BIOTRANSFORMACIJE

Uloga biotransformacija

nakon apsorpcije:
 raspodjela ksenobiotika u organizmu
 metabolizam i/ili izlučivanje iz organizma
- krajnji cilj:
onemogućiti nakupljanje ksenobiotika u tkivima do razine
toksičnosti

 metaboliti: najčešće polarniji od izvorne tvari

! metabolizam ne mora nužno značiti proces detoksikacije
metabolit - ? toksičniji od izvorne tvari
 promjena kemijske strukture
 promjena toksičnih svojstava, farmakološke aktivnosti
(lijekovi)

1
 KSENOBIOTICI

izrazito lipofilni lipofilni polarni hidrofilni

metabolički stabilni

kumulacija
masno tkivo

Faza I oksidacije, redukcije, hidrolize

(bioaktivacija ili inaktivacija)

polarni

Faza II konjugacije
(bioinaktivacija)

hidrofilni

ekstracelularna mobilizacija
izlučivanje putem žuči izlučivanje preko bubrega

Povezanost biotransformacija, bioaktivacija, toksičnosti i detoksikacija ksenobiotika

ksenobiotik netoksičan metabolit izlučivanje

reaktivan metabolit

vezanje na stanične komponente

(membrane, enzimi, receptori, DNA)

toksičnost oporavak stanice

(fiziološke promjene, (popravak DNA,
oštećenja tkiva, kancer) sinteze proteina i dr.)

2
 Biotransformacije - odlučujući čimbenik za:
- aktivnost ksenobiotika
- vrijeme poluživota
- vrijeme djelovanja
Mjesta biotransformacija:
• jetra
• krv
• tubuli bubrega
• intestinalna mukoza
• stanice drugih tkiva organizma (koža, pluća, strukture SŽS, gonade,
placenta, nazalna mukoza …)

Enzimi uključeni u biotransformacije:

• enzimi topljive stanične frakcije
- najčešće biotransformacije polarnih ksenobiotika
• mikrosomski enzimi (endoplazmatski retikulum)
- biotransformacije lipofilnih ksenobiotika

tipovi metaboličkih promjena

 reakcije faze I  reakcije faze II

- oksidacije - konjugacije s
glukuronskom kiselinom
- redukcije
- konjugacije sa sulfatom
- hidrolize
- konjugacije sa
- dehalogenacije glutationom
- reakcije acetiliranja
- konjugacije s amino
kiselinama
- reakcije metiliranja

OH OSO3H

Faza I Faza II

benzen fenol fenil sulfat

3
 posljedice metaboličkih pretvorbi

 Faza I
- mijenja strukturu ksenobiotika
(uvođenje funkcionalnih skupina podesnih za reakcije faze II)
- u pravilu povećava topljivost u vodi
- najčešće inaktivira ksenobiotik (detoksikacija)
- može “aktivirati” ksenobiotik, ili tvoriti neki njegov drugi aktivni oblik

 Faza II
- obično povećava topljivost u vodi
- skoro uvijek inaktivira ksenobiotik

Reakcije faze I

OKSIDACIJE

mikrosomske oksidacije nemikrosomske oksidacije

- aromatske hidroksilacije - oksidacije amina

- alifatske hidroksilacije - oksidacije alkohola
- N -, S -, O - dealkilacije - oksidacije aldehida
- N -, S - oksidacije - dehalogenacije
- N - hidroksilacije - oksidacije purina
- desulfuracije - aromatizacije

4
 MIKROSOMSKE OKSIDACIJE
- sustav mikrosomskih mono-oksigenaza -

komponente sustava:
citokrom P-450 (CYP), NADPH citokrom P-450 reduktazu,
fosfatidilkolin

CYP - članovi superporodice hem proteina

(prostetska skupina - Fe-protoporfirin IX)
 endoplazmatski retikulum (mikrosomi) jetre, ali
praktično i u svim drugim tkivima
 kataliziraju oksidacijske reakcije biotransformacija
lipofilnih supstrata
 polarniji metaboliti
Fe-protoporfirin IX
 sumarni prikaz reakcije:
(potrebno: molekulski kisik i koenzim NADPH)

CYP
SH + O2 + NAD PH + H+ SOH + H 2O + NADP+

 u reakciji s ksenobiotikom CYP direktno veže supstrat i molekulski kisik, ali ne ulazi
u neposrednu interakciju s NADPH ili NADH
 u endoplazmatskom retikulumu elektroni se predaju CYP-u sa NADPH preko
flavoproteina NADPH-citokrom P450 reduktaze putem flavin mononukleotida (FMN)
i flavin adenin dinukleotida (FAD)
 CYP i NADPH-citokrom P450 reduktaza ugrađeni u fosfolipidni dvosloj, gdje
fosfatidilkolin olakšava njihovu interakciju i interakciju CYP s lipofilnim supstratom

5
 Mehanizam reakcije katalizirane citokromom P-450

NADPH
P-450+++
(2)
NADPH citokrom
P-450 reduktaza e- S supstrat
S
(1)
P-450++

O2 P-450+++
e- (3)
(4)
O2 O2-

P-450++ P-450+++

S S H2O

O2=
NADH SOH
P-450+++
NADH citokrom
citokrom b5 e- (5)
b5 reduktaza
S
(4)’

Mehanizam reakcije katalizirane citokromom P-450

1 na aktivnom mjestu CYP - atom željeza, koji u oksidiranom obliku (Fe3+) veže
supstrat (S)

2 slijedi redukcija enzim-supstrat kompleksa s elektronom koji se prenosi s NADPH

preko NADPH citokrom P-450 reduktaze

3 reducirani (Fe2+) enzim-supstrat kompleks veže molekulski kisik

4 nastali kompleks se dalje reducira drugim elektronom posredstvom NADPH i

citokrom P-450 reduktaze

alternativno:
4‘ elektronom doniranim od NADH preko NADH citokrom b5 reduktaze i
citokroma b5

5 kompleks enzim-supstrat-kisik se razlaže na vodu, oksidirani supstrat i oksidirani

oblik enzima

6
 aromatske hidroksilacije

aromatska hidroksilacija benzena

benzen
OH OH
OH

OH
1,4-dihidroksibenzen 1,2-dihidroksibenzen
(kinol) OH (katehol)
OH OH
fenol OH

1,3-dihidroksibenzen OH
(rezorcinol) 1,2,4-trihidroksibenzen
OH

aromatska hidroksilacija
utjecaj supstituenta na položaj hidroksilacije

Cl Cl

klorbenzen m-klorfenol Cl → m-položaj

OH

NH2 NH2 NH2

OH
anilin + p-aminofenol amino-skupine
→ o- i p-položaj
o-aminofenol OH

NO2 NO2 NO2

+ p-nitrofenol nitro-skupine
nitrobenzen
→ m- i p-položaj
OH
m-nitrofenol OH

7
 aromatska hidroksilacija
naftalena

epoksidi - reaktivni međuprodukti kod aromatskih hidroksilacija

- naftalen-1,2-oksid se može spontano pregrađivati u 1- i 2-naftole,

- ili se hidrolizira epoksid hidrolazom u dihidrodiole
H O OH
O- H
+
H
H
H

H 1-naftol
O
CYP H
+ + +

naftalen naftalen-1,2-oksid
H
H O-
H H OH
+ O
H
toksični učinci
2-naftol

policiklički aromatski ugljikovodici - benz[a]piren

 benz[a]piren
- ekstremno jak kancerogen
 metabolizam benz[a]pirena
- identificirano najmanje 15 metabolita faze I:
pregradnje katalizirane uglavnom mikrosomskim oksidazama i epoksid
hidrolazama
• 7,8-epoksidi i 7,8-dihidrodioli - mutageni
• 7,8-diol-9,10-epoksid - jaki mutagen i izraziti kancerogen
 reagira kovalentno s nukleinskim kiselinama producirajući
adukte
- produkti reakcija faze II - niz različitih metabolita

8
 hidroksilacija policikličkih aromatskih ugljikovodika
12 1
11 2
10 3
9 benz(a)piren
8 4
7 6 5
CYP
benz(a)piren- benz(a)piren-
9,10-epoksid 4,5-epoksid
benz(a)piren-
7,8-epoksid
fenol fenol
+ O epoksid
dihidrodiol hidrolaza
+
dihidrodiol
+ +
glutation glutation
konjugat konjugat
benz(a)piren-
7,8-dihidrodiol
HO
7,8 -epoksidi i
OH CYP
7,8-dihidrodioli

O mutageni
benz(a)piren-
7β
β ,8α
α -dihidrodiol-
HO 9α
α ,10α
α -epoksid
OH kancerogen

detoksikacija aromatskog epoksida:

HO

epoksid
hidrolaza
OH
+ H2 O

naftalen-1,2-oksid naftalen-1,2-dihidrodiol

diol-epoksid benz(a)piren-7β ,8α-dihidrodiol-9α,10α-epoksid:

otporan na kovalentno mutacije,

O
hidrolizu vezanje na tumori
epoksid DNA pluća i kože
HO hidrolazom
OH

9
 primjeri biotransformacija nezasićenih alifatskih spojeva
preko epoksidnih međuprodukata

Cl
O
O
CH2 CHCl CH2 CHCl H C C
H
H

vinil klorid kloracetaldehid

Cl
Cl Cl C O Cl O
C C C C Cl C C
Cl H Cl H H
Cl

trikloretilen trikloracetaldehid

= toksični epoksidni međuprodukti

oksidacijske biotransformacije DES

Metzler, M. (1981) CRC Crit. Rev. Biochem. 10, 171.

10
 metabolička pretvorba DES preko epoksidnog međuprodukta
(jedan od metaboličkih puteva)

OH OH

C CH2CH3 CH2CH3 O
C
O
CH3CH2 C CH3CH2 C C CH2CH3

OH OH OH

dietilstilbestol p-hidroksifenil-etil
(DES) keton
kancerogen

metabolička aktivacija aflatoksina B1 epoksidacijom

i detoksikacijski putevi

gvanin u DNA

aflatoksin-N7-
gvaninski
DNA adukt

<http://www.nature.com/nrc/journal/v3/n5/box/nrc1076_BX1.html>

11
 alifatska hidroksilacija

- hidroksilacijom zasičenih alifatskih spojeva ili

alifatskih pokrajnjih lanaca aromatskih struktura
nastaju primarni i sekundarni alkoholi CH2CH2CH3

n-propilbenzen
hipurna
kiselina izlučivanje

konjugacija
s glicinom
benzojeva
kiselina
CH2CH2CH2OH OH OH

CH2CH CH3 HCCH2CH3

fenilpropionska
kiselina

3-fenilpropan-1-ol

primarni 3-fenilpropan-2-ol 3-fenilpropan-3-ol

alkohol
sekundarni alkoholi

12
 reakcije dealkilacija

 dealkilacija:
- uklanjanje alkilnih grupa sa N-, O- ili S- atoma
 pregradnja u odgovarajući aldehid

 oksidacijska N-demetilacija:
- dealkilacije lijekova, karbamatnih insekticida ...

CH3 CH3
R N R N + HCHO
CH3 H (aldehid)

primjer: dealkilacija dimetilnitrozamina

dimetilnitrozamin
 hepatotoksičan, imunosupresivan, mutagen, kancerogen

- jednokratna doza – indukcija tumora bubrega u eksperimentalnih

životinja
- kronične male doze - tumori jetre

 metabolizam - čimbenik toksičnosti:

dimetilnitrozamin
- početna hidroksilacija u N-hidroksimetilnitrozamin
- uklanjanje metilne skupine - monometilnitrozamin
- slijedi pregradnja u metildiazohidroksid
- metil diazonijev ion
- metil karbonijev ion
(metilira nukleofilna mjesta nukleinskih
kiselina i proteina)

13
 metabolička pretvorba dimetilnitrozamina

CH3 CH3
N N O N N O
CH3 C H 2O H
N-hidroksimetilnitrozamin
d im e tiln itro z a m in
HCHO

CH3
m o n o m e tiln itro z a m in N N O
H

d ia z o h id ro k s id CH3 N N OH

+
m e til d ia z o n ije v io n CH3 N N

alkilirajuća
kancerogena
tvar
+
m e til k a rb o n ije v io n CH3 + N2

 O-dealkilacija aromatskih metil i etil etera:

R R

+ CH3CHO
(aldehid)

OC2H5 OH
(fenol)

 oksidacijska S-demetilacija:
- dealkilacija tioetera ...
R S CH3 RSH + HCHO
(aldehid)

14
 N-oksidacija

reakciji podliježu sekundarni i tercijarni amini

- oksidaciju katalizira:
mikrosomska amin oksidaza jetre
(monooksigenaza sa sadržajem FAD)
+ NADPH
+ molekulski kisik
- neovisnost o CYP

CH3 CH3

N CH3 CH3 N O
CH3
CH3

trim etilam in trim etilam in-N-oksid

CYP sekundarni amin

+
aldehid

trimetilamin:
- u namirnicama sa sadržajem kolina
- nastaje djelovanjem intestinalne mikroflore
- nepotpuna pregradnja u oksid
- trimetilaminurija
- prekursor nitrozamina
- oštećenja u kardiovaskularom sustavu

Nature 2011; 472:57-63.

DOI: 10.1038/nature09922

15
 S-oksidacija

 aromatski i alifatski sulfidi i tioeteri

→ sulfoksidi
→ sulfoni
 reakciju katalizira:
CYP
+ NADPH

O O

R S R' R S R' R S R'

O
sulfoksid sulfon

 reakcije biotransformacija raznih lijekova i pesticida

N-hidroksilacija

N-hidroksilacija primarnih arilamina, arilamida i hidrazina:

katalizira: CYP
uz: NADPH
O2

NH2 NHOH N O

anilin fenil-hidroksilamin nitrozobenzen

methemoglobinemija

reakcija smanjuje konc. reduciranog glutationa

u eritrocitima
– uklanja se zaštita hemoglobina od
oksidacijskih oštećenja

16
 oksidacijska desulfuracija

 zamjena S sa O
oksidacije tio-barbiturata, insekticida strukture fosforotionata
- primjer: oksidacija parationa u paraokson
 reakcija uključuje: CYP, NADPH i O2

C2H5O C2H5O
P O NO2 P O NO2
C2H5O C2H5O
S O
paration paraokson

inhibicija kolinesteraza

paration - primjer mogućnosti metaboličkih reakcija aktivacije i detoksikacije

aktivacija detoksikacija

[Straus, D.L. i sur. (2000) Aquatic Toxicology 50, 141.]

17
 NEMIKROSOMSKE OKSIDACIJE

oksidacije amina

 oksidacijske deaminacije:
primarnih, sekundarnih i tercijarnih amina
 enzimi uključeni u reakcije:
- monoamin oksidaza (MAO)
 mitohondrijski enzim
- diamin oksidaza (DAO)
 enzim topljive frakcije
 konačni produkt: aldehid
 supstrati:
- neurotransmiteri (serotonin, dopamin, norepinefrin ...)
- hormoni (adrenalin)
- ksenobiotici – tiramin iz namirnica

primjeri oksidacija:
- neurotransmitera serotonina (5-hidroksitriptamin) monoamin
oksidazom (MAO)
- biogenog amina putrescina diamin oksidazom (DAO)

O2, H2O
HO HO
CH2 CH2 NH2 MAO CH2 CHO

NH3, H2O2
H H
5-hidroksi-triptamin

O2, H2O

DAO
H2N (CH2)4 NH2 H2N (CH2)4 CHO

NH3, H2O2
putrescin

18
 oksidacije alkohola i aldehida

alkohol dehidrogenaza
 enzim topljive frakcije (jetra, bubreg, pluća)
- koenzim: NAD+ (ili NADP)

 oksidacija primarnog alkohola

→ aldehid

 aldehid dehidrogenaze
→ kiselina

 oksidacija sekundarnog alkohola

→ keton

primjeri oksidacija alkohola

NAD NAD
C2H5OH CH3CHO CH3COOH
alkohol aldehid
etanol acetaldehid octena kiselina
dehidrogenaza dehidrogenaza

O
NAD C
CH2 CH CH2 OH CH2 CH
alkohol
alil alkohol akrolein H
dehidrogenaza

= hepatotoksičnost,
kovalentno vezanje
na DNA i proteine

19
 primjeri oksidacija alkohola

NAD NAD
C2H5OH CH3CHO CH3COOH
alkohol aldehid octena kiselina
etanol acetaldehid
dehidrogenaza dehidrogenaza

NAD NAD
CH3OH HCHO HCOOH
alkohol aldehid mravlja kiselina
metanol formaldehid
dehidrogenaza dehidrogenaza

CH2OH CHO COOH COOH COOH

CH2OH CH2OH CH2OH CHO COOH

etilen glikol oksalna
glikol aldehid kiselina

aromatizacija alicikličkih spojeva

 mitohondrijski enzimski sustav

potrebni: CoA + ATP + O2
 primjer: aromatizacija cikloheksan karboksilne kiseline (aditiv,
aromatična tvar)

COOH CO S CoA CO S CoA COOH

ATP aromatizacija
CoA
cikloheksan cikloheksanoil benzojeva
karboksilna CoA kiselina
kiselina

3 dehidrogenacijska
koraka

20
 REDUKCIJE

 enzimi :
- mikrosomske frakcije
- topljive stanične frakcije
- anaerobni uvjeti
- reakcije ovisne o NADH ili NADPH
+ FAD+ kao donor elektrona

 redukcije katalizirane mikrosomskim enzimima

- redukcije azo i nitro spojeva

 redukcije koje nisu katalizirane mikrosomskim enzimima

- redukcije aldehida i ketona
- redukcije dvostrukih veza
- redukcije S- i N- oksida
- N- hidroksi spojeva
- disulfida

redukcije azo spojeva

 redukcija -N=N- u dvije -NH2 grupe

 reakcije moguće djelovanjem reduktaza crijevne mikroflore
primjer:
- redukcija azo-boje prontozila
• produkt: tvar s antibakterijskim svojstvima - sulfanilamid

NH2 NH2
H2N
NH2

H2N N N SO2 NH2 +

SO2 NH2 NH2

prontozil sulfanilamid

21
 redukcije nitro spojeva

 redukcija -NO2 preko -N=O u -NH2 grupu

primjer redukcija nitrobenzena:

- niz međustanja do potpuno reduciranog primarnog amina
(suprotan smjer reakcijama hidroksilacija aril amina)
- međuprodukt aril-hidroksilaminske strukture
 toksičnost

NO2 NO NHOH NH2

nitrobenzen nitrozobenzen fenilhidroksilamin anilin

methemoglobinemija

nastanak methemoglobinemije

 dvije mogućnosti nastanaka arilhidroksilamina

- N-hidroksilacija amina
- redukcija nitro spojeva

NAD(P)H

NH2 NHOH NO NO2

oksidacija redukcija

anilin fenil-hidroksilam in nitrozobenzen nitrobenzen

Hb(Fe 3+) Hb(Fe 2+)

22
 DEHALOGENACIJE

 uklanjanje atoma halogena mikrosomskim enzimima

 mogući metabolički putevi: redukcijski i oksidacjski

 redukcijska deklorinacija ugljik tetraklorida

CYP (uloga elektron donora) u anaerobnim uvjetima
- metabolička aktivacija
- slobodni radikal triklormetil
– reaktivan sa staničnim sastojcima

e- + -
CCl4 CCl3 + Cl

ugljik triklormetil
tetraklorid radikal

+ +
CCl3 + RH CHCl3 + R
(donor vodika) (sekundarni radikal)
triklormetil kloroform
radikal

oksidacijska dehalogenacija anestetika halotana :

F Cl F Cl F Cl F O

O2
F C C H F C C OH F C C O F C C OH

F Br F Br HBr F HCl F

halotan trifluorooctena kiselina

redukcijska dehalogenacija halotana (hepatotoksičnost):

F Cl F Cl F

e- - e- -
F C C H F C C H F C C H

- F Cl
F Br F Br Br

halotan H+

F-

F H
F H
C C F C C H
F Cl
F Cl

1,1-difluor-2-kloretilen 1,1,1-trifluor-2-kloretan

23
 HIDROLIZE

 supstrati: esteri i amidi

• enzimi (pretežno topljive stanične frakcije):
- esteraze
- amidaze

hidroliza estera
 enzimi:
- aril esteraze (aromatske esteraze)
- alkil esteraze (alifatske esteraze)
- kolin esteraze
- acetil esteraze
- tripsin i kimotripsin - hidroliza karboksil estera

RCOOR' + H2O RCOOH + R'OH

metabolizam insekticida malationa:

 u sisavaca
 hidroliza karboksil esterazom
 u insekata
 oksidacijska desulfuracija

MeO S CH COOEt
P CH2 COOEt
MeO S
metabolizam metabolizam
u insekata malation u sisavaca

MeO S CH COOEt
MeO S CH COOH
P CH2 COOEt P CH2 COOH
MeO O
MeO S
malaokson
malation dikarboksilna kiselina

jaki inhibitor
acetilkolinesteraze konjugacija
i
izlučivanje

24
 hidracija epoksida

 epoksid hidrolaza (mikrosomska frakcija stanice)

- dodavanje H2O epoksidu
- nastaju trans-dihidrodioli

• primjer: epoksid OH
hidrolaza H
O
H
OH

benzen-1,2-oksid benzen-trans-1,2-dihidrodiol

 epoksid hidrolaza

- detoksikacija toksičnih, kemijski nestabilnih epoksidnih

međuprodukata nastalih oksidacijom uz posredstvo CYP

Reakcije faze II
KONJUGACIJE

 konjugacije s glukuronskom kiselinom

 konjugacije sa sulfatom
 konjugacije s glutationom
 reakcije acetiliranja
 konjugacije s amino kiselinama
 reakcije metiliranja

konjugacije:
 dodatak polarne skupine endogenog porijekla:
 podesnoj funkcijskoj skupini ksenobiotika
 funkcijskoj skupini metabolita nastalog reakcijama Faze I
 konjugati:
– polarniji produkti
– olakšano izlučivanje

25
 KONJUGACIJE S GLUKURONSKOM KISELINOM
- tvorba glukuronida

 najznačajnija reakcija konjugacija (uz konjugacije sa sulfatom)

 prijenos glukuronske kiseline na supstrat posredstvom:

uridin difosfat glukuronske kiseline (UDPGA)

 atomi na koje se može vezati glukuronska kiselina:

- O u hidroksilnim i karboksilnim skupinama
- u nekim slučajevima: S i N

 enzimi koji kataliziraju reakciju:

glukuronil transferaze
- enzimi mikrosomske frakcije

uridin difosfat glukuronska kiselina (UDPGA)

 UDPGA - donor u tvorbi glukuronida

- nastaje u topljivoj frakciji stanica jetre iz glukoza-1-fosfata:

CH2OH CH2OH
OH
UTP O pirofosfat
O P OH O P O P OCH2
H
O O

glukoza-1-fosfat UDPaD-glukoza

COOH
UDPG dehidrogenaza
+ 2 NADH
UDPG 2 NAD H 2O
O UDP

α D-glukuronska kiselina
UDPα

 UDPGA - predaje glukuronsku kiselinu endogenim supstratima,

ksenobioticima i njihovim metabolitima

26
 tvorba glukuronida

 konjugacija s aktiviranom glukuronskom kiselinom (UDPGA) uključuje

nukleofilni napad O, S ili N atoma na ugljikov C-1 atom glukuronske kiseline
 konjugacija s hidroksilnom skupinom:
- eteri glukuronida
 konjugacija s karboksilnim kiselinama:
- esteri glukuronida

COOH COOH
O HO
glukuronil transferaza O
O + UDP
O UDP fenol
UDP-glukuronska kiselina eter glukuronida

O
COOH COOH O
O HO C glukuronil transferaza O
O C + UDP
benzojeva
O UDP
kiselina
UDP-glukuronska kiselina ester glukuronida

tvorba glukuronida

konjugacije s amino skupinama

 neposredno:
NH2 NH - glukuronska kiselina

UDPGA
glukuronil
transferaza anilin
anilin
N-glukuronid

 ili preko atoma kisika u N-hidroksi spojevima:

COCH3 COCH3
N OH N O glukuronska kiselina

UDPGA
glukuronil transferaza
N-hidroksi-acetanilid N-hidroksiacetanilid glukuronid

 N-hidroksi glukuronidi mogu biti jači kancerogeni od izvorne tvari

27
 KONJUGACIJE SA SULFATOM

 tvorba sulfat estera:

osnovni metabolički put konjugacija za
- različite tipove spojeva s hidroksilnim skupinama
- neke spojeve s amino skupinama

 supstrati:
- različiti endogeni supstrati
– steroidi
– ugljikohidrati
- alifatski alkoholi
- fenoli
- aromatski amini

 konjugaciju kataliziraju: sulfotransferaze

enzimi topljive stanične frakcije
- jetra, intestinalna mukoza, bubreg
 donor sulfata: 3’-fosfoadenozin-5’-fosfosulfat (PAPS)
- nastaje iz anorganskog sulfata i ATP

3’-fosfoadenozin-5’-fosfosulfat (PAPS)

28
 PAPS
(3’-fosfoadenozin- 3’-fosfoadenozin-
5’-fosfosulfat) 5’-fosfat

Sulfotransferaza

paracetamol
(acetaminofen)
paracetamol sulfat

primjeri konjugacija sa sulfatom

supstrat:
OH O-SO3H

sulfotransferaza
fenol + PAPS + 3'-fosfoadenozin
-5'-fosfat
fenol fenil sulfat

sulfotransferaza C2H5OSO3H
C2H5OH + PAPS
alifatski alkohol
etanol etil sulfat

NH2 NHSO3H

sulfotransferaza
aromatski amin + PAPS

anilin fenil sulfamat

29
 KONJUGACIJE S GLUTATIONOM

 konjugati ksenobiotika s N-acetilcisteinom:

izlučuju se kao derivati merkapturne kiseline
 tvorba konjugata:
- konjugacija ksenobiotika s glutationom (tripeptid prisutan u većini stanica
sisavaca)
- reakcija se odvija primarno u citoplazmi, najvećim dijelom u jetri i bubregu

slijed reakcije:
 metaboličko odcjepljenje H
NH2 O
- glutamil ostatka N
HO OC N CO OH
- glicinil ostatka O CH2
H
 N-acetiliranje cisteinske grupe SH

(→ N-acetilcistein) glutatio n
( γ -g lu tam il-c is te il-g licin)

+
+ H3 N COO-
NH3
N H2 +
-O O C- CH2 H3N C O O-
O
SH glic in
glutam in
c is te in

 inicijalnu konjugaciju s glutationom kataliziraju

glutation-S-transferaze

 mehanizam reakcije:
- nukleofilna SH skupina glutationa napada reaktivni elektrofilni centar
molekule ksenobiotika

 glutation reakcijom provodi detoksikaciju reaktivnih (elektrofilnih)

međuprodukata i slobodnih radikala

 supstrati za reakciju:
- aromatski ugljikovodici
- alkil i aril halidi
- alkil i aril epoksidi
- aromatski nitro spojevi
- alkeni

30
 metabolizam aromatskog ugljikovodika naftalena
i konjugacija epoksidnog međuprodukta s glutationom

S G
glutation-S-
transferaza
OH

O
γ-glutamil-
gubitak transferaza
glutamila
glutation

gubitak S CH2 CH COOH

cisteinil- glicinila
glicinaza OH NH2
naftalen
cistein konjugat
acetilaza

S CH2 CH COOH S CH2 CH COOH

H+ OH NH CO CH3
NH CO CH3

merkapturna kiselina premerkapturna kiselina

H2O

metabolizam naftalena

metabolički produkti:
- epoksidi i kinoni
- oštećenja dišnih puteva
- oštećenja Clara stanica
- kancer pluća

prema:
US-EPA (2004) Toxicological Review of Naphthalene

31
konjugacije različitih epoksida:

Br OH
O
S-G
GSH

bromocikloheksan

OH
O GSH H
H
S S S S-G
tiofen

O
GSH
RCH2 CH2Br RCH2 CH2 RCH CH2

HBr
alifatski spojevi RCHCH2-SG RCHCH2-SCH2CHCOOH
OH OH NHCOCH3

konjugacije metaboličkih produkata policikličkih aromatskih ugljikovodika

12 1
11 2
10 3
9 benz(a)piren
8 4
7 6 5
CYP
benz(a)piren- benz(a)piren-
9,10-epoksid 4,5-epoksid
benz(a)piren-
7,8-epoksid
fenol fenol
+ O epoksid
dihidrodiol hidroksilaza
+
dihidrodiol
+ +
glutation glutation
konjugat konjugat
benz(a)piren-
7,8-dihidrodiol
HO
OH CYP epoksidi i dioli epoksida

mutageni
O
benz(a)piren-
7β ,8α -dihidrodiol-
HO 9α ,10α -epoksid
OH kancerogen

32
 REAKCIJE ACETILIRANJA

reakciju katalizira
 acetiltransferaza
prisutna u:
- citosolu retikuloendotelnih stanica jetre
- mukoznim stanicama gastrointesinalnog trakta
- leukocitima
 koenzim u reakciji:
- acetil CoA

 supstrati za reakciju:
- aromatski amini
- sulfonamidi
- hidrazini

reakcije acetiliranja

 acetil CoA prenosi acetilnu skupinu na enzim:

acetilira acetiltransferazu
 acetilirani enzim acetilira supstrat

acetiltransferaza
R NH2 Acetil-S-CoA R-NH-COCH3 CoA SH

Slijed reakcija:

CoASH R-NH2
CH3COSCoA CH3CO R-NHCOCH3
CH3CO

enzim acetilirani acetilirani enzim

(acetiltransferaza) enzim enzim

33
 p-aminoacetil-
salicilna kiselina
p-aminosalicilna kiselina

N-acetiltransferaza

Acetil-CoA CoA

GIROMITRIN
N-metil-N-formilhidrazon

N-metil-N-formilhidrazin
acetaldehid
(MFH)

monometilhidrazin
(MMH)

 MFH nastao hidrolitičkom razgradnjom in vivo i tijekom procesiranja gubi

hepatotoksičnost i toksičnost za bubrege nakon acetiliranja oslobođene NH2
grupe
- acetiliranjem MFH spriječen nastanak toksičnog MMH
 individualne razlike na razvojnoj i genetskoj osnovi u razini acetiliranja
hidrazinskih derivata:
• fenotipovi brzih i polaganih acetilatora
 različita osjetljivost na toksin

34
acetiliranje
 ponekad samo detoksikacija maskiranjem reaktivne amino grupe

reakcije acetiliranja - primjer sulfanilamida:

NHCOCH3

4
SO2NH2
NH2
NHCOCH3

SO2NH2 NH2
SO2NHCOCH3

sulfanilamid
SO2NHCOCH3

1 - dušikov atom u sulfonamido skupini

4 - dušikov atom u amino skupini

 slabija topljivost produkta acetiliranja u vodi:

- acetilirani produkti sulfanilamida slabije topivi u urinu
- kristalizacija u bubrežnim tubulima – nekroza tubula

KONJUGACIJE S AMINOKISELINAMA

 ksenobiotici koji sadrže karboksilne skupine – tvorba amidne veze s

aminokiselinom
- izlučivanje karboksilnih kiselina urinom u obliku peptidnih konjugata

 najčešća aminokiselina: glicin

rijeđe: glutamin i ornitin

+
H 3N COO-

glicin

+
NH 3
N H2
-OOC-

O
glutamin

35
  slijed reakcije:
- aktivacija karboksilne kiseline s ATP – tvorba AMP estera katalizirana s
acil-CoA-sintetazom
- pregradnja AMP estera u koenzim A tioester
- aciliranje NH2-skupine aminokiseline karboksilnom skupinom
ksenobiotika (tj. nastalog tioestera) posredstvom acil-transferaze

karboksilna
kiselina
AMP ester

AMP tioester

aminokiselina

primjer konjugacije s amino kiselinom

 konjugacija benzojeve kiseline s glicinom

COOH CO S CoA

ATP
+ AMP + PPi
CoA SH
benzojeva benzoil
kiselina CoA

CO S CoA CO NH CH2 COOH

+ NH2 CH2 COOH

glicin benzoil glicin (hipurna kiselina)

 mnoge aromatske tvari (npr. benzojeva kiselina, toluen ...) pregrađuju se u

hipurnu kiselinu

36
 METILACIJE

 reakciju kataliziraju
 metil transferaze
- topljiva stanična frakcija reaktivna metilna
- mikrosomska frakcija grupa

 donor metilne skupine

 S-adenozil-metionin
- nastaje reakcijom metionina s
ATP

 supstrati za reakciju
 ksenobiotici sa sadržajem
- amino skupina
- tiolnih skupina S-adenozil-metionin
- hidroksi skupina
- heterociklički N

N- , S- i O- metilacije

+
N N
CH 3

piridin N-metilpiridin

HS CH 2 CH 2 OH H 3C S CH 2 CH 2 OH

merkaptoetanol S-metil-merkaptoetanol

COOH COOH

HO OH HO OH
OH OCH 3
3,4,5-trihidroksi- 3,5-dihidroksi-4-metoksi-
benzojeva kiselina benzojeva kiselina

37
 metilacije u biološkim sustavima

 metilacija H2S:
mikrosomska S-metiltransferaza u jetri, plućima i bubregu

metilacija metilacija
H2S CH3SH CH3 S CH3
metantiol dimetilsulfid

izrazito toksičan detoksikacija

 metilacija metala:
metilacija mikroorganizmima

metilacija metilacija
Hg2+ CH3Hg+ (CH3)2Hg

metil živa dimetil živa

jače lipofilni, neurotoksičniji i postojaniji

od elementarne i anorganske žive

pregled biotransformacija
faze II

38