şam’a taşımış, Abbasiler Bağdat’ı kurarak başkent yapmışlardı.

üü Abbasiler, Fatımiler ve Endülüs Emevilerinde olmak üzere aynı anda üç halifenin olması
nedeniyle, halifelerin dinî ve siyasi otoritesi, İslam dünyasının tümünde kabul görmemiştir.

| 75
 İslam Medeniyetinin Doğuşu

Notlarım üü Abbasi halifeleri, vezirlik sistemini kurarak divan başkanlığını vezirlere bıraktılar.

üü Devlet işlerini görüşmek için farklı divanlar kurmuşlardı.

üü Devletin mali işlerine Divân-ı Beytü’l-mâl, Askerî işlere Divanü’l-ceyş,

üü Resmî yazışmalara Divan’ı-tevki, Posta ve gizli istihbarat hizmetlerine Divân-ı-berid,

İdari haksızlıklara ve adli hatalara Divan’ı-mezalim bakardı.

üü Abbasiler 756 yılında Semerkant’ta kâğıt imalathanesi kurdular.

üü Harun Reşid Devri’nden itibaren ise Kadiü’l-kudat (başkadılık) makamı kuruldu.

Abbasilerde devletin başlıca gelir kaynağı, Müslüman halkın çeşitli ürünler üzerinden öde-
diği aşar vb vergilerdi. Ayrıca Müslüman olmayan halktan alınan haraç ve cizye ile bağlı
devletlerin gönderdiği vergi ve hediyeler de devlet hazinesine aktarılıyordu.

Notlarım

İslamiyetin Yayılışı

Kazanım Pekiştirme 8
Abbasîler zamanında Türk-Arap ilişkilerinin olumlu yönde gelişmesi sonucu Türkler,
İslamiyet’i benimsemeye başlamışlardır.
Bu durumun ortaya çıkmasında Abbasîlerin;
Notlarım I. toplumun her kesimini kucaklayan bir yönetim anlayışını benimsemeleri,

II. Emeviler’in ayrımcı politikalarına son vermeleri,

III.devletin önemli makamlarına Arap olmayan Müslümanları da getirmeleri

gelişmelerinden hangilerinin etkili olduğu söylenebilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve II E) l, II ve III
Çözüm
Emeviler iktidarları boyunca ırkçı bir politika izlemişler ve diğer Müslümanlara mevali
(köle) gözüyle bakmışlardır.Bu durum genel bir hoşnutsuzluk oluşturmuştur. Nitekim
Emeviler döneminde yoğun Türk- Arap savaşları meydana gelmiştir. Abbasilerin
belirtilen uygulamaları ise Türklerin İslamiyet’e girişlerini hızlandırmıştır.
Yanıt E

76 |
 İslam Medeniyetinin Doğuşu

Kazanım Kontrol 8
Aşağıdakilerden hangisi Abbasîler Dönemi olaylarından biri değildir?

A) İslam devletinin Arap Devleti kimliğine sahip olması

B) Arap ve mevali arasındaki farkın ortadan kalkması

C) Bizans saldırılarını önlemek için Ava­sım eyaletinin kurulması

D) Müslüman topraklarında ilk kâğıt imalathanesinin kurulması

E) Hilafet merkezinin Bağdat şehrine taşınması

Çözüm
Bilelim
Tolunoğulları Mısır’da bin yıl süre-
cek Türk egemenliğinin öncüsü ol-
muşlardır.

Mısır’da Kurulan Türk-İslam Devletleri

Tolunoğulları (868-905)
Mısır’da kurulan ilk Türk devleti olan Tolunoğulları’nın yöneticileri Türk, halkı ise çoğunlukla
Arap’tı. 905 yılında Abbasiler tarafından yıkılmıştır. Bilelim
Tolunoğlu Ahmet, Nil üzerinde kanallar yaparak tarımı geliştirmiş Mısır’ı ekonomik ve sosyal Tolunoğulları ve İhşîdîlerin yönetici
yönden güçlendirmiştir. ve orduları Türk, halkı ise Araplar-
dan oluşmaktaydı. Bu nedenle uzun
ömürlü olamamışlardır.
İhşîdîler (935-969)
Mısır’da kurulan ikinci Türk-İslam Devleti İhşîdîler Suriye, Hicaz (Mekke, Medine) ve Filistin
gibi önemli yerleri egemenlikleri altına aldılar. Kutsal yerler böylece ilk kez Türklerin eline
geçmiş oldu. 969 yılında Fatimiler tarafından yıkılmıştır.

Eyyubiler (1174-1250)
Mısır’da kurulmuş Orta Doğu, Hicaz,Yemen ve Kuzey Afrika’da hüküm sürmüştür. Fâtımi
hilafetine son vermişlerdir.

Selahaddin Eyyubi, Haçlıları Hıttin Savaşı’nda (1187) yenilgiye uğratarak Kudüs’ü fethetmiştir.
Bu olay III. Haçlı Seferi’nin düzenlenmesine neden olmuştur.Memlûkler tarafından 1250’de
yıkılmıştır.

Memlûk Devleti (1250-1517)

Mısır’da kurulmuş ve Suriye ile Hicaz’da hüküm sürmüştür. Memlûk sultanı Baybars Ayn-ı Câ-
lut Savaşı’nda Moğolları yenerek onları Suriye ve Filistin’den çıkarmıştır. (1260) Memlûk Devle-
ti, Osmanlı Devleti tarafından 1517’de yıkılmıştır.

İlhanlıların 1258’de Abbasi Devleti’ni ortadan kaldırması üzerine Abbasi ailesinden birini hali-
fe ilan ederek Abbasi hilafetini Mısır’da yeniden kurmuşlardır.

| 77
 İslam Medeniyetinin Doğuşu
Beytü’l-Hikmede çalışan İslam âlimlerini
gösteren bir gravür.
78 |
SEKİZİNCİ VE ON İKİNCİ YÜZYILLAR ARASINDA İSLAM MEDENİYETİ
İslam Medeniyetinde Bilim
Bedir Savaşı’nda esir alınan Mekkelilerin bir kısmının Müslümanlara okuma yazma
öğretmeleri karşılığında karşılığında serbest bırakılması Hz. Muhammed’in eğitime verdiği
önemin bir göstergesidir. Hz. Muhammed’in bilime verdiği önemin bir başka kanıtı ise bazı
Müslümanlar ile henüz İslamiyet’i kabul etmemiş bazı kişilerin o dönemin en önemli bilim
merkezi olan İran’daki “Cündişapur” şehrine tıp eğitimi için gönderilmesidir.
Eğitim öğretim Dört Halife Dönemi’nde ise “küttab” adı verilen kurumlarda, mescitlerde ve
camilerde öğrenimine devam edilmiştir.
Emeviler Dönemi’nde ise mektep adı verilen, çocukların devam ettiği bağımsız eğitim
kurumları kuruldu.
Mektepleri Abbasilerin tesis ettiği Beytü’l-Hikme, Darü’l-İlim gibi isimler taşıyan kurumlar
izledi.
İslam dünyasında gerçek anlamıyla ilk kütüphane Emeviler zamanında başkentleri Şam’da
kurulmuştur. 794 yılında Bağdat’ta bir kâğıt imalathanesinin kurulmasıyla birlikte
kütüphanelerin sayısı da artmıştır. Müslümanların medrese kurma faaliyetleri Büyük Selçuklu
Veziri Nizâmülmülk’ün 1067 yılında Bağ­dat’ta Nizamiye adıyla bir medrese ve kütüphane
kurmasıyla birlikte hız kazandı. Medreselerde bütün masraflar devlet veya vakıflar tarafından
karşılanarak ücretsiz eğitim verilirdi. Bu eğitim kurumlarında ders verenler arasında Farabi,
Ebu Bekir Razi, Fahrüddin Razı, İbn-i Sina ve Gazali gibi dünyaca ünlü âlimler vardı.
Abbasi Halifesi Hakim 1005 yılında, Bağdat ve Kurtuba ilim akademilerine benzer “Darü’l-
hikme”yi kurdu. “Darü’l-ilim” adını verdiği bu eğitim kurumuna büyük bir kütüphanede ek-
ledi. Abbasi Halifesi Me’mun Dönemi’nde, bilgelik ve hikmet evi anlamına gelen Beytü’l-
Hikme’nin kurulması İslam medeniyetinde bir dönüm noktasıdır.
Beytü’l-Hikme
Emeviler Dönemi’nde başlayan tercüme hareketleri Halifesi Mansur, bu alanı genişleterek
Yunanca, Farsça, Süryanice ve Sanskritçeden Arapçaya çevi­riler yaptırmıştır. Beytü’l-Hikme,
bir araştırma ve eğitim kurumu olup Abbasi Halifesi Me’mun tarafından kurulmuştur. 
Bilgelik evinin en önemli görevleri, dönemin ünlü astronom, matematikçi ve hekimlerini bir
araya getirmek ve bilimin çeşitli alanlarındaki belli başlı eserleri Arapçaya çevirmektir. Bilim
ve kültür merkezi hâline gelen Bağdat’ta Yunanca, Süryanice, Hintçe,ve Farsça gibi dillerden
tercüme edilen çok sayıda eser, “Hizanetü’l-Hikme “adı verilen kütüphanede toplanmıştır. Bu
dönemde Beytü’l -Hikme, Orta Çağ’ın en zengin kütüphanesi ve ilmî araştırma merkezi hâ-
line gelmiştir.
Müslümanların egemen olduğu bölgelerde bilgi ve sanata verilen önemle, çağdaş yaşam
büyük bir gelişme göstermiştir .Abbasiler ve özellikle de Endülüs Emevileri Döneminde bilim
ve kültür alanında önemli gelişmeler yaşanmış, birçok değerli bilim insanı yetişmiştir.
Müslüman âlimler nakil yoluyla öğrenilen dinî ilimlerin(tefsir,hadis, fıkıh,kelam, tasavvuf,
kıraat) yanı sıra araştırma, deney, gözlem ve tecrübe yoluyla öğrenilen akli ilimlerle de(tıp,
matematik, fizik, kimya, felsefe, coğrafya ve ast­ronomi) ilgilenmişlerdir.
 İslam Medeniyetinin Doğuşu

Bilelim
VIII. ve XII. Yüzyıllar arasında yaşamış en önemli bilim insanları İbn-i Rüşt, Farabi, İbn-i Sina,
Biruni,Taberi, İbn-i Fadlan, İbnü’l Heysem,Muhyiddin Arabi,Gazali, İdrisi idi. İslam medeniye-
tinde gelişen bilim ve bilim anlayışı, sadece İslam dünyasını değil bütün insanlığı aydınlat- Bir milyon eser bulunduğu rivayet
mıştır. Müslüman bilginlerin eserleri başta Avrupa’nın bilim dili olan Latince olmak üzere İb- edilen Bağdat kütüphanesindeki
ranice ve zaman zaman da yerel dillere çevrilmiştir. lX. yüzyılda başlayan Arapça yapıtların büyük çoğunluğu yazma
Latince’ye çevirisi, Xlll. yüzyıla kadar artarak sürmüştür. Bu çalışmalar Avrupa’da, Batı uygarlı- eserlerden oluşan kitaplar
ğının temelini oluşturan Rönesans ve Reform hareketlerinin başlamasına zemin hazırlamıştır. İlhanlıların Bağdat’ı istilası
sırasında Dicle Nehri’ne atılmıştır.
İslam Medeniyetinde Âlimler
İbn-i Rüşd, fizik,tıp, astronomi ve özellikle de felsefe alanında birçok eser yazmıştır.Rasyonalist
bir filozof olarak tanınan İbn-i Rüşd, Hristiyanlar tarafından zamanın Voltaire olarak kabul edil-
mektedir. Avrupalılar daha önce pek bilmedikleri eski Yunan felsefecilerini ve özellikle Aris-
to’yu yine İbn-i Rüşd’ün eserleri sayesinde tanımıştır.

Harezmi IX. Yüzyılda yaşayan Cebirin kurucusu sayılan cebir konusunda ilk defa eser yazan
Müslüman Türk bilginidir. Matematikte sıfır sayısını ilk kullanan Harezmi, onluk sistemi ta-
mamlayarak matematiksel işlemlerin kolayca ifade edilmesini sağlamıştır.

Farabi Aristo’nun eserlerini inceleyip mantık bilimine katkılarından dolayı Aristo’dan sonra
Muallim-i Sani (İkinci Öğretmen) lakabıyla anılmıştır.
Biruni matematik, astronomi, coğrafya, jeoloji, eczacılık alanlarında çalışmıştır.

Batı dünyasında “Avicenna” adıyla bilinen İbn-i Sina Felsefe,mantık,fizik,astronomi ve özellikle

de tıp alanında birçok eser vermiştir.En önemli eseri,olan “el-Kanun fî’t–Tıb” XIX. yüzyıla kadar
Doğu ve Batı dünyasında el kitabı olarak kullanılmıştır. Bilelim
Endülüslü Zehravî,İslam dünyasının en ünlü cerrahıdır.Yazdığı “ el-Tasrif “isimli kitabında dö- Daha çok Hristiyan din adamlarınca
neminin cerrahi bilgilerini ve yöntemlerini tanıtarak ameliyatlarda kullanılan aletlerin resim- pek çok Arapça eser Avrupa
lerine yer vermiştir.  dillerine çevrilmiştir. Ayrıca Avrupalı-
İbnü’l Heysem Fizik bilimi içerisinde optik alanlardaki çalışma ve başarılarıyla dikkat çeken bir lar, Haçlı seferleri sırasında
bilgindir. Modern optik bilimin kurucusu olarak kabul edilmektedir. Arap uygarlığını da yakından tanıma
fırsatı bulmuşlardır.
Kindî, İslâm felsefesinin ilk temsilcisidir.

Râzî tabip, kimyacı ve filozoftur.

İmam Gazali İran’da yetişen bir fıkıh alimidir.Nizamiye Medresesi’nde baş müderrislik yapan
Gazali’ye göre şüphe gerçeğe ulaşmanın tek yoludur. En ünlü eseri “İhyâü Ulûmi’d-Din” de
bozulmuş bir toplumu ıslah etme, tekrar Kur’an ve Sünnet temelleri üzerine oturtma ve ona
asıl İslami erdemlerini yeniden kazandırmaya çalışmıştır.

İslam Medeniyetinin Avrupa’ya Etkisi

İslam dünyasındaki bilimsel gelişmeler. Haçlı Seferleri, Akdeniz ticaretinin gelişmesi, İslam
fetihleri, İspanya’da kurulan medreseler, tercüme faaliyetleri gibi gelişmeler sayesinde
Avrupa’da da etkili olmuştur.
İbn-i Rüşd, İbn-i Sina, Farabi, Kindî, Birûnî, Tûsî, El-Cezeri gibi bilim insanları çalışmalarıyla Batı
medeniyetini etkilemiştir.
Müslüman bilginlerin eserleri, başta Avrupa’nın bilim dili olan Latince olmak üzere İbranice
ve zaman zaman da yerel dillere çevrilmiştir. Bu çalışmalar Avrupalılara İslam filozoflarının
akılcılığı öne çıkaran düşüncelerini öğreterek Rönesans ve Reform hareketlerine zemin hazır-
lamıştır.

| 79
 İslam Medeniyetinin Doğuşu
Kazanım Pekiştirme 9
Notlarım Abbasî halifesi Me’mun Bağdat’ta bilimsel araştırma merkezini açarak devrin en zengin
kütüphanesini ve rasathanesini oluşturdu. Çevrenin en yetkin bilim insanlarını burada
topladı. Birçok araştırmacı ve bilim insanı burada öğrenim görmüştür.
Bu bilgilerden hareketle;
I. Abbasilerce bilimsel çalışmaları ve bilim insanları desteklenmiştir.
II. İslam dünyası bilimsel ve kültürel açıdan gelişme dönemi yaşamaktadır.
III. Bilimsel alanlarda önemli buluşlar yapılmıştır.
yargılarından hangileri söylenemez?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) l, II ve III

Çözüm
Halife Me’mun’un bu politikası Abbasilerin bilimsel çalışmaları ve bilim insanları destek-
lediğini; İslam dünyasının bilimsel ve kültürel açıdan gelişme dönemi yaşadığını göster-
mektedir. Ancak soru kökünde blimsel alanlarda önemli buluşlar yapıldığından bahse-
dilmemiştir.
Notlarım Yanıt C

Kazanım Kontrol 9
Abbasilerde Beytü'l Hikme ve gözlem evlerinin açılması, medreselerin kurulmasına

ve çeşitli düşünce akımlarının doğmasına yol açmıştır.

Bu durum;

I.düşünce ve bilim hayatına canlılığın gelmesi,

II. bilimsel ve kültürel faaliyetlerin artması,

III.din anlayışındaki farklılaşmaların ortaya çıkması

gelişmelerinden hangilerinin ortaya çıkmasında etkili olmuştur ?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve II E ) l, II ve III

Çözüm

Notlarım

80 |
 Etkinlik 1


Aşağıdaki ifadelerden doğru olanların başına “D”

yanlış olanların başına “Y” yazınız.

1. İslamiyetin doğuşu sırasında İran’da Sasaniler, Anadolu, Suriye ve Mısır’da Doğu Romalılar (Bizans) vardı.

2. İslamiyetten önce Araplar arasında en yaygın din putperestliktir.

3. Putların bulunduğu Kâbe nedeniyle Mekke bütün Araplar için kutsal şehirdi.

4. İslamiyetten önce Arapların gelişmiş bir yazılı edebiyatları vardı.

5. Müslümanların Mekkelilerle ilk savaşı Uhud Savaşı’dır.

6. Yalancı peygamberler Hz. Ebubekir döneminde ortadan kaldırılmıştır.

7. Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye hicreti, Hz. Ebu Bekir zamanında takvim başlangıcı yapılmıştır.

8. Doğu Roma (Bizans) üzerine yapılan Tebük Seferi Hz. Muhammed’in son seferidir.

9. Kur’an-ı Kerim, Hz. Osman döneminde kitap hâline getirilmiştir.

10. Mısır, Suriye ve Kudüs, Hz. Ömer döneminde fethedilmiştir.

11. Ordugâh şehirleri Hz. Ömer Dönemi’nde kurulmuştur.

12. İlk İslam donanması Hz. Ali zamanında kurulmuştur.

13. Müslümanlar İran ve Azerbaycan’ı fethedince Türklerle komşu oldular.

14. Müslümanlar ilk deniz zaferleri olan Zatü’s Savari Savaşı’nı Bizans donanmasına karşı kazanmıştır.

15. Fetih hareketleri Hz. Ali döneminde tamamen durmuştur.

16. Muaviye’nin halife olmasıyla İslam tarihinde Emeviler Dönemi başlamıştır.

17. Müslümanlar arasında ilk ayrılıklar Kerbela Olayı ile ortaya çıkmıştır.

18. Puvatya Savaşı ile Müslümanların batıdaki ilerleyişi hızlanmıştır.

19. Emeviler döneminde İslam mimarisi Avrupa mimarisi ile yarışabilecek seviyeye gelmiştir.

20. Arapça’nın resmi dil haline getirilmesi Emeviler döneminde gerçekleşmiştir.

| 81
 Etkinlik 2

Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun kelimelerle
tamamlayınız.

1. İslamiyetin doğuşu sırasında Ön Asya’nın en güçlü devletleri ................ ile ................. idi.

2. İslamiyetten önce Araplarda şehirlerde yaşayanlara ....................... çölde yaşayanlara

............................ denirdi.

3. Hicretten sonra Medine’ye gelen Müslümanlara.......................... Medine’nin yerlisi olan Müslümanlara ise................................

adı verildi.

4. Hz. Muhammed .................................... ile Yahudilere din ve vicdan özgürlüğü sağladı.

5. Müslümanlar ilk askeri başarılarını ................................. elde ettiler.

6. Mekkeliler Müslümanların hukuki varlıklarını ......................................... Antlaşması’ndan sonra kabul etmişlerdir.

7. Kur’an’ı Kerim ................................... zamanında kitap haline getirildi.

8. İlk Müslüman donanması …………………………..zamanında kuruldu.

9. İslam Devleti’nin ilk başkenti .........................’dir. Daha sonra sırasıyla ..........................,............................, ve ............................. başkent

olmuştur.

10. Hz. Muhammed’in vefatından sonra yerine geçenlere ................................ adı verilmiştir.

11. Ali döneminde Müslümanlar arasında …………………… Vakası ve ……………………. Savaşı yaşanmıştır.

12. Hz.Ali ve Muaviye’nin halifeliğine karşı olanlara..........................................adı verilmiştir..

13. Hz.Ali Dönemi’nde İslam devletini merkezi………………şehridir.

14. Müslümanlar, Doğu Roma İmparatorluğu’nun başkenti İstanbul’u ilk kez............................. Döneminde kuşatmışlardır.

15. Devlet yönetimini kolaylaştırmak için devlet teşkilatlanmasına………………………………..Döneminde başlanmıştır.

16. Hz. Muhammed ………………………. fethiyle Şam ticaret yolunun güvenliği sağlanmıştır..

17. Emeviler Arap olmayan Müslümanları ................................................... adlandırmışlardır.

18. İslam Devletleri’nde ilk vezirlik kurumu …………………..Dönemi’nde ortaya çıkmıştır.

19. Türklere idari ve mali görevlerin yanı sıra askeri alanda da önemli görevler verilmesi…………………………Dönemi’nde

gerçekleşmişlerdir.,

20. Abbasi halifesi 1055 yılında Şii Büveyhoğulları tehlikesine karşı Büyük Selçuklu Sultanı ………………............ yardım

istemiştir.

82 |
 Etkinlik 3

Aşağıdaki bilgileri karşılarındaki uygun kavramlarla eşleştiriniz.

Habeşistan Eyyubiler Hakem Olayı Hz Ebubekir Bedir Savaşı Hz Ömer

Tolunoğulları Cemel Vâkası Medine Sözleşmesi İhşitler İlhanlılar Farabi Hicret

Beytü’l- Hikme Kerbela Olayı Avasım Hz Osman Mevali Abdülmelik Kadiks Savaşı

1. İslam savaş hukukunun temelleri atılmıştır

2. Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye göçü

3. Mekkelilerin baskısı sonucu Müslümanların ilk göç ettiği yer

4. İslam tarihinin ilk anayasası

5. Müslümanların ilk halifesidir.

6. İslam orduları Kıbrıs Adasını fetheden halife

7. Askeri ikta sistemi ve askeri posta teşkilatını kuran halife

8. Müslümanlar arasındaki ilk iç savaş

9. İslam dünyasında Hz. Ali taraftarları, Muaviye taraftarları ve Hariciler olmak üzere üç grubun ortaya çıkması.

10. Aristo’nun eserlerini inceleyip yeni yorumlar getirdiği için Muallim-i Sani (İkinci Öğretmen) adı verilmiştir.

11. III. Haçlı Seferi’nin düzenlenmesine neden olan devlet

12. Bizans ve Sasani paralarının yerine Arap parasının basılmasını sağlayan Emevi halifesi

13. Vizigotların yenilgiye uğratılarak İspanya fethedilmesini sağlayan savaş

14. Abbasîleri yıkan devlet

15. Mısırda egemen olan ilk Türk devleti

16. Mekke ve Medine’de hükümsüren ilk Türk devleti

17. Müslümanların Şii ve Sünni olarak kesin olarak ikiye ayrılması

18. Emeviler Döneminde, Arap olmayan Müslümanlara verilen isim

19. Abbasiler Dönemi’nde Bizans sınırında kurulan şehirler

20. Abbasiler Dönemi’nde kurulan araştırma ve eğitim kurumu

| 83
 Etkinlik 4

YAZILIYA HAZIRLIK SORULARI

1. İslamiyet’in doğuşu sırasındaYarımadası’nda güçlü 6. Hz. Ömer Döneminde devlet örgütlenmesi konusunda
siyasi birliklerin olmamasının nedenleri nelerdir? neler yapılmıştır?
Açıklayınız.

2. İslamiyet’ten önce Arabistan’da halk, hangi sosyal sınıflar- 7. Kerbela Olayı’nın neden ve sonuçları nelerdir Açıklayınız
dan meydana geliyordu? Açıklayınız.

3. Hicret nedir? İslam tarihindeki önemini belirtiniz. 8. Puvatya Savaşı’nın İslam ve Avrupa tarihi açısından
önemini yazınız.

4. Hudeybiye Barışı’nın önemini ve İslamiyet’in yayılışına 9. Emeviler Döneminde Arap olmayanların İslamiyet’e
etkisini yazınız.
girmemelerinin nedenleri nelerdir?

5. Kur’an-ı Kerim’in kitap haline getirilmesinin nedenlerini ve 10. Abbasiler Döneminde bilim ve kültür alanında yapılan
önemini yazınız
çalışmaları yazınız.

84 |
 Bilgi Kavrama Testi
İslamiyet’in Doğuşu Sırasında Arap Yarımadası ve Dünya
1. İslami Döneme kadar Arap Yarımadası’nda güçlü siyasi bir-
lik ve merkezî bir devlet oluşturulamamıştır.
Bunda;
I. Araplar arasında kabilecilik anlayışının güçlü olması,
II. Arap kabileleri arasında devam eden çekişmeler,
III.insanların sosyal sınıflara ayrılması
durumlarından hangilerinin etkili olduğu savunulamaz?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) II ve III
2. İslamiyet’ten önce Mekke ve çevresinde kurulan panayır-
lar Arap Yarımadası’nın en önemli ticari etkinliğiydi. Bu pa-
nayırlar Arapların birbirleriyle savaşmadıkları Haram Ayla-
rı’nda düzenlenirdi.Bu süreçte ticaret, eğlence ve yarışma-
lar yapılırdı. Arap Yarımadası’nın çeşitli bölgelerinden gelen
insanlar hem Kâbe’de bulunan putları ziyaret eder, hem ti-
caret yapar, hem de eğlenirdi.
Buna göre, panayırlarla ilgili aşağıdakilerden hangisi
söylenemez?
A) Arabistan’da ticari ve toplumsal hayatta önemli rol oyna-
dığı
B) Merkezi birliğin sağlanmasına katkı yaptığı
C) Kısa süreli de olsa toplumsal barışı sağladığı
D) Ekonomik, dinsel ve toplumsal özellikler taşıdığı
E) Arapların ticari faaliyetlerine canlılık getirdiği
3. Hz. Muhammed’in doğduğu sıralarda Arap Yarımadası’nda
Arapların bir kısmı hayvancılıkla uğraşır ve otlak bulma
amacıyla sık sık yer değiştirirlerdi. Şehirlerde yaşayan Arap-
lar ise genellikle tarım ve ticaretle uğraşırlardı.
Bu durumun,
I. Halkın temel geçim kaynağı hayvancılıktır.
II. Arapların bir kısmı göçebe bir yaşantı sürmektedir.
III.Toplum farklı ekonomik faaliyetlerle uğraştan gruplardan
oluşmaktadır.
yargılarından hangilerine kanıt oluşturduğu savunula-
bilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) II ve III
TEST 1
4. Arapların çok uzun bir tarihi geçmişleri olmasına rağmen
İslamiyet’ten önceki dönemlere ait mimari eserlerin son de-
rece az olduğu görülmektedir.
Bu durumun nedeni aşağıdakilerden hangisi ile açıkla-
nabilir?
A) Çok sık istilalara uğramaları.
B) Bizans ile uzun süren savaşlara girmeleri.
C) Göç yolları üzerinde bulunmaları.
D) Göçebe yaşam sürdürmeleri.
E) Dini inanışlarının mimariyi yasaklaması.
5. Hz. Muhammed’in İslamiyet’i yaymaya başlaması Mekke-
lilerin tepkisini çekti. İslamiyet’in putperestliği yasaklaması
Mekke’de bulunan putlar nedeniyle bundan büyük kazanç
sağlayan Mekkelilerin çıkarlarına aykırıydı. Üstelik İslamiyet
insanları eşit görüyor ve kölelere de haklar tanıyordu.
Buna göre, Mekkelilerin İslamiyet’e tepki göstermele-
rinde,
I. sosyal,
II. ekonomik,
III. siyasal
nedenlerinden hangilerinin temel etken olduğu savu-
nulabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
6. İslamiyet öncesinde Mekke şehri ile ilgili olarak;
I. Çok eşlilik yaygındır ve ailede erkek egemenliği söz konu-
sudur.
II. Yunan eserlerinin Arapçaya çevrilmesi Mekke’nin bölge-
deki bilimsel gücünü arttırmıştır.
III.Ukaz Panayırı bölgenin kültür etkinliğinin yaşatılmasında
önemli rol oynamaktadır.
bilgilerinden hangileri doğru değildir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) II ve III
| 85
 İslamiyet’in Doğuşu Sırasında Arap Yarımadası ve Dünya
TEST 1
7. İslamiyetin Mekke’de ilk önce fakirler ve köleler ara- 10. İslamiyet öncesi Arap Yarımadası ile ilgili olarak
sında yayılması; aşağıdaki bilgilerden hangisi söylenemez?

I. tek Tanrı inancını esas alması, A) Mekke Araplar için kutsal şehirdir.

II. toplumsal eşitliği ve sosyal adaleti savunması, B) Halkın büyük bir kısmı putperesttir.

III. ahiret inancını benimsemesi C) Araplar arasında siyasi birlik yoktur.

özelliklerinden hangilerinin etkili olduğu söylenebilir? D) Halk arasında sosyal sınıf farklılıkları yoktur.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III E) Kabileler arasındaki savaşlara haram aylarında ara verilir-
D) I ve II E) II ve III di.

8. Aşağıdakilerden hangisi İslamiyet’in doğduğu yıllarda 11. İslamiyet öncesinde Araplar Mekke’ye kutsal şehir olarak
siyasi varlığı sürdüren devletlerden bir değildir? büyük saygı gösterirlerdi.
Bu duruma;
A) Bizans İmparatorluğu
I. Kâbe’nin olması nedeni ile dinî bir merkez konumunda
B) Kök Türk Devleti
olması,
C) Sasani Devleti
II. Haram aylarda Mekke çevresinde“Ukaz” denilen bir
D) Gassani Krallığı panayırın kurulması,

E) Asya Hun İmparatorluğu

III.Mekke yönetiminin Kureyş kabilesinin elinde olması
gelişmelerinden hangilerinin yol açtığı söylenebilir?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve II E) I,II ve III

9. Arap Yarımadası’nda kurulan; 12. İslamiyet’in ortaya çıkışıyla birlikte Arap Yarımada-
sı’nda;
I. Gassaniler ,
I. sosyal yapı,
II. Himyerîler,
II. dini anlayış,
III.Nebatlılar
III. etnik yapı
devletlerinden hangileri İslamiyet’in ortaya çıktığı gün-
lerde siyasi varlığını devam ettirmekteydi? alanlarından hangilerinde değişiklik yaşandığı
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III söylenemez?

D) I ve II E) I ve III A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve II E) I ve III

86 |
1. C 2. B 3. E 4. D 5. D 6. B 7. B 8. E 9. A 10. D 11. A 12. C
 Bilgi Kavrama Testi
İslamiyet’in Doğuşu ve Hz. Muhammed Dönemi
TEST 2
1. Hz Muhammed’in 622 yılında Mekke’den Medine’ye 4. İslam tarihinde yaşanan aşağıdaki savaşlardan hangi-
Hicret etmesinin sonuçlarıyla ilgili olarak; sine Hz. Muhammed katılmamıştır?

I. İslam dininin yayılması daha kolay bir hale geldi. A) Hendek Savaşı

II. Hz. Muhammed din ve devlet başkanı olarak ortaya çıktı. B) Uhut Savaşı

III. Arap-İslam devletinin temelleri atıldı. C) Bedir Savaşı

yargılarından hangileri söylenebilir? D) Huneyn Seferi
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III E) Yermük Savaşı
D) I ve III E) I, II ve III

2. Aşağıdakilerden hangisi Hz. Muhammed Dönemi’nde 5. Hz. Muhammed’in son seferi olan Tebük Seferini
meydana gelen Hayber Kalesi’nin Fethi’yle ilgili doğru aşağıdakilerden hangisi üzerine yapmıştır?
bir bilgidir?
A) Sasaniler
A) Müslümanlarla Bizans İmparatorluğu arasında yapılan ilk
B) Bizans İmparatorluğu
savaştır.
C) Mekkeliler
B) Bizans’a bağlı Gassanilerin Müslüman olmalarını
sağlanmıştır. D) Habeşliler

E) Mısırlılar
C) Şam ticaret yolu Müslümanların kontrolü altına alınmış-
tır.

D) Yalancı peygamberler etkisiz hale getirilmiştir.

E) Mekkelilerin Müslümanlara yönelik saldırıları sona ermiş-

tir

6. Putperestlerin işkence ve eziyetlerinin artması,

3. Mekkeli putperestlerin Müslümanların siyasi güç
Müslümanların dini ibadetlerine engel olunması üze-
olduğunu ilk kez kabul etmesi aşağıdakilerden
rine Hz. Muhammed’in, Müslümanların Mekke’den göç
hangisiyle gerçekleşmiştir?
etmelerine izin vermesiyle 615 yılındaki ilk hicret aşa-
A) Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye hicret etmesi ğıdaki hangi bölgeye yapılmıştır?

B) Hudeybiye Barışı’nın imzalanması A) Habeşistan B) Medine

C) Yahudilerin Medine’den çıkartılması C) Kudüs D) Mısır

D) Bedir Savaşı’nın kazanılması E) Şam

E) Medine Sözleşmesi’nin yapılması

| 87
 İslamiyet’in Doğuşu ve Hz. Muhammed Dönemi
TEST 2
Hicretten sonra Medine’deki Yahudilerle yapılan Me-
7. 10. Aşağıdaki hangi savaştan sonra ele geçirilen
dine Sözleşmesi’nde yer alan “Yahudilerin dinleri de ganimetlerin bir bölümü savaşa katılanlara ve
Müslümanların dinleri de kendilerinedir.” kararına Medine’deki ihtiyaç sahiplerine dağıtılarak İslam savaş
dayanarak; hukukunun temelleri atılmıştır?

I. Dinsel inançlara önem verilmiştir. A) Bedir Savaşı

II. Birlik ve beraberlik artırılmaya çalışılmıştır. B) Uhut Savaşı

III.Sosyal sınıf farklılıkları aradan kaldırılmıştır. C) Hendek Savaşı

yargılarından hangisine ulaşılabilir? D) Huneyn Savaşı

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III E) Yermük Savaşı

D) I ve II E) I, II ve III

11. Hz. Muhammed döneminde yaşanan aşağıdaki

8. İslamiyet’in ırk ve sınıf ayrımı gözetmeyerek insanlar
gelişmelerinden hangisi Müslümanlarla Mekkeliler
arasında eşitliği savunması;
arasında geçen bir olaylardan biridir?
I. kısa sürede geniş bir alana yayılması, A) Hayber Kalesi’nin fethi
II. değişik toplumlar tarafından kabul edilmesi, B) Mute Savaşı’nın yapılması
III.İslamiyet’in Mekkelilerce toplu olarak kabul edilmesi C) Medine Sözleşmesi’nin imzalanması
durumlarından hangilerinin oluşmasında etkili olduğu D) Hendek Savaşı’nın yapılması
söylenemez?
E) Huneyn Savaşı’nın yapılması
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve II E) I, II ve III

9.
Medine Sözleşmesi’ne katılanların din, dil, ırk farkı
gözetmeksizin eşit hak ve yükümlülüklere sahip vatandaş-
lar olduğu ifade edildi. Barış, iyilik, adalet, doğruluk ve
yardımlaşma teşvik edilirken kötülükler ve adaletsizlikler
yasaklandı.
Bu gelişmelerin ;
I. soya dayalı kabileciliğin ortadan kalkması,
II. bireylerin hak ve sorumluluklarının esasa bağlanması,
III.Medine içerisinde birliğin sağlanması
durumlarından hangilerine ortam hazırladığı
savunulabilir?
12. Mekkelilerin Müslümanları bir güç ve bir tehlike olarak
gördüklerine;
I. Müslümanlara baskı yaparak göçe zorlamaları,
II. Müslümanlar ile Hudeybiye Anlaşması’nı imzalamaları,
III.Müslümanlara ve İslamiyet’e karşı olan toplumlarla ittifak
yapmaları
gelişmelerinden hangileri kanıt olarak gösterilebilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve II E) I, II ve III

88 |
1. E 2. C 3. B 4. E 5. B 6. A 7. D 8. C 9. E 10. A 11. D 12. E
 Bilgi Kavrama Testi
Dört Halife Dönemi
TEST 3
1. İslam tarihinde Dört Halife Dönemi’nin “Cumhuriyet 4. Aşağıdakilerden hangisi Hz Ömer Dönemi olaylarından
Dönemi” olarak nitelendirilmesinde aşağıdakilerden biridir?
hangisi etkili olmuştur?
A) Şam ticaretinin güvenliğini sağlamak için Hayber kalesi-
A) Soy, kabile ve zenginliğe dayalı ayrıcalıkların oluşmasına
nin alınması
izin verilmemesi,
B) Suriye, Filistin ve Mısır’da İslam hâkimiyetinin kurulması
B) Hristiyan ve Yahudilerin durumu ve haklarının İslam
hukukuna göre belirlenmesi, C) Kur’an nüshalarının çoğaltılarak eyaletlere gönderilmesi

C) İnsanların her bakımdan eşit olduğu ilkesine önem D) Kurulan donanma ile Kıbrıs Adası’nın fethedilmesi
verilmesi E) Dinden dönenlerle mücadele edilmesi

D) Halifelerin seçimle iş başına gelmeleri

E) Farklı toplum ve uygarlıklarla karşılaşılması

2. Aşağıdakilerden hangisi ilk halife Hz. Ebu Bekir 5. Aşağıdakilerden hangisi Hz. Osman döneminde
zamanında gerçekleşen olaylardan biridir? fethedilen yerlerden biridir?

A) Kur’an-ı Kerim’in ayetlerinin toplanarak kitap hâline A) Mısır

getirilmesi
B) Kudüs
B) Bizans orduları ile savaşılarak Suriye ve Filistin’in ele
C) Suriye
geçirilmesi
D) Tunus
C) Kuzey Afrika’ya yönelik ilk seferlerin düzenlenmesi
E) Fas
D) Sasanilerin yıkılarak Horasan bölgesindeki Türklerle
komşu olunması
E) Ülke topraklarının yönetim birimlerine ayrılarak illere
valiler atanması

3. Hz. Ebu Bekir’in halifeliğin ilk zamanlarında,
• Yemen ve çevresinde yaşanan yalancı peygamberler
sorununun çözümlenmesi,
• İslam’dan dönerek devlete isyan eden kabilelerle Ridde
Savaşları’nın yapılarak hepsi itaat altına alınmıştır.
Bu bilgilere bakılarak;
I. İslam Devleti içerisinde karışıklıklar yaşanmıştır.
II. Ülke içerisinde birlik ve düzen sağlanmıştır.
III.Müslüman olmayan halka din ve inanç özgürlüğü
tanınmıştır.
6. İslamiyetin geniş bir alana yayılması ve İslam Devle-
ti’nin sınırlarının genişlemesi nedeniyle,
• adli teşkilatın kurularak, mahkemelere kadıların
atanması,
• Askerî ikta sisteminin temelleri atılarak fethedilen
topraklar daha verimli kullanılmaya başlanmıştır.
ilk kez aşağıdaki dönemlerden hangisinde gerçekleşmiş-
tir?
A) Hz. Ebu Bekir Dönemi
B) Hz. Osman Dönemi

yargılarından hangilerine ulaşılmaz? C) Hz. Ömer Dönemi

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) Emeviler Dönemi

D) I ve II E) II ve III E) Abbasiler Dönemi

| 89
 Dört Halife Dönemi
TEST 3
7. Aşağıdaki bilgilerden hangisi Hz. Osman Dönemi için 10. Aşağıdaki olaylardan hangisinden sonra Müslümanlar
söylenemez? Şiiler, Sünniler ve Hariciler olmak üzere farklı üç gruba
ayrılmıştır?
A) Müslümanların Kudüs ve Şam’ı ele geçirmesi
A) Hakem Olayı
B) Adli teşkilatın kurularak, mahkemelere kadıların atanması
B) Kerbela Olayı
C) Kur’an-ı Kerim’in çoğaltılarak belli başlı İslam merkezlerine
gönderilmesi C) Cemel Olayı

D) Hristiyan ve Yahudilerden cizye denilen verginin alınmaya D) Köprü Savaşı

başlaması
E) Sıffin Savaşı
E) Fethedilen toprakların yönetim birimlerine ayrılması

İslam dinini yaymak ve Türkistan’ı ele geçirmek için

8. 11. İslam ülkesinin sınırlarının genişlemesine bağlı olarak siyasi
Ceyhun Irmağı’nı aşan Müslüman Arap ordularının ilk hâkimiyet alanı büyümüş ve nüfus artmıştır.
kez Türklerle savaşması aşağıdaki hangi dönemde
Aşağıdakilerden hangisi bu duruma bağlı olarak ortaya
gerçekleşmiştir?
çıkmıştır?
A) Hz Ömer
A) Halifeliğin saltanat hâline getirilmesi
B) Hz Osman
B) Savaşlarda ele geçen ganimetin1/5’inin devlet hazinesi-
C) Hz Ali ne alınması.

D) Emeviler C) Arap olmayan kişilerin devlet kademelerine getirilmesi

E) Abbasiler D) Hicret’in başlangıç kabul edilerek ilk hicrî takvimin

düzenlenmesi

E) Ülke topraklarının yönetim birimlerine ayrılması

9. Hz.Ali Dönemi’nde gelişmeleri,

12. İslam Devleti yöneticileri,
• Devlet merkezinin Medine’den Kûfe şehrine taşın-
• Arabistan Yarımadası’nda Müslümanlığı yaymak
ması,
• Savaşa katılanların ekonomik durumunu düzeltmek
• Şam valisi Muaviye’nin Hz. Ali’nin halifeliğine karşı
çıkması, amaçları doğrultusunda;
• Hz. Ali’ye karşı olanların Muaviye’yi halife ilan etme- I. devletin içinde güçlü bir adalet teşkilatının kurulması,
leri
II. İslam’ın koruyuculuğu görevinin Türklere verilmesi,
aşağıdakilerden hangisine neden olmuştur? III.savaşta elde edilen ganimetlerin savaşa katılanlar arasın-
A) Kerbela Olayı B) Cemel Vakası da eşit paylaştırılması.
yöntemlerinden hangilerine başvurmuşlardır?
C) Hakem Olayı D) Sıffin Savaşı
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
E) Hicret
D) I ve II E) I, II ve III

90 |
1. D 2. A 3. C 4. B 5. D 6. C 7. C 8. B 9. D 10. A 11. E 12. C
 Bilgi Kavrama Testi
Dört Halife Dönemi
TEST 4
Arap Yarımadası’nda Yahudilerin Müslümanlar için bir
1. Hz. Muhammed’in Medine’de temellerini attığı İslam
4.
tehlike olmaktan çıkması aşağıdakilerden hangisiyle Devleti’nde devlet ve ordu yönetim birimlerinin
sağlanmıştır? oluşturulması, aşağıdaki dönemlerden hangisinde
gerçekleştirilmiştir?
A) Hayber Kalesi’nin Fethi
A) Hz. Ömer B) Hz. Ebu Bekir
B) Medine Sözleşmesi
C) Hz. Osman D) Emeviler
C) Mekke’nin Fethi
E) Abbasiler
D) Hudeybiye Antlaşması

E) Hendek Savaşı

2. Hz. Ebubekir dinden dönenlerle ve zekât vermeyi 5. Sasani Devleti, Hz. Ömer Dönemi’nde yıkılmış ve İran,
istemeyerek devlete isyan eden kabilelerin isyanlarını Müslüman Arapların eline geçmiştir.
bastırmıştır.
Aşağıdakilerden hangisi bu durumun sonuçlarından
Bu durum; biri değildir?

I. Dini ve siyasi yönden yeniden devlet otoritesi
sağlanmıştır.
II. İslam Devletinin parçalanması engellenmiştir.
III. Devletin kurumsallaşması başlamıştır.
yargılarından hangilerine kanıt olarak gösterilemez?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) II ve III
A) Hazar Türkleri ile Müslüman Arapların sınır komşusu olma-
sı
B) İran uygarlığının İslam uygarlığını etkilemesi
C) İslam Devleti’nin vergi gelirlerinin artması
D) İranlıların Müslüman olmaya başlaması
E) Bizans İmparatorluğu ile savaşların başlaması

3. İslamiyet’in geniş bir alana yayılması ve İslam Devle-
ti’nin sınırlarının genişlemesi nedeniyle, adli teşkilatın
kurularak, mahkemelere kadıların atanması ilk kez
aşağıdaki dönemlerden hangisinde gerçekleşmiştir?
A) Hz. Ömer Dönemi
B) Abbasiler Dönemi
6. Hz. Ömer’in halifelik dönemi İslam Devleti’nin teşkilatlan-
dığı dönem olmuştur. Bu dönemde fethedilen topraklar yö-
netim birimlerine ayrılarak illere valiler atanmıştır.
Bu durumun;
I. devletin sınırlarının çok genişlemesi sonucu devlet
yönetiminin zorlaşması,

C) Emeviler Dönemi II. çıkan karışıklıklar nedeniyle islam devletinin parçalanma

tehlikesi geçirmesi,
D) Hz. Ebu Bekir Dönemi
III.fetih hareketlerinin hızını kaybetmesiyle ekonomik ve
E) Hz. Ali Dönemi
toplumsal sorunların baş göstermesi

gelişmelerinden hangilerine bağlı olarak ortaya çıktığı

savunulabilir?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve II E) II ve III

| 91
 Dört Halife Dönemi
TEST 4
7. Hz. Ömer, Yahudi ve Hristiyanlara can güvenliği ve din 10. Hz. Ali Dönemi’nde,
serbestliği tanımıştır.
I. Suriye valisi Muaviye’nin, Hz. Ali’yi, Hz.Osman’ın katlinden
Bu bilgi dikkate alındığında; sorumlu tutarak halifeliğini tanımadığını açıklaması,

II. Sahabelerin büyüklerinden Talha ve Zübeyr ‘in Hz. Ali’ye

I. Müslümanların diğer milletlerden üstün tutuldukları,
muhalif gruplar meydana getirmeleri
II. dinsel hoşgörüye önem veren bir devlet politikasının aşağıdakilerden hangisine neden olmuştur?
uygulandığı,
A) Hakem Olayı
III. Müslüman Arapların kendi kültürlerini korumak iste-
B) Sıffin Savaşı
dikleri
durumlarından hangilerine ulaşılabilir? C) Deve Olayı

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) Kerbela Olayı

D) I ve II E) II ve III E) Celûla Savaşı

11. Dört halife Dönemi’nde;

8. Hz. Ali Dönemi’nde meydana gelen,
I. ülkenin değişik bölgelerinde ordugâhlar oluşturulması,
I. Cemel Olayı,
II. eyaletlere valiler ve kadıların atanması,
II. Sıffin Savaşı,
III. eyaletler oluşturularak ülkenin yönetim birimlerine
III. Hakem Olayı ayrılması
gelişmelerinin sonuçları arasında aşağıdakilerden han- uygulamaları aşağıdakilerden hangisine bağlı olarak
gisi yoktur? ortaya çıkmıştır?
A) Müslümanlar arasında ayrılıkların ortaya çıkması A) Askeri ve siyasi işlerin birbirinden ayrılması
B) İslam Devleti’nin karışıklıklar içinde kalması B) Asya ve Afrika’daki fetihlerle sınırların genişlemesi
C) İslam Devleti’nin başkentinin değişmesi C) Askeri masrafların azaltılmak istenmesi
D) İslam fetihlerinin durması D) Müslümanlar arasındaki anlaşmazlıkların ortadan
kaldırılmak istenmesi
E) İslam Devleti’nin Arap Devleti hâline gelmesi
E) Merkezi yönetiminin güçlendirilmek istenmesi

9. Aşağıdakilerden hangisi Hz. Ali Dönemi ile ilgili değil- 12. İslam tarihiyle ilgili aşağıdaki bilgilerden hangisi Dört
dir? Halife Dönemine ait değildir?

A) İslamiyetin ilk kez Arap Yarımadası’nın dışına taşınması

A) Müslümanlar arasında ilk çatışmanın yaşanması

B) Başkentin Medine’den Irak’ın Kûfe kentine taşınması B) Müslümanlar arasında ilk silahlı çatışmaların yaşanması

C) İkta sisteminin uygulanmaya başlanması

C) Hz. Ali ile Şam Valisi Muaviye arasında Sıffin Savaşı’nın
yaşanması D) Kur’anın kitap haline getirilerek çoğaltılması
D) Müslümanların Ali yanlıları, Muaviye yanlıları ve Hariciler E) İlk İslam parasının bastırılması
olmak üzere üç gruba ayrılması
E) Mekke’den Medine’ye göçü esas alan Hicri takvimin
hazırlanması

92 | 1. A 2. C 3. A 4. A 5. E 6. A 7. B 8. E 9. E 10. C 11. B 12. E

 Bilgi Kavrama Testi
Emeviler Dönemi
TEST 5
1. Hz Ömer Dönemi’nde Mısır’ı alınmasıyla başlayan Kuzey 4. Emevilerin, Avrupa kıtasındaki ilerlemeleri İslam
Afrika’nın fethi aşağıdaki hangi dönemde tamamlanmış- ordusunun Franklarla yapılan aşağıdaki hangi savaşta
tır? yenilmesiyle son bulmuştur?
A) Hz Osman B) Emeviler
A) Huneyn Savaşı
C) Abbasîler D) Fatımiler
B) Kadiks Savaşı
E) Endülüs Emevi Devleti
C) Puvatya Savaşı

D) Nihâvend Savaşı

E) Yermuk Savaşı

2. Müslümanların arasında ayrılıkların ortaya çıkmasında, 5. Aşağıdaki olaylardan hangisi Emeviler zamanında
gerçekleşmemiştir?
I. Kerbela Olayı,
A) Kerbela Olayı
II. Hakem Olayı,
B) İspanya’nın fethi
III.Medine Sözleşmesi
C) İstanbul’un kuşatılması
gelişmelerinden hangileri etkili olmuştur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) Türkler için Samarra şehrinin inşa edilmesi

D) I ve II E) I, II ve III E) Arapçanın devletin resmî dili olması

6. Aşağıdakilerden hangisi 680 yılında Kerbela Olayı’nın

3. Emeviler Dönemi’nde Ceyhun Irmağı’nı geçerek
özelliklerinden biridir?
Maveraünnehir bölgesine girerek Buhara, Semerkant ve
Taşkent’i ele geçiren Müslüman Araplarla en fazla A) Türkler İslamiyet’i kabul ederek İslam kültürünün etkisi-
mücadele eden Türk devletleri aşağıdakilerden hangi- ne girdiler.
sinde doğru olarak eşleştirilmiştir?
B) Müslümanlar, Sünniler ve Şiiler olmak üzere ikiye
A) Hazarlar-Türgişler ayrılmıştır.

B) Akhunlar-Avarlar C) Müslümanların batıdaki ilerleyişi durmuştur.

C) Kırgızlar-Oguzlar D) Irak ve İran Müslüman Arapların egemenliğine girmiştir.

D) Kök Türkler-Uygurlar E) Hicaz Bölgesi’nde İslam’ın yayılışının önündeki engeller

ortadan kalkmıştır
E) Karluklar-Karahanlılar

| 93
 Emeviler Dönemi
TEST 5
7. Emeviler Dönemi’nde Araplar diğer Müslüman uluslardan 10. I. Kurtuba Camisi,
üstün görülmüş, Arap olmayan diğer Müslümanlara azat
II. El-Hamra Sarayı
edilmiş köle muamelesi yapılarak devlet ve ordu
yönetiminde görev verilmemiştir. III. Balkuvara Sarayı

Bu bilgilerden hareketle; Yukarıdakilerden hangisi İspanya’da devlet kuran

Müslümanlardan günümüze kalan önemli mimari
I. İslam Devleti Arap Devleti’ne dönüşmüştür.
eserlerden biridir?
II. Arap milliyetçiliğine dayalı bir politika izlenmiştir.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
III.Seçimle belirlenen halifelik saltanat haline gelmiştir.
D) I ve II E) II ve III
yargılarından hangilerine ulaşılabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve II E) II ve III

11. İslamiyet’ten önce yalnızca Arap Yarımadası’nda kullanılan

8. Emeviler Dönemi’nde Arap olmayan Müslümanlar için köle
Arapça, İslamiyet’in geniş bir coğrafyaya yayıldığı Emeviler
anlamına gelen “Mevali” kavramı kullanılmış ve devlet
Dönemi’nde devletin resmi dil ilan edilmiştir.
yönetimde Araplara yer verilmiştir.
Bu durumun;
Emevilerin bu politikası;
I. Arapçanın uluslararası bir dil hâline gelmesi,
I. toplumsal birlik ve beraberliğin oluşması,
II. Müslümanların medeniyet bakımından ileri gitmesi,
II. Arap milliyetçiliği politikası izlenmesi,
III.mezhepler arasındaki mücadelenin hızla sona ermesi
III. İslamiyet’in Avrupa’da yayılmaya başlaması
durumlarından hangilerini olumsuz etkilemiştir? gelişmelerinden hangilerine ortam hazırladığı
savunulabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) II ve III
D) I ve II E) I, II ve III

9. Emeviler, yapılan fetihler sonucunda farklı kültür ve
milletlerle tanıştı, çeşitli milletleri bünyesinde barındırdı.
Bu durumun;
I. Arap milliyetçiliği politikasının ortaya çıkması,
II. bilim ve sanat alanında farklı üslupların çıkması,
III.merkezi yönetimin ve otoritenin zayıflaması
gelişmelerinden hangilerinin ortaya çıkmasında etkili
olduğu söylenebilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
12. Aşağıdakilerden hangisi Emeviler Dönemi’ne ait
olaylardan biridir?
A) Doğu ve Batı dillerinden çok sayıda eserin Arapçaya
çevrilmesi
B) Vezirlik makamının kurulması
C) Dinar ve dirhem adı ile ilk İslam parasının bastırılması
D) Türk askerleri ve aileleri için Samarra şehrinin kurulması
E) Halifeliğin Memlûkluların himayesine girmesi

D) I ve II E) II ve III

94 | 1. B 2. D 3. A 4. C 5. D 6. B 7. D 8. A 9. B 10. D 11. A 12. C

 Bilgi Kavrama Testi
Emeviler Dönemi
TEST 6
1 . l. Türklerin İslam ordusunun hizmetine girmesini sağlamak 4. Türklerin Emeviler Dönemi’nde İslamiyet’e uzun süre
II. İslam Devleti’ni güçlendirmek ve büyütmek direnmelerinde;

III. Araplar arasındaki ayrılıklara son vermek
IV. Arap - İslam egemenliğini pekiştirmek
Yukarıdakilerden hangileri Emeviler Dönemi’nde doğuda
ve batıda fetihlere önem verilmesinin nedenlerindendir?
A) I ve II B) II ve III C) II ve IV
D) I, II ve IV E) I, III ve IV
I. Arap olmayan Müslümanlardan haraç ve cizye vergilerinin
alınması,
II. İslam ülkelerinde farklı kültürlerin gelişmesi,
III.Arap olmayan Müslümanlara devlet kademelerinde görev
verilmemesi
gelişmelerinden hangileri etkili olmuştur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve III E) I, II ve III

5. Arapçanın resmi dil ilan edilerek yerel dillerle

2. Dört Halife Dönemi’nde Müslümanların seçimiyle
yazışmaların yasaklanması aşağıdaki halifelerden
belirlenen halifelik aşağıdakilerden hangisinden sonra
hangisi zamanında gerçekleşmiştir?
babadan oğula geçmeye başlamıştır?
A) Hz Osman
A) Muaviye B) Mervan
B) Muaviye
C) Harun Reşit D) Hz. Ali
C) Abdülmelik
E) Yezid
D) Hz Ömer

E) Yezid

3. Emeviler Dönemi’nde Arap ırkçılığının tesirinde kalmış bazı
çevrelerde mevaliyi hakir gören bir anlayış ortaya çıkmıştır.
Arapların yolda mevali ile aynı hizada yürümedikleri, onlarla
aynı sofraya oturmadıkları, camilerini ayırdıkları, onların mes-
leklerine aşağılayıcı bir gözle baktıkları, kızlarını mevalinin er-
keklerine vermekten kaçındıkları ve arkalarında namaza dur-
maktan çekindiklerine dair rivayetler nakledilmiştir.
Bu bilgiler;
I. Müslümanların eşitliği ilkesini bir yana bırakılmıştır.
II. Arap olmayan Müslümanlar dışlanmıştır.
III.İslam’ın eşitlik, kardeşlik ve adalet ilkelerine aykırı
davranılmıştır.
6. Emeviler zamanında başlayan, Abbasiler zamanında
güçlenen Şuubiye akımının doğmasında;
I. Müslüman Arapların başka kavimler üzerinde üstünlük
kurma çabası,
II. İslamiyet’in Avrupa ve Orta Asya’da yayılmasının hızlan-
ması,
III.Arap olmayan halkların kendi kültürlerine sahip çıkma
isteği
durumlarından hangilerinin etkili olduğu söylenemez?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III

yargılarından hangilerine kanıt olarak gösterilebilir?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve II E) I, II ve III

| 95
 Emeviler Dönemi
7. Aşağıdakilerden hangisi Emevi Dönemi’ne ait
özelliklerden biri değildir?
A) İslam ülkelerinde resmi dilin Arapça olması.
B) Halifelerin seçimle işbaşına gelmesi
C) İslam kültür ve uygarlığının Avrupa’ya yayılması
D) Müslüman olmayanlara yönetime katılma hakkı
tanınmaması
E) Müslümanlardan öşür ve zekat vergilerinin alınması
TEST 6
10. I. Halifelerin seçimle işbaşına gelme uygulamasına son
verilmesi
II. Sasani Devleti’nin yıkılarak İran’ın fethinin tamamlanması
III. İstanbul’un Müslümanlarca ilk kez kuşatılması
IV. Türk-Müslüman ilişki ve savaşlarının başlaması
Yukarıdaki gelişmelerden hangileri Emeviler Dönemi ile
ilgilidir?
A) I ve II B) I ve III C) II ve IV
D) I, II ve III E) II, III ve IV

11. Aşağıda İslam tarihine ait bazı savaşlar, dönemleri ile bir-
8. Aşağıdakilerden hangisi Emevi Devleti’nin yıkılış
likte ve hangi bölge için yapıldıkları verilmiştir.
nedenleri arasında yer almaz?
Buna göre hangi seçenekteki bilgiler doğru değildir?
A) Kendi soyları olan Ümeyye soyuna olan aşırı bağlılıkları
Savaş Dönem Bölge
B) Arap olmayan Müslümanların ikinci sınıf vatandaş görül-
mesi A) Huneyn Hz. Muhammed Hicaz

C) Abbasi ailesinin etkin ve güçlü muhalefeti B) Yermük Hz. Muhammed Mısır

D) Halifeliğin saltanat hâline getirilmesi C) Nihavend Hz. Ömer Horasan

E) Hz. Ali taraftarı olan Şiilerin yoğun tepkisi D) Kadiks Emeviler İspanya

E) Puvatya Emeviler Fransa

9. Müslüman devletlerin temel eğitim kurumu olan 12. I. Fetihlerin durması sonucu ekonomik sıkıntıların başlaması
Medreseler aşağıdakilerden hangisi zamanında II. Vergilerin artması nedeniyle halkın zor duruma düşmesi
kurulmuştur? III. Emevi ordularının Franklar tarafından Puvatya’da yenilgiye
A) Abbasiler uğratılması
IV. Arapçanın resmi dil ilan edilerek yerel dillerle yazışmaların
B) Emeviler
yasaklanması
C) Kök Türkler
Emeviler Dönemi’nde gerçekleşen yukarıdaki
D) Türkiye Selçuklu Devleti gelişmelerden hangileri Emevi Devleti’nin yıkılma
nedenleri arasındadır?
E) Osmanlı Devleti
A) I ve II B) II ve IV C) I ve III

D) I, II ve III E) II, III ve IV

96 | 1. C 2. A 3. E 4. D 5. C 6. B 7. B 8. D 9. B 10. B 11. B 12. A

 Bilgi Kavrama Testi
Abbasiler Dönemi ve Türklerin Oynadıkları Roller
1. Emeviler Arapları diğer milletlerden üstün görerek Arap
milliyetçiliğine dayalı bir politika izlemişlerdir.
Emevilerin bu politikasının;
I. Arap olmayan Müslümanların devlete bağlılığının azalma-
sı,
II. Emeviler’e karşı çıkan isyanların Arap olmayan
Müslümanlarca desteklenmesi,
III. cihat politikasının Avrupa’da devam ettirilmesi
durumlarından hangilerinin ortaya çıkmasında doğrudan
etkili olduğu savunulabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) II ve III
2. Abbasîler Dönemi’nde,
• Halife Harun Reşid Ankara’nın fethinden sonra eski
Yunan el yazmalarını isterken,
• Halife Me’mun karşı kazandığı zaferden sonra
tazminat olarak antik filozofların henüz Arapçaya
çevrilmemiş eserlerini istemiştir.
Abbasi halifelerinin kazandıkları savaş sonrası anlaşma
karşılığı edebî ve bilimsel eser istemeleri;
I. eğitimin ve bilimsel faaliyetlerin önemsendiği,
II. Batılı devletlere karşı barışçı bir siyaset izlendiği,
Ill. Abbasîlerin diğer ülkelerdeki bilimsel gelişmelerden
yararlanmaya çalıştığı
durumlarından hangilerine kanıt olarak gösterilebilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
D) I ve III E) I, II ve III
3. Aşağıdaki olaylardan hangisi Abbasîler Dönemine ait-
tir?
A) Halifeliğin babadan oğula geçer hâle gelmesi
B) Kuzey Afrika’nın fethinin tamamlanması
C) Bizans’a karşı Avasım şehirlerinin kurulması
D) Rodos ve Kıbrıs adalarının fethedilmesi
E) Devletin başkentinin Şam şehrine taşınması
TEST 7
4. Abbasîler Emevilerin Arap milliyetçiliğine dayalı politika-
sını terk ederek, Arap olmayan diğer Müslümanlara değer
vermiş ve onlara eşit davranmışlardır.
Bu yaklaşımın;
I. Arap ve mevâlî arasındaki farkın ortadan kalkması,
II. İslamiyet’in Arap olmayanlar arasında yayılması,
III.Bizans’tan gelebilecek tehditlerin ortadan kalkması
durumlarından hangilerinin ortaya çıkmasında etkili
olduğu söylenemez?
A) Yalnız I B) Yalnız II C)Yalnız III
D) I ve II E) II ve III
5. Arap olmayan Müslümanların mevali politikasına karşı
tepki olarak oluşturdukları;
• kendi ırklarınında köklü bir kültüre sahip olduklarını
ispatlamak,
• bilim ve sanat alanındaki çalışmaları ile üstünlüklerini
ortaya koymaya çalışmaları sonucu
Emeviler Dönemi’nde ortaya çıkan Abbasîler Döne-
mi’nde daha da yoğunlaşan Şuubiye Hareketi’nin;
I. pek çok özgün edebi ve sanat eseri ortaya çıkması,
II. Mevalilerin Arap kültürü altında ezilip asimile olmalarının
engellenmesi,
III.İslamiyet’in Avrupa kıtasında da yayılmaya başlaması
durumlarından hangilerinin ortaya çıkmasında etkili
olduğu söylenebilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C)Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
6. 750-1258 yılları arasında varlığını sürdüren Abbasi
Devleti aşağıdaki devletlerden hangisiyle çağdaş
olmamıştır?
A) Kök Türkler
B) Bizans İmparatorluğu
C) Büyük Selçuklu Devleti
D) Karahanlı Devleti
E) Gazneliler
| 97
 Abbasiler Dönemi ve Türklerin Oynadıkları Roller
TEST 7
7. IX. yüzyılda Abbasi İmparatorluğu’nun merkezi yöne- 10. Abbasi Devleti’nin zayıflamasıyla.
timi ve otoritesinin zayıflamasının;
• Mısır, Suriye ve Filistin’i içine alan güçlü bir devlet oldu.

I. Tevaif-i Mülûk adı verilen devletlerinin ortaya çıkması, • Haçlılara karşı başarılı mücadeleler verdiler.

II. Şii bir hanedan olan Büveyhilerin Bağdat’ı ele geçirmesi, • Mısır’ı ele geçirmek isteyen Moğol’ları Ayn-ı Calut Sa-
vaşında büyük bir yenilgiye uğrattılar.
III. Devlet görevlilerinin ve komutanların Türkler arasından
seçilmesi Bu bilgiler aşağıdaki hangi Türk devletiyle ilgilidir?
gelişmelerinden hangilerinin oluşmasına ortam hazırla- A) Tolunoğulları
dığı savunulabilir?
B) İhşîdîler
A) Yalnız I B) Yalnız II C)I ve II
C) Eyyubiler
D) I ve III E) I, II ve III
D) Selçuklular

E) Memlûklular

8. Abbasilerin zayıflamasından sonra kurulan devletlerden 11. X. yüzyılın başlarından itibaren İslam Dünyasında Bağdat’ta
olan Büveyhoğulları 945 yılında Bağdat’ı işgal ederek hali- Abbasiler, İspanya’da Endülüs Emevileri Mısır’da Fatimi
feyi baskı altına aldı. hükümdarları halife unvanını kullanmaya başladılar.

Abbasileri Büveyhoğulları’nın baskısından kurtaranlar Bu durum;

arasında; I. İslam dünyasının siyasi olarak parçalandığı,
I. Eyyubiler, II. Halifelik makamının tüm Müslümanları birleştiren güç
II. Gazneliler, olma özelliğini kaybettiği,

III.Selçuklular III.İslam dünyasında hoşgörü kültürünün geliştiği

devletlerinden hangileri yer almaz? yorumlarından hangilerine kanıt olarak gösterilemez?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve II E) II ve III D) I ve II E) II ve III

9. İslam medeniyetinde bir dönüm noktası olan Beytü’l-hikme 12. İslam’ın ilk yıllarında tasvir yasağı koyularak insan ve
Abbasi Halifesi Me’mun tarafından Bağdat’ta kurulmuştur . hayvan figürlerinin yapılmamasında;

Beytü’l-Hikme ile ilgili olarak; I. puta tapma geleneği,

I. Orta Çağ’ın en zengin kütüphanesi ve ilmî araştırma II. Bedeviliğin yaygın olması,
merkezidir. III. Resim ve heykelin gelişmemesi
II. Grekçe, Süryanice, Sanskritçe ve Farsça gibi dillerden bir- durumlarından hangileri etkili olmuştur?
çok eserin Arapçaya çevirmesini sağlamıştır. A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
III.Moğolların 1258’de Bağdat’ı istila etmesine kadar varlığını D) I ve II E) l, II ve III
ve faaliyetini sürdürmüştür .

bilgilerinden hangilerine ulaşılabilir?

A) Yalnız I B) Yalnız II C)Yalnız III

D) I ve II E) I, II ve III

98 | 1. D 2. D 3. C 4. C 5. A 6. A 7. C 8. A 9. E 10. E 11. C 12. A

 Bilgi Kavrama Testi
VIII. ve XII. Yüzyıllar Arasında İslam Medeniyeti
TEST 8
1. Abbasilerde eyaletleri yönetmekle görevli olan valile- 4. İslam tarihinde görülen,
rin bağımsızlıklarını ilan etmelerine ortam hazırlayan
I. Emeviler Dönemi’nde halifeliğin saltanat hâline getirilme-
temel gelişme aşağıdakilerden hangisidir?
si,
A) Türklerin devlet görevlerine getirilmesi
II. illere kadılar tayin edilmesi,
B) Merkezi otoritenin zayıflaması
III. Emevi halifesi Abdülmelik’in altın (dinar) ve gümüş (dir-
C) Ülke sınırlarının çok genişlemesi hem) sikkeler bastırması

D) Yöneticilerin bilimsel çalışmalara öncelik vermesi gelişmelerinin hukuk, yönetim ve ekonomi alanlarıyla
ilişkisi aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak veril-
E) Halifelik kurumunun sadece dinsel nitelik taşıması
miştir?
Hukuk Yönetim Ekonomik

A) I II III
B) II III I
C) III II I
D) II I III
E) III I II

2. I. İslamiyetin Asya, Afrika ve Avrupa kıtalarında yayılması,
II. Halifelik merkezinin Şam kentinden Bağdat’a taşınması,
III. Müslümanların Sünniler ve Şiiler olmak üzere gruplara
ayrılması,
IV. Ordunun çoğunluğunun Türklerden oluşturulması
Yukarıdaki gelişmelerden hangileri Abbasiler Döne-
mi’nde meydana gelmiştir?
5. İslam Devleti’nin kuruluşunun ilk yıllarında devletin bir
hazinesi yoktur. Ancak büyük fetihlerle devletin gelirleri
artınca bir hazinenin kurulması ihtiyaç haline gelmiştir.
Bu amaçla İslam Devletinde ilk defa “Beytü’l mâl”ın
(devlet hazinesinin) kurulması aşağıdaki hangi halife
döneminde gerçekleşmiştir?
A) Harun Reşit B) Hz. Osman
C) Muaviye D) Abdülmelik

A) I ve III B) II ve IV C) II ve III E) Hz. Ömer

D) I ve II E) III ve IV

3. Dört Halife Dönemi’nde meydana gelen aşağıdaki 6. Aşağıdaki devletlerden hangisi Abbasilerin merkezi
gelişmelerden hangisinin sınırlarının genişlemesiyle otoritesinin sarsılmasının sonucu olarak kurulan dev-
doğrudan bir ilişkisi olduğu söylenemez? letlerden biri değildir?

A) Kur’an-ı Kerim’in kitap hâline getirilmesi A) Tolunoğulları

B) Ordugah şehirlerin kurulması B) Akşitler

C) Ülkenin eyaletlere bölünmesi C) Ağlebiler

D) Müslümanların yeni uygarlıklarla karşılaşması D) İdrisiler

E) Toplumun farklı ırk, dil, kültür ve dinden insanlardan E) İlhanlılar

oluşması

| 99
 VII. ve XII. Yüzyıllar Arasında İslam Medeniyeti
7. Kur’an’ı Kerim Hz. Ebubekir zamanında toplanarak kitap
hâline getirilmiş, Hz. Osman Dönemi’nde ise yeniden
düzenlenerek çoğaltılmış ve önemli İslam merkezlerine
gönderilmiştir.
Bu gelişmelerin;
I. Kur’an’ın bozulmadan ve değiştirilmeden özgün bir şekil-
de günümüze ulaşmasını sağlamıştır.
II. İslam toplumunda ilk iç karışıklıkların ortaya çıkmasına
neden olmuştur.
III.Arapçanın geniş bir coğrafyaya yayılarak yaygın bir dil
haline gelmesine yol açmıştır.
durumlarından hangilerinin oluşmasına neden olduğu
söylenebilir?
TEST 8
10. • Hz. Muhammed’in tıp tahsili için Müslümanları hatta
henüz Müslüman olmayanları da o günün en önemli
bilim merkezi olan İran’daki Cündişapur’a göndermiş,
• Endülüs Emevi Halifesi III. Abdurrahman’ın o dönemin
en önemli eğitim kurumu Kurtuba Medresesi’ni
yaptırmış,
• Abbasi Halifesi el-Me’mun tarafından bir araştırma ve
eğitim kurumu olan Beytü’l- Hikme kurulmuştur.
Bu bilgiler;
I. İnsanlar arasında eşitlik ve adalet düşüncesiyle hareket
edilmektedir.
II. Abbasiler kültürel çalışmaların merkezi durumundadır.
III.Eğitim ve bilim çalışmaları desteklenmektedir.
yargılarından hangilerine kanıt olarak gösterilebilir?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve II E) II ve III D) I ve II E) I, II ve III

11. Hintlilerden aldığı dokuz adet rakama bulduğu sıfırı

8. Aşağıdaki dönemlerden hangisinde vezirlik makamı-
ekleyerek onluk sistemi tamamlayarak matematiksel
nın kurulmuş ve kadıların başına Kadiü’l-kudat denilen
işlemlerin kolayca ifade edilmesini sağlayan bilim in-
baş kadıların atanması yapılmıştır?
sanı aşağıdakilerden hangisidir?
A) Hz Muhammed
A) Farabi
B) Hz Ömer
B) İbni Sina
C) Hz Osman
C) Harezmî
D) Emeviler
D) Ferganî
E) Abbasiler
E) Ömer Hayyam

12. Zamanının ünlü astronom, matematikçi ve hekimlerini

9. • Abbasi Halifesi Harun Reşid, muhafız birliğini
bir araya getirmek ve bilimin çeşitli alanlarındaki belli
Türklerden meydana getirmiştir. başlı eserleri Arapça’ya çevirmek amacıyla kurulan bir
• Halife Mu’tasım Bağdat’ın kuzeyinde sadece Türklere ait araştırma ve eğitim kurumu olan Beytü’l- Hikme
olan Samarra şehrini kurdurmuştur. aşağıdaki hangi dönemde kurulmuştur?

Bu bilgilere bakılarak; A) Hz. Muhammed Dönemi

I. Türklerin devlet içindeki etkileri artmıştır. B) Hz. Ömer Dönemi

II. Abbasi Devleti’nin kontrolü Türklerin eline geçmiştir. C) Abbasiler Dönemi

III.İç isyanların bastırılmasında Türklerden yararlanılmıştır. D) Emeviler Dönemi

yargılarından hangilerine ulaşılabilir? E) Endülüs Emevileri Dönemi

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve II E) II ve III

100 | 1. B 2. B 3. A 4. D 5. E 6. E 7. A 8. E 9. A 10. C 11. C 12. C

 Beceri Temelli Sorular
1. Hz. Muhammed, putlara tapmanın günah olduğunu
bildirdiği zaman Mekkeliler ona düşmanlık göstermişlerdir.
Bunda ;
I. Kâbe’deki putların Mekkelilere dini üstünlük sağlaması,
II. Kâbe’deki putları ziyarete gelenlerin aynı zamanda ticari
faaliyetlerde bulunması,
III. Dini hoşgörüye sahip olmamaları
durumlarından hangilerinin etkili olduğu söylenebilir?
A) Yalnız l B) Yalnız ll C) l ve ll
D) ll ve lll E) l, ll ve lll
2. Mekke’nin,
I. Yılın belli aylarında kurulan büyük pazar ve panayırlara
sahip olması
II. Önemli ticaret yollarının kesiştiği bir noktada bulunması
özellikleri aşağıdakilerden hangisine neden olmuştur?
A) Sık sık saldırılara uğramasına
B) Arabistan’da göçebeliğin sona ermesine
C) Ekonomik açıdan gelişmesine
D) Bilimsel faaliyetlerin başlamasına
E) Tek tanrı inancının gelişmesine
3. Dört halife döneminden itibaren, İslam Devleti’nin
sınırlarının genişlemesiyle farklı uygarlıklarla karşılaşılmıştır.
Bu durumun aşağıdakilerden hangisine neden olduğu
söylenemez?
A) Dört Halife Devri’nin sona ermesine
B) Sanat ve mimarinin gelişmesine
C) Yeni idarî, askerî ve malî kurumların oluşmasına
D) Yeni gelir kaynaklarının elde edilmesine
E) Ülke içindeki nüfusun artmasına
TEST 9
4.
Arap yarımadasında İslâmiyet’in doğuşu ve gelişmesi
sırasında ve daha sonraki fetihlerin yer aldığı ilk yarım
yüzyılda Araplar ele geçirdikleri ülkelerde kullanılan para
ve ölçü birimlerini değiştirmediler. İslam öncesi dönemde
kullanılan paralar Hz. Muhammed ve ilk dört halife
zamanında da aynen kullanılmaya devam ederken Emevi
halifesi Abdülmelik Dönemi’nde ilk Arap-İslam parası
bastırılmıştır.
Bu durumun;
I. ekonomik alanda rahat hareket edilmesi,
II. ülke bütünlüğünün sağlanmasının kolaylaşması,
III. Arapçanın uluslararası bir nitelik kazanması
gelişmelerinden hangilerine yol açtığı söylenebilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
5. Abbasiler Dönemi’nde;
• Halife Harun Reşit zamanında Malatya’dan Tarsus’a
kadar Bizans sınırına yakın kurulan “avasım” şehirle-
rine Türkler yerleştirilmiş,
• Halife Mu’tasım zamanında Türk komutanlar, ülke
içinde çıkan isyanların bastırılmasında görev almış ve
Bizans üzerine Anadolu’ya yönelik seferlere
katılmışlardır.
Bu bilgilere bakılarak Abbasilerin Türklerden ;
I. dinî,
II. askerî,
III. kültürel
alanlarından hangilerinde yararlandıkları söylenebilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
6. İslamiyeti kabul eden Arap olmayan milletler de dinlerinin
kutsal kitabını okuyabilmek için Arapçayı ve Arap alfabesini
öğrenmeye başladılar.
Bu gelişmenin sonuçları arasında aşağıdakilerden
hangisi gösterilemez?
A) Arapça’nın milletler arası boyut kazanması
B) Arapça’nın kullanıldığı coğrafyanın genişlemesi
C) Bazı toplulukların Araplaşması
D) Arabistan’da ticaretin gelişmesi
E) Arapçanın yerel dilleri etkilemesi
| 101
 Beceri Temelli Sorular
7. Hendek Savaşı’ndan sonra (627) Mekkelilerin ve
Hayber Yahudilerinin Müslümanlara hücumu değil,
kendilerini savunmayı ve korumayı düşünmeleri dik-
kate alındığında, aşağıdakilerden hangisine ulaşılabi-
lir?
A) Mekkelilerin Müslümanlarla mücadeleden vazgeçtikleri
B) Müslümanların tüm Arap kabilelerinin desteğini aldıkları
C) Mekkelilerin askeri ve ekonomik olarak zayıfladıkları
D) Müslümanların çekinilecek bir güç haline geldikleri
E) Mekkelilerin iç karışıklık içinde oldukları
8. Hz. Ömer zamanında askerî alanda düzenlemeler yapılarak
ilk düzenli ordu ve ordugâh şehirler kurulmuştur.
Bu uygulamanın;
I. fethedilen bölgelerde egemenliği sağlamak ,
II. merkezî otoriteyi ve askerî gücü artırmak,
III. ülke topraklarının yönetimini kolaylaştırmak
amaçlarından hangilerine yönelik olduğu söylenemez?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
9. İslamiyet öncesinde Arap Yarımadası’nda halkın büyük
bölümünün kabileler halinde göçebe yaşadığı göz
önüne alındığında;
I . ticarete önem verildiği,
II . hayvancılıkla uğraşıldığı,
III. tarımın önemli bir gelir kaynağı olduğu
yargılarından hangilerine ulaşılabilir?
A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II
D) II ve III E) I, II ve III
102 | 1. E 2. C 3. A 4. A 5. B 6. D
TEST 9
10. Müslümanların kendi medeniyetlerini oluştururken başka
medeniyetlerin düşünsel, bilimsel ve kültürel birikimlerine
kayıtsız kalmaları düşünülemezdi. Bunun sonucu Müslü-
man toplumların sınırlarının genişlemesi ve diğer uygarlık-
larla teması sonucu, diğer uygarlıklara karşı bir ilgi ve me-
rak uyanmıştır.
Buna;
I. İslam uygarlığına ait eserlerin Avrupa üniversitelerinde
okutulması,
II. Çeviri faaliyetlerinin ciddi bir devlet politikası haline
gelmesi,
III. Müslümanların kendi inanç ve düşüncelerini savunma
ihtiyacının ortaya çıkması
durumlarından hangileri örnek olarak gösterilebilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
11. Emevilerin;
I. kendilerini diğer Müslümanlardan üstün görmeleri,
II. Bizans mimarisinin etkisinde kalmaları,
III. İran ve Bizans paralarını kullanımdan kaldırmaları
uygulamalarından hangilerinin toplumsal bütünlüğü
olumsuz yönde etkilediği savunulabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) II ve III
12. İslam tarihinde Dört Halife Döneminden sonraki süre-
cin Emeviler, Abbasiler dönemi diye adlandırılması,
aşağıdakilerden hangisinin göstergesidir?
A) İslam devletlerinin kısa ömürlü olduğunun
B) Halifeliğin saltanat hâline dönüştüğünün
C) Geniş sınırlara ulaşıldığının
D) Sık sık taht kavgaları yaşandığının
E) İsimlerini kuruldukları bölgeden aldıklarının
7. D 8. C 9. A 10. B 11. A 12. B
 Beceri Temelli Sorular TEST 10
1. Abbasiler, Emevilerin benimsediği Arap milliyetçiliği 4. İslam tarihinde,
politikalarını terk etmişlerdir.
I. kadılık makamının kurulması,
Aşağıdakilerden hangisi bu duruma kanıt olarak
II. devlet ve memleket sorunlarının divanda görüşülmesi,
gösterilebilir?
III. Avasım şehirlerinin kurulması gelişmelerinin askeri, idari
A) Başkenti Şam’dan Bağdat’a taşımaları ve hukuk
B) Vezirlik makamını oluşturmaları alanlarıyla ilişkisi, aşağıdakilerin hangisinde doğru
C) Yönetici kadrolara farklı etnik kimlikten atamalar yapma- olarak verilmiştir?
ları
A) Askeri - Hukuk - İdari
D) Gayrimüslimlerden haraç ve cizye vergileri almaları
B) İdari - Hukuk - Askeri
E) Bilim ve sanatta ileri gitmeleri C) Hukuk - İdari Askeri
D) İdari - Askeri - Hukuk
E) Askeri - İdari - Hukuk
2 . Endülüs Emevileri ve İspanya’da kurulan diğer Müslüman
devletler, Avrupa toplumlarını İslam’la tanıştırmış ve böl-
gede İslamiyet’i yaymıştır. Ayrıca Toledo’da kurulan ve çe-
şitli ülkelerden gelen bilim insanlarının çalıştığı akademide
5. İslamiyetten önce Arap Yarımadası’nda çölde yaşayan ve
felsefe, matematik, astronomi, tıp, kimya, tarih, coğrafya ve
bedevi denen insanlar hayvancılıkla uğraşırken, vahalarda
edebiyat alanlarında İslam bilginlerine ait pek çok eser
yaşayanlar tarımla uğraşmışlardır.
Arapçadan Batı dillerine tercüme edilmiştir.
Buna göre, aşağıdaki yargıların hangisine ulaşılabilir?
Bu bilgilerden hareketle Endülüs Emevi Devleti’nin
Avrupa’yı; A) Coğrafi özellikler ekonomik faaliyetler üzerinde etkilidir.
I. askerî, B) Bölge sık sık istilalara uğramıştır.
II. dinî, C) Ekonomik uğraş biçimi dinî inanış üzerinde etkili olmuş-
III. kültürel tur.

alanlarından hangilerinde etkilediği söylenebilir? D) Sözlü kültür gelişmiştir.

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II E) Ekonominin temeli tarımdır.

D) II ve III E) I, II ve III

6. Hz. Ömer zamanında Bizans’tan Mısır, Filistin ve Suriye;

3. Yunan, Çin, İran medeniyetlerine ait ilmi, edebi, felsefi,
metafizik, aritmetik, geometri, müzik teorisi, etik, fizik, Sasanilerden ise Irak, İran ve Azerbaycan fethedilmiştir.
zooloji, botanik, farmakoloji, veterinerlik, tıp, askerlik sa- Bu durumun;
natı, hikmetli sözler gibi hemen hemen her konuda pek çok
eser, çeviri yoluyla İslam medeniyetinin hizmetine sunul- l. haraç,
muştur. ll. cizye,
Bu metine bakılarak;
lll ganimet
I. Çeviri çalışmaları yöneticiler tarafından desteklenmiştir. gelirlerinden hangilerinde artışa neden olduğu
II. Çevre uygarlıkların düşünsel ve bilimsel ürünlerinden söylenebilir?
yararlanılmaya çalışılmıştır. A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
III. Yeni bilimsel disiplinlerin ve konuların ortaya çıkması D) I ve II E) I, II ve III
sağlanmıştır.
yargılarından hangilerine ulaşılamaz?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III

| 103
 Beceri Temelli Sorular TEST 10
7. Türklerin İslamiyet’e geçişleri Abbasiler Döneminde hızlan- 10. İslam Devleti 8. yüzyılda Orta Asya’dan İspanya’ya kadar
mıştır.
geniş bir alana hâkim olmuştur.
Bunda;
Bu gelişmenin;
I. Abbasilerin hoşgörülü bir yönetim tarzını benimsemeleri,
I . kültürel etkileşimin görülmesi,
II. Göktanrı inancı ile İslamiyet arasındaki benzerlik,
II . yeni idari kurumların ortaya çıkması,
III. Talaş Savaşı’ndan sonra Türkler ve Araplar arasında ilişki- III . ordu ve donanmada yeni düzenlemeler yapılması
lerin artması
durumlarından hangilerine neden olduğu söylenebilir?
durumlarından hangilerinin etkili olduğu savunulabi-
lir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) II ve III E) I, II ve III

D) I ve II E) I, II ve III

8. Abbasiler zamanında çeşitli milletlere mensup bilim adam- 11. Muaviye’nin halife olmasından sonra Türklerin doğudaki en
ları daha rahat çalışma ortamı buldukları İslam ülkelerine son sınırı olan Ceyhun Irmağı’na ilerleyen Arap ordularıyla
geldiler. Müslümanlar, bunlardan mimari alanda, devlet mücadele eden Türkler bölgede kalabalık olmalarına rağ-
teşkilatlanmasında ve sanatta yararlandılar. men siyasi birlik oluşturamamışlardır.

Buna göre, aşağıdakilerden hangisi söylenemez? Bu durum ;

A) İslamiyet’in yeniliklere açık olduğu I. Arapların bölgeyi fethini kolaylaştırmıştır.

B) Abbasilerin bilim adamlarını himaye ettiği II. Arapların egemenlik alanı daralmıştır.
C) İslam uygarlığının farklı uygarlıkların katkısıyla oluştuğu III. Türklerin Şiilerle birlikte mücadele etmelerine yol açmış-
tır.
D) Arap medeniyetinin İslam medeniyetinin özü olduğunu
yargılarından hangilerine kanıt olarak gösterilebilir?
E) Abbasilerin hoşgörülü bir yönetim anlayışına sahip olduğu
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve III E) I, II ve III

9. •Abbasi Halifesi el-Me’mun tarafın- 12. İslam öncesi Arap Yarıma-

dan bilgelik ve hikmet evi anlamına dası’ ndaki kabileler genel-
gelen araştırma ve eğitim kurumu likle göçebe yaşam sürerdi.
olan Beytü’l-Hikme kurulmuştur. Bedevi adı verilen göçebe
•Grekçe, Süryanice, Sanskritçe ve Araplar çadırlarda oturur
Farsça gibi dillerde tercüme edilen hayvancılıkla uğraşırlardı.
eserler, Hizanetü’l-hikme adı verilen Medeni veya hadari olarak
kütüphanede toplanmıştır. adlandırılan yerleşik Araplar
ise köy, kasaba ve şehirlerde yaşar; geçimlerini tarımdan ve
Verilenlere göre Abbasilerle ilgili ; ticaretten sağlarlardı.
Bu bilgilere bakılarak İslamiyet öncesi Arap
I. Eğitime önem verilmiş ve bilim insanları için imkân Yarımadası’yla ilgili;
oluşturulmuştur.
I. Yaşam tarzı yerleşme biçimini etkilemiştir.
II. İslam dünyasında kültürel gelişmeler yaşanmıştır.
II. Araplar arasında siyasi birlik yoktur.
III. Farklı kültürlerden yararlanılmaya çalışılmıştır.
III. Araplar arasında sosyal ve ekonomik farklılıklar söz
yargılarından hangilerine ulaşılabilir? konusudur.
A) Yalnız I B)Yalnız II C) Yalnız III yargılarından hangilerine ulaşılabilir?
D) I ve II E) I, II ve III A) Yalnız I B)Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III

104 | 1. C 2. D 3. C 4. C 5. A 6. E 7. E 8. D 9. E 10. E 11. A 12. E

 Beceri Temelli Sorular
1. Müslümanlar Hz. Ebû Bekir’in halifeliği döneminde Arap
Yarımadası dışına fetih hareketleri başlattılar. İkinci halife
Hz. Ömer zamanında ise aynı anda bir tarafta doğuda Sa-
sani İmparatorluğu tamamen ortadan kaldırılırken, diğer
taraftan batıda Bizans hâkimiyeti altındaki bölgelerden
önce Şam, ardından da Mısır Müslümanların eline geçti. Hz.
Osman’ın halifeliği döneminde başlayan Kuzey Afrika top-
raklarının fethi Emeviler zamanında tamamlandı.
Bu durum, İslam devletleriyle ilgili;
I. Araplar arasında kültürel birlik sağlanmıştır.
II. Egemenlik alanları genişlemiştir.
III. Farklı kültürlerle etkileşime girilmiştir.
verilenlerden hangilerinin göstergesi değildir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) II ve III
2. İslamiyet’ten öncesinde Arap kabileleri arasında sınır
anlaşmazlıkları ve kan davaları nedeniyle sık sık çatışmalar
yaşanırken İslamiyet’le birlikte Arap toplumunda huzur, ba-
rış ve adalet sağlanmıştır.
Bu bilgilere bakılarak İslamiyet’in kabulünden sonraki
durum için;
I. Sosyal çatışmalar önlenmeye çalışılmıştır.
II. Sınıf farklılıkları ortadan kaldırılmıştır.
III. Siyasi birlik sağlanmıştır
yargılarından hangilerine ulaşılamaz?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) II ve III
3. İslamiyet’ten önce Arap toplumunda zengin ve
soylularından oluşan aristokrat kesim şehir devletlerini
yönetiyordu. Araplarda kölelik çok yaygındı. Kadınlara
toplum hayatında değer verilmiyor, kız çocukları diri diri
gömülüyordu.
Bu bilgiler;
I. Kişi hak ve özgürlükleri konusunda cinsiyet eşitsizliği söz
konusudur.
II. Toplumda bulunan sınıflar farklı haklara sahiptir.
III. Çeşitli sınıflar bir arada yaşamaktadır.
yargılarından hangilerine kanıt olarak gösterilebilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve III E) I, II ve III
TEST 11
4.• Hz. Ömer, fetihlerle genişleyen topraklarda okullar açarak
bu okullara görevliler tayin etmiştir.
• Hz. Osman, fethedilen bölgelerin eğitim masraflarına hazi-
neden önemli miktarlar harcamıştır.
Bu bilgilere bakılarak;
I. Eğitim ve öğretim yaygınlaştırılmaya çalışılmıştır.
II. Eğitim hayatının gelişmesine yönelik çalışmalar
yapılmıştır.
III. Eğitim anlayışında değişikliğe gidilmiştir.
yargılarından hangilerine ulaşılamaz?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) II ve III
5. 622 yılındaki Hicretten sonra Hz Muhammed, Medine
şehrinde yaşayan Müslüman, putperest, Yahudi ve
Hristiyanların uyması gereken kuralları ortaya koyan” Me-
dine Sözleşmesi” adı verilen bir sözleşme yapılmasını sağ-
ladı. Bu sözleşmede şunlar yazılıyordu:
• Yahudiler kendi dinlerinde, Müslümanlar da kendi dinlerin-
de serbesttir.
• Medine’de yaşayanların birbirleriyle savaşmaları yasaktır.
Metinde verilen bilgilerden hareketle;
I. Farklı din ve mezhepten olan insanlar birlikte yaşamak-
tadır.
II. Medine toplumunu yeniden düzenleyen bir sistem oluş-
turmuştur.
III. Medine’de huzur ve barış ortamı oluşturulmaya çalışıl-
mıştır.
yargılarından hangilerine ulaşılabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E)I, II ve III
6. Hz. Ebubekir Dönemi’nde Arabistan’da dinden dönme
olayları yaşanması, yalancı peygamberlerin ortaya çıkması,
İslamiyet’i yeni kabul eden Yemen ve Umman gibi yerlerde
kabilelerin zekât vermek istememesi nedeniyle ayaklanma-
lar çıkmıştır.
Bu metine bakılarak;
I. İslam dünyasında iç karışıklıklar yaşanmıştır.
II. Müslümanlar arasındaki birlik sarsılmıştır.
III. Kabileler arasında kültür farklılıkları oluşmuştur.
bilgilerinden hangilerine ulaşılabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
| 105
 Beceri Temelli Sorular
7. Hz Ömer Dönemi’nde İslam Devleti’nin sınırlarının hızla
genişlemesi ve nüfusun artması yönetim konusunda bazı
sorunların ortaya çıkmasına neden oldu.
Bu sorunların çözümlenmesi amacıyla aşağıdaki
yöntemlerden hangisine başvurulmuştur?
A) Dışarıdan gelebilecek saldırıları önlemek için Avasım
eyaleti kuruldu.
B) Fethedilen yerler yönetim birimlerine ayrılarak büyük il-
ler oluşturuldu.
C) Kur’an-ı Kerim çoğaltılarak belli başlı İslam merkezlerine
gönderildi.
D) Halifelikte seçim düzeni değiştirilerek saltanat haline
getirildi
E) Türklerden meydana getirilen muhafız birliği kuruldu.
TEST 11
10. İslamiyet öncesinde Arap Yarımadası ile sınırlı olan Arapça,
İslamiyet’le birlikte geniş bir coğrafyaya yayılmıştır.
Bunda;
I. Kur’an ve İslami kaynakların çoğunun Arapça olması,
II. Emevilerden itibaren resmî yazışmalarda Arapçanın
kullanılmasının zorunlu hâle gelmesi,
III. Emevi topraklarında Şuubiyye adıyla bir hareketinin
doğması
gelişmelerinden hangileri etkili olmuştur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E)I, II ve III

8.
İslam orduları Dört Halife Dönemi’nde Azerbaycan, Yukarı 11. İslam toplumunda insanları
Mezopotamya ve Mısır’ı fethederek Trablusgarp’a kadar putperestlikten uzaklaştırmak
ulaşmıştır. amacıyla resim ve heykelin
Bunda; yasaklanmasına rağmen Eme-
viler zamanında yapılan Ür-
I. düzenli ordu teşkilatı ve ordugâhların kurulması, dün’deki Hırbet’ül Mefcer Sara-
yı’nda insan heykellerinin yanı
II. ordu yönetiminde Türklerle birlikte Arap olmayan unsur- sıra stilize bitki motifleri ve hay-
lara yer verilmesi, van kabartmaları yer almıştır.
III. Müslüman Araplarla mevaliler arasında ayrım gözetilme- Bu bilgilere bakılarak;
mesi
durumlarından hangilerinin etkili olduğu söylenebilir? I. İslam dininin çizdiği kuralların dışına çıkılmıştır.

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E)I, II ve III
II. Sarayların yapıldığı bölgenin geleneksel yapım
tekniklerine uyulmuştur.
III. Emevi sanatının oluşumunda sanatı etkili olmuştur.
yargılarından hangilerine ulaşılabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III

9. Emeviler, Arap olmayan diğer Müslümanları azat edilmiş

12. Endülüs Emevileri ülke içinde imar faaliyetlerine girerek
köle (mevali) olarak görüp onlardan ağır vergiler almanın
yeni yollar ve sulama kanalları açtırıp, limanlar yaptırmışlar-
yanı sıra devlet ve ordu yönetiminde görev vermemişlerdir.
dır.
Bu bilgilere bakılarak;
Bu çalışmaların;
I. Toplumsal birlik ve bütünlüğün bozulmasına ortam I. ticaret,
hazırlanmıştır.
II. tarım,
II. Arap olmayan Müslümanlara karşı eşit davranılmamıştır.
III. sanat
III. Arap milliyetçiliğine dayalı bir politika izlenmiştir.
alanlarından hangilerinin gelişmesinde etkili olduğu
durumlarından hangilerine ulaşılabilir? savunulabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III D) I ve II E) I, II ve III

106 | 1. A 2. E 3. E 4. C 5. E 6. D 7. B 8. A 9. E 10. D 11. A 12. D

 Türklerin İslamiyeti
Kabulü ve İlk Türk
İslam Devletleri

Anahtar Kavramlar
• Oğuz • Kutadgu Bilig
• Divânü Lûgati’t-Türk • Divan-ı Hikmet
• Atabey • Türkmen
• Divân-ı Saltanat • Emir-i Dad
• Siyasetname • Melik
• Bâtınilik • Nizamiye Medreseleri
Merv şehrinde bulunan Selçuklu kalesi
• Gulam • Divan-ı Mezalim

Kazanımlar
• Türklerin İslamiyet’i kabul etmeye başlamaları ile Türkiye Selçuklu Devleti’nin kuruluşu arasındaki süreçte meydana
gelen başlıca siyasi gelişmeleri tarih şeridi ve haritalar üzerinde gösterir.
• Türklerin İslamiyet’i kabul etme sürecine etki eden faktörleri açıklar.
• Karahanlı ve Gazneli örneklerinden hareketle İslamiyet’in kabulünün Türk devlet yapısında ve toplumsal hayatta
meydana getirdiği değişimleri analiz eder.
• Büyük Selçuklu Devleti Dönemi’ndeki başlıca siyasi gelişmeleri Türk tarihi içerisindeki önemi bağlamında açıklar.
• Büyük Selçuklu Devleti’nin yönetim ve toplum yapısını kavrar.
 Türklerin İslamiyeti Kabulü ve İlk Türk İslam Devletleri

Notlarım TÜRK-İSLAM TARİHİNDEKİ SİYASİ

GELİŞMELER

üü751 Talas Savaşı

üü840 Karahanlı Devleti’nin kurulması

üü963 Gazneli Devleti’nin kurulması

üü1040 Dandanakan Savaşı

üü1040 Büyük Selçuklu Devleti’nin kurulması

üü1048 Pasinler Savaşı

üü1071 Malazgirt Muharebesi

Selçuklu Dönemi’ne ait Ahlat mezar taşları
üü1077 Türkiye Selçuklu Devleti’nin kurulması
Notlarım
üü1097 Harzemşahlar Devleti’nin kurulması

üü1157 Büyük Selçuklu Devleti’nin yıkılması

üü1187 Gazneli Devleti’nin yıkılması

üü1212 Karahanlı Devleti’nin yıkılması

üü1230 Harzemşahlar Devleti’nin yıkılması

Notlarım

İlk Türk - İslam devletleri haritası

108 |
 Türklerin İslamiyeti Kabulü ve İlk Türk İslam Devletleri

TÜRKLERİN İSLAMİYET’İ KABULÜ

İSLAMİYETİ KABUL ETMEDEN ÖNCE TÜRKLER
İslamiyet’ten önce yaygın olarak ana yurtları Orta Asya’da yaşayan Türkler Gök Tanrı inancına
sahipti. Bilelim
Türklerin Hristiyanlığı benimsemesi
Gök Tanrı Dininin bazı önemli özellikleri şunlardı: millî kimliklerini kaybetmesinde etkili
olmuştur. Çünkü bu inançlar Türkle-
üüTürklerin en eski ve en yaygın inancıdır. rin millî kültürüne uygun değildi.
üüTanrı birdir eşi ve ortağı yoktur. Ayrıca nüfus olarak bulundukları
bölgede azınlıkta kalan Türkler
üüGök Tanrı yeryüzünün ve gökyüzünün yaratıcısı kabul edilmiştir.
yaşanan dinsel değişiklikle birlikte
üüTapınak gibi bir ibadethane yoktur. asimile olmuştur.
üüUçmağ (cennet) ve tamu (cehennem) gibi kavramlar ölümden sonra yaşam inancının
olduğunu göstermektedir.
üüTanrı adına kurbanlar kesilirdi.

Gök Tanrı inancına sahip olan Türkler, İslamiyet’i kabul etmeden önce yaşadıkları çevreye
göre çeşitli dinlere inanmıştır;
Bilelim
üüKök Türklerde Budizm,
Türkler 746’da Horasan’da başlayan
ve Emevi Hanedanı’nın yıkılarak
üüUygurlarda Maniheizm, Abbasilerin iktidara gelmesini
üüHazarlarda Musevilik, sağlayan isyan hareketinde önemli
üüPeçenekler, Kumanlar, Macarlar ve Tuna Bulgarları gibi Avrupa’ya göç eden Türklerde rol oynamıştır.
Hristiyanlık benimsenmiştir.

TÜRKLER VE İSLAMİYET
• İslam Devleti’nin Hz. Ömer Dönemi’nde İran’ı fethetmesiyle birlikte Türkler ve
Müslüman Araplar komşu olmuştur.
• Hz. Osman Dönemi’nde başlayan Türk – Arap savaşlarını Hazar Türkleri kazanmıştır.

• İslam Devleti’nde Emevilerin mevali politikası (Arap olmayanları köle olarak görme)
nedeniyle Türk-Arap ilişkileri yoğun bir çatışma ortamına dönüşmüştür. Mevali
politikası Türklerin tepkisine yol açmıştır. Bu durum Türkler arasında İslamiyet’in
yayılmasını engellemiştir. Türgişler, Emevilerin Orta Asya’daki yayılmacı politikalarına
karşı başarılı olmuştur.
• İslam Devleti’nde Abbasilerin halifeliği döneminde, bütün Müslümanların eşitliği
savunan (ümmetçilik) politikalarla hareket edilmiş ve hoşgörülü siyaset izlemiştir.
• Abbasiler Dönemi’nde yaşanan Talas Savaşı da Türklerin İslamiyet’i kabulünde bir
dönüm noktası olmuştur.

| 109
 Türklerin İslamiyeti Kabulü ve İlk Türk İslam Devletleri

Notlarım

751 TALAS SAVAŞI

SAVAŞIN ÇİN X ABBASİLER, TÜRKLER

TARAFLARI
1- Abbasilerin ve Çin’in İpek Yolu ticareti üzerinde hâkimiyet kurmak
SAVAŞIN
istemesi
NEDENLERİ 2- Abbasilerin İslamiyet’i Orta Asya’da yaymak istemesi
üü İslamiyet Orta Asya’da hızla yayıldı.
üü Çin’in Orta Asya’ya egemen olması engellendi.
üü Türklerin İslamlaşma süreci başladı.
üü Müslüman olan Türkler Abbasilerde önemli komutanlık ve
SAVAŞIN
valiliklere atandı.
SONUÇLARI
üü Çinlilerde ait olan kâğıt, barut, matbaa, pusula gibi teknik buluşlar
İslam dünyasında da öğrenildi. (dünya kültür tarihi açısından savaşın
önemli sonucu)

Talas Savaşı’ndan sonra Müslüman olan Türkler, Abbasi Devleti’nin gerek askerî gerekse idari
Notlarım
kadrolarında etkin bir şekilde görev almıştır. Bilhassa Afşin, İhşid ve Baçuroğulları gibi aileler,
İslamiyet’i kabul ederek Abbasi Devleti’nin hizmetinde yer almışlar ve kendileriyle beraber bir-
çok Türk topluluklarını da bu devletin hizmetine çekmişlerdir.
Ancak Türklerin, İslamiyet’i toplu olarak kabul etmesi Talas Savaşı’ndan daha sonraki tarihler-
de olmuştur.
Türkler arasında, İslamiyet ilk defa Maveraünnehir Bölgesi’nde ticaret ilişkilerinin kurulması
ve bölgedeki şehirlerde kurulan tekke ve medreselerde görevli âlimler aracılığıyla yayılmıştır.
Türkistan’ı dolaşarak İslamiyet’i anlatan Müslüman âlimler sayesinde Karahanlı Devleti’ni
kuran Yağma, Çiğil, Karluk ve Tuhsilerin oluşturduğu 200 bin çadırlık Türk topluluğu 960
yılında Müslüman olmuştur.
İslamiyet’in
İtil Türkler Uygurlar
Bulgarları, Oğuzlar, arasındagibi
yayılmasını kolaylaştıran
Türk toplulukları da yine X.bazı etkenler
yüzyılda şunlardır:
İslam dinini kabul
üüTürklerde
etmeye başlamıştır.
de tek tanrı inancının olması
üüİslamiyet’te var olan kurban kesme geleneğinin ve ahiret inancının eski Türk
inançlarında da bulunması
üüTürklerdeki cihan hâkimiyeti anlayışının, İslam’daki “cihat” anlayışıyla bağdaşması
üüTürk toplumundaki sosyal dayanışmanın İslamiyet’te de var olması
Notlarım üüTürk töresindeki hırsızlık yapmama, yalan söylememe, temizliğe önem verme, adil olma
gibi ilkelerin İslamiyet’te de olması
üüAbbasilerin diğer milletlere hoşgörü ve adaletli davranması

İslam dinini kabul eden diğer kavimler arasında Kuzey Afrika’da yaşayan Berberiler, İran’daki
Acemler ve Kürtler gibi kavimler de bulunmaktadır.
İslamiyet’i kabul eden Berberiler, zamanla Arap kültürünün etkisinde kalarak Araplaşmıştır.
Acemlerin, İslamiyet’i kabul etmesiyle birlikte Arap kültüründen etkilense de kendi kültürleri-
ni koruduğu görülmüştür.
Hz Ömer Dönemi’nde Kürtlerin yoğun olarak yaşadığı El Cezire (Güneydoğu Anadolu) toprak-
ları İslam Devleti’ne katılmıştı. Bizans ve Sasani İmparatorluklarının Kürtlere uyguladığı baskılar
da bölgenin fethini kolaylaştırıcı bir rol oynadı. Böylece Kürtler, Araplardan sonra Müslümanlı-
ğı kabul eden ilk topluluklardan biri olmuştur.

110 |
 Türklerin İslamiyeti Kabulü ve İlk Türk İslam Devletleri

Kazanım Pekiştirme 1 Notlarım

İslam dininin eski Türk inanç ve düşüncesine uygun tarafları olduğunu savunan
bir tarihçi bu duruma aşağıdakilerden hangisini kanıt olarak gösteremez?
A) Türklerdeki cihan hakimiyeti anlayışının İslamiyet’teki cihat anlayışıyla bağdaşması
B) İslamiyet’in diğer inançlara karşı geniş bir hoşgörüye sahip olması
C) Türklerin İslamiyet’ten önce de tek tanrı inancına sahip olmaları
D) Türklerin İslamiyet’e girişleriyle birlikte Arapça ve Farsçaya öncelik tanımaları
E) İslamiyet’te sosyal devlet anlayışının desteklenmesi

Çözüm
Türklerin İslam dinini benimsemesinde cihan hakimiyeti anlayışı, hoşgörülü anlayış, tek
tanrı inancı, sosyal devlet anlayışı gibi değerlerin İslam dininde de olması etkili olmuştur.
Ancak Türklerin Arapça ve Farsçaya öncelik tanımaları İslam dinini
benimsemelerinin bir sonucudur.
Yanıt D

Notlarım

Kazanım Kontrol 1
Talas Savaşı’ndan sonra İslamiyet’in Türkler arasında yayılmasına,
l. Abbasilerin hoşgörülü politika izlemesi,
ll. Abbasilerin önemli valilik ve komutanlıklara Müslüman olan Türkleri getirmesi,
lll. Horasan ve Maveraünnehir bölgelerine İslamiyet’i tanıtan sufiler ve gazilerin
gönderilmesi
durumlarından hangilerinin katkı sağladığı söylenebilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) l ve lll

D) II ve III E) I, II ve III

Çözüm

Notlarım

| 111
 Türklerin İslamiyeti Kabulü ve İlk Türk İslam Devletleri

İSLAMİYET’İN TÜRK DEVLET VE TOPLUM YAPISINA ETKİSİ

KARAHANLI DEVLETİ (840 – 1212)
Bilelim
Karahanlı Devleti’nde halkın tama-
mına yakını Türk olduğu için resmi
dil Türkçe olmuş ve Uygur alfabesi
kullanılmıştır.

üü Karluk, Yağma, Çiğil ve Tuhsi boylarının bir araya gelmesiyle kuruldu. Bu nedenle
federasyon devlettir.
üü Batı Türkistan’da kurulmuştur.
üüBaşkenti Balasagun’dur.
üüBilinen en eski hükümdarı Bilge Kül Kadir Han’dır.
üüSatuk Buğra Han Dönemi’nde (Abdülkerim) devletin resmi dini İslamiyet olmuştur.
üüSatuk Buğra Han, Türkler arasında İslamiyet’in yayılması için mücadele etmiş ve bu
nedenle ‘’El-Mücahit, El-Gazi’’ unvanları ile anılmıştır.
üüKarahanlılar Orta Asya’da kurulan ilk Türk – İslam Devleti’dir.
üü999’da Samanoğullarına son verdiler ve Maveraünnehir’e tamamen egemen oldular.
üüHorasan’a egemen olmak için Gaznelilerle savaştılar, ancak yenildiler.
üüYusuf Kadir Han’dan sonra yaşanan taht mücadeleleri nedeniyle, Karahanlı Devleti Doğu
ve Batı olmak üzere ikiye ayrılmıştır (1042).
üüDoğu Karahanlı Devleti 1211’de Karahitaylar, Batı Karahanlılar ise 1212’de Harzemşahlar
tarafından ortadan kaldırılmıştır.

GAZNELİ DEVLETİ (963 - 1187)

üüSamanoğullarının Türk komutanlarından olan Alp Tegin tarafından Afganistan’da kuruldu.

üüBaşkenti Gazne’dir.

112 |
 Türklerin İslamiyeti Kabulü ve İlk Türk İslam Devletleri

üüGazneli Mahmut Dönemi’nde; Notlarım

- En parlak dönem yaşanmıştır.
- Karahanlılarla ittifak kurulmuş ve Samanoğullarına son verilmiştir.
- Hindistan’a düzenlenen 17 sefer sonucunda İslamiyet burada yayılmak istenmiştir.
- Gazneli Mahmut İran’daki Şii Büveyhiler üzerine sefer yaparak Abbasi halifesini Şii
tehlikesine karşı korudu. Bu nedenle halife Gazneli Mahmut’a ‘’Sultan” unvanını vermiştir.
üü Gazneli Sultan Mesud Dönemi’nde;
-Selçuklularla 1040 yılında Dandanakan Savaşı yapılmıştı. Dandanakan Savaşı sonunda
Gazneliler Türk – İslam dünyasındaki etkinliğini yitirdi. Selçuklular İran ve Horasan’ı alıp
Anadolu’ya ilerledi.
üüBu yenilgiden sonra zayıflayan Gazneli Devleti 1187 yılında Afganistan’ın yerli halkı Gur-
lar tarafından yıkılmıştır.

Karahanlı ve Gaznelilerde Güç ve Yönetim Yapısı

üüİslamiyet öncesi Türk devlet geleneği ilk Türk – İslam devletlerinde devam etmiştir.
üüKarahanlılardan itibaren İslam kültürünün etkisiyle Türk-İslam medeniyetinin
temelleri atılmıştır.
Notlarım
üüGazneliler ve Karahanlılar, Türk – İslam devlet teşkilatının gelişip yerleşmesinde köprü
vazifesi görmüşlerdir.

İSLAMİYETTEN ÖNCE TÜRKLER TÜRK – İSLAM DÖNEMİ

üü Türk milleti kendi devletini “il” olarak üü İslamiyet’in kabulü ile birlikte ilin yerini “devlet”

adlandırmıştı. ve “mülk” kelimeleri almıştır.

üü Türklerin cihan hâkimiyeti düşüncesi İslamiyet’le

üü İlk Türk devletlerinde, kağanın dünyayı
birlikte cihat anlayışı ile varlığını sürdürmüştür.
yönetmek için Gök Tanrı tarafından
görevlendirildiğine inanılırdı.

üü İslamiyet’le birlikte hükümdarın egemenliği “

üü İlk Türk devletlerinde kut anlayışı görülmekteydi. Allah’ın nasibi veya takdiri” olarak kabul
edilmiştir.

Karahanlılarda;
üü Hakan yerine “Arslan Han”, Notlarım
üü Yabgu yerine “Buğra Han”
üü Şad yerine “İlig Han” kullanılmıştır.

üü İlk Türk devletlerinde hükümdarlar için
‘’Han, Hakan, Kağan, Yabgu, Şanyü, İdikut’’ gibi
unvanlar kullanılmaktaydı.
üü Satuk Buğra Han’dan itibaren hükümdarlar,
Müslüman isimler ve lakaplar (Abdülkerim
gibi) almaya başlamıştır.
üü Gazneliler de ise hükümdarlar “emir ve sultan”
gibi İslami unvanlar kullanmıştır.
üü Sultan unvanını ilk kullanan Türk hükümdarı
Gazneli Mahmut olmuştur.

| 113
 Türklerin İslamiyeti Kabulü ve İlk Türk İslam Devletleri

Türk – İslam devletlerinde kullanılan bazı hükümdarlık sembolleri şunlardır

• Menşur: İslam devletlerinde hükümdarların tahta çıktığında onların siyasi

hakimiyetini İslam halifesi tarafından onayladığı özel belgedir.

• Hutbe okutulması: İslam devletlerinde Cuma ve bayram namazları sırasında camide

padişahın adının ve unvanının okunarak kendisine dua edilmesidir.

• Sikke (para) bastırılması: Hükümdar adına basılan ve üzerinde halifenin adının da

yazılı olduğu paralardır.

• Nevbet (Davul) çaldırmak: Saray önünde, namaz vakitlerinde, savaşlarda ve

törenlerde hükümdar adına müzikler çalınmasıdır.

• Tıraz: Hükümdarın adının ve unvanın da yazılı olduğu süslemeli özgü giysidir.

• Çetr: İpek ve kadifeden yapılan hükümdara ait şemsiye (Saltanat Şemsiyesi)

• Tuğ (Sancak): Sancağın ya da bayrağın tepesine takılan atkuyruğu, kıldan yapılan

flamadır.

• Tuğra (tevki): Padişaha ait mühürlerdir.

• Otağ (Çadır): Hükümdarların sefere giderken kullandığı çadır.

Türklerdeki dokuz tuğ geleneği dokuz sayısının

kutluluğu nedeniyle gökteki dokuz gezegeni temsil
etmektedir. Gök dokuz kattır ve Türk dünya
anlayışında yeryüzü dokuz bölgeye bölünmüştür.

Bilelim
Gazneli Devleti’ne ait bayrakta en çok dikkat
çeken şey tavus kuşudur. Tavus kuşu, gösteriş için
İlk Türk devletlerinde var olan konulmuş ve saltanatı simgelemiştir. Ayrıca bu
Kurultay’ın yerini bu dönemde Divan tavus kuşu muhafızlarda ve sancaklarda da
almıştır. bulunmaktadır.
Divan’da alınan kararlarda son söz
hükümdara aitti.
üüİlk Türk- İslam devletlerinde hükümdardan sonra yönetimde en yetkili kişi vezirdi.
Karahanlı vezirlerine yuğruş denirdi. Gazneli vezirlere de hâce denirdi.
üüTürk-İslam devletlerinde yönetim işlerinin yürütülebilmesi için çeşitli divanlar
oluşturulmuştur.
üüİlk Müslüman Türk devletlerinde devlet ve hükûmet işleri Karahanlılarda Meclis-i Âli olarak
adlandırılan divanda yürütülüyordu.
üüGaznelilerde ise Divan-ı Vezaret adı verilen büyük divanlarda görüşülürdü. Ayrıca bu
divanlara bağlı olan alt divanlar da bulunmaktaydı. Divan-ı Arz ordunun ihtiyaçlarını
karşılamakla görevliydi. Divan-ı İnşa yazışmalara bakardı. Divan-ı İşraf ise istihbarat ve
teftiş işlerini yürütürdü.

114 |
 Türklerin İslamiyeti Kabulü ve İlk Türk İslam Devletleri

Karahanlı ve Gaznelilerde Hukuk

Türk-İslam devletlerinde hukuk sistemi şer’i hukuk ve örfi hukuk olmak üzere iki ana
unsurdan meydana gelirdi.
Şer’i hukuk: İslam kurallarına dayanır. Müslüman halk için geçerlidir. Evlenme, boşanma,
miras gibi işleri konu alır. Şer’i davalara kadılar bakardı.
Örfi hukuk: Türk geleneğine dayanan ve hükümdar emirlerinden oluşan kurallardır.
Devlet kurumlarının işleyişi ile ilgili siyasi davalar çözüme kavuşturulurdu.

Karahanlı ve Gazneli hükümdarlar örfi davaların görüşüldüğü Divan-ı Mezalim adlı

mahkemelere başkanlık ederdi.

Karahanlı ve Gazneli Devleti’nde Ordu Teşkilatı

Karahanlı orduları kullandıkları silahlar ve savaş teknikleriyle devrin en güçlü orduları
konumundaydı.
1- Saray Muhafızları
2- Hassa (Merkez) Ordusu: Doğrudan sultana bağlı ücretli askerlerdir.
3. Hanedan mensupları, valiler ve diğer devlet adamlarının kuvvetleri
4- Devlete bağlı Türk boylarının kuvvetleri

Gazne orduları kullandıkları silahlar ve savaş teknikleriyle devrin en güçlü orduları

konumundaydı.
1- Gulamlar: Merkezde görev yapan, sarayı ve padişahı korumakla görevli olan askerlerdir.
Gulam sistemi: Selçuklular ve Gaznelilerin farklı milletlerden olanları küçük yaştan itibaren
yetiştirerek yeni bir askeri birlik oluşturmasıdır.
Bilelim
İmarethane: Yoksullara yemek
dağıtmak amacıyla oluşturulan
2. Eyalet ve Bağlı Devletlerin kuvvetleri
aşevleri
3. Türkmenler
4. Gönüllü ve ücretli birlikler

Karahanlı ve Gazneli Devleti’nde Toplum, Sanat ve Kültür Hayatı Bilelim

İslamiyet’ten önce konar-göçer hayat süren Türkler, Müslüman olduktan sonra İslam
Darüşşifa: Türk-İslam devletlerinde
medeniyetindeki güçlü şehir kültürünün etkisiyle yerleşik hayata geçmeye başladılar. Köylere
sağlık hizmetinde bulunan
yerleşenler tarım ve hayvancılıkla, şehirdekiler ise ticaret ve el sanatlarıyla uğraştılar.
kuruluşlardır.
Türkler şehir hayatının gelişmesiyle birlikte camiler, medreseler, imarethaneler, darüşşifalar,
çeşmeler, köprüler ve kervansaraylar inşa ettiler.
Karahanlılar Orta Asya’da Türk nüfusun yoğun olduğu bir bölgede egemen olduğu için resmî
dil, konuşma dili ve edebiyat dili olarak Türkçenin Hakaniye lehçesini kullanmaya devam
ettiler. Yazı alanında ise başlangıçta Uygur alfabesini kullandılar.
Gaznelilerde ise halkın önemli bir bölümünü İranlılar, Afganlar, Hintliler ve Araplar
oluşturduğu için edebiyat dilinde Farsçayı ve bilim dilinde ise Arapçayı kullandılar. Ayrıca
İslam kültürünün etkisiyle Arap alfabesini de kullanmaya başladılar.

| 115
 Türklerin İslamiyeti Kabulü ve İlk Türk İslam Devletleri

Notlarım Türk - İslam Dünyasında İlk Edebî Eserler

İlk Türk – İslam devletleri döneminde Türk edebiyatının başlangıcı sayılan Karahanlılar Döne-
mi’nden itibaren önemli düşünürler ve edebiyatçılar yetişmiştir. Türk – İslam tarihinin bu önem-
li şahsiyetlerinden bazıları ve onların eserleri şunlardır:

KUTADGU BİLİG (MUT- DİVANÜ LÜGATİ’T – ATABETÜ’L-HAKAYIK

DİVAN-I HİKMET
LULUK VEREN BİLGİ) TÜRK (GERÇEKLERİN EŞİĞİ)
üü Türk-İslam edebiya- üü Türk tarihinin ilk üü Edip Ahmet bu üü Türk tasavvuf tari-
tının ilk eseridir. sözlüğü kabul edilir. eserde mutluluğa hinin ilk edebî ese-
üü Yusuf Has Hacip ta- üü Kaşgarlı Mahmut ulaştıran şeyin bilgi ridir. Yazarı Hoca
rafından yazılmış ve tarafından yazılmış olduğunu söyleye- Ahmet Yesevi ilk
1070’de Doğu Ka- ve 1077’de Abba- rek bilgisiz insanlar- Türk mutasavvıfı
rahanlı Hükümda- si Halifesine sunul- dan uzak durulma- (tasavvufçusu) ola-
rı Uluğ Kara Buğra muştur. sını tavsiye etmiştir. rak kabul edilmek-
Han’a Türkçe olarak üü Divânü Lûga- İnsanın yaşadığı sü- tedir.
sunulmuştur. ti’t-Türk, Arapla- rece bıkıp usanma- üü Hoca Ahmet Yese-
üü Eserde ideal Türk ra Türk dilini öğ- dan bilgi peşinde vi’nin Türkçe ola-
devlet anlayışının retmek, Türkçenin koşması gerektiğini rak yazmış olduğu
özellikleri anlatılmış- zenginliğini göster- belirtmiştir. “hikmet” adı veri-
tır. Bu bakımdan eser mek için yazılmıştır. üü Karahanlılar Döne- len şiirlerin bir ara-
Notlarım bir siyasetname ola- üü Bu eser; Türklerin mi’nde Edip Ahmet ya getirilmesiyle
rak kabul edilmiştir. tarihi ve coğrafyası, Yükneki tarafından oluşur.
üü Yusuf Has Hacip, Ku- örf ve âdetleri, mut- yazılmıştır. üü Divân-ı Hikmet; Hz.
tadgu Bilig’de dört fağı, günlük yaşamı, üü Uygur alfabesiyle Muhammed’in ya-
önemli esası kişileş- müzik anlayışı, kadı- yazılmış öğretici ni- şamı, dinî hikâye-
tirmiş ve bunları ken- na verdiği önem, ai- telikte bir nasihat- ler, cennet, cehen-
di aralarında konuş- le hayatı, edebiya- namedir. nem, güzel ahlak
turmuştur. Eserde tı, sağlık bilgisi gibi üü Eserin amacı ayet gibi konuları içe-
hükümdarın halkı- konularda ansiklo- ve hadislere daya- ren bir tasavvuf ki-
na ve halkın devlete pedik bilgiler içer- narak insanlara İs- tabıdır.
karşı sorumlulukları mektedir. lam ahlakını öğret- üü Türk-İslam dünya-
anlatılmıştır. mektir. sında kabul gören
ortak düşünceyi,
yaşam tarzını orta-
ya çıkaran önemli
bir eserdir.
üü İslamiyet’in Türkis-
tan, Balkanlar ve
Anadolu’da yayıl-
masında etkili ol-
muştur.

Notlarım Kazanım Pekiştirme 2

Karahanlı Devleti, Balasagun ve Kaşgar gibi önemli Orta Asya bölgelerinde Yağma,

Karluk, Çiğil ve Tuhsi gibi Türk boyları tarafından kuruldu.

Bu durum Karahanlı Devleti’yle ilgili aşağıdakilerden hangisini gösterir?

A) Federasyon devlet özelliğine sahip olduğunu
B) Hoşgörülü bir yönetimin olduğunu
C) İmparatorluk yapısına sahip olduğunu
D) Merkezi yönetimin güçlü olduğunu
E)Teokratik devlet anlayışına geçtiğini

116 |
 Türklerin İslamiyeti Kabulü ve İlk Türk İslam Devletleri

Çözüm
Tarihte kurulan ilk Türk devletleri boyların bir araya gelmesiyle kurulmuştu. Halk boy
beyine, boy beyleri de hükümdara karşı sorumluydu. Türklerdeki bu siyasi örgütlenme
federasyon devlet anlayışı olarak nitelendirilmektedir. Bu yapılanma Karahanlılar
Dönemi’nde de devam etmiştir.
Yanıt A

Kazanım Kontrol 2
Türkler Müslüman olduktan sonra şehir hayatı gelişmiş ve yeni toplumsal kurumlar
tesis edilmiştir. Bu yeni toplumsal kurumların önemli bir kısmı da Türklerin
İslamiyet’e girdikten sonra tanıştıkları vakıf sistemi sayesinde olmuştu. Türk -
İslam memleketlerindeki camiler, medreseler, imarethaneler, darüşşifalar, çeşmeler,
köprüler ve kervansarayların birçoğu vakıflar tarafından inşa edildi.

Yalnızca bu bilgilere göre vakıf sisteminin Türk- İslam dünyasına aşağıdaki

hangi alanda katkı sağladıkları söylenemez?

A) Ticaret B) Bayındırlık C) Bilim
D) Sosyal E) Edebiyat

Çözüm

OĞUZLARIN İSLAMİYET’İ KABULÜ

Oğuz adına ilk kez Orhun Yazıtlarında rastlanmaktadır. Oğuzlar, “Boz-oklar” ve “Üç-oklar”
olmak üzere iki ana kola ayrılmıştır. Bu kolları Oğuz Kağan’ın altı oğlunun her birinin soyundan
türeyen dörder boy temsil etmektedir. Bilelim
Oğuzlar; Kök Türk, Kutluk ve Uygur devletlerinin sınırları içinde yaşadılar. Daha sonra Oğuz adı ‘’boy’’ anlamındaki ‘’ok’’
X. yüzyıldan itibaren Hazar Denizi’nin doğusuna gelerek kendi devletlerini kurdular. kelimesi ile çoğul eki olan -uz’un
Oğuzlar, Müslüman Samanoğulları Devleti’yle komşu olduktan sonra ticarî ilişkilerin etkisiyle birleşmesiyle ortaya çıkan okuz
İslamiyet’i tanımaya başladılar.
(boylar) kelimesinden gelir.

Müslüman olan Oğuzlar genellikle ‘’Türkmen’’ adıyla nitelendirilmiştir. Müslüman Oğuzlar,

Büyük Selçuklu Devleti’nin yanı sıra Türkiye Selçuklu Devleti, Anadolu beylikleri, Karakoyunlular,
Akkoyunlular ve Osmanlı Devleti gibi Türk tarihindeki pek çok devletin kurucu unsuru oldular.

| 117
 Türklerin İslamiyeti Kabulü ve İlk Türk İslam Devletleri

OĞUZLAR

BOZOKLAR ÜÇOKLAR

Gün Han Ay Han Yıldız Han Deniz Han Dağ Han Gök Han
. Kayı . Yazır . Avşar . Iğdır . Salur . Bayındır
. Bayat . Dodurga . Beğdili . Bügdüz . Alayurtlu . Çavuldur
. Alka Evli . Döğer . Karkın . Yıva . Eymür . Çepni
. Kara Evli . Yaparlı . Kızık . Kınık . Yüreğir . Peçenek

BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ (1040-1157)

Selçukluların soyu Oğuzların Üçoklar kolunun

Bilelim
Selçuk Bey’in Mikail, Arslan, Musa
ve Yusuf adlarını taşıyan dört oğlu
vardı. Bunlardan Mikail bir sefer
sırasında ölünce onun oğulları olan
Tuğrul ve Çağrı’yı, dedeleri Selçuk
Bey büyütmüştü.
Bilelim
Tuğrul Bey, Türkmen beylerinin
savaş meydanında kurdukları tahta
oturdu. Komşu hükümdarlara
fetihnameler gönderdi. Kendi adına
para bastırdı. Ayrıca Bağdat’taki
Abbasi halifesine bir mektup
göndererek hükümdarlığının
onaylanmasını istedi.
Kınık boyuna dayanmaktadır.
Kınık boyu lideri Selçuk Bey Oğuz Yabgu
Devleti’nde subaşı olarak görev yapmaktaydı.
Ancak Oğuz yabgusu ile anlaşmazlığa düşünce
Kınık boyu ile birlikte Samanoğullarının Cend
şehrine gelmiştir. Selçuk Bey, burada boyu ile
birlikte İslamiyet’i kabul etmiştir.
Selçuk Bey’in 1007 yılında ölümü üzerine Oğuz
boylarının başına oğlu Arslan Yabgu geçti. Ancak
Arslan Yabgu da bir süre sonra Gazneli Mahmut
tarafından hapsedildi. Bunun üzerine Tuğrul ve Çağrı Beyler boyun başına geçti.
Çağrı Bey, sayıları gün geçtikçe artan Türkmenlere yurt bulmak için 1015-1021 yılları arasın-
da Anadolu’ya yönelik keşif akınları yaptı. Anadolu hakkında Çağrı Bey’den bilgi sahibi olan
Tuğrul Bey, Anadolu’nun kendileri için yeni bir yurt olabileceğine karar vererek etrafındaki
beyleri bu ülkenin fethiyle görevlendirdi.
Tuğrul Bey, Gaznelileri 1035’te Nesâ Savaşı’nda, 1038’de Serahs Savaşı’nda mağlup etmiştir.
Bu iki zaferden sonra Gazneli Mesud’un, sarsılan durumunu kuvvetlendirmek istemesi üzerine
1040 Dandanakan Savaşı meydana gelmiştir.
Dandanakan Zaferi’yle birlikte;
üüSelçuklular, devletlerinin kuruluşunu tamamlayıp yükselişe geçtiler.
üüGazneliler Devleti ise bu yenilginin ardından iç karışıklıklar içine sürüklenerek dağılma
sürecine girdiler.
üüTuğrul Bey ‘’Horasan emiri’’ unvanını almıştır.
üü1040 yılında toplanan kurultayın kararlarına göre Tuğrul Bey devletin başına geçti.
Yönetimi ele alan Tuğrul Bey, adına hutbe okutup para bastırmıştır.
üüNişabur başkent olmuş ve Nişabur’a gelen Tuğrul Bey, “sultan” ilan edilmiştir.
Tuğrul Bey daha sonra 1043 yılında Rey şehrini başkent yapmıştır. Ayrıca İran’da bulunan
Kazvin, Hemedan ve İsfahan gibi önemli İran şehirleri de ele geçirmiştir.

118 |
 Türklerin İslamiyeti Kabulü ve İlk Türk İslam Devletleri

1048 Pasinler Savaşı

Savaşın Nedenleri:
• Selçukluların Anadolu’yu kendilerine yurt edinmek için keşif akınları yapması
• Bizans’ın Anadolu’daki egemenliğini korumak istemesi
Selçuklu ordusu Erzurum yakınlarındaki Pasinler Ovası’nda karşılaştığı Gürcü Prensi Liparit
komutasındaki Bizans ordusunu ağır bir yenilgiye uğrattı.
Savaşın Sonuçları;
- Türklerin kazandığı zaferle Anadolu’ya yerleşme planları güç kazandı.
- Savaşta esir alınan Gürcü Prensi Liparit serbest bırakıldı.
- Bizans İmparatorunun gönderdiği elçiler ile Tuğrul Bey arasında antlaşma imzalandı.

Yapılan antlaşmaya göre;

üüEmeviler zamanında İstanbul’da inşa edilen cami ve medrese tamir edilecek,
Bilelim
üüİstanbul’daki bu camide Abbasi halifesi ve Büyük Selçuklu Sultanı adına hutbe okutulacak,
üüCaminin mihrabına Sultan Tuğrul’a ait ok ve yay işaretleri işlenecek, Pasinler Savaşı Bizans – Selçuklu
üüBizans, Abbasi halifesine ödediği vergiyi Selçuklulara ödeyecektir. devletleri arasında yaşanan ilk
önemli savaştır.
Bizans İmparatoru antlaşmanın vergi maddesini kabul etmeyince iki devlet arasında
anlaşma sağlanamamıştır.

Kars - Ani Kalesi

Abbasi Halifesi Kaim bi-Emrillah, Şii Büveyhoğullarının baskısından kurtulmak için Tuğrul Bey’den
yardım istedi. Bunun üzerine Tuğrul Bey 1055 yılında Abbasilerin merkezi olan Bağdat’a hare-
ket ederek Büveyhoğulları Devleti’ne son verdi.
Tuğrul Bey, Bağdat’ta kendi adına para bastırıp hutbe okuttu. Ayrıca halifenin Çağrı Bey’in kızı
ile evlenmesi üzerine Selçukluların İslam dünyasındaki nüfuzu daha da arttı.
Tuğrul Bey Şii Fâtımî Devleti’nin Abbasilere karşı saldırıya geçmesi üzerine bir kez daha
Bağdat’a geldi. Abbasi Halifesi Kâim bi-Emrillah Tuğrul Bey’e iki taç giydirip kılıçlar kuşatarak
‘’Doğu’nun ve Batı’nın hükümdarı’’ (Melikü’l-meşrik ve’l-mağrib) unvanı verdi.
Böylece Abbasi halifeleri sadece dinî yetkilerini kullanabilen sembolik birer görevliye
dönüştüler. Selçuklu hükümdarları ise İslam dünyasının siyasî lideri haline gelmiştir.

| 119
 Türklerin İslamiyeti Kabulü ve İlk Türk İslam Devletleri

Notlarım Alp Arslan Dönemi (1063- 1072)

1063 yılında Tuğrul Bey’in ölümünden sonra Selçukluların başına Çağrı Bey’in oğlu Alp Arslan
geçti. Alp Arslan, 1064 yılında Azerbaycan’ı ele geçirdi.
Alp Arslan daha sonra Anadolu’ya yönelerek 1064 yılında Ani Kalesi’ni fethetti. Abbasi
halifesi bu zaferden dolayı Alp Arslan’a ‘’fethin babası’’ anlamına gelen Ebü’l-feth unvanını verdi.
Alp Arslan, 1067 yılında ise çıktığı sefer sonucunda Gürcistan’ı fethetmişti.

Malazgirt Savaşı (26 Ağustos 1071)

Savaşın Nedenleri:
üüSelçukluların Türklere yurt bulmak için Anadolu’ya yönelik akınlar düzenlemesi
üüBizans’ın Selçuklu akınlarına engel olmak ve Anadolu’daki egemenliğini korumak istemesi
Bizans İmparatoru paralı askerlerle birlikte 70.000 kişilik bir orduyla Malazgirt Ovası’na
gelmiştir. Büyük Selçuklu Sultanı Alp Arslan’ın ordusu da 40.000 kişiden ibaretti.
Malazgirt (Muş) - Ahlat (Bitlis) arasında Rahve Ovası’nda meydana gelen savaşta Selçuklu
orduları Bizans’ı yenilgiye uğrattı.

Notlarım

Bizans’ın yenilme nedenleri:

üüBizans ordusunda bulunan Peçenek ve Oğuz Türklerinin taraf değiştirmesi
üüBizans ordusunun dini ve etnik çatışma içinde olması
üüBizans ordusunun ağır zırhlı ve hantal yapıda olması
Notlarım üüSelçuklu ordusunun turan taktiğini başarıyla uygulaması

Malazgirt Savaşı’nın Sonuçları

üüBizans İmparatoru Romanos Diogenos Selçuklulara esir düştü.
üüTürkler Anadolu’ya yerleşmeye ve Anadolu’yu yurt edinmeye başladı.
üüTürkiye tarihi başladı.
üüAlp Arslan’ın Anadolu’nun fethi için görevlendirdiği Türkmen beyleri Anadolu’da ilk Türk
beyliklerini kurdu. (Saltuklular, Mengücekliler, Danişmentli gibi)
üüAbbasi halifesi, Sultan Alp Arslan’a hediyeler göndermiş ve ona “İslam Ülkelerinin
Sultanı” unvanını vermiştir.
üü İslam dünyası üzerindeki Bizans baskısı son buldu.
üüTürklerin Anadolu’daki ilerleyişini engelleyemeyen Bizans, Avrupa’dan yardım isteyince
Haçlı Seferleri başladı.

120 |
 Türklerin İslamiyeti Kabulü ve İlk Türk İslam Devletleri

Büyük Selçuklu Devleti’nin Bizans ile mücadele etmesini fırsat bilen Karahanlılar
Selçukluların doğudaki topraklarını ele geçirmişlerdi. Alp Arslan bunun üzerine Karahanlılar
üzerine sefere çıkarak Karahanlı kalelerinden birini aldı. Ancak Alp Arslan huzuruna getirilen
kale komutanı tarafından hançerlenerek şehit edilmiştir (1072).
Alp Arslan’ın ölümünden sonra Büyük Selçuklu Devleti’nin başına oğlu Melikşah geçmiştir.

Melikşah Dönemi (1072 – 1092)

üüHükümdarlığını kabul etmeyen amcası Kavurd Bey’le yaşamış olduğu saltanat
mücadelesini kazanmıştır.
üüKarahanlı ve Gazne üzerine sefer düzenlenerek her iki devleti denetim altından tutan
antlaşmalar imzalanmıştır.
üüDevletin merkezi İsfahan’a taşınmıştır.
üüBatı ve Doğu Karahanlı Devletleri hâkimiyet altına alınmış, Gürcistan, Kudüs, Suriye,
Yemen ve Aden fethedilmiştir. Türkmen beylerinin Anadolu’daki fetihleriyle birlikte
batıdaki sınırlar İzmit’e kadar uzanmıştır. Böylece Selçuklular en geniş sınırlarına ulaşmıştır.

Bilelim
Sadrazam Nizamülmülk tarafından
‘’Nizamiye Medreseleri” yaptırıldı. Bu
medreseler sayesinde halkın Batiniliğe ve
Şiiliğe karşı bilinçlenmesi amaçlandı. Ancak
Nizamülmülk bir süre sonra Batiniler
tarafından öldürüldü.

Sultan Melikşah Dönemi’nin önemli sorunlarından birisi Bâtıni (Haşhaşi) hareketinin

faaliyetleridir. Hasan Sabbah’ın gizli olarak yürüttüğü faaliyetler sonucunda Bâtıniler, 1090’da
Kazvin yakınındaki Alamut Kalesi’ni ele geçirdi. Fatımiler tarafından desteklenen Batıniler
ülkeyi tehdit etmeye başladı. Sultan Melikşah’ın, Bâtınilere karşı mücadele etmesi için
gönderdiği komutanlar başarılı olamadı.

Melikşah’ın ölümünden sonra; oğulları Berkyaruk, Mehmet Tapar ve Sencer arasındaki taht
kavgalarından dolayı “Fetret Devri” başlamıştı (1092 – 1118).

Fetret Devri’nde ilk olarak Berkyaruk taht mücadelesini kazanarak Büyük Selçuklu tahtına
oturdu. Daha sonra Berkyaruk’un 1105’te ölümüyle devletin başına Mehmet Tapar geçti.
Devlet otoritesini tam olarak sağlayamayan Mehmet Tapar da 1118’de ölünce Sultan Sencer
tahta çıktı ve Fetret Devri’ne son verdi.

| 121
 Türklerin İslamiyeti Kabulü ve İlk Türk İslam Devletleri

Sultan Sencer (1118 – 1157)

Bilelim
Sultan Sencer iç ve dış siyasetteki başarı-
ları nedeniyle Sultan-ı azam (büyük sultan)
ve İskender-i sani (İkinci İskender) unvanla-
rıyla anılmıştır.
Sencer Dönemi’nde doğuda Karahitaylar, batıda Haçlılar Selçuklular üzerinde baskı oluşturdu-
lar. Abbasi halifeleri de Selçuklu hâkimiyetinden kurtularak dünyevi yetkilerini geri alma yö-
nündeki çabalarına hız verdiler.
Sultan Sencer, baskılardan uzak kalmak için başkenti İsfahan’dan alıp doğu sınırına yakın olan
Merv şehrine taşıdı.
Gaznelilere ve Karahanlılara karşı yeniden hâkimiyet sağlamıştır.
Karahitayların saldırısına uğrayan Selçuklar 1141 Katvan Savaşı’yla yıkılma sürecine girdi.
Vergilerin ağır olmasından dolayı çıkan Oğuz İsyanı ile Sultan Sencer esir düştü.
Sultan Sencer esaretten kurtulmasına rağmen daha sonra ölünce Selçuklu İmparatorluğu yıkıldı.

Büyük Selçukluların Yıkılış Nedenleri

Bilelim 1- Türk yönetim geleneklerinden dolayı taht kavgalarının sık görülmesi

Atabey: Melik denilen hanedanın
erkek çocuklarının eğitiminden
sorumlu olan hocalardır.
2- Merkezi otoritenin zayıflamasından yararlanan Atabeyliklerin güçlenerek kendi beylik-
lerini kurmaları
3- Batıni tarikatının yıkıcı faaliyetleri
4- Önemli görevlere İran kökenlilerin getirilmesinden dolayı Türkmenlerin devlete küstü-
rülmesi
5- Haçlı Seferlerinin etkisi
6- Abbasi halifelerinin siyasal gücünü geri alabilmek için Melikşah’ın oğullarını taht kavga-
larına sürüklemesi
7- Karahitayların baskısı

Büyük Selçuklu Devleti’nin yıkılmasıyla ortaya çıkan devletler ve atabeylikler şöyledir:

Selçuklularda ülke toprakları hanedanın

erkek üyeleri arasında paylaştırılırdı. Melik de-
nilen hanedan üyeleri merkezi otoritenin zayıf-
laması üzerine kendilerine bırakılan bölgeleri
ayrı birer devlet hâline getirmişlerdi. Adları da
kuruldukları yerlerden ve Selçuklu hanedanın-
dan alan bu devletler şunlardı:
Irak Selçukluları (1118-1194)
Kirman Selçukluları (1048-1187)
Suriye Selçukluları (1078-1117)
Türkiye Selçukluları (1075- 1308)

Şam Atabeyliği (Böriler) (1104-1154)

Selçuklularda ülke toprakları hanedanın er- Musul ve Halep Atabeyliği (Zengiler)
kek üyeleri arasında paylaştırılırdı. Melik denilen (1127- 1233)
hanedan üyeleri merkezi otoritenin zayıflaması Azerbaycan Atabeyliği (İldenizliler)
üzerine kendilerine bırakılan bölgeleri ayrı birer (1148-1225)
devlet hâline getirmişlerdi. Adları da kurulduk- Fars Atabeyliği (Salgurlular)
ları yerlerden ve Selçuklu hanedanından alan (1148-1286)
bu devletler şunlardı: Erbil Atabeyliği (Beg-Teginoğulları)
(1146-1232

122 |
 Türklerin İslamiyeti Kabulü ve İlk Türk İslam Devletleri

Kazanım Pekiştirme 3 Notlarım

18 Eylül 1048’de Pasinler Ovası’nda yaşanan savaşta kesin bir bozguna uğrayan Bizans
barış istemiştir. Bizans İmparatoru, bu antlaşmayla Emeviler zamanında İstanbul’da inşa
edilen cami ve medresenin tamir edilmesi, hutbenin Abbasi halifesi ve Büyük Selçuklu
Sultanı adına okutulması, caminin mihrabına Sultan Tuğrul’a ait ok ve yay işaretlerinin
işlenmesi gibi şartları kabul etmiştir. Ancak Bizans, Abbasi halifesine ödenen verginin
Selçuklulara ödenmesini kabul etmeyince iki devlet arasında antlaşma yapılamamıştır.

Bu gelişmeler dikkate alındığında,

I. Abbasilerin Selçuklulara askerî destek verdiği,

II. Tuğrul Bey’in etkinliğinin arttığı,

III. Anadolu’nun fethedildiği

yorumlarından hangilerine ulaşılabilir?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) II ve III

Çözüm
Bizans ile Selçuklu arasında yaşanan Pasinler Savaşı’yla ilgili verilen bu bilgiler değer-
Notlarım
lendirildiğinde Abbasilerden askerî destek alındığına dair bir yoruma varılamaz. Ayrıca
Anadolu’da ele geçirilen bir bölgeden de söz edilmemektedir. Ancak elde edilen bu ask-
erî zaferin Tuğrul Bey’in siyasi etkinliğini artırdığı söylenebilir.
Yanıt B

Kazanım Kontrol 3
Büyük Selçuklu Devleti’nde ülke bütünlüğünün ve iç barışın bozulmasında
aşağıdakilerden hangisinin etkisinden söz edilemez?
A) Meliklerin eğitiminden sorumlu olan Atabeylerin merkezi otorite boşluğundan
yararlanarak siyasi varlığına kavuşması
B) Askerî ve idarî kadrolarda önemli görevlere İran kökenlilerin getirilmesi
Türkmenlerin tepki göstermeleri
C) Batıni tarikatına mensup olanların önemli devlet adamlarına yönelik suikast
girişimlerinde bulunması
D) Ülke hanedanın ortak malı kabul edildiği için hanedan üyeleri arasında taht Notlarım
kavgalarının olması
E) Vezir Nizamülmülk’ün açtığı Nizamiye Medreselerinde eğitim ve kültür
faaliyetlerinin yaygınlaşması

Çözüm

| 123
 Türklerin İslamiyeti Kabulü ve İlk Türk İslam Devletleri

Notlarım
BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ’NDE YÖNETİM VE TOPLUM YAPISI
üüİlk Türk devletlerinde olduğu gibi Büyük Selçuklu Devleti’nde de ülke, hükümdar ailesi-
nin ortak malı kabul edilmiştir.
üüBüyük Selçuklularda devletin tek temsilcisi sultandır.
üüSultanlar, töre ve yasaya aykırı olmamak şartıyla her hususta mutlak hâkimdir.
üüİlk Türk devletlerindeki kut anlayışı Selçuklularda da devam etmiştir.
üüSultan, halkının itaatine karşılık, onların huzur ve güvenini temin ederek halkına hizmet
etmektedir.
üüSultanlar, tarafından yayınlanan fermanlar kanun niteliğindeydi ve halk bu fermanlara
uymak zorundaydı.
Büyük Selçuklu Devleti’nde;
üüSultan adına para bastırılır,
üüFermanlara tuğrası çekilir,
üüÜlkenin her tarafında adına hutbe okunur,
üüSavaşlarda ve gezilerde hükümdarın başının üstün-
de çetr tutulur,
üüNamaz vakitlerinde nevbet çalınırdı.
Notlarım Selçuklu gümüş sikkesi

üüBüyük Selçuklularda devlet teşkilatı; saray, hükümet, adliye ve ordu unsurlarından oluş-
muştur.
üüHükümdar, ailesi ile birlikte sarayda yaşardı. Saray, aynı zamanda devletin yönetildiği yerdi.
üüSaray teşkilatında bazı önemli görevliler şunlardır:

SARAY GÖREVLİLERİ GÖREVLERİ

Çaşnigir Sultanın sofra hizmetlerini görür ve yemeklerini denetlerdi.

Candar Sultanın güvenliğinden sorumlu olan görevlidir.

Camedar Sultanın elbiselerinden sorumlu olan görevlidir.

Hâcibü’l – hüccâb Saray teşkilatında çalışanların başında olan ve onları denetleyen ki-
şidir.

üüBüyük Selçuklularda bütün devlet işleri “Büyük Divan” ya da “Divan-ı Saltanat” denilen
mecliste görüşülürdü. Büyük Divan’ın başında da vezir bulunurdu.
Notlarım üüVezir, sultandan sonra divanın en büyük görevlisi ve onun mutlak vekiliydi. Selçuklular-
da, Büyük Divan’a bağlı dört divan daha vardı.
BÜYÜK DİVAN (DİVAN-I SALTANAT)

Divan-ı İnşa (tuğra): İç ve dış yazışmaları yapardı.

Divan-ı İşraf: Mali işlerden sorumludur.

Divan- ı İstifa: Mali ve idari işlerin denetlen-

mesinden sorumludur.

Divan-ı Arz: Askeri işlerle ilgilenirdi.

124 |
 Türklerin İslamiyeti Kabulü ve İlk Türk İslam Devletleri

Büyük Selçuklularda Büyük Divan’a bağlı olmayan diğer divanlar da şunlardır:

Niyabet-i Saltanat Divanı, sultanın başkentte olmadığı zamanlarda onun adına devlet
işlerini yürütürdü.
Divan-ı Berid, posta ve haberleşmeden sorumludur.
Divan-ı Mezalim, adalet işlerinden sorumludur.
Divan-ı Hatun, hatunun emrinde hizmet veren divandır.

Büyük Selçuklularda ülke toprakları eyaletlere ayrılmıştı. Eyaletlerdeki bazı önemli görevliler
şunlardır:
EYALET
GÖREVLERİ
YÖNETİCİLERİ

Şıhne Askerî yetkilere sahip olan valilerdir.

Amid Eyaletlerin yönetiminden sorumlu olan sivil valilerdir.

Subaşı Eyaletlerde güvenliğin sağlanmasından sorumludur.

Amil Vergilerin toplanmasından sorumludur

Belediye hizmetlerinin yürütülmesi ve pazar yerlerinin denetlenmesinden

Muhtesip
sorumludur.

Büyük Selçuklularda Hukuk Sistemi

Büyük Selçuklularda hukuk sistemi şer’i ve örfi hukuka dayanmaktaydı.
Şer’i hukuk: İslam kurallarına dayanır. (Kuran, Hadis, Kıyas)
Müslüman halk için geçerlidir. Evlenme, boşanma, miras, nafaka ve borç davalarını konu
almıştır.
Şer’i davalara kadılar bakardı.
Bilelim
Kadılar ayrıca, vakıfların yönetiminden ve günümüzdeki noterlik hizmetlerinden de Divan-ı Mezalimde görüşülen
sorumluydu. mahkemelere herkesin başvuruda
bulunma hakkı vardı.
Kadıların başına Kadı’l kudat denir ve Sultan tarafından atanırdı.
Kadıların aldığı kararlar burada
Örfi hukuk: Türk geleneğine dayanan ve hükümdar emirlerinden oluşan kurallardır.
temyiz edilirdi. Bu mahkemelerde
Devlet kurumlarının işleyişi ile ilgili siyasi davalar çözüme kavuşturulurdu. alınan kararlar değiştirilmezdi.
Örfi davalara Emir-i Dad bakardı.
Divan-ı Mezalim: Sultanın başkanlık ettiği yüksek mahkemedir.

Büyük Selçuklu Devleti’nde Ordu

Güçlü bir orduyu devletin temeli olarak gören Büyük Selçuklular çağın şartlarına ve
toplumsal yapıya uygun düzenli bir ordu kurmuştur. Selçuklularda ordu kurulurken hem
Türk askerî teşkilatı hem de İslam ve İran geleneği esas alınmıştır. Bu gelenek Büyük
Selçuklulardan sonraki Türk-İslam devletlerine de örnek olmuştur.

Büyük Selçuklu Devleti’nde askerî ve sivil görevliler, Türkler ve İranlılar olmak üzere
başlıca iki gruptan oluşuyordu. Bu yüzden devlet teşkilatında iki grubun da etkisi
görülmekteydi. Ancak Selçuklu idarî teşkilatına zamanla İranlılar hâkim olurken, askerî
teşkilatına Türkler hâkim olmuştur.

| 125
 Türklerin İslamiyeti Kabulü ve İlk Türk İslam Devletleri
Bilelim
İkta sisteminde topraklardan alınan
vergi, hizmetlerine karşılık sivil ve
askerî görevlilere bırakılırdı. İkta
sahipleri gelirlerine göre atlı asker
beslemek zorundaydı.
Bilelim
Büyük Selçuklu ordusunda Türkmen-
ler zamanla ordudan tasfiye edilmiş
ve gulam askerleri ön plana çıkarıl-
mıştır.
126 |
Büyük Selçuklu ordu teşkilatındaki önemli askerî gruplar şunlardır:
1. Gulaman-ı Saray askerleri: Gulam sistemiyle yetiştirilen birliklerdir. Hükümdarın dayandığı
başlıca kuvvet olan sipahilerdir.
2. Hassa Ordusu: Hükümdara bağlı özel birliklerdir. Her an sefere çıkmaya hazır olarak
yetişen askerlerdir.
3. İkta askerleri: İkta sistemiyle yetiştirilen askerlerdir. İkta sahibi olanların ikta gelirleri
karşılığında yetiştirmek zorunda oldukları atlı askerlerdir.
Bunların yanı sıra gönüllüler, ücretliler ve Türkmen kuvvetler de bulunmaktadır.
Savaşlarda ok, yay, kılıç, kalkan, mızrak ve hançer gibi hafif silahlar; kuşatmalarda da arrade
(hafif taşlar atan silah) ve mancınık gibi ağır silah kullanırlardı.
Büyük Selçuklu Devleti’nde Kültür ve Medeniyet
Bilim ve Eğitim
Büyük Selçuklu Devleti Dönemi, Türk-İslam medeniyetinde eğitim ve öğretim faaliyetleri
bakımından bir dönüm noktası olarak kabul edilmiştir. Daha önceleri düzensiz bir biçimde
yapılan eğitim ve öğretim faaliyetleri Nizamiye Medreseleri ile sistematik hâle getirilmiş ve
eğitim faaliyetleri devlet himayesi ile verilmeye başlanmıştır. Her medrese için kütüphaneler
de kurulmuştu.
Nizamülmülk, Siyasetname adlı eserinde hükümdarın sahip olması gereken özeliklere
değinmiştir. (Cömert olmak, Liyakat sahibi kişileri görevlendirmek, adil olmak, bilim
adamlarını korumak … )
Batıni tarikatının merkezi olan İran - Kazvin’deki Alamut Kalesi temsili resmi
 Türklerin İslamiyeti Kabulü ve İlk Türk İslam Devletleri

Nizamiye Medreseleri Notlarım

Mısır’da egemen olan Şii Fâtımiler, Şii propagandalarında bulunmak için Selçuklu ülke-
sinde Bâtıni faaliyetlerine destek vermiştir. Bâtıniler Şii propagandası yapıp Selçukludaki
önemli âlim ve yöneticilerine suikastler düzenlemiştir. Bâtınilerin yıkıcı faaliyetleri yüzün-
den Selçuklu toplum düzeni bozulmuştur.
Büyük Selçuklu veziri Nizamülmülk de Batıni faaliyetlerini önlemek için Sünni mezhebine
dayalı Nizamiye Medreselerini kurmuştur.
Nizamiye medreseleri ilk olarak Nişabur’da daha sonra Bağdat ve diğer önemli şehirlerde
açılmıştır. Nizamiye Medreselerinin ihtiyaçları vakıf gelirleriyle karşılanmıştır. Bu nedenle
müderrislere düzenli ücret ödenmiş, öğrencilerin yeme, içme, barınma, kütüphane, ibadet,
temizlik ve ders araçları gibi bütün ihtiyaçları karşılanmıştır.
Nizamiye Medreselerinde İmam Gazalî gibi önemli müderrisler görev yapmıştır. Gazalî’ye
“Şerefü’l- ümme” unvanı verilmiştir. Gazalî tasavvuf, felsefe ile ilgili çalışmalar yapmıştır.
Ayrıca Bâtınilere karşı yürütülen kültürel alandaki mücadelede verdiği eserlerle önemli
katkıda bulunmuştur.

Büyük Selçuklularda eğitim dili olarak Arapça kullanılmıştır.

Büyük Selçuklu Devleti Dönemi’nde açılan medreselerde İslami bilimlerle birlikte matema-
Notlarım
tik, astronomi, felsefe, fizik, tıp, tarih, edebiyat gibi akli bilimler de önemli gelişmeler sağlan-
mıştır.

• İslami bilimler: Eş-Şirazî, Cüveynî, Gazzalî ve Er-Razî gibi önemli âlimler yetişmiştir.

• Matematik ve astronomi: Selçuklu Sultanı Melikşah İsfahan ve Bağdat’ta

rasathaneler kurdurmuştu. Ömer Hayyam, Îsfizârî, El-Vâsıtî, devrin önemli matematik
ve astronomi âlimleridir.
• Coğrafya: El-Hazini’nin enlem ve boylamları gösteren “Zîc-i Sencerî” adlı eseri
coğrafya alanında önemli bir eserdir.

• Felsefe: Muhammed bin Ahmed Beyhakî felsefe alanında önemli çalışmalar

yapmıştır.

• Fizik: El Savi önemli eserler yazmıştır.

• Tıp: Sabur b. Sehl, Er-Razi, İbnü’l Tilmiz ve Ebu Said Muhammed bin Ali gibi ünlü
hekimler yetişmiştir.
• Tarih: Selçuklu sultanlarının da desteğiyle tarih bilimi gelişmiştir. Selçukluların
kökenini anlatan “Meliknâme” adlı eser ve Ebu Tahir-i Hatuni’nin ‘’Tarih-i Al-i Selçuk” Notlarım
dönemin önemli eserlerdir.

Edebiyat ve Sanat
Selçuklu sultanları şiir ve edebiyatla yakından ilgilenmiştir.
Selçuklularda edebiyatta Farsça kullanılmıştır.
Dönemin önemli edebiyatçıları Emir Muizzi, Ömer Hayyam, Şirazlı Sadi, Enveri, Ezraki’dir.
Selçuklu mimarisinin önemli özellikleri arasında sivri kemerler, kubbelerde uygulanan Türk
üçgeni, dikdörtgen ve beş köşeli mihraplar yer almıştır.
Büyük Selçuklular mimari sanatına getirdiği yenilikleri Nizamiye Medreselerine de
yansıtmıştır. İsfahan’da Melikşah tarafından inşa edilen Mescid-i Camisi’nin planı Irak, İran ve
Türkistan’da da uygulanmıştır.
Kümbetler Selçuklu mimarisinin en önemli eserleridir. Selçuklular, silindir şeklinde
yükseltilmiş kubbeleri ile kubbeli türbe anlayışını ortaya koymuştur.

| 127
 Türklerin İslamiyeti Kabulü ve İlk Türk İslam Devletleri

Notlarım Kümbet: Selçuklular Dönemi’nde yapılan silindirik veya çokgen gövdeli, içten kubbe, dıştan
koni ya da piramit şeklindeki örtülü mezar anıtıdır.
Bu döneme ait en önemli kümbetler Sultan Sencer ve İmam Gazalî Türbeleri ile Radkan
Kümbeti’dir.
Selçuklular süsleme, kitabe, hat, minyatür, tezhip, halı,
kilim ve çini gibi diğer sanat alanlarında da değerli
ürünler ortaya koymuştur.
Selçuklularda bozkır kültürünü gösteren kuş, boğa ve
çift başlı kartal gibi hayvan tasvirlerinin yer aldığı ka-
bartmalar da kullanılmıştır.
Büyük Selçuklu Devleti’nin egemen olduğu coğrafyada
Sultan Sencer Türbesi birçok saray, cami, imaret, ribat, kervansaray, mescit,
darüşşifa, kümbet, türbe, sur, kale, medrese, hamam, han, sebil ve çeşme inşa edilmiştir.
Büyük Selçuklu Dönemi’nde askerî müzik sultanların gücünü göstermekte kullanılmış ve
sultanların kapılarında beş nevbet çalınmıştır. Askerî müzik dışında kopuz, Türk tanburu, Türk
borusu, Türk neyi ve bağlama da kullanılan diğer önemli Türk müziği aletleriydi.

Notlarım Kazanım Pekiştirme 4

Gamze: Karahanlı Devleti’nde hatunların kendilerine ait büroları ve görevleri bulun-
maktaydı.
Burak: Büyük Selçuklu Devleti’nde hatunun emrinde hizmet veren Divan-ı Hatun gibi
divanlar bulunurdu.
Gamze ve Burak’ın verdiği bu bilgiler ilk Türk İslam devletlerindeki hatunlar için,
I. Türk devlet yönetimine aykırı hareket ettikleri,
II. hükümdarın yetkilerini kısıtladıkları,
III. devlet yönetiminde söz sahibi oldukları
durumlarından hangilerini gösterir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız lll D) I ve III E) II ve III

Çözüm
Yukarıdaki metinde verildiği gibi Karahanlı Devleti’nde hatunların kendilerine ait
büroları ve görevlerinin bulunması, Büyük Selçuklu Devleti’nde hatunun emrinde
hizmet veren Divan-ı Hatun gibi bir divanın bulunması hatunların devlet yönetiminde söz
sahibi olduklarını gösterir. Ancak bu yetkinin hükümdarın yetkilerini kısıtlayacak
nitelikte olduğu söylenemez.
Yanıt C
Notlarım

Kazanım Kontrol 4
Büyük Selçuklu Devleti’nde veraset sisteminin düzenli olmadığına,
I. Atabeylerin eyaletlere görevlendirilmesi,
II. Batınilik tarikatını ortaya çıkması,
III. ülke topraklarının hanedan üyeleri arasında paylaştırılması
durumlarından hangileri kanıt olarak gösterilebilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve III E) II ve III
Çözüm

128 |
 Etkinlik 1


Aşağıdaki ifadelerden doğru olanların başına “D”

yanlış olanların başına “Y” yazınız.

1. Karahanlılar, Türk – İslam kültürünün temellerini atmışlardır.

2. Türk – İslam tarihinin ilk mutasavvıfı Ahmet Yesevi’dir.

3. Gazneliler resmi dil olarak Türkçeyi seçtiler ve Uygur alfabesini kullandılar.

4. Dandanakan Savaşı Türklerin Anadolu’ya yönelik fetih hareketlerinin ilk adımıdır.

5. Türk – İslam edebiyatının ilk örneği Yusuf Has Hacip tarafından yazılan Kutadgu Bilig adlı eserdir.

6. Karahanlılar Abbasi halifesinin dini liderliğini tanımamıştır.

7. Pasinler Savaşı ilk önemli Bizans – Selçuklu savaşıdır.

8. Türk – İslam devletlerinde kadıların atamalarından Kadı’l Kudat sorumluydu.

9. Büyük Selçuklular 1141 Katvan Savaşı’nda Harzemşahlar’ın saldırısına uğramıştır.

10. Gazneli Mahmut, İslamiyeti yaymak amacıyla Hindistan’a seferler düzenlemiştir.

11. Selçuklularda kadıların aldığı kararlar Sultanın başkanlık ettiği Divan-ı Mezalim’de görüşülürdü.

12. Karahanlı Devleti’nde ordu ve devlet yönetiminde daha çok Türk olmayan unsurlara görev verilmiştir.

13. Türk – İslam devletlerinde Hassa ordusunu gulam sistemiyle yetişen askerler oluştururdu.

14. Büyük Selçuklular Melikşah Dönemi’nde en geniş sınırlarına ulaşmıştır.

15. Selçuklularda Fetret Devrinin yaşanmasının en önemli nedeni Batınilik hareketidir

16. Malazgirt Savaşı’ndan sonra Abbasi Halifesi Alp Arslan’a ‘’fethin babası’’ anlamına gelen Ebü’l-feth unvanını vermiştir.

17. Selçuklularda devlet işleri Divan-ı Saltanat denilen Büyük Divan’da görüşülürdü.

18. Büyük Selçuklularda saray ile halk arasındaki ilişkileri yürüten kişiye muhtesip denirdi.

19. Büyük Selçuklularda eyaletlerin güvenliğinden subaşı sorumluydu.

20. Türk – İslam devletlerinde ticareti geliştirmek için vakıfların da desteğiyle kervansaraylar yapılmıştır.

| 129
 Etkinlik 2

Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun kelimelerle
tamamlayınız.

1. Bazı Türk boylarının Talas Savaşı’nda Çin’e karşı …..……. Devleti’ne destek vermesi İslamiyet’i tanımalarında etkili olmuş-

tur.

2. Karahanlı Devleti’nin bilinen ilk hükümdarı …….................... başkenti de ….............… şehridir.

3. Karahanlılar ………… Devlet ile ittifak kurup Samanoğulları Devleti’ne son vermiştir.

4. Gazne Devleti Alp Tegin tarafından ……………..’da kuruldu.

5. Karahanlı Devleti’nde yaşayan Yusuf Has Hacip’in yazdığı ……..…………. adlı eser siyasetname özelliği taşır.

6. Türk – İslam devletlerinde kadıların başındaki görevliye………..………….denir ve Sultan tarafından atanırdı.

7. Türk – İslam devletlerinde yaygın olarak Arap alfabesi kullanılırken Karahanlılarda …….…... alfabesi kullanılmıştır.

8. Büyük Selçuklular Oğuzların … … boyuna mensuptur.

9. 1040 Dandanakan Savaşı sonunda Selçuklu Devleti kurulmuş, ….……….. başkent olmuş ve Tuğrul Bey, “sultan” ilan edil-

miştir.

10. Selçukluların Malazgirt Savaşı’nı kazanmasında Bizans ordusunda görev yapan ….…. ve ….….. Türk ordusuna geçmesi

etkili olmuştur.

11. Malazgirt Savaşı’ndan sonra Bizans, Avrupa’dan yardım isteyince ……………………. başladı.

12. Melikşah’ın emriyle mali işleri düzenlemek için “………………….. Takvimi” hazırlandı.

13. Büyük Selçuklu Devleti Karahitayların saldırısı sonucunda 1141’de yaşanan ……………… Savaşı’yla yıkılma sürecine

girdi.

14. Büyük Selçuklu Devleti’nde posta ve haberleşme işlerinden ……………… denilen teşkilat sorumluydu.

15. Sultan Sencer’in çıkan …….…. İsyanı’ndan sonra ölmesi üzerine Büyük Selçuklu Devleti yıkılmıştır.

16. Melikşah’tan sonra oğulları Berkyaruk, Mehmet Tapar ve Sencer arasındaki taht kavgalarından dolayı “………………..

Devri ” yaşandı.

17. Büyük Selçuklularda Sultanının merkezden ayrılması üzerine onun işlerine bakan görevliye …………. denirdi.

18. Yıllık gelirleri memur ve komutanlara maaş karşılığında verilen araziye …………… denirdi.

19. Büyük Selçuklularda örfi davalara …………………….. bakardı.

20. Koni , piramit şeklinde damı olan yuvarlak veya köşeli anıt mezarlara ……………….. denir.

130 |
 Etkinlik 3


Aşağıda verilen kavramları ilgili olduğu açıklamalarla eşleştiriniz.içine yazınız.

1 Şıhne
a
(..............................) Askerî yetkilere sahip olan valilerdir.

2 Candar
(..............................) Vergilerin toplanmasından sorumludur. b

3 Atabey
Melik denilen hanedanın erkek çocuklarının eğitiminden sorumlu
(..............................)
olan hocalardır. c

(..............................) 4
İç ve dış yazışmalardan sorumlu olan görevlidir.
Amil
d

(..............................) 5
Sultanın güvenliğinden sorumlu olan görevlidir.
Tuğracı
e

Aşağıda verilen ilk Türk – İslam devletlerine ait gelişmelerin ilgili olduğu dönemle (X) şek-
linde işaretleyerek eşleştiriniz.

KARAHANLI GAZNELİ SELÇUKLU

DEVLETİ DEVLETİ DEVLETİ

1) Hindistan’daki İslam fetihlerine öncülük etmişlerdir.

2) Türkçeyi resmi dil olarak kullanmışlardır.

3) Anadolu’da Türk egemenliğinin başlamasına öncülük etmişlerdir.

4) İran’da kurulduğu için Fars kültürünün etkisinde kalmışlardır.

5) Afganistan’ın yerli halkı olan Gurların saldırısıyla yıkılmıştır.

6) Hükümdarları Hakan yerine “Arslan Han”, Yabgu yerine “Buğra Han”

unvanlarını kullanmıştır.

7) Hükümdarları Sultan unvanını kullanan ilk Türk hükümdarlarıdır

8) Samanoğullarına son vermek için Gazne Devleti ile ittifak kurmuşlardır

9) Bizans ile yaptıkları mücadelede Ani Kalesini fethetmişlerdir.

| 131
 Etkinlik 4

YAZILIYA HAZIRLIK SORULARI

1. Talas Savaşı’nın Türk tarihine olan etkilerini açıklayınız. 6. Türk – İslam devletlerinde ordu teşkilatında gulam
sistemine yer verilmesinin nedenlerini belirtiniz.

2. Karahanlıların Türk kültürünü korumasını sağlayan temel 7. Türk – İslam devletlerinde yer alan Divan-ı Mezalim’in
etken nedir? görevlerini yazınız

3. Ahmet Yesevi’nin Divan-ı Hikmet adlı eserinin amaçlarını 8. Büyük Selçuklu Devleti’nin yıkılmasına yol açan etkenler
yazınız. nelerdir?

4. Gazneli Mahmut’un ‘’sultan’’ unvanını almasını sağlayan 9. Büyük Selçuklularda uygulanan ikta sisteminin yararları
olayı açıklayınız. nelerdir? Açıklayınız.

10. Büyük Selçuklularda hizmet eden aşağıdaki görevlerini

açıklayınız

a. Atabey:

5. Malazgirt Savaşı’nın sonuçlarını yazınız.

b. Emir-i Candar:

c. Kadi’l Kudat:

d. Hacip:

132 |
 Bilgi Kavrama Testi
Türk - İslam Tarihindeki Siyasi Gelişmeler, Türklerin İslamiyet’i Kabulü,
İslamiyet’in Türk Devlet ve Toplum Yapısına Etkisi
TEST 1
1. Eski Türk dininin özelliklerinden bazıları şunlardır: 4. l. Dandanakan Savaşı
I. Tanrı birdir eşi ve ortağı yoktur. Yeryüzü, gökyüzü yani ll. Hindistan Seferleri
kâinatın yaratıcısı olan Tanrı, görülmez ve şekillendirilmez. lll. Şii Büveyhoğulları ile mücadele etmeleri
II. Mabed ve din adamlarına rastlanmaz. Yukarıdaki gelişmelerden hangileri Gazneli Devleti’nin
III.Yılın belirli günlerinde Tanrı adına kurbanlar kesilirdi. yıkılış sürecine girmesine neden olmuştur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) l ve ll
Yukarıdakilerden hangileri İslamiyetin kabul edilmesini
D) I ve IlI E) II ve III
kolaylaştırmıştır?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III

D) II ve lll E) l, II ve III

5.
2. Karahanlı Devleti ile ilgili aşağıdaki bilgilerden hangisi
İslamiyetten önce İslamiyet Döneminde
doğru değildir?
l. İl Devlet
A) Orta Asya’daki ilk Müslüman Türk devletidir. ll. Kurultay Divan
B) Karluk, Yağma, Çiğil ve Tuhsi boyları tarafından kurulmuş- lll Cihan hakimiyeti Cihat anlayışı
tur.

C) Devletin merkezi Balasagun’dur. Türk tarihi ile ilgili yukarıdaki eşleştirmelerden hangileri
doğru verilmiştir?
D) Bilinen ilk hükümdarı Bilge Kül Kadir Han’dır.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
E) Anadolu’ya egemen olmak için Bizans’la mücadele etmiş-
D) I ve II E) I, II ve III
tir.

3. 6. İlk Türk İslam devletlerinde hükümdarlık sembollerinden

Karahanlı ? Gazneli
bazıları şunlardır:

I. hükümdarların ad ve lakaplarının yazılı olduğu, süslemeli
Yukarıdaki şemada ? ile gösterilen yere aşağıdakiler-
özel giysiler
den hangisi getirilmelidir?
II. Saray önünde, namaz vakitlerinde, savaşlarda ve tören-
A) Hükümdarlarının Sultan unvanını kullanması
lerde kullanılan müzik aletleri
B) Türkçeyi resmi dil olarak benimsemeleri III Sefere ya da bir yere giderken hükümdarların başının
üstünde bulunan ipek ve kadifeden yapılmış bir çeşit
C) Halkının tamamının Türklerden oluşması
şemsiyeler
D) Hanedan devlet anlayışının olması Yukarıda tanımı verilen hükümdarlık sembolleri
E) Hindistan’a seferler düzenlenmesi aşağıdakilerden hangisinde doğru gruplandırılmıştır?
I. II. III.
A) tıraz tuğra hutbe
B) tuğra tevki çetr
C) tıraz nevbet çetr
D) nevbet menşur tuğra
E) hutbe tıraz tevki

| 133
 Türk - İslam Tarihindeki Siyasi Gelişmeler, Türklerin İslamiyet’i Kabulü,
İslamiyet’in Türk Devlet ve Toplum Yapısına Etkisi TEST 1
7. I. Ahmet Yesevi 10. Aşağıdakilerden hangisi Karahanlı Devleti’ne ait
yönetim organlarından biridir?
II. Yusuf Has Hacip
A) Meclis-i Âli
III. Edip Ahmet Yükneki
Yukarıda verilen Türk İslam dönemine ait B) Hâce
edebiyatçılarından hangileri yazmış olduğu eserlerle C) Naib-i Saltanat
İslamiyetin Türkler arasında yayılmasını amaçlamıştır?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) Divan-ı Vezaret

D) I ve II E) II ve III E) Nizamiye Medreseleri

11. Türk – İslam devletleriyle ilgili aşağıdaki gelişmelerden

8.
hangisinde I.de verilenin II. de verilene neden olduğu
söylenemez?
Karahanlılar Dönemi’nde
I. Kutadgu Bilig Yusuf Has Hacip’in yazdığı bir l ll
siyasetname
Karahanlıların Orta
Karahanlıların İslamiyeti A) Türkçenin resmi dil olması
Asya’da kurulması
II. Satuk Buğra Han kabul etmesine öncülük eden
hükümdar Selçukluların
Dandanakan Gaznelilerin yıkılış süreci-
Karahanlılarda gulam B)
III. Yuğruş sistemiyle oluşturulan Savaşı’nı ne girmesi
askeri birlik kazanması
Yoksullara yemek dağıtılan Gazneli Mahmut’un
IV. İmarethane Gazneli Mahmut’un Sultan
aşevi C) Abbasi halifesine
unvanını kazanması
Gazne Devleti’nin yıkılma yardım etmesi
V.Dandanakan Savaşı sürecine girmesine yol açan Talas Savaşı’nın İslamiyetin Türkler arasın-
savaş D)
yaşanması da daha iyi anlaşılması
Abbasi Halifelerinin
Türk devletlerinde taht
Yukarıdaki kavramlardan hangisinin açıklaması E) Türk hükümdarlarına
kavgalarının önlenmesi
karşısında yanlış verilmiştir? menşur vermesi

A) I B) II C) III D) IV E) V

12.

9. Müslüman devletler İslamiyet’i yaymak amacıyla çeşitli

savaşlar yapmışlardır. Böylece “Cihat” politikasını
uygulamışlardır.
Buna göre;
İslam öncesi döneme ait yukarıda verilen hükümdarın
I. Dandanakan Savaşı, unvanlarında İslamiyetle birlikte değişiklik görülmüştür.
Bu unvanların yerine Karahanlılar Döneminde kullanı-
II. Talas Savaşı,
lan unvanların en üst makama doğru hiyerarşik sırala-
III.Nesa Savaşı ması aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir?
savaşlarından hangileri “Cihat” özelliğine sahiptir? A) Aslan Han - Buğra Han – Kara Han
A) Yalnız I B) Yalnız II C) l ve ll
B) İlig Han – Buğra Han – Aslan Han
D) II ve III E) I, ll ve III
C) Buğra Han - Kara Han - Buğra Han

D) Kara Han - Aslan Han – İlig Han

E) İlig Han - Aslan Han - Buğra Han

134 | 1. C 2. E 3. D 4. A 5. E 6. C 7. D 8. C 9. B 10. A 11. E 12. B

 Bilgi Kavrama Testi
Oğuzların İslamiyet’i Kabulü,
Büyük Selçuklu Devleti’nde Yönetim ve Toplum Yapısı
TEST 2
1. Aşağıdakilerden hangisi İslamiyet’in Oğuzlar arasında 4. Abbasi halifesi, Sultan Alp Arslan’a hediyeler göndermiş ve
XI. yüzyılda hâkim bir din hâline gelmesinin yarattığı ona “İslam Ülkelerinin Sultanı” unvanını vermiştir. Bu zafer
etkilerden biri değildir? Avrupa’nın Bizans’a yardım etmek amacıyla harekete
A) Anadolu’da İslamiyetin yayılmaya başlaması geçmesine ve Haçlı Seferleri için hazırlık yapmasına neden
olmuştur.
B) Önemli bilim insanlarının ve sanatçıların yetişmesi Bu gelişmeler aşağıdakilerden hangisinin bir sonucudur?
C) İslam dünyasının Haçlı Seferlerine karşı savunulması A) Pasinler Savaşı’nın
D) Selçuklu, Osmanlı gibi önemli devletlerin kurulması B) Malazgirt Savaşı’nın
E) Avrupa’daki İslam fetihlerinin başlaması C) Şii Büveyhoğullarına son verilmesinin

D) Dandanakan Savaşı’nın

E) Katvan Savaşı’nın

2.
5. Büyük Selçuklular Dönemi’nde Fetret Devri’nin
Pasinler
Savaşı
? Malazgirt
Savaşı yaşanmasına;

Anadolu’daki Türk egemenliğinin başlamasını sağlayan I. Melikşah’ın oğulları arasında taht kavgalarının çıkması,
gelişmeleri gösteren yukarıdaki diyagramda ? yerine aşa- II. Katvan Savaşı’nda Karahitaylılara yenilmesi,
ğıdakilerden hangisi getirilmelidir?
III.Oğuz İsyanı’nın çıkması
A) Ani Kalesinin fethedilmesi
durumlarından hangileri etkili olmuştur?
B) Dandanakan Savaşı A) Yalnız I B) Yalnız II C) l ve ll
C) Zap Suyu Savaşı
D) l ve III E) II ve III
D) Katvan Savaşı

E) Miryakefalon Savaşı

3. Büyük Selçukluların Malazgirt Savaşı’nı kazanmasında, 6.

I. Bizans ordusunda dinî ve etnik birlikteliğin olmaması, Unvan Lider
II. Selçuklu ordusunun Turan Taktiğini başarıyla uygulaması, I. Şark ve Garp’ın Sultanı Tuğrul Bey
II. Yuğruş Melikşah
III.Bizans ordusunun ağır zırhlı ve hantal bir yapıda olması
Ill. İslam Ülkelerinin Sultanı Alp Arslan
durumlarından hangileri etkili olmuştur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III Yukarıdaki eşleştirmelerden hangileri doğru değildir?
D) Il ve lII E) l, II ve III A) Yalnız I B) Yalnız II C) l ve ll

D) l ve III E) II ve III

| 135
 Oğuzların İslamiyet’i Kabulü,
Büyük Selçuklu Devleti’nde Yönetim ve Toplum Yapısı
7. Fâtımilerin desteğiyle, Şii propagandası yapan Bâtıniler
önemli Selçuklu âlim ve yöneticilerine suikastler düzenle-
miştir. Bâtınilerin yıkıcı faaliyetleri yüzünden insanlar öldü-
rülmüş ve toplum düzeni bozulmuştur. Fâtımi ve Bâtınile-
rin yıkıcı faaliyetlerinin İslam dünyası için büyük bir tehlike
olduğunu anlayan Büyük Selçuklu Devleti yıkıcı ve bölücü
unsurlarla mücadele etmek, Sünni düşünceyi yaymak iste-
miştir.
Büyük Selçuklu Devleti’nin bu yönde uyguladığı en
önemli faaliyet aşağıdakilerden hangisidir?
A) Abbasi Halifesi’nden menşur alınması
B) Bizans topraklarına yönelik cihat politikası izlenmesi
C) Nizamiye Medreselerinin açılması
D) Divan-ı Mezalim’in oluşturulması
E) Celali Takvimi’nin düzenlenmesi
8. Aşağıdaki gelişmelerden hangisinde Büyük Selçuklu
Devleti’nin etkisinden söz edilemez?
A) Anadolu’nun Türk yurdu olmasında
B) Türklerin İslam dünyasının lideri hâline gelmesinde
C) İslam biliminin gelişmesinde
D) Orta Doğu’daki Moğol istilalarına son verilmesinde
E) İkta sisteminin uygulanmasında
9. Selçuklularda, Büyük Divan’a bağlı olarak devletin iç ve dış
yazışmalarını ………… yürütürken devletin askerî işleriyle
……… ilgilenirdi.
Yukarıda boş bırakılan yerlere sırasıyla aşağıdakilerden
hangisi getirilmelidir?
A) Divan-ı İnşa - Divan-ı İstifa
B) Divan-ı Arz – Divan-ı Berid
C) Divan-ı Arz – Divan-ı İstifa
D) Divan-ı İnşa - Divan-ı Arz
E) Divan-ı İnşa – Divan-ı Mezalim
136 |
1. E 2. A 3. E 4. B 5. A
TEST 2
10. Nizamiye Medresesinin kuruluş amaçları arasında
aşağıdakilerden hangisi yer almaz?
A) Devletin Haşhaşiler gibi radikal örgüt ve mezheplere kar-
şı korumak
B) Memur ihtiyaçlarını karşılamak ve din adamı yetiştirmek
C) Bilim insanlarının çalışmalarından faydalanmak
D) Yoksul ve yetenekli öğrencileri topluma kazandırmak
E) Gayrimüslimlerin yönetime bağlılığını artırmak
11. - Büyük Selçuklu sarayında danışman olarak çalışmıştır.
- “Şerefü’l- ümme” unvanı ile Bağdat Nizamiye Medresesi’ne
müderris olarak atanmıştır. Buradaki dört yıllık görevi sıra-
sında üç yüze yakın öğrenci yetiştirip tasavvuf, felsefe ve
Bâtınilik ile ilgili çalışmalar yapmıştır.
- Büyük Selçuklu Devleti’nin bekası için Bâtınilere karşı yürü-
tülen kültürel alandaki mücadeleye, eserleriyle katkıda bu-
lunmuştur.
Bu bilgilerde sözü edilen İslam bilim insanı
aşağıdakilerden hangisidir?
A) Gazali B) Farabi C) Biruni
D) Buhari E) Harezmi
12. Büyük Selçuklu Devleti ile ilgili aşağıdaki kavram-ta-
nım eşleştirmelerinden hangisinin doğru olduğu
savunulamaz?
A) Emir-i dad – Örfi davalara bakan görevli
B) İmarethane – Yoksulara ve kimsesizlere yemek
dağıtılan aşevi
C) Hacip – Ülkenin en küçük yönetim birimi
D) Divanı İstifa – Mali işlerin görüşüldüğü divan
E) Subaşı – Güvenlikten sorumlu görevli
6. B 7. C 8. D 9. D 10. E 11. A 12. C
 Beceri Temelli Sorular TEST 3
1. XII. yüzyılda yaşamış olan Süryani tarihçi Mikhail, “Türk mil- 4. Karahanlı Devleti hükümdarı Nasr Ali Dönemi’nde 999 yı-
leti tek tanrıya inanmakta idi. Arapların da tek Allah’a inan- lında Samanoğulları Devleti’ne son verildi ve Maveraünne-
maları Türklerin İslamiyet’i kabul etmelerine sebep olmuş- hir tamamen Karahanlı egemenliğine girdi. Horasan bölge-
tur.” demiştir. sini de ele geçirmek isteyen Karahanlılar Gaznelilere karşı
Buna göre Süryani tarihçi Mikhail’in aşağıdakilerden yapılan savaşlarda başarı sağlayamadılar.
hangisini vurguladığı söylenebilir? Buna göre aşağıdaki yargılardan hangisi söylenebilir?
A) Türklerin savaşçı bir toplum olduklarını
A) Karahanlılar en geniş sınırlara ulaşmıştır.
B) Türklerle Araplar arasında diplomatik ilişkiler kurulduğu-
B) Karahanlılar, Gaznelilere karşı askeri üstünlük sağlamıştır.
nu
C) Türkler arasında dinsel birliğin olduğunu C) Samanoğulları Gazneliler ile ittifak kurmuştur.
D) Eski Türk dininin İslamiyetle olan benzerliklerini D) Türk - İslam devletleri arasında hakimiyet mücadelesi
yaşanmıştır.
E) Türk devletleri arasında dinsel nitelikli çatışmaların
E) Türk - İslam devletleri cihat politikası için batıya yönelik
yaşandığını fetihler yapmıştır.

5.
İslamiyet’i kabul eden ilk Orta Asya Türk devleti olan
2. Karahanlı hükümdarı Satuk Buğra Han’ın El-Mücahit,
Karahanlılar, resmi dil olarak Türkçeyi benimsemişler ve ya-
El-Gazi unvanları ile anılmasında,
zılı edebiyatta da Uygur alfabesini kullanmaya devam
I. İslamiyeti yaymak için Uygurlarla mücadele etmesi, etmişlerdir.
II. Samanoğullarına karşı Gaznelilerle ittifak kurması, Karahanlılar bu tutumuyla aşağıdakilerden hangisini
korumaya çalışmışlardır?
III.kut inancına sahip olması
A) Diplomatik ilişkilerini
durumlarından hangilerinin etkisinden söz edilebilir?
B) Toplumsal desteğini
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
C) Komşularıyla dostluklarını
D) II ve III E) l, II ve III
D) Egemenlik alanlarını

E) Millî kültürlerini

3. Karahanlıların diğer Türk - İslam devletlerine göre 6. Gazneli Sultan Mahmut ve daha sonra Hindistan’da kurulan
ulusçu yapıda olduğuna, Türk – İslam devletleri sayesinde İslamiyet Hindistan’da
geniş bir alana yayılmıştır. Bu sayede günümüzde Pakistan,
I. Türkçenin resmi dil olması,
Afganistan ve Bangladeş gibi devletlerin kurulmasında et-
II. Ülkenin hanedan üyeleri arasında ortak mal olarak kabul kili olmuştur.
edilmesi, Bu durum Gazneli Devleti’nin aşağıdaki özelliklerinden
III.Hükümdarların “Han, Hakan, Kağan” gibi unvanlar hangisinin bir sonucu olarak gösterilebilir?
kullanması
durumlarından hangileri destek verir? A) İmparatorluk karakterine sahip olmasının

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III B) Cihat politikası izlemesinin

D) II ve III E) l, II ve III C) Dış politikada diplomasiye önem vermesinin

D) Kut inancının devam etmesinin

E) Büyük Selçuklularla mücadele etmesinin

| 137
 Beceri Temelli Sorular
7. - Gazneli Mahmut Sultan unvanını kullanan ilk Türk
hükümdarı olmuştur.
- Gazneli Mahmut Abbasi halifesi adına para bastırmış ve
hutbe okutmuştur.
Bu bilgilere göre Gazne Devleti için,
I. İslam dünyasındaki siyasi nüfuzu artmıştır.
II. Abbasi Devleti’ni egemenlik altına almıştır.
III. Türk kimliğini kaybederek tamamen asimile olmuştur.
yargılarından hangilerine ulaşılabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) l ve ll
D) l ve III E) ll ve III
8. Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig adlı eserinde devlet
teşkilatının özellikleri şu şekilde dile getirilmiştir:
“Memleket tutmak için çok asker ve ordu lazımdır, askeri
beslemek için de çok mal ve servete ihtiyaç vardır. Bu malı
elde etmek için halkın zengin olması gerektir, halkın zengin
olması için de doğru kanunlar konulmalıdır. Bunlardan biri
ihmal edilirse dördü de kalır, dördü birden ihmal edilirse
beylik çözülmeye yüz tutar.”
Yusuf Has Hacip’in bu sözleriyle devletin sürekliliğinin
sağlanması için gerekli olan aşağıdaki unsurlardan
hangisini vurguladığı söylenemez?
A) Lojistik kaynakların
B) Adil yönetimin
C) İktisadi kaynakların
D) Dinsel hoşgörünün
E) Toplumsal refahın
9. İlk Türk İslam devletlerinden olan Gazneliler, Samaniler
vasıtasıyla Abbasilerden aldıkları teşkilatı geliştirerek Büyük
Selçuklulara ve daha sonraki Türk İslam devletlerine ilet-
miştir.
Buna göre Gazneliler için,
I. Eski Türk yönetim geleneğini tamamen terk etmişlerdir.
II. İslami Dönem Türk devlet teşkilatının gelişip yerleşmesin-
de köprü vazifesi görmüşlerdir.
III. Türkler arasında İslamiyeti benimseyen ilk devlet olmuş-
tur.
yargılarından hangilerine ulaşılabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) ll ve III E) l, ll ve III
138 |
1. D 2. A 3. E 4. D 5. E
TEST 3
10. İlk Türk devletlerinde görülen kut anlayışı İslamiyet’le bir-
likte devam etmiştir. Kuta sahip olan hükümdarlar devleti
iyi idare etmek, halkın huzur ve refahını sağlamak zorunda-
dır. Bunu sağlayamazsa kendisine kutu veren Tanrı katında
sorumlu olacağına inanırdı.
Bu durum Türklerde İslamiyet döneminde
aşağıdakilerden hangisinin devam ettiğinin gösterge-
sidir?
A) Federal yönetimin
B) Sosyal devlet anlayışının
C) Dinsel hoşgörünün
D) Mutlak monarşinin
E) Laik yönetim anlayışının
11. Türk tarihinin ilk sözlüğü olan Divânü Lûgati’t-Türk Kaşgarlı
Mahmut tarafından yazılmıştır. Bu eser 1077 yılında Abbasi
Halifesi Muktedi Billah’a sunmuştur. Divânü Lûgati’t-Türk;
Araplara Türk dilini öğretmek, Türk milletinin yüceliği ve
Türkçenin zenginliğini göstermek amacıyla kaleme alın-
mıştır. Bu eser Türklerin tarihi ve coğrafyası, örf ve âdetleri,
mutfağı, spor faaliyetleri, ekonomik özellikleri, günlük ya-
şamı, müzik anlayışı, kadına verdiği önem, aile hayatı, ede-
biyat içeriği, sağlık bilgisi gibi konularda ansiklopedik bilgi-
ler içermektedir.
Buna göre,
I. Türklerde millî bilincin gelişmiş olduğu,
II. Divânü Lûgati’t-Türk’ün Türk tarih ve edebiyatına ışık tu-
tan bir eser olduğu,
III. Kaşgarlı Mahmut’un önemli bir siyasi güce sahip olduğu
yorumlarından hangileri yapılabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) l ve ll
D) ll ve III E) l, ll ve III
12. Türk - İslam devletlerinde hukuk sistemi şeri ve örfi olmak
üzere iki ana unsurdan meydana gelirdi. Şeri davalara ba-
kan kadılar, dinle ilgili bütün işlerde yetkiliydi. Karahanlı ve
Gazneli hükümdarlar, devlet kurumlarının çalışmasını
düzenleyen örfi mahkemelere başkanlık ederdi.
Bu bilgilere göre aşağıdaki yargılardan hangisine
ulaşılamaz?
A) Hukuk birliğinin olmadığına
B) İslam hukukunun uygulandığına
C) Yönetim işlerinin kanunlara göre yürütüldüğüne
D) Yargı bağımsızlığının olduğuna
E) Laik hukuk sisteminin olmadığına
6. B 7. A 8. D 9. B 10. B 11. C 12. D
 Beceri Temelli Sorular
1. Oğuzların,
I. Orta Doğu’ya saldıran Haçlı Seferlerine karşı mücadele
etmeleri,
II. Abbasi halifesini Şii Büveyhoğullarının baskısından
kurtarması,
III. Türkmen komutanları Anadolu’ya yönelik fetihler için
desteklemesi
özelliklerinden hangileri doğrudan İslamiyeti yaymaya
yöneliktir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve III E) II ve III
2. Dandanakan Savaşı’ndan sonra düzenlenen kurultayda,
Çağrı Bey kardeşi Tuğrul Bey’i Selçuklu Sultanı ilan etti. Ku-
rultay sonunda Ceyhun ve Gazne arasındaki bölge Çağrı
Bey’e, Nişabur’dan itibaren batı bölgeleri Tuğrul Bey’e ve-
rildi. Çağrı Bey’in oğlu Yakuti ile İbrahim Yınal’da batı bölge-
sinde görev aldılar.
Büyük Selçuklu Devleti’nde bu uygulamaya
başvurulmasının temel nedeni aşağıdakilerden hangi-
sidir?
A) Merkezi yönetime önem verilmesi
B) Cihat ve gaza politikası izlenmesi
C) Ülkenin hükümdar ve ailesinin ortak malı sayılması
D) İslam dünyasının liderliğinin ele geçirilmek istenmesi
E) Anadolu’ya yönelik fetih politikası izlenmesi
3.
Abbasi Halifesi, kendisini Şii Büveyhoğullarının baskıların-
dan kurtaran Büyük Selçuklu hükümdarı Tuğrul Bey’e “Do-
ğu’nun ve Batı’nın Sultanı” ve “İslam Dünyası’nın Koruyu-
cusu” unvanını vermiştir.
Bu durum aşağıdakilerden hangisinin göstergesi
değildir?
A) Tuğrul Bey’in İslam dünyasındaki otoritesinin arttığının
B) İslam dünyasında mezhep farklılıklarından kaynaklanan
siyasi çatışmaların olduğunun
C) Abbasi Halifesinin siyasi etkisinin azaldığının
D) Türk devletleri arasında birlik ve beraberliğin sağlandığı-
nın
E) Selçukluların, Abbasilerin koruyuculuğunu
üstlendiğinin
TEST 4
4. 26 Ağustos 1071’de Malazgirt Savaşı’nda Turan taktiğini
başarıyla uygulayan Selçuklular, Bizans ordusundaki Türk
asıllı askerlerin de Selçuklu saflarına geçmesiyle büyük bir
zafer kazanmıştır. Bizans ordusunun büyük kısmı ortadan
kaldırılmış hatta tarihte ilk defa bir Bizans imparatoru, Türk
hükümdarına esir düşmüştür.
Bu bilgilere göre,
I. Bizans ordusunda etnik farklılıkların olduğu,
II. Türk ordusunun stratejik üstünlük kurduğu,
III.Bizans’ın siyasi bağımsızlığının sona erdiği
yorumlarından hangileri yapılabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
D) I ve III E) II ve III
5.
Büyük Selçuklular devletin askeri ve idari kadrolarındaki
önemli makamlarda daha çok İran kökenlileri
görevlendirmişlerdir.
Bu durumun;
I. Türkmenlerin Büyük Selçuklu Devleti’ne tepki göstermesi,
II. İranlıların desteğinin kazanılması,
III.Büyük Selçuklu Devleti’nde etnik birliğin sağlanması
gelişmelerinden hangilerine yönelik olduğu söylenebilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
D) I ve III E) l, II ve III
6. Selçuklu devlet teşkilatı; saray, hükûmet, adliye ve ordu
unsurlarından oluşmuştur.Hükümdar, ailesi ve maiyeti ile
birlikte sarayda yaşardı. Hükümdarın şahsına bağlı olan sa-
ray, aynı zamanda devletin yönetildiği yerdi. Saray teşki-
latında çaşnigir, candar, camedar gibi çeşitli görevliler yer
alırdı.
Saray teşkilatında çalışanların başında olan ve onları
denetleyen kişiye “hâcibü’l -hüccâb” denirdi.
Buna göre Selçuklu devlet teşkilatı için aşağıdakilerden
hangisi söylenebilir?
A) Eski Türk yönetim anlayışının devam ettiği
B) Dış sorunların çözümünde diplomasiye öncelik verildiği
C) Yönetimde sadece Türklere yer verildiği
D) Sarayın halka açık olduğu
E) Kurumsal bir yapıya sahip olduğu
| 139
 Beceri Temelli Sorular
7. XI. yüzyılda Büyük Selçuklu için büyük bir tehlike
oluşturan Hasan Sabbah liderliğindeki Batıniler, Kazvin
bölgesindeki Alamut Kalesi’ni kendisine merkez yapmış ve
Nizamülmülk’ün de aralarında bulunduğu birçok Selçuklu
devlet adamına suikast düzenlemiştir. Sultan Melikşah,
Batınileri ortadan kaldırmak istemiş ancak Melikşah’ın
ölümü üzerine başarı sağlanamamıştır.
Bu bilgiye dayanarak ağıdaki yargılardan hangisine
ulaşılabilir?
A) İslam dünyasında mezhep çatışmaları Batıni tehlikesiyle
ortaya çıkmıştır.
B) Büyük Selçuklu Devleti Batınilerin saldırısıyla yıkılmıştır.
C) Melikşah Batinilere karşı uzlaşmacı bir tutum izlemiştir.
D) Büyük Selçuklu Devleti Batınileri ortadan kaldırıp İran’a
egemen olmuştur.
E) Batıniler Büyük Selçuklular için önemli bir iç tehdit
olmuştur.
8.
Büyük Selçuklu Devleti’nin kuruluşu sırasında önemli rol
oynamış olan Türkmenler zamanla ordudan tasfiye edilmiş
ve yerlerine gulam sistemine göre yetiştirilmiş olan askerler
getirilmiştir.
Büyük Selçuklu Devleti’nde bu değişimin yaşanma-
sında;
I. Selçuklu nüfusunun önemli bir bölümünün İranlılardan
oluşması,
II. cihat ve gaza politikası izlenmesi,
III. merkezi otoritenin güçlendirilmek istenmesi
durumlarından hangilerinin etkisinden söz edilebilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
D) l ve III E) II ve III
9. Salih, Tarih Öğretmeninin sorusuna ‘’Selçuklu Devleti’nde
örfi hukuk sisteminde davalara bakardı. Asayişi bozan ve
kanunlara itaat etmeyenleri örfi hukuka göre yargılardı.’’
şeklinde cevap vermiştir.
Salih’in cevabının doğru olduğu dikkate alınırsa Tarih
öğretmeninin aşağıdakilerden hangisini sorduğu
söylenebilir?
A) Emir-i dad’ın görevi nedir?
B) Örfi hukuk kimler için uygulanırdı?
C) Selçuklularda hukuki birlik var mıydı?
D) Kadılar hangi davalara bakardı?
E) Kadiü’l- kudat’ın görevi nedir?
140 | 1. C 2. C 3. D 4. C 5. B
TEST 4
10. Selçuklularda halktan gelen bazı şikayetler, hükümdar
tarafından haftanın belli günlerinde dinlenirdi. Bunun için
bir tür duruşma yapılır ve buna da “Mezalim Divanı” denirdi.
Bu divanda hükümdarın kendisi hüküm verebileceği gibi,
hüküm verme işini bir kadıya da bırakabilirdi.
Bu bilgiye göre aşağıdakilerden hangisine ulaşılamaz?
A) Hükümdarın hukukî yetkiye sahip olduğuna
B) Hükümdarın kadılar tarafından yargılandığına
C) Mezalim Divanı ile halkın sorunlarının yönetime taşındı-
ğına
D) Selçuklularda adalete önem verildiğine
E) Halkın sorunları için çözüm yolları arandığına
11. Büyük Selçuklu Devleti’nde ikta sahibi miktarı belirlenen
vergiden fazlasını halktan isteyemezdi. İkta sahibinin buna
uymaması durumunda halk sultana veya Büyük Divan’a
başvurabilirdi. Halkın, haklı olduğu anlaşıldığında ikta sahi-
binin toprağı elinden alınabilirdi.
İkta sistemindeki bu uygulamanın aşağıdakilerden
hangisine yönelik olduğu söylenemez?
A) Halkın ekonomik haklarını korumaya
B) Sosyal adaleti sağlamaya
C) Özel mülkiyet anlayışını yaygınlaştırmaya
D) Feodal yapılanmayı önlemeye
E) Devletin topraklar üzerinde denetimini sağlamaya
12. Büyük Selçuklu Devleti’nde, taşra bölgelerine veya
eyaletlerin başına ‘’melik’’ denilen hanedanın erkek çocuk-
ları yönetici olarak atanırdı. Meliklerin yanlarında onların
eğitiminden sorumlu olan “Atabey” unvanlı kişiler bulu-
nurdu.
Bu durumun;
I. meliklere devleti yönetme konusunda deneyim
kazandırmak,
II. taht kavgalarını önlemek,
III. merkezi otoriteyi güçlendirmek
gelişmelerinden hangilerine yönelik olduğu savunula-
bilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) l ve ll
D) l ve III E) ll ve III
6. E 7. E 8. D 9. A 10. B 11. C 12. A
 Beceri Temelli Sorular
1. Türkler, yeri göğü yarattığına ve her şeyin hâkimi olduğuna
inandıkları Gök Tengri’ye taparlardı. Ellerini gökyüzüne
kaldırarak ona dua eder; öldükten sonra iyilerin cennete,
kötülerin cehenneme gideceğine inanırlardı. Öte yandan
Türk töresi ile İslamiyet’in esasları arasında önemli benzer-
likler vardı. Hırsızlık yapmama, yalan söylememe, temizliğe
önem verme ve adil olma gibi ilkeler Türklerin ve Müslüman-
ların ortak değerleriydi.
Buna göre Türklerin İslamiyet’i kabul etmesi
aşağıdakilerden hangisiyle açıklanamaz?
A) Türklerde ölümden sonra yaşam inancının olması
B) İslamiyet’in Türklerin sosyal yaşamına uygun olması
C) Türklerin Tek tanrı inancına sahip olmaları
D) Türklerin dinî birliği sağlama hedefine sahip olmaları
E) İslamiyet’in Türklerin hukuk anlayışına uygun olması
2. Karahanlılar Maveraünnehir’e egemen olmak için
Gaznelilere karşı giriştikleri mücadelede zayıflayıp iç karı-
şıklık içine düşünce 1042 yılında Doğu ve Batı Karahanlılar
olmak üzere ikiye ayrıldılar.
Bu durum Karahanlılarla ilgili aşağıdakilerden hangis-
inin göstergesidir?
A) Egemenlik alanının genişlediğinin
B) Siyasi varlığının sona erdiğinin
C) Toplumsal desteğini artırdığının
D) Teokratik yönetime geçtiğinin
E) Siyasi birliğin bozulduğunun
3. Yusuf Has Hacib tarafından yazılan “Kutadgu Bilig” adlı eserde
hükümdarlara ülke yönetimi ile ilgili öğütler verilmiştir.
Yusuf Has Hacip’e ait aşağıdaki öğütlerden hangisinin
adaletle ilgisi diğerlerinden daha azdır?
A) Kanun sudur; akarsa nimet yetişir.
B) Zulüm ile ülke eksilir ve dünya bozulur.
C) Hangi işe girersen önce sonunu düşün.
D) Yalnız kendi çıkarını düşünen dosta gönül bağlama
E) Zalim adam uzun müddet beyliğe sahip olamaz.
TEST 5
4. Türk – İslam döneminin ilk edebiyatçılarından olan Kaşgarlı
Mahmut; “Gördüm ki Allah devlet güneşini Türk burçlarına
doğduruyor, bütün felekleri onların hükümranlığına
döndürüyor. Onlara Türk adını verip hükümran kılmış ve
onları insanlığın başına getirip hak yolda desteklemiş,
onları dönemin egemen gücü kılmış, insanların idaresini
onların eline vermiş.” demiştir.
Kaşgarlı Mahmut’un bu sözleri Türk devletleri için
aşağıdakilerden hangisinin göstergesidir?
A) İlahi temellere dayalı bir iktidar anlayışı olduğunun
B) Merkezi yönetime önem verildiğinin
C) Sosyal devlet anlayışına önem verildiğinin
D) Kut inancının terk edildiğinin
E) Hükümdarın demokratik bir tutum içinde olduğunun
5. İlk Türk İslam devletleri zamanında inşa edilen,
I. kervansaray,
II. sur,
III.kümbet
mimarilerinden hangilerinin doğrudan askerî amaçlı
olduğu savunulabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve III E) II ve III
6. İslamiyet’in Türkler arasında yaygınlaşmasıyla birlikte
özellikle Gazneliler ve Büyük Selçuklulardan itibaren Arap
harfleri Türkler üzerinde etkisini göstermeye başlamıştır.
Bu durum Türk İslam devletleri ile ilgili aşağıdakilerden
hangisinin sonucu olarak gösterilebilir?
A) Abbasi halifesine dini açıdan bağlı kalınmasının
B) Örfi hukukun uygulanmasının
C) Kur’an dilinin Arapça olmasının
D) Yerleşik yaşamın Türkler arasında yaygınlaşmasının
E) Türklerin kağıt ve matbaa kullanmasının
| 141
 Beceri Temelli Sorular TEST 5
7. Karahanlı ve Gaznelilerde hükümdarlar halife adına hutbe 10. Büyük Selçukluların Malazgirt Savaşı’ndan sonra
okutup para bastırırdı. Halife de menşur denilen yazılı bir Anadolu’yu yurt edinmeye başlamasının,
belge ve hilat adı verilen özel giysiler göndererek onların I. İslam kültürünün Anadolu’da yayılması,
hükümdarlığını onaylardı.
II. Türklerin egemenlik alanının genişlemesi,
Karahanlı ve Gazneli devletlerindeki bu uygulamaların
III. Haçlı saldırılarının başlaması
daha çok aşağıdakilerden hangisine yönelik olduğu
söylenebilir? gelişmelerinden hangilerine neden olduğu
A) Hükümdarların meşruiyetinin tanınmasına savunulabilir?
B) Siyasi birliğin sağlanmasına A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
C) Federal yönetimin uygulanmasına
D) I ve III E) l, II ve III
D) Fetih hareketlerinin hızlanmasına
E) Taht kavgalarının önlenmesine

11. Büyük Selçuklu Devleti’nde, Orta Çağ Avrupası’ndaki gibi

8. ‘’Selçukluların en büyük tarihî rolü, Ön Asya’da ikinci bir
feodal bir düzen oluşmamıştır.
Türk vatanını kurmak olmuştur.’’ yargısını savunan bir kişi
aşağıdakilerden hangisini desteklemiş olamaz? Büyük Selçuklularda feodal yapının oluşmasına,
A) Selçuklu fetih hareketlerinin iskân siyasetiyle I. dinin toplum yaşamında belirleyici olması,
desteklendiğini
II. hukuk alanında farklılıkların uygulanması,
B) Anadolu’daki Bizans egemenliğinin sona erdiğini
III. toprak mülkiyetinin devlete ait olması
C) Selçukluların Türk tarihinde dönüm noktası olduğunu
D) Malazgirt Savaşı’nın ‘’yurt alan savaş’’ olarak durumlarından hangilerinin engel olduğu savunulabilir?
adlandırılmasını A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
E) Selçukluların Eski Türk kültüründen tamamen koptuğu-
D) I ve III E) II ve III
nu

12. Büyük Selçuklu Veziri Nizam-ül Mülk: “Bütün ordu bir

9. Abbasi halifesi kendisini Şii Büveyhoğulları tehlikesine karşı soydan olursa bundan tehlike doğar; çok çalışmazlar.
koruyan Büyük Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey’e “Doğu’nun ve Ordunun her soydan olacak şekilde karışık bulunması
Batı’nın Sultanı” unvanını vermiştir. gereklidir.’’ sözleri aşağıdakilerden hangisini
desteklediğini gösterir?
Bu durum ;
I. Büyük Selçukluların İslam dünyasının siyasi lideri haline
A) Ganimet uygulamasına başvurulmasını
gelmesi,
B) Orduda profesyonel birliklere yer verilmesini
II. Tuğrul Bey’in siyasi otoritesinin artması,
C) Orduda gulam sistemi uygulanmasını
III.İslam dünyasında mezhep birliğinin sağlanması
D) Hanedan içindeki taht mücadelesini önlemeyi
gelişmelerinden hangilerine yol açmıştır?
E) Milli kimliğin ön plana çıkarılmasını
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve II E) II ve III

142 | 1. D 2. E 3. C 4. A 5. B 6. C 7. A 8. E 9. D 10. E 11. C 12. C

 Beceri Temelli Sorular TEST 6
1.

Kişioğlu
ölmek için
yaratılmıştır.
İnsanoğlu
fani,
Gök Tanrı
ebedidir.

Orhun Kitabeleri’nde geçen bu ifadeye için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?

A) Türklerde ahiret inancının olmadığı
B) İslamiyet’teki tevhid inancına benzediği
C) Türklerin İslam inancının etkisi altında kaldığı
D) Türklerde sosyal devlet anlayışının olduğu
E) Cihat fikrine uygun bir yapının olduğu

2.

Gazneli Devleti’nin yukarıdaki sınırlara sahip olması aşağıdakilerden hangisi üzerinde etkili olmamıştır?
A) İmparatorluk karakterine sahip olmasında
B) Karahanlılarla siyasi çatışmalar yaşamasında
C) İran kültüründen etkilenmesinde
D) Egemenlik alanını genişletmek için Hindistan’a yönelmesinde
E) Cihat ve gaza politikasını terk etmesinde

| 143
 Beceri Temelli Sorular TEST 6
3. Nesrin: Gaznelilerin en önemli hükümdarı olarak kabul edilen Gazneli Mahmut, devlete en parlak dönemini yaşatmıştır. Hindistan
üzerine 17 sefer yaparak İslamiyet’in Hindistan’da yayılmasına katkı sağlamıştır. Ayrıca Abbasi Halifesini de Şii Büveyhoğulları
tehlikesine karşı korumuştur. Bu gelişmeler üzerine Abbasi halifesi de, İslam dünyasına yaptığı hizmetlerden dolayı Gazneli Mah-
mut’a “Sultan” unvanını vermiştir.
Aydın: Büyük Selçuklu hükümdarı Tuğrul Bey, 1055 yılında Bağdat’ta girip halifeyi, Şii Büveyhoğulları baskısından kurtarmıştır. Ha-
life, Tuğrul Bey’e “Doğunun ve Batının hükümdarı” unvanını vermiştir. Bunu ifade etmek üzere de iki kılıç kuşatmıştır. Bu durum, İs-
lam
dünyasının egemenliğinin Tuğrul Bey’e verilmesi demekti.
Nesrin ve Aydın’ın verdiği bu bilgiler birlikte değerlendirildiğinde aşağıdakilerden hangisine ulaşılamaz?
A) Türklerin İslam dünyasında siyasi etkinliğini artırdığına
B) Türklerin İslam kültüründen etkilendiğine
C) Türk devletleri arasında siyasi hakimiyet mücadelesinin yaşandığına
D) Türklerin halifenin otoritesine karşı tehditleri önlediğine
E) İslam dünyasında mezhep ayrılıklarının yaşandığına

4.

İLK TÜRK – İSLAM

SARAY DİLİ RESMİ DİL EĞİTİM DİLİ EDEBİYAT DİLİ
DEVLETLERİ

KARAHANLILAR Türkçe Türkçe Türkçe Türkçe

GAZNELİLER Türkçe Arapça Arapça Farsça

BÜYÜK SELÇUKLULAR Türkçe Farsça Arapça Farsça

İlk Türk – İslam devletlerine ait bu tablonun ortaya çıkması aşağıdakilerden hangisiyle açıklanamaz?
A) Gazne Selçuklularının edebiyatta İran kültürünün etkisinde kalmasıyla
B) Yönetimde Türk olanların ve Türkçe bilenlerin egemen olmasıyla
C) Eğitimde nakli bilimlerin ön planda olmasıyla
D) Karahanlıların egemenlik alanının daha dar olmasıyla
E) Gazne ve Selçuklu ülkesinde etnik farklılıkların fazla olmasıyla

144 | 1. B 2. E 3. C 4. D
 Beceri Temelli Sorular TEST 7
1.

Büyük Selçukluların egemenlik alanını gösteren bu haritaya göre aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
A) Kutsal topraklara egemen olduğu
B) Bizans’a karşı gaza politikası için uygun bir konumda olduğu
C) Batı sınırlarının Marmara bölgesine dayandığı
D) Orta Asya ile Anadolu arasındaki bölgede hakim olduğu
E) Denizcilik faaliyetlerine önem verdiği

2. Tarihte kurulan ilk Türk – İslam devletleri aşağıdaki çizelgede kronolojik olarak verilmiştir.
Gazneli Devleti

840 963 1040 1157 1187 1212

Büyük Selçuklular

Karahanlı Devleti

Yukarıdaki zaman çizelgesi dikkate alındığında aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?

A) Gazne ve Büyük Selçuklu devletlerinin birbirinin çağdaşı olduğu
B) Karahanlı Devleti’nin Büyük Selçuklular tarafından yıkıldığı
C) Gazneli Devleti’nin Karahanlılara göre daha dar bir bölgeye egemen olduğu
D) Büyük Selçukluların kurulmasında Karahanlıların desteğinin rol oynadığı
E) Türk – İslam devletleri arasında mezhep çatışmalarının yaşandığı

| 145
 Beceri Temelli Sorular TEST 7
3. Nişabur’dan bir kadın, zulüm gördüğü iddiasıyla Gazne’ye Sultan Mahmut’un huzuruna çıkarak “Nişabur amili (mali idareci) benim
kaybolan bir malımı alıp kendi tasarrufuna geçirmiştir.” diye şikâyette bulundu. Ona, “Bu kadının kaybolan malını geri ver.” diye bir
ferman verdiler. Amil, kayıp mal hakkında delili olduğu için “Bu mal benimdir, onu her an yüce divana getiririm.” dedi. Kadın ikinci
defa Gazne’ye giderek şikâyetçi oldu. Özel bir görevli göndererek amili Nişabur’dan Gazne’ye getirdiler. Sultan, Gazne’ye ulaşır ulaş-
maz Amil’in cezalandırılmasını emretti. Amil araya önemli kişiler koyarak cezasını paraya çevirtmek istedi. Hiç birinin faydası olmadı
ve amil cezalandırıldı.
Bu gelişmeler dikkate alındığında Gazneliler için aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
A) Bürokratların yargının denetimi altında olduğuna
B) Sultanın yargıda nihai kararlar aldığına
C) Özel mülkiyet hakkının gözetildiğine
D) Yargıda ağır yaptırımlar uygulandığına
E) Taşra yönetiminin merkezi idare tarafından denetlendiğine
4.

Radkan Kümbeti Mescid-i Cuma

Büyük Selçuklu Dönemi’ne ait yukarıdaki mimari yapıların oluşumunda,

I. din,
II. yönetim,
III. ticaret
alanlarından hangilerindeki gelişmelerin doğrudan etkisinden söz edilebilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) II ve III

146 | 1. E 2. A 3. D 4. A
 Beceri Temelli Sorular TEST 8
1.

I. Saltuklular

II. Zengiler
Büyük Selçuklularda Atabey, şehzadeyi her
konuda eğitip ona devlet yönetimine ilişkin bilgi III.İldenizler
ve beceriler kazandırırdı. Ancak Selçuklu merkezî
otoritesinin zayıflamasıyla birlikte bağımsız birer
hükümdar gibi hareket etmeye başlayan bazı
atabeylikler şunlardır
IV. Salgurlar

Yukarıdaki diyagramda verilen bilgilerden hangileri doğru değildir? V. Böriler

A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) II ve IV E) III ve V

2.

Divân-ı İstifa Devletin mali işlerini yürütmekle görevliydi. Başkanına müstevfi denirdi.

Divân-ı Arz Görevi askerlerin maaşlarını ödemek ve ordunun ihtiyaçlarını karşılamaktı. Başkanına emir-i arz denirdi.

Divân-ı İşraf Mali ve idari işlerin kanunlara uygun yürütülüp yürütülmediğini denetlerdi. Başkanına müşrif denirdi.

Divân-ı İnşa Resmî yazışmalarından sorumlu olup yazılı belgelere sultanın tuğrasını çekerdi. Başkanına tuğrai denirdi.

Büyük Selçuklu Devleti’ndeki divanlar ve özellikleri dikkate alındığında aşağıdakilerden hangisi söylenemez?

A) Bürokratik işlere önem verilmiştir.

B) Askerî harcamaların takibinde hassasiyet gösterilmiştir.

C) Devlet harcamaları denetlenmiştir.

D) Hukukî sorunların hızlı olarak çözülmesini sağlamıştır.

E) Diplomatik ilişkilerin yürütülmesinde etkili olmuştur.

| 147
 Beceri Temelli Sorular TEST 8
3.

“…Ellerinde ikta bulunan ikta sahipleri, reayaya karşı nasıl davranacaklarını, kendilerine havale
edilen vergileri nasıl alacaklarını bilmelidirler.
Reayanın şahsını, malını, oğlunu, emlak ve eşyasını emniyet altında tutacak kadar vergi alınmalıdır.
Bu insanların durumu, alınan vergi yüzünden kötü olursa, ikta sahiplerine bunun için müsaade
yoktur. Reaya, padişahın dergahına gitmek ve kendi hâlini açıklamak isterse, ikta sahipleri onları
bundan alıkoymasınlar. İkta sahipleri bu kurallara uymazlarsa, kendilerine tahsis edilen ikta
ellerinden alınsın.”
Nizamülmülk, Siyasetnâme, s. 27-28 (Düzenlenmiştir.)

Nizamülmülk’ün bu uyarılar ile aşağıdakilerden hangisine karşı çıktığı söylenebilir?

A) Vergilendirmede dinsel farklılıkların esas alınmasına
B) İkta sahiplerinin feodal bir güç haline gelmesine
C) İkta sisteminin reayanın çıkarlarını gözetmesine
D) Reayanın hukuki haklarının korunmasına
E) İkta sahiplerinin merkezi gücü temsil etmesine

4.

KARAHANLI DEVLETİ GAZNELİ DEVLETİ SELÇUKLU DEVLETİ

I. Ordunun büyük bir kısmını Gulam

X
askerleri oluşturmuştur.

II. Devlet ismini kurulduğu yerden

X
almıştır.

III. Batı Türkistan’da kurulmuş ve İpek

Yolu ticaretinin önemli şehirlerine X
egemen olmuştur.

IV. Dış politik sorunların çözümünde

X
diplomasiye öncelik tanınmıştır.

İlk Türk – İslam devletleriyle ilgili yukarıda verilen eşleştirmelerden hangileri doğrudur?

A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV

148 | 1. A 2. D 3. B 4. C
 Cevap Anahtarı

İLK VE ORTA ÇAĞLARDA TÜRK DÜNYASI

Aşağıdaki ifadelerden doğru olanların başına “D”

yanlış olanların başına “Y” yazınız.

1. D 2. D 3. Y 4. D 5. Y
6. Y 7. D 8. Y 9 D 10. D
11. Y 12. Y 13. D 14. D 15 D
16. D 17. D 18. D 19. D 20. D

Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun kelimelerle

tamamlayınız.

1. Bizans 2. Anav 3. Teoman

4. Mete 5.Kök Türk 6. Sasani
7. Kut 8.Mete 9. Hazarlar
10. Avar 11. Atiila 12. Töre
13. Ülüş 14. Kurultay (Toy) 15.Kavimler Göçü
16. Türgişler 17.Kök Türk 18. İpek Yolu
19. Turan Taktiği 20.Hun -Avar

Aşağıdaki bilgileri karşılarındaki uygun kavramlarla eşleştiriniz.

1. Avar 2. Kurultay 3. Karluklar

4. II.Kök Türk 5.El(İl) 6. Kurgan
7. Bizans 8.Mete 9. Avrupa Hun
10. Kavimler Göçü 11. İkili Teşkilatlanma 12. Tümen
13. Atilla 14. Töre 15.İtil Bulgar
16. .Hun 17.Bumin 18. Asya Hun
19. Uygur 20.Hazar

| 149
 Cevap Anahtarı
İSLAM MEDENİYETİNİN DOĞUŞU

Aşağıdaki ifadelerden doğru olanların başına “D”

yanlış olanların başına “Y” yazınız.

1. D 2. D 3. D 4. D 5. Y
6. D 7. Y 8. D 9 Y 10. D
11. D 12. Y 13. D 14. D 15 D
16. D 17. Y 18. Y 19. D 20. D

Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun kelimelerle

tamamlayınız.

1. Bizans -Sasani 2. Hadari- Bedevi 3. Muhacir- Ensar

4. Medine Sözleşmesi 5.Bedir Savaşı 6. Hudeybiye
7. Hz.Ebubekir 8.Hz.Osman 9. Medine- Kûfe - Şam - Bağdat
10. Halife 11. Cemel-Sıffin 12. Harici
13. Kûfe 14. Emeviler(Muaviye) 15.Hz.Ömer
16. Hayber 17.Mevali 18. Abbasiler
19. Abbasiler 20.Tuğrul Bey

Aşağıdaki bilgileri karşılarındaki uygun kavramlarla eşleştiriniz.

1. Bedir Savaşı 2. Hicret 3. Habeşistan

4. Medeni Sözleşmesi 5. Hz.Ebubekir 6. Hz.Osman
7. Hz.Ömer 8. Cemel Vâkası 9. Hakem Olayı
10. Farabi 11. Eyyubi 12. Abdülmelik
13. Kadiks Savaşı 14. İlhanlılar 15.Tolunoğulları
16. İhşitler 17. Kerbela Olayı 18. Mevali
19. Avasım 20. Beytü’l Hikme

150 |
 Cevap Anahtarı
TÜRKLERİN İSLAMİYETİ KABULÜ VE İLK TÜRK- İSLAM DEVLETLERİ

Aşağıdaki ifadelerden doğru olanların başına “D”

yanlış olanların başına “Y” yazınız.

1. D 2. D 3. Y 4. Y 5. D
6. Y 7. D 8. D 9 Y 10. D
11. D 12. Y 13. D 14. D 15 Y
16. D 17. D 18. Y 19. D 20. D

Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun kelimelerle

tamamlayınız.

1. Abbasi 2. Bilge Kül Kadir Han - Balasagun 3. Gazne

4. Afganistan 5.Kutadgu Bilig 6. Kadı’l kudat
7. Uygur 8.Kınık 9. Nişabur
10. Peçenek ve Uzların 11. Haçlı Seferleri 12. Celali
13. Katvan 14. Divan-ı Berid 15.Oğuz
16. .Fetret 17.Naib 18. İkta
19. Emir-i Dad 20.Kümbet

Aşağıda verilen bilgilerin Orta Çağ’daki Bizans, Sasani ve Moğol devletleriyle olan
ilişkisini belirterek eşleştiriniz.

(....a - 1…) (…b - 5….) (…c - 3......) (…d - 2…..) (…e - 4…..)

Aşağıda verilen ilk Türk – İslam devletlerine ait gelişmelerin ilgili olduğu dönemle (X)
şeklinde işaretleyerek eşleştiriniz.

1. Gazneli Devleti 2. Karahanlı Devleti 3. Selçuklu Devleti 4. Selçuklu Devleti 5. Gazneli Devleti,
6. Karahanlı Devleti 7. Gazneli Devleti 8. Karahanlı Devleti 9. Selçuklu Devleti

| 151
Notlarım