Pozytywizm

Skąd pochodzi nazwa pozytywizm?

Termin „pozytywizm” pojawił się w pismach francuskiego filozofa Augusta Comte’a, a dokładnie w jego
sześciotomowym dziele pt. Kurs filozofii pozytywnej. Ten termin filozof stosował na określenie czegoś, co jest:
ścisłe, bo dokładnie wyznaczone; pewne, bo potwierdzone i uzasadnione. Ponadto określenia „pozytywny”
używał w znaczeniu użyteczny, bo służący korzystnym działaniom dla dobra ogółu oraz względny, a więc
tolerujący różne punkty widzenia.
Ramy czasowe:
W Polsce datą rozpoczynającą nową epokę w dziejach kultury jest rok 1864 – upadek powstania styczniowego,
natomiast w Europie pierwszą fazę pozytywizmu wiąże się z wydaniem Kursu filozofii pozytywnej A. Comte’a
– 1830-1842. Rozkwit pozytywizmu nastąpił w Polsce w latach 80., a jego schyłek w przypadł na lata 90. XIX
wieku, ponieważ w 1891 roku swoje debiuty świętowali młodopolscy poeci, zapowiadając tym samym nową
epokę.
Filozofia pozytywistyczna:
– August Comte – twórca filozofii pozytywizmu, autor m.in. Kursu filozofii pozytywnej; głosił, że źródłem
wiedzy jest poznawanie zmysłowe. Był wyznawcą filozofii pozytywnej, czyli takiej, która dotyczyła tego, co
fizyczne i obiektywne, negując tym samym psychologizm. Według Comte’a tylko fakty są rzeczą dostępną
umysłowi.
– John Stuart Mill – twórca utylitaryzmu (łac. utilitas znaczy „użyteczność”, „przydatność”). Według tej teorii
wszystkie działa, które przyczyniają się do szczęścia człowieka, są dobre, etyczne.
– Herbert Spencer – autor Wstępu do filozofii; twierdził, że powszechnym prawem istnienia jest rozwój,
dlatego powolnym przemianom podlega cały wszechświat.
– Karol Marks – twórca materializmu. Uważał, że świat można poznawać jedynie zmysłami, gdyż jest on
materialny. Swoją teorię nazwał materializmem dialektycznym, ponieważ świat, jako materia cały czas się
rozwija, jest w ruchu.
– Karol Darwin – jego odkrycia przyczyniły się do rewolucji w dziedzinie biologii. Jest twórcą darwinizmu,
na gruncie, którego powstała teoria zwana ewolucjonizmem.
– Hipolit Taine – autor dzieła Rasa, środowisko, moment, w którym głosił, że podstawowymi wyznacznikami
jakości dzieła są: rasa, środowisko, moment historyczny.
– Ernest Renan – jego badania sięgają początków chrześcijaństwa; jest autorem dzieł mówiących o
pochodzeniu Jezusa. Jednak po utracie wiary porzucił dotychczasowe badania i zajął się nauką.
Światopogląd panujący w epoce:
– Scjentyzm – łac. scientia znaczy „wiedza”; idea głosząca, że wiedza jest wartością samą w sobie, a nauka
jest świetnym narzędziem do poznania świata.
– Determinizm – pogląd głoszący, że wszystkie zjawiska zachodzące w otaczającej człowieka rzeczywistości
są uwarunkowane przez grupę czynników.
– Empiryzm – idea mówiąca o tym, że drogą do prawdziwego poznania świata są nasze doświadczenia i
obserwacje.
– Ewolucjonizm – teoria powstała na gruncie darwinizmu; głosiła, że wszystkie gatunki zwierzęce podlegają
przemianie, przekształceniu, doskonalą się w procesie rozwoju.
– Marksizm – inaczej materializm; świat składa się z materii.
– Utylitaryzm – czyli użyteczność; według tej teorii wszystkie działa, które przyczyniają się do szczęścia
człowieka, są dobre, etyczne.
– Agnostycyzm – teoria głosząca zachowanie dystansu wobec spraw duchowych, gdyż ostatecznie nie ma
dowodów potwierdzających i wykluczających istnienie Boga.
– Liberalizm – wartością najwyższą jest wolność jednostki. Człowiek wolny jest w stanie zbudować własne
szczęście na użytek swój i innych ludzi.
Malarstwo:
– Józef Chełmoński – wybitny reprezentant realizmu w malarstwie.
Najsłynniejszym obrazem malarza jest „Babie lato” – dzieło uznane zostało za „manifest polskiego realizmu”.
 Hasła pozytywizmu:
Trójlojalizm wobec zaborcy – odsuwanie walki o wolność na późniejszy czas, pozytywiści jej nie negowali,
ale uważali, że najpierw trzeba odbudować kraj, który i tak już wystarczająco był zniszczony pod względem
ekonomicznym i gospodarczym.
Praca organiczna – pojmowanie przez pozytywistów społeczeństwa, jako żywego organizmu, w którym do
prawidłowego funkcjonowania potrzebna jest współpraca i sprawność wszystkich narządów. W związku z
takim myśleniem uważano, że należy zapewnić każdej warstwie społecznej wszechstronny rozwój oraz
doprowadzić do rozkwitu wszystkich dziedzin życia – dopiero wtedy społeczeństwo będzie dobrze
funkcjonowało.
Praca u podstaw – wedle tego hasła młodzi pozytywiści uważali, że należy skupić się przede wszystkim na
szerzeniu oświaty wśród warstw najuboższych – tzw. biedoty miejskiej i wiejskiej żyjącej w zacofaniu i
ciemnocie.
Emancypacja kobiet – dążenie do równouprawnienia kobiet, nadanie im takich samych praw, jakie posiadali
mężczyźni. Po upadku powstania styczniowego brak mężczyzny w społeczeństwie spowodował większą
aktywność kobiety w życiu zawodowym. Kobieta przejęła rolę żywicielki rodziny, nie tylko matki i gospodyni,
jak to miało miejsce wcześniej. Emancypacja dała podwaliny feminizmowi.
Asymilacja Żydów – tolerancja i respektowanie ich religii i kultury; traktowanie Żydów, jako pełnoprawnych
obywateli społeczeństwa.
Literatura pozytywistyczna:
– Realizm – podstawowy prąd literatury pozytywistycznej w XIX wieku. Twórcą realizmu był Honoriusz de
Balzac. W Polsce jego najwybitniejszymi przedstawicielami byli Eliza Orzeszkowa i Bolesław Prus. W myśl
podstawowych założeń realizmu literatura miała odzwierciedlać rzeczywistość, odwołując się do antycznej
idei mimezis (naśladowanie rzeczywistości). Fikcja literacka w utworach realistycznych miała być budowana
zgodnie z ówczesną wiedzą o człowieku i świecie.
– Naturalizm – prąd literacki ukształtowany w II połowie XIX wieku. Według jego założeń twórca powinien,
kierując się naukowymi metodami poznania świata, odwzorować opisywaną rzeczywistość w sposób jak
najbardziej obiektywny. W myśl estetyki tego prądu artyści przedstawiali swoich bohaterów jako ludzi
podporządkowanych biologii, kierującymi się przede wszystkim swoimi popędami i dążącymi do zaspokojenia
potrzeb natury fizjologicznej. Jego przedstawicielami we Francji byli Emil Zola i Guy de Maupassant, w Polsce
natomiast w nurcie naturalizmu tworzyli Antoni Sygietyński i Adolf Dygasiński.
Gatunki literatury pozytywizmu:
Powieść tendencyjna – to powieść z tezą, którą stanowiły hasła pozytywistyczne. Utwory tego gatunku miały
za zadanie realizować z góry określoną tezę autora.
Powieść realistyczna – powieść, która powinna tworzyć iluzję rzeczywistości i wrażenie autentycznego życia.
Świat przedstawiony jest fikcją doskonale imitującą świat prawdziwy. Najczęściej autorzy powieści tego typu
pokazywali w swoich utworach losy wybitnej jednostki na tle całego społeczeństwa.
Powieść naturalistyczna – powieść prezentująca bohaterów, jako ludzi całkowicie podporządkowanych swojej
biologii, dążących do zaspokojenia podstawowych instynktów: głodu, pragnienia czy popędu seksualnego.
Powieść historyczna – stworzona przez Waltera Scotta, ukazywała bohaterów na tle historycznym i
obyczajowo-społecznym. Akcja była dość dynamiczna, przygodowo-romansowa, zawierająca śmieszne i
dramatyczne elementy. Oprócz dużej dawki historii powieść wolterowska zawierała też fikcję literacką.
Nowela – twórcą gatunku był Giovanni Boccaccio; to krótki utwór jednowątkowy należący do epiki o wyraźnie
zarysowanej akcji, z jednym miejscem akcji i wyrazistymi bohaterami (często są to bohaterowie tytułowi).
Nowela zawiera przesłanie.
Najwybitniejsi artyści literaccy i ich dzieła:
– Adam Asnyk – „Do młodych” – manifest młodego pokolenia pozytywistów”, pisał także utwory o tematyce
miłosnej – „Między nami nic nie było”; autor sonetów filozoficznych „Nad głębiami”.
– Maria Konopnicka – „Mendel Gdański” – nowela jest krytyką postaw antysemickich, „Rota”.
– Bolesław Prus – pisał nowele, np. „Kamizelka” – historia dwóch kochających się osób w obliczu
nieuniknionej śmierci oraz powieści, np. „Lalka”.
– Eliza Orzeszkowa – „Gloria Victis” – „chwała zwyciężonym” – nowela jest I hołdem złożonym bohaterom
powstania styczniowego; pisała także powieści, np. „Nad Niemnem”.
– Henryk Sienkiewicz – autor nowel, np. „Janko Muzykant”, „Latarnik” oraz powieści, np. „Potop”.