Liberalizm: Benjamin Constant, John Stuart Mill

Wprowadzenie
Przeczytaj
Audiobook
Gra edukacyjna
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Benjamin Constant, Wolność starożytnych i nowożytnych. Cytat za: T. Mazur, Kamyk

filozoficzny, t. 2., Wydawnictwo Piotra Marciszuka STENTOR, Warszawa 2010, s. 162.
Mill John Stuart, O granicach władzy społeczeństwa nad jednostką, [w:] O wolności, tłum. A.
Kurlandzka.
 Liberalizm: Benjamin Constant, John Stuart Mill

Hercule de Roche, portret Benjamina Constanta, 1820

George Frederic Wa s, portret Johna Stuarta Milla, 1873
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Co oznacza prawo do wolności? Jak posiadanie prawa do wolności łączą się z koniecznością
podlegania prawu państwa? Czy wolność jednostki jest korzystna dla społeczeństwa? Jakie
są granice władzy państwa nad obywatelem i obywatelką?

Zapoczątkowane przez pisma Johna Locke'a idee wolnościowe rozwinęły się pod koniec
XVIII i przyjęły dojrzałą formę w wieku XIX. Teoretycy liberalizmu postulowali nowe
rozwiązania polityczne, ekonomiczne i społeczne, którymi odróżniali się od filozofów
poprzednich epok. Stąd mamy czerpiący z filozofii antycznej i ideałów romantyzmu
liberalizm Benjamina Constanta, utylitaryzm Johna Stuarta Milla i liberalizm ekonomiczny
Adama Smitha. Trzeba też dodać, że John Stuart Mill jest uważany za twórcę feminizmu.
Swoje poglądy na temat sytuacji kobiet w społeczeństwie XIX wieku przedstawił w dwóch
publikacjach napisanych wspólnie ze swą żoną Harriet Taylor: Early Essays on Marriage and
Divorce (Wczesne eseje o małżeństwie i rozwodzie, 1832) oraz w książce Poddaństwo
kobiet, wydanej w 1869 roku.

Twoje cele

Poznasz zarys głównych koncepcji nowożytnego liberalizmu.

Zrekonstruujesz pogląd Johna Stuarta Milla na zakres władzy państwa nad jednostką.
Wskażesz podstawowe zasady liberalizmu Benjamina Constanta.
Ocenisz wpływ myśli Benjamina Constanta na kształt współczesnej demokracji.
Przeczytaj

Liberalizm
Liberałowie mają inny stosunek do rewolucji
francuskiej niż konserwatyści. Różnice między
tymi dwoma ugrupowaniami zaznaczają się już
w podejściu do samej idei radykalnej zmiany
ustroju politycznego. O ile konserwatyści ideę
tę krytykują, o tyle liberałowie akceptują
konieczność zmiany. Samo trwanie
społeczeństwa w istniejącym kształcie nie jest
dla nich wartością, jeżeli dzieje się to kosztem
wolności jednostki. Próbują przy tym
odpowiedzieć na pytanie, jak przeprowadzić
zmiany bez użycia terroru, wprowadzonego –
mimo szczytnych ideałów wolności, równości
i braterstwa – przez rewolucję francuską.
Państwo Napoleona (Pierwsze Cesarstwo
George Cruikshank, Broń radykałów, 1819
Francuskie), które po niej nastąpiło, także
Źródło: h ps://commons.wikimedia.org/, domena publiczna.
bardzo poważnie nastawało na wolność
jednostki. Niektórzy historycy określają je
nawet mianem państwa policyjnego. Liberałowie poszukują rozwiązań pozwalających
przeprowadzać konieczne reformy społeczne i jednocześnie chronić wolność jednostki.

Przedstawicielami nowożytnego liberalizmu są Benjamin Constant i John Stuart Mill,

jednak korzeni liberalizmu doszukuje się znacznie wcześniej. Niektórzy wskazują nawet na
źródła antyczne, na myśl Sokratesa, cyników, epikurejczyków czy stoików – we wszystkich
tych tradycjach filozoficznych wolność polityczna jednostki odgrywała kluczową rolę. Choć
głównym źródłem liberalizmu jest myśl oświeceniowa, nie należy zapominać o wpływie
romantyzmu. Romantyzm wyeksponował bowiem samoistną wartość indywiduum
ludzkiego.
Friedrich August von Kaulbach, W utopii, II poł. XIX w.
We wszystkich wcześniejszych epokach jednostka ludzka zanurzona była we wspólnocie, kulturze i religii.
Epoka romantyczna daje natomiast jednostce prawo buntu wobec wszelkich zewnętrznych czynników
i pozwala jej czerpać wartości wyłącznie z siebie samej, ze swej absolutnej niepowtarzalności i wyjątkowości.
Jest to fundament nowożytnego liberalizmu.
Źródło: h ps://commons.wikimedia.org/, domena publiczna.

Benjamin Constant

Podstawową zasługą Benjamina Constanta

(1767−1830) jest połączenie starożytnej idei
wolności politycznej (jednostka powinna
mieć wpływ na kształt państwa) z nowożytną
ideą wolności romantycznej (jednostka ma
prawo zachować całkowitą wolność w sferze
prywatnej – państwo nie może w tę sferę
ingerować). W starożytnej demokracji
obywatele mieli wprawdzie wpływ na decyzje
polityczne, ale wspólnota, którą w ten sposób
tworzyli, mogła ingerować w ich życie
prywatne (Platon, a potem de Tocqueville
nazywali to tyranią większości). Bez względu
na to, ile osób ingeruje w moją wolność
prywatną – twierdzi Constant – czy będzie to
Benjamin Constant jednostka (despotyczny władca), grupa ludzi
Źródło: dostępny w internecie:
(elita polityczna), czy nawet większość
h ps://commons.wikimedia.org/, domena publiczna.
polityczna (wola ogółu, jak
w demokratycznym państwie Rousseau), to
i tak jest to przemoc. W Wolności starożytnych i nowożytnych pisze:

“
Benjamin Constant

Wolność starożytnych i nowożytnych

Wolność jest prawem każdego człowieka do podlegania przepisom
prawa, prawem do tego, żeby nie być aresztowanym, uśmierconym,
czy też w żaden inny sposób prześladowanym z powodu kaprysu
jednej lub wielu jednostek. Jest to prawo każdego do wyrażania
własnych opinii, rozwijania własnych umiejętności, swobodnego
poruszania się i stowarzyszania się z innymi. Jest to wreszcie prawo
każdego do wpływu na zarządzanie państwem, albo przez obieranie
wszystkich lub niektórych jego urzędników, albo przez doradzanie,
żądania i petycje, które władza w większym lub mniejszym stopniu
zobligowana jest brać pod uwagę.
Źródło: Benjamin Constant, Wolność starożytnych i nowożytnych. Cytat za: T. Mazur, Kamyk filozoficzny, t. 2.,
Wydawnictwo Piotra Marciszuka STENTOR, Warszawa 2010, s. 162.

John Stuart Mill

John Stuart Mill (1806−1873), angielski filozof,

politolog i ekonomista. Był jednym
z głównych twórców liberalizmu,
teoretykiem utylitaryzmu i naturalizmu (tj.
stanowiska dążącego do wyjaśnienia
wszystkich zjawisk, w tym zachowań
ludzkich, przez odwołanie się do przyczyn
naturalnych, czyli przyrodniczych). Jego
ojciec, James Mill – znany utylitarysta –
poddał Johna eksperymentowi
wychowawczemu, w ramach którego objął
kontrolę nad jego edukacją i kształcił go

Twórczość Johna Stuarta Milla ukazuje całą
złożoność idei wolności. Jako klasyczny
przedstawiciel utylitaryzmu Mill dowodzi, że
w domu. 
Od trzeciego roku życia młody Mill uczył się
greki i łaciny, niewiele później zaczął czytać
antycznych autorów. Wśród jego nauczycieli
był Jeremy Bentham, współtwórca
angielskiego utylitaryzmu. Jako 17‐latek Mill
zatrudnił się w India House, urzędzie do
spraw Indii, gdzie pracował aż do emerytury.
W roku 1851 poślubił Harriet Taylor, wspólnie
z którą napisał głośną pracę Poddaństwo
kobiet (1869), będącą gruntowną krytyką
nierówności płci. Najważniejsze dzieła Milla
to oprócz Poddaństwa kobiet: System logiki
dedukcyjnej i indukcyjnej (1843), Utylitaryzm
(1861) i O rządzie reprezentatywnym (1861).
Źródło: h ps://commons.wikimedia.org/, domena publiczna.

wolność jest dla ludzi użyteczna: jego zdaniem, jeśli

jednostki mają swobodę postępowania, jest to
z korzyścią dla społeczeństwa. Na pytanie o granice
ingerencji państwa w wolność jednostki Mill udziela
klasycznej, liberalnej odpowiedzi: dopóki jednostka
nie narusza swoimi działaniami wolności innych
jednostek, ma prawo korzystać w sposób
nieograniczony ze swojej wolności. Państwo może
więc ingerować w czyjąś wolność tylko wtedy, gdy
dana osoba narusza wolność innych ludzi.
Rozwiązanie to nosi nazwę „prawa równej wszystkim
wolności”.
Źródło: George Frederic Wa s, Narodowa Galeria Portretów
w Londynie, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/, domena publiczna.
Jednocześnie Mill wskazuje na pewne
komplikacje w stosowaniu tej zasady.
Zawierają się one w pytaniu: jakie działania
naruszają cudzą wolność? W czasach Milla
szeroko w tym kontekście dyskutowano
kwestię obrazy moralności. I dziś można
zadać sobie podobne pytania: czy na przykład
zachowania obsceniczne na szkolnym
korytarzu byłyby naruszeniem wolności
postronnych osób? Sama zasada Milla nie daje
na tego rodzaju pytania jednoznacznej
odpowiedzi.

W związku z problemem wolności rodzi się też inna kwestia: czy można naruszyć wolność
jednostki w imię umożliwienia jej praktykowania wolności? Ktoś, kto nie zna alfabetu, ma
ograniczoną możliwość korzystania z własnej wolności (nie umie np. wziąć udziału
w wyborach: przeczytać karty do głosowania i wybrać z listy swojego kandydata). Czy
władze państwowe, nauczyciel lub rodzice mają prawo zmusić (zniewolić) taką osobę do
nauczenia się czytania? Weźmy inny, bardziej kontrowersyjny przykład: oto wychowawca
odkrywa, że jego podopieczny ma wielki talent filozoficzny, ale żeby mógł go rozwinąć,
trzeba mu narzucić żelazną dyscyplinę. Trzeba go zniewolić, żeby w przyszłości uzyskał
wolność korzystania ze swojego potencjału. Należy to zrobić czy nie? Mill jest w tym
punkcie arystokratyczny. Podkreśla, że większość ludzi odrzuca wysiłek w imię
przyjemności niższego rzędu. 
I w tym wypadku nie udziela jednak jednoznacznej odpowiedzi. Jego zasługą jest zwrócenie
uwagi na tego rodzaju problem.

Mill ostrzega też przed grożącą demokracji „dyktaturą większości”. Aby się przed nią
uchronić, należy zapewnić ochronę podstawowych wolności obywatelskich (m.in. wolności
słowa i prawa do głoszenia innych niż większość poglądów) oraz wprowadzić zapisy
uniemożliwiające monopolizację władzy.

Mill był nie tylko teoretykiem, lecz także praktykiem: jako poseł domagał się prawa
głosowania dla kobiet i opowiadał się za ich równouprawnieniem (wolnym dostępem do
nauki i pracy zawodowej). Będąc pod wpływem poglądów Saint‐Simona, występował też
w obronie praw robotników.

Liberalizm ekonomiczny – Adam Smith

Obok liberalizmu politycznego w Europie
doby nowożytnej rozwinął się także liberalizm
ekonomiczny. Jego zalążki znaleźć możemy
w myśli Johna Locke’a czy u francuskich
fizjokratów. Klasycznym reprezentantem
teorii liberalizmu ekonomicznego był Adam
Smith (1723–1790), szkocki myśliciel
i ekonomista, który w swych rozważaniach
ściśle łączył tematy ekonomiczne i moralne
(przez kilkanaście lat wykładał na
Uniwersytecie w Glasgow filozofię moralną).
Główną koncepcją rozwijaną przez Smitha
jest idea wolnego rynku oraz podziału pracy
(w państwie i przedsiębiorstwie). Państwo
nie powinno ingerować w gospodarkę, gdyż
Adam Smith
gospodarka reguluje się sama. Wolny rynek
Źródło: Cadell and Davies, R.C. Bell, John Horsburgh, James
Tassie, dostępny w internecie: i podział pracy są, zdaniem Smitha, gwarancją
bogactwa społeczeństwa, a bogate
h ps://commons.wikimedia.org/, domena publiczna.

społeczeństwa nie mają powodu prowadzić

ze sobą wojen. Znika w ten sposób jedno z głównych źródeł zła. Jego najgłośniejsze dzieło to
Badania nad naturą i przyczyną bogactwa narodów (1776).

Słownik
despota

(gr. despótis) człowiek wymagający bezwzględnego posłuszeństwa

idea

(gr. idéa — wyobrażenie, wzór) myśl przewodnia, pomysł

konserwatyzm

(z łac. conservare – dążyć do zachowania, obrony, ocalenia) postawa, którą

charakteryzuje przywiązanie do istniejącego, zakorzenionego w tradycji stanu rzeczy
(wartości, obyczajów, praw, ustroju politycznego itp.) oraz niechętny stosunek do
gwałtownych zmian i nowości; ideologia społeczno‐polityczna broniąca tradycyjnego
ładu społecznego

moralność

(łac. moralis — dotyczący obyczajów), ogół ocen i norm moralnych przyjętych w danej
zbiorowości społecznej (zbiorowości, klasie lub grupie społecznej, środowisku)
w określonej epoce

naturalizm

(łac. naturalis – przyrodniczy, naturalny) pogląd głoszący, że jedynym, co istnieje, jest

przyroda (nie ma nic, co istniałoby poza przyrodą), zaś człowiek jest jej częścią;
naturalizm traktuje życie społeczne, kulturę jako przejawy aktywności człowieka
uwarunkowane przez jego biologiczną naturę

terror

(łac. terror, terrōris — strach, groza, przerażenie), działanie z zastosowaniem przemocy

mające na celu zastraszenie drugiego człowieka

wolność słowa

prawo do swobodnego wypowiadania swoich myśli

wolny rynek

rodzaj rynku, na którym wymiana dóbr dokonuje się w wyniku dobrowolnie zawieranych
transakcji pomiędzy kupującymi a sprzedającymi, przy dobrowolnie ustalonej przez nich
cenie
Audiobook

Polecenie 1

Zapoznaj się uważnie z tekstem Johna Stuarta Milla O granicach władzy społeczeństwa nad
jednostką. Podaj przykłady wymienionych w nim działań i zachowań ludzkich, w które
państwo ma prawo ingerować, i takich, w które nie ma prawa ingerować.

Audiobook można wysłuchać pod adresem: file:///tmp/puppeteernbQicW.html

John Stuart Mill

O granicach władzy społeczeństwa nad jednostką

Jakaż więc jest właściwa granica suwerennej władzy jednostki nad sobą? Gdzie zaczyna
się władza społeczeństwa? Jaka część życia ludzkiego winna podlegać
indywidualności, a jaka społeczeństwu?

Każdej z tych władz przypadnie należna jej część, jeśli weźmie to, co ją bardziej
obchodzi. Indywidualność powinna zawładnąć tą częścią życia, którą się głównie
interesuje jednostka; społeczeństwo — tą częścią, która głównie budzi jego
zainteresowanie.

Choć społeczeństwo nie opiera się na umowie i zmyślanie umowy w celu

wyprowadzenia z niej obowiązków społecznych do niczego nie prowadzi, każdy, kto
pozostaje pod opieką społeczeństwa, winien mu odpłacić za to dobrodziejstwo, a sam
fakt życia w gromadzie wymaga, by każdy musiał przestrzegać pewnych prawideł
postępowania wobec pozostałych ludzi. Postępowanie to polega po pierwsze na tym,
aby ludzie nie naruszali nawzajem swoich interesów lub raczej tych interesów, które na
mocy zastrzeżeń prawnych lub milczącego porozumienia należy uważać za prawa, a po
drugie na tym, by każda osoba miała swój udział (ustalony na jakiejś słusznej podstawie)
w pracach i ofiarach potrzebnych dla obrony społeczeństwa lub jego członków przed
krzywdą i napastowaniem.
Społeczeństwo ma prawo bezwzględnego narzucania tych warunków tym, którzy
usiłują je złamać. Uprawnienia społeczeństwa sięgają jeszcze dalej. Jednostka może
szkodzić innym lub nie mieć żadnego względu na ich dobro, nie posuwając się do
pogwałcenia przysługujących im praw. Chociaż prawo nie jest w stanie ukarać wtedy
winowajcy, może to słusznie uczynić opinia. Skoro tylko postępki jakiejś jednostki
przynoszą uszczerbek interesom innych, społeczeństwo sprawuje nad nimi jurysdykcję
i wyłania się kwestia, czy wtrącenie się do nich będzie korzystne dla dobra ogółu. Nie
ma jednak okazji do podnoszenia takiej kwestii, gdy postępowanie człowieka wpływa
wyłącznie na jego własne interesy lub może wpływać na interesy innych tylko za ich
pozwoleniem (oczywiście wszystkie osoby zainteresowane muszą być pełnoletnie i
przeciętnie rozsądne). We wszystkich takich wypadkach powinno się mieć całkowitą
prawną i społeczną swobodę dokonywania czynu i ponoszenia jego konsekwencji.

Zrozumielibyśmy bardzo źle tę doktrynę, gdybyśmy przypuszczali, że jest ona wyrazem

samolubnej obojętności, która utrzymuje, że człowieka nie powinno obchodzić
postępowanie jego bliźnich i że wolno mu się troszczyć o ich dobro tylko wtedy, gdy to
jest w jego własnym interesie. Potrzeba nam nie mniej, lecz znacznie więcej
bezinteresownej działalności dla dobra innych. Ale bezinteresowna życzliwość może
znaleźć inne sposoby namawiania ludzi do dobrego, niż bicze i szpicruty w znaczeniu
literalnym lub przenośnym.

Ludzie winni pomagać sobie nawzajem w odróżnianiu rzeczy lepszych i gorszych i

udzielać sobie zachęty do wybierania pierwszych a unikania drugich. [...] Ale ani jedna
osoba, ani pewna liczba osób nie ma prawa powiedzieć innej dojrzałej ludzkiej istocie,
że nie wolno jej robić ze sobą dla swego własnego dobra, co się jej żywnie podoba.
Dobro tej osoby najwięcej interesuje ją samą; zainteresowanie kogoś innego, z
wyjątkiem wypadków, gdy wchodzi w grę silne osobiste przywiązanie, jest drobnostką
w porównaniu z zainteresowaniem, jakie czuje ona sama; społeczeństwo interesuje się
nią jako jednostką — poza jej stosunkiem do innych — tylko częściowo i pośrednio,
podczas gdy najzwyklejszy człowiek zna swoje uczucia i położenie nieskończenie lepiej
niż ktokolwiek inny.

Interwencja społeczeństwa, w celu przekreślenia jego sądu i zamiarów w sprawach

jego tylko dotyczących, musi się opierać na ogólnych przypuszczeniach, które mogą
być całkiem błędne, a nawet jeśli są słuszne, bywają z równym prawdopodobieństwem
dobrze jak i źle stosowane w indywidualnych wypadkach przez osoby, które znają
okoliczności towarzyszące tym wypadkom jedynie z zewnątrz. Ta zatem dziedzina
spraw ludzkich jest właściwym polem działania indywidualności. We wzajemnym
postępowaniu ludzi wobec siebie potrzebne jest zazwyczaj przestrzeganie ogólnych
przepisów, aby ludzie wiedzieli, czego mogą się spodziewać; ale każdy człowiek jest
uprawniony do samorzutnego działania w swoich sprawach. Inni mogą dawać mu, a
 nawet narzucać, rady przydatne do wyrobienia sobie sądu i napomnienia mające
wzmocnić jego wolę; lecz on sam rozstrzyga ostatecznie. Wszystkie błędy, jakie mógłby
popełnić wbrew uwagom i ostrzeżeniom, ważą mniej od krzywdy, jaka go spotyka, gdy
pozwalamy innym zmuszać go do tego, co uważają za jego dobro.

Źródło: John Stuart Mill, O granicach władzy społeczeństwa nad jednostką, [w:] O wolności , tłum. A. Kurlandzka.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 2

Czy zgadzasz się z propozycją Johna zakresu władzy państwowej nad człowiekiem?
Odpowiedź uzasadnij.
Gra edukacyjna

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Polecenie 1

Zapoznaj się z filmem edukacyjnym, a następnie zagraj i sprawdź swoją wiedzę na temat
liberalizmu B. Constanta. Na odpowiedź na wszystkie pytania masz 5 minut. Jeżeli zdarzyło ci
się popełnić błąd, po zakończonym teście sprawdź, które odpowiedzi są nieprawidłowe
i spróbuj jeszcze raz.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DHtAzu9rw

Film. Liberalizm B. Constanta.
Wykłada prof. Jan Hartman. Rozmowę prowadzi Edward Pasewicz.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Liberalizm B. Constanta.

Test

Sprawdź swoją
wiedzę na temat
liberalizmu B.
Constanta, biorąc
udział w grze.
Poziom Limit czasu: Twój ostatni

5 min
trudności: wynik:

łatwy -
 Uruchom

Polecenie 2

Ułóż pytanie testowe, które mogłoby się pojawić w quizie dotyczącym liberalizmu B.
Constanta.

Ćwiczenie 1 醙

Do podanych nazwisk filozofów przyporządkuj elementy, które ich dotyczą.

Benjamin Constant

państwo może ingerować

w wolność obywatela

angielski filozof, politolog

i ekonomista
John Stuart Mill
państwo nie może ingerować
w wolność obywatela

przedstawiciel utylitaryzmu

francuski filozof, pisarz

historyk religii

twórca teorii monarchii

konstytucyjnej

Ćwiczenie 2 難

Napisz esej filozoficzny na temat: Wpływ koncepcji Benjamina Constanta na rozwój

europejskiej demokracji.
Dla nauczyciela

Autor: Katarzyna Maćkowska

Przedmiot: Filozofia

Temat: Liberalizm: Benjamin Constant, John Stuart Mill

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy

i rozszerzony

Podstawa programowa:
Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Pojęcie filozofii. Uczeń:
2) wymienia i charakteryzuje ważniejsze dyscypliny filozofii: metafizyka (ontologia), epistemologia,
etyka, filozofia przyrody, antropologia filozoficzna, teologia filozoficzna, filozofia piękna i sztuki
(estetyka), filozofia polityki;
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
II. Elementy historii filozofii.
5. Empiryzm brytyjski. Uczeń:
2) przedstawia poglądy Johna Locke’a z zakresu epistemologii i filozofii polityki;
8. John Stuart Mill. Uczeń:
1) przedstawia główne założenia etyki utylitarystycznej;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje obywatelskie;
kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje w zakresie wielojęzyczności;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne. Uczeń:

omawia zarys głównych koncepcji nowożytnego liberalizmu;

rekonstruuje pogląd Johna Stuarta Milla na zakres władzy państwa nad jednostką;
wskazuje podstawowe zasady liberalizmu Benjamina Constanta;
ocenia wpływ myśli Benjamina Constanta na kształt współczesnej demokracji.
Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

ćwiczeń przedmiotowych;
z użyciem komputera;
dyskusja.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

1. Nauczyciel prosi uczniów o zapoznanie się z filmem w sekcji „Gra edukacyjna”.

Faza wprowadzająca:

1. Nauczyciel loguje się na platformę i wyświetla na tablicy stronę tytułową e‐materiału.

Przedstawia uczniom temat lekcji oraz jej cele, a następnie wspólnie z nimi określa
kryteria sukcesu.
2. Dyskusja wprowadzająca. Za pomocą raportu dostępnego w panelu użytkownika
nauczyciel sprawdza przygotowanie uczniów do lekcji. Następnie inicjuje rozmowę
kierowaną na podstawie pytań zawartych we wprowadzeniu.

Faza realizacyjna:

1. Dyskusja. Nauczyciel prosi uczniów, aby podzielili się na dwie grupy, następnie
wyjaśnia, że będą prowadzili dyskusję za i przeciw na temat: Ingerencja instytucji
państwowych w wolność obywateli.
W wyznaczonym czasie uczniowie zapisują argumenty, które będą mogli wykorzystać
podczas dalszej części zajęć. Grupa pierwsza zajmuje stanowisko za, a grupa druga
 przeciw zadanemu problemowi. Dyskusje moderuje nauczyciel, starając się również
aktywizować i zachęcać wszystkich uczniów.
Na koniec wybiera po jednej osobie z każdej grupy, które podsumowują dyskusję.
Nauczyciel, jeśli to potrzebne, uzupełnia informacje.
2. Praca z multimedium. Uczniowie dzielą się na 4‐osobowe grupy i pracują z tekstem
źródłowym, postępując według ustalonego trybu pracy:
– Wstępne rozpoznanie. Określenie nadawcy i odbiorcy tekstu.
– Określenie tematu przywołanego fragmentu.
– Identyfikacja problemów poruszonych w tekście.
– Wypisanie pytań lub argumentów zawartych w tekście.
– Postawienie tezy interpretacyjnej i wspólna dyskusja z przywołaniem argumentów.
– Przywołanie kontekstów: historycznych, filozoficznych oraz wynikających z własnego
doświadczenia ucznia.
Nauczyciel może wyznaczyć zdolnego ucznia do pomocy określonej grupie lub grupom
uczniów (ekspert). Po ukończeniu wyznaczonego czasu, uczniowie przygotowują
odpowiedzi do poleceń:
– Podaj przykłady wymienionych w nim działań i zachowań ludzkich, w które państwo
ma prawo ingerować, i takich, w które nie ma prawa ingerować.
– Czy zgadzasz się z propozycją Johna Stuarta Milla dotyczącą zakresu władzy
państwowej nad człowiekiem? Odpowiedź uzasadnij.
3. Uczniowie wykonują ćwiczenia interaktywne z sekcji „Gra edukacyjna”. Wyniki pracy
omawiane są na forum i komentowane przez nauczyciela.

Faza podsumowująca:

1. W ramach podsumowania uczniowie wykonują ćwiczenie nr 1 z zakładki „Gra

edukacyjna”.
2. Wszyscy uczniowie podsumowują zajęcia, zwracając uwagę na nabyte umiejętności.

Praca domowa:

1. Napisz esej filozoficzny na temat: Wpływ koncepcji Benjamina Constanta na rozwój

europejskiej demokracji.

Materiały pomocnicze:

Migasiński J., Filozofia nowożytna, Warszawa 2011.

Topczewska E., Doktryna liberalizmu a rozwój ekonomiczny społeczeństwa,
Krzeszowice 2011.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Nauczyciel może wykorzystać medium w sekcji „Audiobook” do pracy przed lekcją.

Uczniowie zapoznają się z jego treścią i przygotowują do pracy na zajęciach w ten
sposób, żeby móc samodzielnie rozwiązać zadania.