‫اقتصاد و توسعه منطقهای سال بیست و هشتم‪ ،‬دوره جدید شمارة ‪ ،21‬بهار و تابستان ‪1400‬‬

‫تعیین شاخص یکپارچه آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محیطزیست برای‬

‫ایران‪1‬‬ ‫تخصیص منطقهای منابع آب در استانهای‬

‫محمد هادی اکبرزاده‬

‫دانشجوی دکتری رشته اقتصاد‪ ،‬دانشکده اقتصاد و علوم‬
‫اجتماعی‪ ،‬دانشگاه شهید چمران اهواز‪ ،‬اهواز‪ ،‬ایران‬
‫‪2‬‬
‫مسعود خداپناه‬
‫دانشیار و عضو هیئت علمی دانشکده اقتصاد و علوم اجتماعی‬
‫دانشگاه شهید چمران اهواز‪ ،‬اهواز‪ ،‬ایران‬
‫منصور زراءنژاد‬
‫استاد تمام و عضو هیئت علمی دانشکده اقتصاد و علوم‬
‫اجتماعی دانشگاه شهید چمران اهواز‪ ،‬اهواز‪ ،‬ایران‪.‬‬

‫‪DOI: 10.22067/erd.2021.69591.1028‬‬ ‫نوع مقاله‪ :‬پژوهشی‬

‫چکیده‬
‫بحرانهای آبی در بسیاری نقاط جهان بهعنوان چالشهایی اصلی در برابر توسعه پایدار مناطق شناخته میشوند‪ .‬یکیی‬
‫از راهحلهای مواجهه با چالشهای مربوط به کمآبی‪ ،‬استفاده از سیستمهای یکپارچه آب‪-‬اقتصیاد‪ -‬محیی زیسیت‬
‫برای سیاستگذاری پایدار منابع آب منطقهای است‪ .‬با این حال‪ ،‬هنوز سیاستگذاری منطقهای منابع آب در اسیتان‪-‬‬
‫های ایران بر اساس یک سیستم یکپارچه برای تخصیص منابع آب در قالب یک فرآیند هماهنگ در توسعه پاییدار‬
‫ایین پیژوهش تعییین شیاخص ییکپارچیه‬ ‫بخشهای آبی‪ ،‬اقتصادی‪-‬اجتماعی و محی زیست انجام نمیشود‪ .‬هید‬
‫آب‪-‬اقتصاد‪-‬محی زیست برای سیاستگذاری منطقهای منابع آب در استانهای ایران با بهرهگیری از سیستم ارزیابی‬
‫جامع فازی و رویکرد آنتروپی بوده است‪ .‬برای این منظور‪ ،‬پس از تعیین شیاخص آب‪ -‬اقتصیاد – محیی زیسیت بیر‬
‫اساس جدیدترین مبانی نظری و تجربی‪ ،‬این شاخص برای ‪ 31‬اسیتان در کشیور اییران بیرآورد شیده اسیت‪ .‬همچنیین‬
‫وضعیت هر یک از استانهای کشور در زیرشاخصهای پین گانیه منیابع آب‪ ،‬تکنولیووی و حمیلونقیل‪ ،‬اقتصیادی‪،‬‬
‫اجتماعی و محی زیست تعیین شده است‪ .‬مطابق یافتههیای پیژوهش‪ ،‬اسیتانهیای اردبییل‪ ،‬کرمیان‪ ،‬خراسیان شیمالی‪،‬‬

‫________________________________________________________________‬
‫این مقاله از پایان نامه دوره دکترای دانشجو محمد هادی اکبرزاده به راهنمایی دکتر مسعود خداپناه و دکتر منصور زراءنژاد‬
‫دانشگاه شهید چمران اهواز استخراج شده است‪.‬‬
‫‪ 2‬نویسنده مسئول‪khodapanah@scu.ac.ir :‬‬
‫تاریخ پذیرش‪1400/08/17 :‬‬ ‫تاریخ دریافت‪1400/03/10 :‬‬
‫صفحات‪41-74 :‬‬
‫اقتصاد و توسعه منطقهای شماره ‪21‬‬ ‫‪42‬‬

‫سمنان‪ ،‬سیستان و بلوچستان‪ ،‬فارس‪ ،‬قزوین‪ ،‬مرکزی و ییزد دارای وضیعیت نسیبتاض ضیعیر در زیرشیاخص منیابع آب‬
‫بودهاند‪ .‬همچنین نتای حاصل از برآورد شاخص کل آب‪ -‬اقتصیاد‪ -‬محیی زیسیت‪ ،‬اسیتانهیای گیی‪،‬ن‪ ،‬مازنیدران‪،‬‬
‫چهارمحال بختیاری و خوزستان بهعنوان مناسبترین استانهای ایران برای اجرای راهبرد آب مجیازی شیناخته میی‪-‬‬
‫شوند‪ .‬در سایر استانهای کشور نیز‪ ،‬بسته به وضعیت قوت یا ضعر آن استان در هر یک از ابعاد پن گانه در شاخص‬
‫یکپارچه آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محی زیست‪ ،‬نیازمند اتخاذ رویکرد و سیاستگذاری متناسب بیا شیرای خیان آن اسیتان‬
‫برای دستیابی به توسعه منطقهای پایدار وجود دارد‪.‬‬
‫کلیدواژهها‪ :‬شاخص یکپارچه‪ ،‬منابع آب منطقهای‪ ،‬آنتروپی شانون‪ ،‬سیستم ارزیابی جامع فازی‪ ،‬استانهای ایران‪.‬‬
‫طبقهبندی‪.C02 ،F18 ،O13 ،O24 ،Q01 ،Q56 ،R58 ،Q25 : JEL‬‬

‫مقدمه‬
‫توسعه پایدار‪ 1‬بهعنوان به شکلی از فرآیند توسعه تعریر میشود که رفاه و نیازهای انسانی نسییل کنییونی را‬
‫بدون آسیب زدن به توانایی نسلهای آینده برای پوشش نیازهییای خییود بییرآورده میییکنیید‪ .‬توسییعه پایییدار‬
‫معموالض بهعنوان نقطه اشتراک فعالیییتهییای اقتصییادی‪ ،‬اجتمییاعی و محییی زیسییت در نظییر گرفتییه میییشییود‬
‫(‪ .)Tomislav,2018; Holmberg & Sandbrook, 2019‬آب منبعییی ضییروری بییرای تولییید مییواد ییذایی‪،‬‬
‫تولید صنعتی‪ ،‬حفاظت محی زیست و نهادهای اصلی و بدون جایگزین برای توسییعه پایییدار در بخییشهییای‬
‫اقتصادی‪ ،‬اجتماعی و زیستمحیطی به شمار میآییید )‪ .(Garrick et al.,2020‬بییر همییین اسییاس سیاسییت‪-‬‬
‫گذاری و تخصیص منابع آب در هر کشور‪ ،‬نیازمند توجه ویژه به اصییول توسییعه پایییدار و سیاسییتگییذاری‬
‫یکپارچه‪ 2‬در تخصیص منابع آب منطقهای است (‪ .)Sarvin et al.,2021‬منظور از سیاستگییذاری یییک‪-‬‬
‫پارچه منابع آب‪ ،‬فرآیندی اسییت کییه توسییعه و تخصیییص منییابع آب‪ ،‬زمییین و منییابع مییرتب را بییهصییورت‬
‫دستیابی به رفاه اقتصادی و اجتماعی و بدون تهدید پایداری محی زیست و اکوسیستم‪-‬‬ ‫هماهنگ‪ ،‬با هد‬
‫های حیاتی تأمین میکند (‪ .)Friesen et al.,2017‬با این وجود‪ ،‬سیاستگذاران در بسیاری از مناطق جهان‬
‫از توجه ویژه به ابعاد توسعه پایدار و سیاستگذاری یییکپارچییه بییهویییژه در ابعییاد اقتصییادی ‪ -‬اجتمییاعی و‬
‫زیستمحیطی چشمپوشی کردهاند (‪ .)Pires et al.,2017‬بیتوجهی به مسئله تخصیص یکپارچه منابع آب‬
‫بر اساس اصول توسعه پایییدار‪ ،‬میییتوانیید پیامییدهای منفییی فراوانییی در حییوزه اقتصییادی – اجتمییاعی ماننیید‬

‫________________________________________________________________‬
‫‪1‬‬ ‫‪Sustainable Development‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪Integrated Policymaking‬‬
‫‪43‬‬ ‫تعیین شاخص یکپارچه آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محیطزیست برای تخصیص منطقهای منابع آب‬

‫بیکاری‪ ،‬مهاجرت‪ ،‬بحرانهای اقتصادی ‪ -‬اجتماعی در بخشهای مختلر جهییان پدییید آورد‪ .‬همچنییین در‬
‫حوزه محی زیست‪ ،‬این مسئله وقوع پدیدههایی مانند خشییک شییدن دریاچییههییا‪ ،‬رودخانییههییا‪ ،‬تییاالبهییا و‬
‫کاهش سطح آب زیرزمینی‪ ،‬نشست زمین‪ ،‬کاهش کیفیت آب‪ ،‬تخریب خاک‪ ،‬بیابییانزایییی و طوفییانهییای‬
‫خییییاک‪ ،‬بحرانهییییای زیسییییتمحیطییییی‪ ،‬کشییییاورزی و صیییینعتی را بییییه دنبییییال خواهیییید داشییییت‬
‫)‪.(Madani et al.,2016‬‬
‫کشور ایران در منطقهای خشک و نیمهخشک از جهان قرار گرفته است‪ .‬بر اسییاس شییاخص موسسییه بییین‪-‬‬
‫‪(International Water‬‬ ‫المللی مدیریت آب‪ ،)IWMI( 1‬ایران در وضییعیت بحییران آبییی شییدید قییرار دارد‬
‫)‪ .Management Institute,2018‬از طرفی‪ ،‬ایران بر اساس رتبهبندی مدیریت منابع آبی‪ ،‬در بین ‪ 132‬کشور‬
‫‪(Department‬‬ ‫جهان‪ ،‬رتبه ‪ 131‬و بنا به اع‪،‬م سازمان محی زیست کشور‪ ،‬رتبه اول هدررفت آب در جهان‬
‫)‪ 2of Environment,2019‬و در زمره دو کشور اول جهان و کشور اول در منطقه رب آسیا برای استخراج‬
‫منابع آبییی زیرزمینییی از سییال ‪ 2002‬تییا ‪ 2014‬بییوده اسییت )‪.(Joodaki et al.,2014; Caldera et al., 2020‬‬
‫کشور ایران در حال رن بردن از یک خشکسالی اقتصادی‪ -‬اجتماعی است‪ .‬مروری بر تاریخچه سیاسییت‪-‬‬
‫گذاری و تخصیص منابع آب در ایران نشان میدهد‪ ،‬بحران آب در ایران یک پدیده چند بعدی و درهییم‪-‬‬
‫تنیده اقتصادی – اجتماعی و زیستمحیطی است که پیامد سیاستگذاری شتابزده و ناهماهنگ بین بخش‪-‬‬
‫ها و درک نادرست از مفهوم توسعه پایدار و یکپارچگی بوده است (‪.)Madani,2014‬‬

‫بر همین اساس‪ ،‬یکی از راهحلهای طرح شده با رویکرد اقتصییادی در زمینییه سیاسییتگییذاری و تخصیییص‬
‫منطقهای منابع آب‪ ،‬استفاده از نظریه آب مجازی‪ 3‬بوده است‪ .‬در سییالهییای اخیییر انتقییادات گسییتردهای بییه‬
‫& ‪(Merret,2003; Ansink,2010; Jia et al.,2017; Gawel‬‬ ‫نظریییه آب مجییازی وارد شییده اسییت‬
‫)‪ .Bernesen, 2013; Qudusi et al.,2017‬در نتیجییه‪ ،‬بسیییاری از صییاحبنظییران بییازنگری و اصیی‪،‬ح در‬
‫رویکرد نظریه آب مجازی و پیشنهاد یک سیستم شاخص ارزیابی جامع و یکپارچه بر اساس ابعییاد آبییی‪-‬‬
‫اقتصادی‪ -‬اجتماعی و زیستمحیطی را نیازی بسیار ضروری میدانند‪ .‬شاخص آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محی زیسییت‬
‫آب انسان (در بخش تولیدی و داخلی)‪ ،‬بخش اقتصییادی‪ -‬اجتمییاعی و اسییتفاده از آب در‬ ‫می تواند مصر‬
‫محی زیست مناطق را بهصورت یکپارچه موردبررسی قرار دهیید تییا بتییوان تخصیییص منییابع آب در ییک‬

‫________________________________________________________________‬
‫‪1‬‬ ‫‪IWMI: International Water Management Institute‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪www.doe.ir‬‬
‫‪3 Virtual Water Theory‬‬
‫اقتصاد و توسعه منطقهای شماره ‪21‬‬ ‫‪44‬‬

‫منطقه را با شرای اقتصادی‪ ،‬اقلیمی‪ ،‬اجتماعی‪ ،‬کشاورزی‪ ،‬زیستمحیطی و منییابع آب در آن منطقییه مییورد‬
‫ارزیابی قییرار داد )‪.(Garrick et al.,2020; Cui et al.,2018 Hoekstra et al.,2021; Sarvin et al.,2021‬‬

‫با توجه به انتقادات طرح شده به رویکرد آب مجازی‪ ،‬میتوان از شاخص یکپارچه آب‪ -‬اقتصاد‪-‬محی ‪-‬‬
‫زیست بهعنوان معیاری نسبی برای انتخاب مناطق جهت اجرای راهبییرد آب مجییازی در تجییارت کاالهییای‬
‫آببر از مناطق دارای فراوانی آب به سمت مناطق کمآب بهره گرفت (‪.)Cui et al.,2018‬‬

‫مروری بر مطالعات انجام شده در ایران نشییان میییدهیید کییه هنییوز معیییاری کمیی و تحلیلییی بییرای سیینجش‬
‫وضعیت و تصمیمگیری در قالب یک سیستم یکپارچه برای تخصیص منطقهای منابع آب در ایران وجییود‬
‫ندارد‪ .‬با توجه به اهمیت پایداری فرآیند توسعه منطقهای و ضرورت تخصیص یکپارچه منابع آب و این‪-‬‬
‫که بخش عمدهای از مسئله خشکسالی در ایران پدیدهای اقتصادی – اجتماعی همراه با پیامییدهای زیسییت‪-‬‬
‫محیطی بوده است‪ ،‬استفاده از سیستمهای ارزیابی یکپارچه آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محی زیست بهصورت منطقییه‪-‬‬
‫این پییژوهش‪ ،‬تعیییین‬ ‫ای میتواند نقش ویژهای در پایداری منابع آب در ایران داشته باشد‪ .‬از اینرو‪ ،‬هد‬
‫شاخص یکپارچه آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محی زیست برای تخصیص منطقهای منابع آب در اسییتانهییای ایییران بییا‬
‫استفاده از سیستم ارزیابی جامع فازی‪ 1‬و روش آنتروپی‪ 2‬بوده است‪ .‬سؤال اصلی این پژوهش آن اسییت کییه‬
‫وضعیت هر یک از استانهای ایران از نظر ابعاد شاخص یییکپارچییه آب‪ -‬اقتصییاد‪-‬محییی زیسییت چگونییه‬
‫است‪ .‬این موضوع میتواند بهعنوان رویکردی نو در تخصیص یکپارچه و پایدار منابع آب منطقهای مورد‬
‫توجه قرار گیرد‪.‬‬

‫مبانی نظری و پیشینه پژوهش‬

‫مبانی نظری‬
‫نظریه آب مجازی و انتقادات وارد شده بر این نظریه‬
‫)‪ (Allan,1998‬مفهوم آب مجازی را برای اولین بار در منطقه رب آسیا معرفی کرد‪ .‬راهبیرد آب مجییازی‬
‫به واردات محصوالتی که نیازمند حجم زیاد آب‪ ،‬طی فرآیند تولید خود هستند‪ ،‬تحت عنوان «تجارت آب‬
‫مجازی»‪ 3‬مینگرد‪ .‬این نظریه بیان میکند که تجارت آب مجازی میتواند ابزار مناسبی برای تأمین نیازهای‬

‫________________________________________________________________‬
‫‪1‬‬ ‫‪Fuzzy Comprehensive Evaluation‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪Entropy Weighting Method‬‬
‫‪3 Virtual Water Trade‬‬
‫‪45‬‬ ‫تعیین شاخص یکپارچه آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محیطزیست برای تخصیص منطقهای منابع آب‬

‫آب در کشییورهای مختلییر کییه بییا کمبییود آب مواجییه هسییتند‪ ،‬اسییتفاده شییود‬ ‫رو بییه رشیید مصییر‬
‫)‪ .(Allan,2003‬بسیییاری از مطالعییات بیییان میییکننیید کییه منییاطق کییمآب باییید بییهجییای تولییید محصییوالت‬
‫کشاورزی آببر‪ ،‬این محصوالت را از مناطق با فراوانی آب وارد کنند‪ .‬نکته ضروری در این مسییئله نحییوه‬
‫شناسایی و دسته بندی مناطق دارای فراوانی آب و مناطق کم آب بیرای تعیییین جهییت جریییان آب مجییازی‬
‫اسییت )‪ .(Chen & Li,2015; Katyaini & Barua,2020‬نظریییه تجییارت آب مجییازی در واقعیییت ایییدهای‬
‫برگرفته از نظریه هکشر‪ -‬اوهلین‪ -‬ساموئلسون‪ 1‬برای مزیت نسبی در تجارت بینالمللی بوده اسییت‪ .‬اگرچییه‬
‫ایده تجارت آب مجازی یک مفهوم ذاتاض اقتصادی است؛ اما این مفهوم در برخی موارد از ادبیات اقتصادی‬
‫‪(J‬‬ ‫سرچشییمه نمیییگیییرد و در سییالهییای اخیییر اقتصییاددانان انتقییاداتی را بییه اییین نظریییه وارد سییاختهانیید‬
‫)‪.Reimer,2013‬‬
‫جدول (‪ :)1‬انتقادات وارد بر نظریه آب مجازی‬
‫تحقیقات انجام شده درباره استراتژی آب مجازی‪ ،‬هیچگونه مشارکتی در زمینییه تخصیییص منطقییهای آب مجییازی از‬
‫‪1‬‬
‫منظر سیستم یکپارچه منابع آبی‪ ،‬اقتصادی‪-‬اجتماعی و زیستمحیطی نداشتهاند )‪.(Cui et al.,2018‬‬
‫راهبردهای آب مجازی مبتنی بر نظریه اقتصادی مزیت نسبی و مدل تجاری هکشر‪-‬اوهلییین اسییت‪ .‬اییین راهبییرد هنییوز‬
‫‪2‬‬
‫نظر است )‪.(Ansink,2010‬‬ ‫مورد بحث و اخت‪،‬‬
‫نظریه آب مجازی بر اساس درک ناقص از مزیت نسبی در تولید کاالهای آببر‪ ،‬فییرم میکنیید کییه منییابع زمییین از‬
‫‪3‬‬
‫اهمیت بسیار بیشتری نسبت به منابع آبی برخوردار است )‪.(Jia et al.,2017‬‬
‫تنها تولید نهایی آب را بهعنوان یک عامل تولییید در نظییر میییگیییرد؛ امییا رشیید اقتصییادی پایییدار را نادیییده میانگییارد‬
‫)‪ .(Ansink,2010‬اسییتراتژی آب مجییازی لزومیاض بییرای همیه منییاطق دارای کمبییود آب مناسییب نیسییت ‪(Cui et‬‬ ‫‪4‬‬
‫)‪.al.,2018‬‬
‫آب محصوالت کشاورزی و تجارت را در نظر میگیرد‪ .‬راهبردهای آب مجییازی از سییاختارهای‬ ‫فق میزان مصر‬
‫اقتصادی‪ ،‬اجتماعی‪ ،‬وضعیت عوامل تولید و چشمانداز آینده بخش کشییاورزی در منییاطق دچییار کمیییابی آب شییدید‬
‫چشمپوشی میکند‪ .‬محتوای آب موجود در واردات محصوالت کشاورزی بهتنهایی کمتر از کل مقییدار آبییی اسییت‬ ‫‪5‬‬
‫که برای پرورش محصوالت کشاورزی استفاده میشود‪ .‬مرت نظریه آب مجازی را صرفاض یک «استعاره»‪ 2‬قدرتمنیید و‬
‫خ‪،‬قانه میداند )‪.(Merret,2003‬‬
‫مفهوم آب مجازی با مفهوم مزیت نسبی قابل مقایسه نیست‪ .‬مفهوم آب مجازی به «ذخیره منابع آب اشییاره میییکنیید؛‬
‫اما تکنولووی تولید یا هزینه فرصت را در نظر نمیگیرد»‪ .‬موجییودی نسییبی آب تنهییا عامییل اررگییذار بییر روی الگییوی‬ ‫‪6‬‬
‫تجارت آب مجازی نیست و مجموعهای از عوامل مانند تکنولووی و بسیاری عوامل دیگییر بییر تجییارت آب مجیازی‬

‫________________________________________________________________‬
‫‪1‬‬ ‫‪Heckscher-Ohlin-Samuelson‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪Metaphore‬‬
‫اقتصاد و توسعه منطقهای شماره ‪21‬‬ ‫‪46‬‬

‫اررگذار هستند )‪.(Wichelns,2004‬‬

‫مباحث ذکر شده از سوی آلن بهسختی توس نظریههای اقتصادی حمایت میشود‪ .‬او انتقاد خییود را در قالییب نظریییه‬
‫هکشر‪ -‬اوهلین‪ -‬ساموئلسون ارائه نمود و بیان کرد که این مفهوم مبییاح ی را طییرح میییکنیید کییه بییا حقییایق تجربییی و‬ ‫‪7‬‬
‫نظریه استاندارد اقتصادی همسو نیست )‪.(Ansink,2010‬‬
‫دو ادعای نادرست در رابطه با تجارت مجییازی آب وجییود دارد‪ :‬اول آنکییه تجییارت آب مجییازی میییتوانیید توزیییع‬
‫نامناسیییب آب را از بیییین ببیییرد و دوم آنکییه‪ ،‬تجیییارت مجیییازی آب مییییتوانییید مناقشیییات آب را کیییاهش دهییید‬ ‫‪8‬‬
‫)‪.(Ansink,2010‬‬
‫منبع‪ :‬مطالعات ذکر شده‬

‫در پاسخگویی به انتقادات وارد به نظریه آب مجازی‪ ،‬بسیاری از مطالعات استفاده از یک معیییار و شییاخص‬
‫ترکیبی و یکپارچه را برای حل مسائل مربوط به تخصیییص پایییدار منییابع آب ضییروری میییداننیید‪ .‬برخییی‬
‫مطالعات پیشنهاد کردهاند کییه منییاطق کییمآب باییید کمبییود آب خییود را بییا در نظییر گییرفتن تعییام‪،‬ت بییین‬
‫;‪(Yang & Zehnder,2002‬‬ ‫فرآیندهای هیدرولوویکی و سیستمهای اقتصادی ‪ -‬اجتماعی حلوفصل کنند‬
‫)‪ .Allan,1997‬استفاده از یک معیار ترکیبی در قالب شاخص یکپارچه آب‪ -‬اقتصاد – محی زیست می‪-‬‬
‫تواند کاستی های موجود در زمینه نظریه آب مجازی را در راستای تخصیص منطقییهای و پایییدار منییابع آب‬
‫پوشش دهد )‪ .(Hoekstra et al., 2021‬باید توجه داشت که عوامل فیزیکی‪ ،‬اجتماعی و اقتصادی نیز می‪-‬‬
‫;‪(Nguyen et al.,2018‬‬ ‫توانند نقش اساسی در سیاستگذاری و تخصیص منطقهای منابع آب داشته باشند‬
‫)‪ .Garrick et al.,2020‬سیاستگذاریهای اقتصادی برای تخصیص منطقهای و پایدار منابع آب باید بییا در‬
‫نظر داشتن این عوامل انجام شود که این موضوع نیازمند راهبردی سیاسییتی و بهییرهگیییری از شییاخصهیای‬
‫یکپارچه است که بتواند به ابعاد و ویژگیهای فیزیکی‪ ،‬اجتماعی‪ ،‬اقتصادی و زیسییتمحیطییی آب توجییه‬
‫‪(Garrick‬‬ ‫کند‪ .‬این مهمترین موضوعی است که باید در سیاستگذاریهای آینده بر روی آن تمرکز شود‬
‫)‪.et al.,2020‬‬

‫پیشینه پژوهش‬
‫بهطور کلی مطالعات درباره آب در ایران و رویکرد آب مجازی را میتوان به چهار دسته تقسیمبندی کرد‪.‬‬
‫خ‪،‬صهای از مطالعات انجام شده در هر یک از این چهییار دسییته در نظریییه آب مجییازی جییدول (‪ )2‬آمییده‬
‫است‪.‬‬
‫جدول (‪ :)2‬خالصهای از سه دسته مطالعات انجام شده در نظریه آب مجازی‬
‫‪47‬‬ ‫تعیین شاخص یکپارچه آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محیطزیست برای تخصیص منطقهای منابع آب‬

‫نویسنده ‪ /‬نویسندگان‬ ‫دسته‬

‫‪Jalil-Pir (2012), Razavi, & Davari, (2014),‬‬ ‫مطالعات داخلی‬ ‫مطالعات کیفی (ارائییه راهکارهییای‬
‫‪Mohammad-Jani & Yazdanian (2014), Madani‬‬
‫کیفی در زمینه‬ ‫جامع برای همه منییاطق کشییور بییه‪-‬‬
‫‪et al. (2016), Ismaili-Fard, & Kaveh (2017),‬‬
‫‪Khalili, (2016), Islamic & Iranian Center of‬‬ ‫آب‬ ‫صورت یکسان)‬
‫‪Progress (2016).‬‬
‫‪Abu-Sharar et al. (2012), Duarte et al. (2016),‬‬ ‫مطالعات بر اساس نظریه اولیه آلیین‬
‫‪Sun et al. (2016), Sartori et al (2017), Cai et al.‬‬ ‫مطالعات خارجی‬
‫(‪( )1997‬پیشییییینهاد راهکارهیییییا و‬
‫‪(2019), Wang et al. (2019).‬‬
‫‪Mousavi et al. (2010), Mohammadi-‬‬ ‫سیاستهایی برای تییأریر اسییتراتژی‬
‫‪Kanigolzar‬‬ ‫‪(2014),‬‬ ‫‪Bakhshoodeh,‬‬ ‫&‬ ‫آب مجازی برای کییاهش اسیترس‬
‫‪Dehghanpur (2016), Amoori et al. (2014),‬‬
‫مطالعات داخلی‬ ‫آب یا برای روشن کردن رابطه بین‬
‫‪Tahamipour et al. (2015), Faramarzi et al.‬‬
‫‪(2010), Arabi Yazdi et al. (2009), Pouran et‬‬ ‫رشد اقتصادی‪ ،‬تجارت بیینالمللییی‬
‫‪al. (2018), Nasrollahi & Zarei (2018).‬‬ ‫و فشار منابع آب)‬
‫& ‪Wichelns (2004), Ansink (2010), Gawel‬‬
‫‪Bernesen (2013), J Reimer (2013), Jia et al.‬‬ ‫مطالعات خارجی‬ ‫انتقادات از نظریه آب مجازی و‬
‫‪(2016).‬‬ ‫کاستیهای این نظریه‬
‫)‪Qudusi & Davari (2017‬‬ ‫مطالعات داخلی‬
‫‪Sarvin et al. (2021), Haak & Pagilla (2020), Cui‬‬ ‫رویکردهیییای ییییکپارچیییه آب‪-‬‬
‫‪et al. (2018), Hoekstra et al. (2021), Gong & Jin‬‬ ‫مطالعات خارجی‬
‫اقتصییاد‪-‬محییی زیسییت بییا در نظییر‬
‫‪(2016), Elsadek (2012).‬‬
‫انجام نشده است‪.‬‬ ‫مطالعات داخلی‬ ‫گرفتن انتقادات‬
‫منبع‪ :‬مطالعات ذکر شده‬

‫)‪ El-sadek (2012‬به بررسی نظریه آب مجازی بهعنوان یک مکانیسم کارا برای مدیریت یکپارچه منییابع‬
‫آب در جهان و همچنین در بین کشورهای عربی با استفاده از الگییوی ردپییای آب‪ 1‬پرداخییت‪ .‬اییین مطالعییه‬
‫نشان داد که رویکرد آب مجازی با رفع کاستیها و نواقص نظری آن‪ ،‬میتواند بهعنییوان یییک منبییع اصییلی‬
‫برای سیاستگذاری یکپارچه منابع آب در نظر گرفته شود‪ .‬مطابق نتای ‪ ،‬این امکان وجود دارد که مفهوم‬
‫استراتژی آب مجازی در سطح ملی و منطقهای با در نظر گرفتن ذخایر آبییی و همچنییین وارد کییردن سیایر‬
‫شرای اقتصادی‪ ،‬اجتماعی و جمعیتی هر منطقه انجام گیرد تا بتوان به ارزیابی جامعتری از تخصیییص منییابع‬
‫آب در قالب یک سیستم یکپارچه دست یافت‪ .‬همچنین استراتژی آب مجازی آلیین باییید بییهعنییوان یییک‬

‫________________________________________________________________‬
‫‪1‬‬ ‫‪Water Footprint‬‬
‫اقتصاد و توسعه منطقهای شماره ‪21‬‬ ‫‪48‬‬

‫جزء از یک سیستم یکپارچه مدیریت آب در کشورهای مختلر در نظر گرفته شود‪.‬‬

‫)‪ Gong & Gin (2016‬به بررسی ظرفیت منابع آب منطقهای در رب کشییور چییین بییا اسییتفاده از رویکییرد‬
‫تصمیمگیری فازی و به کمک دادههای چهل ساله در اییین منطقیه پرداختنیید‪ .‬اییین مطالعییه‪ ،‬وضییعیت فعلییی‬
‫ظرفیت منابع آب در منطقه النژو‪ 1‬و رونیید پویییای آن در ییرب کشییور چییین را بییا بهییرهگیییری از رویکییرد‬
‫ارزیابی جامع فازی و ماهیت توابع عضویت فازی بررسی کرده است‪ .‬نتای مطالعییه نشییان داد کییه وضییعیت‬
‫منابع آب در منطقه النژو مناسب نیست و ظرفیت انتقییال منییابع آب نیییز سییال بییه سییال کییاهش یافتییه اسییت‪.‬‬
‫همچنین مطابق نتای این مطالعه‪ ،‬باید از سیاستگذاری یکپارچه و سیسیتمهییای مناسیب بییرای تخصیییص‬
‫منطقهای منابع آب‪ ،‬سیاستگذاریهای درسییت قیمتییی‪ ،‬سیاسییتگییذاریهییای تخصیییص‪ ،‬صییرفهجییویی و‬
‫حفاظت اجتماعی منابع آب در رب کشور چین استفاده کرد‪.‬‬
‫)‪ Cui et al. (2018‬با در نظر گرفتن انتقادات وارد شده به نظریه آب مجازی به بررسییی تناسییب اسییتراتژی‬
‫آب مجازی در ‪ 5‬منطقه از کشور چین در حوزه آبخیزداری هیه‪ )HRB( 2‬پرداختند‪ .‬اط‪،‬عات آمییاری اییین‬
‫متغیرها در ‪ 11‬ناحیه در ‪ HRB‬در سال ‪ 2012‬جمعآوری گردیده و با استفاده از رویکییرد نظریییههییای فییازی‬
‫تحلیل شده است‪ .‬در این شییاخص ابعییاد اقتصییادی‪ ،‬اجتمییاعی‪ ،‬زیسییتمحیطییی و منییابع آب‪ ،‬حمییلونقییل و‬
‫تکنولووی در نظر گرفته شده است‪ .‬مطابق نتای ‪ ،‬وضعیت تقریباض نیمی از شهرستانها «عالی» بییود؛ درحییالی‬
‫که نیمی دیگر وضعیت «متوس » داشتند؛ به جز شهرستان جینتا‪ 3‬که وضعیت آب مجازی در این شهرسییتان‬
‫بسیار ضعیر بوده است‪.‬‬
‫)‪ Haak & Pagilla (2020‬به ارائه یک چاچوب مفهومی برای شاخص یکپارچه آب‪ -‬اقتصاد پرداختند تا‬
‫بتوانند پویایی اجتماعی‪ ،‬اقتصادی و زیستمحیطی برای حفاظت و توسعه پایییدار منییابع آب شییهری در ‪49‬‬
‫شهر ایاالت متحده آمریکا را مورد بررسی قرار دهند‪ .‬این شییاخص در قالییب سییه مؤلفییه اصییلی اقتصییادی‪-‬‬
‫اجتماعی‪ ،‬منابع آب و اجتماعی‪ -‬زیستمحیطی با استفاده از تحلیل مولفههای اصلی‪ )PCA( 4‬برآورد شییده‬
‫است‪ .‬نتای مطالعه نشان داد که راهبرد کارا برای دستیابی به پایداری منابع آب به ترتیب کارایی تخصیص‬
‫منابع و بازیافت فاض‪،‬ب است‪.‬‬

‫________________________________________________________________‬
‫‪1‬‬ ‫‪Lanzhou‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪Heihe River Basin‬‬
‫‪3 Jinta‬‬
‫‪4 Principle Component Analysis‬‬
‫‪49‬‬ ‫تعیین شاخص یکپارچه آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محیطزیست برای تخصیص منطقهای منابع آب‬

‫)‪ Sarvin et al. (2021‬به بررسی ابعاد پایداری در شاخص آبی‪ -‬اجتماعی‪ -‬اقتصادی – زیستمحیطی برای‬
‫تخصیص یکپارچه منابع آب در ‪ 35‬کشور قاره آمریکا به کمک دادههای میدانی در سطح ملی طی دوره‬
‫زمانی ‪ 2005-2017‬با استفاده از روش برنامهریزی بیییان ون هییوش مصیینوعی آبییی‪ )GEP( 1‬پرداختنیید‪ .‬اییین‬
‫تحلیل چهار بعد اصلی برای پایداری شامل ابعاد اقتصادی‪ ،‬توسعه اجتماعی‪ ،‬دانش و فناوری و محی زیست‬
‫را در بر میییگیییرد‪ .‬مطییابق نتییای ‪ ،‬وضییعیت منییابع آب در کشییورهای آمریکییای شییمالی نسییبتاض پایییدار و در‬
‫کشورهای واقع آمریکای جنییوبی ناپایییدار اسییت‪ .‬همچنییین مطییابق نتیای کشیورهای اوروگوئییه‪ ،‬گویییان و‬
‫ونزوئ‪ ،‬بیشترین ناپایداری را در ابعاد اقتصادی‪ ،‬اجتماعی و زیستمحیطی داشتند‪ .‬بییا توجییه بییه آنچییه کییه‬
‫گفته شد‪ ،‬تا کنون مطالعه ای تجربی در ایران انجام نشده است که تخصیص منابع آب در استانهای ایران را‬
‫در قالب یک شاخص یکپارچه آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محی زیست مورد بررسی قرار دهد‪ .‬این مطالعه را میتوان‬
‫گامی نو در راستای ادبیات موضوع در ایران بهشمار آورد‪.‬‬

‫جدول (‪ :)3‬خالصهای از مطالعات تجربی در زمینه تخصیص و سیاستگذاری منابع آب‬

‫دوره زمییانی ‪ /‬روش‪ /‬نمونییه مییورد‬ ‫نویسنده‪/‬نویسندگان‬
‫نتای پژوهش‬
‫بررسی‬
‫مناطق شمالی کشور ایران که در آنها هیچگونه کمبییود آبییی‬ ‫‪2‬‬
‫داده‪ -‬سییییتانده چنیییید منطقییییهای‬ ‫& ‪Qasemipour,‬‬
‫)‪Abbasi (2020‬‬
‫وجود ندارد‪ ،‬وارد کننده آب مجازی از طریق تجارت کاالهییا‬ ‫(‪)MRIO‬‬
‫و خدمات هستند؛ در حالیکه مناطق با کمیابی آب شییدید در‬
‫ایران صادرکننده خالص آب مجازی به حساب میآیند‪.‬‬
‫طی دورههای زمانی ‪ 12‬ماهه در استان سییمنان شهرسییتانهییای‬ ‫اسیییتان سیییمنان‪ /‬بررسیییی خطیییر و‬ ‫‪Nasrollahi et al.‬‬
‫)‪(2018‬‬
‫شاهرود‪ ،‬دامغان و سمنان آسیبپذیرترین شهرستانها در برابر‬ ‫ریسک پدیده خشکسالی ‪ /‬شاخص‬
‫خشکسالی بودهاند‪.‬‬ ‫تبخیر استاندارد شده‪)SPI( 3‬‬
‫افزایش قیمت آب و سرمایهگذاری بر روی تبلیغییات را مییی‪-‬‬ ‫مدیریت تقاضا برای آب در منییاطق‬ ‫‪Darbandsari et‬‬
‫)‪al. (2017‬‬

‫________________________________________________________________‬
‫‪1‬‬
‫‪Hybrid-Artificial Intelligence Gene Expression Programming‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Multi-Regional Input-Output‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Standard Percipitation Index‬‬
‫اقتصاد و توسعه منطقهای شماره ‪21‬‬ ‫‪50‬‬

‫دوره زمییانی ‪ /‬روش‪ /‬نمونییه مییورد‬ ‫نویسنده‪/‬نویسندگان‬

‫نتای پژوهش‬
‫بررسی‬
‫آب در‬ ‫توان بهعنوان راهبردی مییؤرر بییرای مییدیریت مصییر‬ ‫مسکونی در استان تهران‪ /‬مدلهییای‬
‫یک منطقه در نظر گرفت‪.‬‬ ‫عامل محور‪/1‬‬

‫ارزش اقتصادی محتوی آب آبی (مجموع آبهای سییطحی و‬ ‫حداک رسیییییازی بهیییییرهوری آب‬ ‫‪Pouran et al.‬‬
‫)‪(2018‬‬
‫زیرزمینی) محصوالت کشییاورزی در اسییتانهییای آذربایجییان‬ ‫آبیاری در بخش کشاورزی‪ /‬ای‪،‬م‪،‬‬
‫حییداک ر شییدن‬ ‫ربی‪ ،‬بوشهر‪ ،‬اصفهان‪ ،‬ای‪،‬م و سمنان با هد‬ ‫بوشهر‪ ،‬آذربایجان ربی‪ ،‬اصییفهان‪،‬‬
‫بهرهوری آب کشییاورزی بییه ترتیییب ‪،7420 ،40608 ،14615‬‬ ‫سییمنان‪ /‬برنامییهریییزی خطییی فییازی‬
‫‪ 4673‬و ‪ 39274‬ریال به ازای هر متر مکعب بوده است‪.‬‬ ‫(‪)FLP‬‬
‫بر اساس نتای این مطالعه نقاط قوت بر نقاط ضعر لبه می‪-‬‬ ‫مییییدیریت منییییابع آب در اسییییتان‬ ‫‪Mousavi et al.‬‬
‫)‪(2015‬‬
‫کنند و منییابع آب بییا تهدیییدات بیشییتری نسییبت بییه فرصییتهییا‬ ‫بوشهر‪/ SWOT/‬‬
‫مواجه میشوند‪.‬‬
‫رویکرد پیشنهادی میتواند بهعنوان ابزاری مؤرر و کییارا بییرای‬ ‫مییدل کم یی‪ -‬کیفییی بییرای سیسییتم‬ ‫‪Manshadi et‬‬
‫)‪al.(2015‬‬
‫توسعه پایدار و مدیریت تخصیص آب و انتقییال بییینحییوزهای‬ ‫انتقاالت آب بییین حییوزهای‪ /‬نظریییه‬
‫آب و حییل تعارضییات آبییی و محییدودیتهییای فیزیکییی و‬ ‫بیییازیهیییا و آب مجیییازی‪ /‬حیییوزه‬
‫زیستمحیطی پدید آمده با استفاده از مفهییوم آب مجییازی در‬ ‫سوالکان به رفسنجان‬
‫نظر گرفته شود‪.‬‬
‫بهبود روشهای آبیاری و محدود کردن مساحت زیییر کشییت‬ ‫توسعه سیاستگذاریهای مختلییر‬ ‫‪Karamouz et al.‬‬
‫)‪(2011‬‬
‫مهمترین چالشهای مدیریت تقاضییای آب بییرای کشییاورزان‬ ‫عرضیییه و تقاضیییای آب در ییییک‬
‫است‪.‬‬ ‫منطقه پویاییهای سیستم‪ /‬رفسنجان‬
‫منبع‪ :‬مطالعات ذکر شده‬

‫روش پژوهش‬
‫شاخص یکپارچه آب‪ -‬اقتصاد – محیطزیست‬
‫پس از بیان انتقادات به نظریه اولیه آب مجازی برخی از مطالعییات بییا در نظییر گییرفتن اییین انتقییادات تی‪،‬ش‬
‫کردند تا رویکردی نو به مسئله تخصیص پایدار منابع آب با استفاده از سیستم شییاخص یییکپارچییه آب –‬

‫________________________________________________________________‬
‫‪1‬‬ ‫‪Agent Based Models‬‬
‫‪51‬‬ ‫تعیین شاخص یکپارچه آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محیطزیست برای تخصیص منطقهای منابع آب‬

‫اقتصاد‪ -‬محی زیست داشته باشند‪ .‬بسیاری از پژوهشگران بر مفهومی به نام «اتصال از راه دور‪ »1‬تاکید می‪-‬‬
‫کنند که بیانگر اهمیت چشمگیر تعامل بین سیستمهای اقتصادی اجتماعی و سیستمهییای زیسییتمحیطیی در‬
‫)‪Sarvin ،Cui et al. (2018‬‬ ‫تخصیییص منییابع آب اسییت )‪ .(Liu et al.,2013‬برخییی از مطالعییات ماننیید‬
‫)‪ Hoekstra et al. (2021) ،Gong & Jin (2016)،(2021‬بر اساس مبییانی نظییری آب مجییازی و انتقییادات‬
‫طرح شده در این حوزه شاخص یکپارچه آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محی زیست را بییرای تخصیییص منطقییهای منییابع‬
‫آب پیشنهاد کردهانیید‪ .‬پیییادهسییازی راهبییرد آب مجییازی را میییتییوان از دیییدگاه سیسییتم یییکپارچییه آب‪-‬‬
‫فرآیندهای اقتصییادی‪ -‬اجتمییاعی و محییی زیسییت نگریسییت؛ زیییرا آب یییک منبییع اساسییی بییرای پایییداری‬
‫محی زیست‪ ،‬سیستمهای اقتصادی‪ -‬اجتماعی و زندگی انسانی است و عملکرد منطقهای در این زمینه برای‬
‫ایجاد تعادل بین این ابعاد برای تخصیص منابع آب موضوعی ضروری به شمار میییآییید‪ .‬بییر همییین اسییاس‪،‬‬
‫راهبردهای تخصیص منطقهای منابع آب‪ ،‬نباید تنها خود آب را در نظر بگییرد؛ بلکییه اییین رویکردهییا باییید‬
‫تعامل و هماهنگی بین آب و سایر ابعاد پایداری منابع آب‪ ،‬پایداری زیستمحیطی و توسعه اقتصادی را در‬
‫سراسر یک منطقه بهصورت یک واحد یکپارچه به حساب آورد‪.‬‬
‫در این مطالعه ت‪،‬ش شده است تا بر اساس رویکرد مطالعاتی پیشیینهادی )‪Hoekstra et ،Cui et al. (2018‬‬
‫)‪ al. (2021‬و همچنین مبانی نظری و ادبیات موجود در زمینه موضوع پژوهش‪ ،‬شییاخص یییکپارچییه آب‪-‬‬
‫اقتصاد‪ -‬محی زیست در قالب سیستم یکپارچه و در پن بعد اقتصاد منابع آب‪ ،‬تکنولووی و حمییلونقییل‪،‬‬
‫اقتصادی‪ ،‬اجتماعی و زیستمحیطی برای استانهای ایران تعیین و برآورد شییود‪ .‬زیرشییاخصهییای اصییلی و‬
‫متغیرهای مؤرر در شاخص آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محی زیست بییر اسییاس مطالعییات صییورتگرفتییه در جییدول (‪)4‬‬
‫آورده شده است‪.‬‬
‫نکته قابل ذکر آن است که در ابعاد معرفییی شییده در جییدول (‪ ،)4‬زیرشییاخص اجتمییاعی بیییانگر متغیرهییای‬
‫اجتماعی مؤرر بر تخصیص یکپارچه منییابع آب اسییت‪ .‬اییین زیرشییاخص در برگیرنییده متغیرهییای میؤرر بییر‬
‫تخصیص منابع آب مانند ضریب انگل‪ ،‬نرخ شهرنشینی‪ ،‬رشد جمعیت و نسبت افراد با مدرک دیییملم اسییت‬
‫که از نگاه بسیاری از مطالعات بهعنوان متغیرهییای اجتمییاعی مییؤرر بییر شییاخص یییکپارچییه آب‪ -‬اقتصییاد‪-‬‬
‫محی زیست در نظر گرفته میشوند‪ .‬در این مطالعه نسبت افراد با مدرک دیملم بییهعنییوان متغیییر جییایگزینی‬
‫برای آموزش بهعنوان یکی از متغیرهای ار رگذار بر بعد اجتماعی منابع آب‪ ،‬هم در زمینه حفاظت از منیابع‪،‬‬

‫________________________________________________________________‬
‫‪1‬‬ ‫‪Telecoupling‬‬
‫اقتصاد و توسعه منطقهای شماره ‪21‬‬ ‫‪52‬‬

‫آگاهی زیستمحیطی و تحملپذیری اجتماعی در نظییر گرفتییه میییشییود ( & ‪Sarvin et al., 2021; Haak‬‬
‫‪.)Pagilla,2020; Cui et al.,2018‬‬
‫افزون بر این‪ ،‬در بعد زیستمحیطی‪ ،‬شاخص کیفیت سییکونت‪ 1‬بییهعنییوان معیییاری بییرای سیی‪،‬مت زیسییت‪-‬‬
‫محیطی‪ 2‬در نظر گرفته میشود‪ .‬یکی از رای ترین رواب برای شاخص کیفیت سییکونت کییه در بسیییاری از‬
‫مطالعات استفاده میشود‪ ،‬توس موسسه بینالمللی علوم زیستمحیطی‪ 3‬پیشنهاد شده است‪ .‬در اییین رابطییه‪،‬‬
‫مسیاحت‬ ‫مساحت زمینهییای قابییل کشییت و‬ ‫مساحت مراتع‪،‬‬ ‫‪ ،‬نشاندهنده مساحت جنگل‪،‬‬
‫نیز نشاندهنده مساحت کل استان مورد نظر خواهد بود‪ .‬در‬ ‫سایر زمینهای موجود در منطقه است‪ .‬مقدار‬
‫بهعنوان ضریب شاخص کیفیت سکونت شناخته میشود و مقدار مرجع این ضریب برابییر‬ ‫این رابطه‪،‬‬
‫با ‪ 512/26‬در نظر گرفته میشود (‪.)Cui et al.,2018; Ye et al.,2016‬‬

‫جدول (‪ :)4‬شاخص یکپارچه آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محیطزیست و ابعاد آن‬

‫واحد‬ ‫تعریف‬ ‫مؤلفه ‪ /‬شاخص‬
‫منابع آب‬
‫دسترسی به آب سطحی و زیرزمینی (مجموع آبهای سطحی و زیرزمینی) (متر‬ ‫دسترسی به آب سرانه‬
‫مکعب به نفر)‬
‫شده در بخش صنعت استان‪ /‬کل ارزش افزوده بخش‬ ‫کل مقدار آب مصر‬ ‫آب ‪ /‬یک‬ ‫مصر‬
‫صنعت استان‬ ‫میلیارد ریال ارزش‬
‫افزوده بخش صنعت‬
‫سرانه مساحت کل زمینهای قابل کشت هر استان‬ ‫سرانه زمینهای قابل‬
‫کشت ساالنه‬
‫کل مقدار محصول کاشتنی در هر استان‪ /‬مساحت واقعی زمینهای استفاده شده‬ ‫محصول کشاورزی در‬
‫برای محصوالت کشاورزی در هر استان‬ ‫واحد سطح‬
‫تکنولوژی و حمل و نقل‬
‫شاخص‬ ‫کارایی صنعتی فنی بر اساس بازدهی نسبت به مقیاس‬ ‫کارایی فنی صنعتی‬
‫درصد‬ ‫مقدار خالص آب جذب شده به زمین ‪ /‬مقدار کل آب استفاده شده برای آبیاری‬ ‫ضریب آبیاری (ضریب‬

‫________________________________________________________________‬
‫‪1‬‬ ‫‪Habitat Quality Index‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪Ecological Health‬‬
‫‪3 ESP (International Environmental Science Press‬‬
‫‪53‬‬ ‫تعیین شاخص یکپارچه آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محیطزیست برای تخصیص منطقهای منابع آب‬

‫جذب)‬
‫مقدار تناو بار حمل شده در استان‬ ‫حمل و نقل و باربری‬
‫طول امکانات حمل و نقل استان ‪ /‬مساحت استان‬ ‫تراکم شبکه حمل و نقل‬

‫اقتصادی‬
‫تولید ناخالص سرانه یک استان‬ ‫تولید سرانه (‪GDP‬‬
‫میلیارد ریال‬
‫سرانه)‬
‫درصد‬ ‫سال گذشته (درصد)‬ ‫و‬ ‫سال هد‬ ‫تفاضل بین‬ ‫نرخ رشد‬
‫ساالنه‬ ‫ارزش تولید محصوالت کشاورزی ساالنه بهصورت درصد از کل‬ ‫نرخ ناخالص تولید‬
‫هر استان‬ ‫محصوالت کشاورزی‬
‫ساالنه هر‬ ‫ارزش تولید محصوالت صنعتی ساالنه بهصورت درصد از کل‬ ‫نرخ ناخالص تولید‬
‫استان‬ ‫محصوالت صنعتی‬
‫اجتماعی‬
‫درصد‬ ‫نسبت درآمد خرج شده بر روی ذا (درصد)‬ ‫ضریب انگل‬
‫نسبت جمعیت باالی ‪ 6‬سال و دارنده مدرک دیملم (درصد)‬ ‫نسبت افراد با مدرک‬
‫درصد‬
‫دیملم‬
‫درصد‬ ‫جمعیت ناخالص شهری بهصورت درصد از کل جمعیت هر استان (درصد)‬ ‫نرخ شهرنشینی‬
‫مقدار کل رشد جمعیت طبیعی در هر استان ‪ /‬به مقدار کل میانگین جمعیت هر‬ ‫نرخ رشد جمعیت‬
‫درصد‬
‫استان (درصد)‬
‫محیطزیست‬
‫مجموع جنگل و مراتع بهصورت مساحت کل زمین در هر استان‬ ‫نسبت پوشش جنگل به‬
‫درصد‬
‫مرتع‬
‫شاخص کیفیت سکونت‬
‫(‪)HQI‬‬
‫ضریب نرمالسازی شاخص کیفیت سکونت با مقدار مرجع ‪ 512/26‬است‪.‬‬
‫حجم سرانه فاض‪،‬ب تولیدی در هر استان‬ ‫حجم فاض‪،‬ب تولیدی‬
‫در هر استان‬

‫برای الگوسازی شاخص از روش ارزیابی مصنوعی فازی‪ 1‬برای طبقهبندی و تحلیل ابعاد مختلر اقتصادی‪،‬‬

‫________________________________________________________________‬
‫‪1‬‬ ‫‪Fuzzy Synthetic Evaluation‬‬
‫اقتصاد و توسعه منطقهای شماره ‪21‬‬ ‫‪54‬‬

‫اجتماعی‪ ،‬منابع آب‪ ،‬تکنولووی و حمل و نقل و محی زیست استفاده شده است‪ .‬برای وزندهی ابعاد نظریه‬
‫آنتروپی‪ 1‬و بر اساس روش وزندهی پیشنهادی آنتروپی شانون‪ 2‬استفاده شده است‪.‬‬

‫روش آنتروپی‬
‫آنتروپی یک مفهوم جهانی در علم است که ابزاری بسیار مناسب برای کمیسییازی عییدم قطعیییت در یییک‬
‫سری از رویدادهای تصادفی به شمار میرود‪ .‬آنتروپی یک معیار کمی برای بینظمی‪ ،‬بیرباتی‪ ،‬عدم تعادل‬
‫و عدم قطعیت در یک سیستم است کییه میییتوانیید رونیید توسییعه یییک سیسییتم مشییخص را پیییشبینییی کنیید‬
‫(‪ .)Roodposhti et al.,2016‬مفهوم آنتروپی بییرای اولییین بییار در زمینییه ترمودینامیییک مییورد اسییتفاده قییرار‬
‫گرفت‪ .‬این روش بعدها توس )‪ Shannon (2001‬برای نظریه اط‪،‬عیات‪ 3‬معرفییی شیید‪ .‬هییر چنیید تییا کنییون‬
‫شکل های متنوعی از مفهوم آنتروپی از سوی دانشمندان ارائه شده است‪ ،‬میییتییوان نشییان داد کییه آنتروپییی‬
‫شانون مناسبترین معیار عدم قطعیت برای توضیییح یییک پدیییده تصییادفی اسییت )‪ .(Majernik, 2014‬اگییر‬
‫پیشامدی با احتمال زیاد رخ دهد‪ ،‬آن پیشامد اط‪،‬عات کمتری را منتقل میکند و بالعکس‪ .‬هیر چییه مقییدار‬
‫آنتروپی برای یک معیار خان بیشتر باشد‪ ،‬این معیار اط‪،‬عات کمتری را به تصمیمگیرنده ارائه میییدهیید و‬
‫وزن کمتری خواهد داشت‪ .‬بییهعبییارت دیگییر‪ ،‬اییین معیییار اهمیییت کمتییری در فرآینیید تصییمیمگیییری دارد‬
‫(‪.)Kacprzak,2017‬‬
‫که زاده‪4‬‬ ‫آنتروپی فازی شناختهشدهترین معیار برای اندازهگیری درجه فازی بودن یک مجموعه فازی است‬
‫برای اولین بار این مفهوم را طرح کرد‪ .‬معیار کمیت اط‪،‬عات فازی که از مجموعه فییازی یییا سیسییتم فییازی‬
‫بهدست میآید‪ ،‬بهعنوان آنتروپی فازی شناخته میشود‪ .‬باید تاکید کییرد کییه معنییای آنتروپییی فییازی کییام‪،‬ض‬
‫متفاوت از معنای آنتروپی ک‪،‬سیک شانون است؛ زیرا برای تعریر آن نیازی به مفهوم احتمالی نیست‪ .‬این‬
‫مسئله به دلیل این واقعیت است که آنتروپی فازی حاوی ابهام و عدم قطعیت اسییت؛ در حییالیکییه آنتروپییی‬
‫شانون شامل عدم قطعیت تصادفی (احتمالی) است )‪ .(Arya & Kumar,2020‬یکی از مهمترین کاربردهای‬
‫نظریههای فازی بهویژه آنتروپی شانون ارزیابی اررات اجتماعی‪ 5‬و زیستمحیطی‪ 6‬است؛ زیرا ارزیابی اررات‬
‫________________________________________________________________‬
‫‪1‬‬ ‫‪Entropy‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪Weighted Shannon Entropy‬‬
‫‪3 Information Theory‬‬
‫‪4 Zadeh‬‬
‫‪5 Social Impact Assessment‬‬
‫‪6 Environmental Conflicts‬‬
‫‪55‬‬ ‫تعیین شاخص یکپارچه آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محیطزیست برای تخصیص منطقهای منابع آب‬

‫‪(Van‬‬ ‫اجتماعی و زیستمحیطی در زمینه تصمیمگیری عمدتاض با استفاده از روشهای کیفی انجام میشییود‬
‫)‪.der Voort & Vanclay,2015‬‬

‫ارزیابی مصنوعی فازی‬

‫شاخص یکپارچه آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محی زیست با توجه به عوامل مختلفی تعیین میشود و رواب بین عوامل‬
‫تا حدود زیادی نامعلوم است‪ .‬درجه اررگذاری هر عامل متفاوت است؛ اما بین آنها رابطییهای وجییود دارد‪.‬‬
‫در نتیجه‪ ،‬ارزیابی رواب بین متغیرها در شاخص آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محی زیست یک مسئله ارزیابی فازی چنیید‬
‫هدفه و چند سطحی‪ 1‬است‪ .‬در بسیاری از مدلهای ارزیابی ریاضی ک‪،‬سیک برای ارزیابی فرآیند از تحلیل‬
‫سلسلهمراتبی‪ 2‬یا تجزیه و تحلیل اجزای اصلی‪ 3‬و یره استفاده میشود‪ .‬با این حال‪ ،‬این روشها در ارزیییابی‬
‫عدم اطمینان و عدم قطعیت در هنگام حل مسییاله ناکییافی هسییتند )‪ .(Wu et al.,2011‬در مقایسییه بییا نظریییه‬
‫مجموعه ک‪،‬سیک که توس کانتور‪ 4‬معرفی شد‪ ،‬لطفیزاده‪ 5‬مفهوم مجموعههای فازی را پیشنهاد کرد‪.‬‬
‫روش ارزیابی جامع فازی‪ ،‬یک سیستم شاخص ارزیابی جامع چند الیه بر اساس ریاضیات فازی اسییت کییه‬
‫در بسیاری از سیستمهای ارزیابی در تحقیقات علمی استفاده شده است‪ .‬روند ارزیابی جامع فازی شامل این‬
‫موارد است‪ :‬الر) مجموعهای از عوامل مؤرر بر ارزیابی ساخته میشود‪ .‬ب) مجموعه ارزیابی تنظیم خواهد‬
‫مییورد ارزیییابی اسییت‪ .‬ج) تییابع‬ ‫شد که مجموعهای از همه موارد ممکن برای نتای ارزیییابی‪ ،‬جهییت هیید‬
‫عضویت فازی تأیید می شود‪ .‬د) ماتریس رابطه فازی بر اساس ارزیابی کل عوامل تکییی ایجییاد میییشییود ه)‬
‫وزن مجموعهای از شاخصها تعیین میگردد‪ .‬و) مییاتریس ارزیییابی فییازی بییر مبنییای بخییشهییای (د) و (ه)‬
‫& ‪(Delgado‬‬ ‫ساخته شده و سمس ارزییابی نتییای حاصییل از عملگییر محاسییباتی فییازی بییه دسییت میییآیید‬
‫)‪.Romero,2017‬‬
‫در بخش پایانی سیستم استنتاج فازی کار فازیزدایی از مقادیر محاسبه شده انجام میشود‪ .‬روشهای بسیار‬
‫متنوعی برای تبدیل کمیت فازی به کمیت ک‪،‬سیک (فازیزدایی‪ )6‬وجود دارد که این روشها را بهطور‬
‫کلی میتوان در به چهار دسته روشهای مبتنی بر میانگین‪ ،7‬روشهای مبتنی بر کمینه‪ ،1‬روشهای مبتنی بر‬
‫________________________________________________________________‬
‫‪1‬‬ ‫‪Multi-level multi-Objective‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪Analytic Hierarchy Process‬‬
‫‪3Principle Component Analysis‬‬
‫‪4 Cantor‬‬
‫‪5 Zadeh‬‬
‫‪6 Defuzzification‬‬
‫‪7 Methods Associated to Mean‬‬
‫اقتصاد و توسعه منطقهای شماره ‪21‬‬ ‫‪56‬‬

‫بیشینه‪ 2‬و سایر روشها تقسیمبندی کرد )‪ .(Talon, A. & Curt,2017‬سیستم ارزیابی جامع فازی بهکار‬
‫رفته در این مطالعه در شکل (‪ )1‬آورده شده است‪.‬‬

‫شکل ‪ :1‬سیستم ارزیابی جامع فازی‬

‫منبع‪Delgado & Romero (2017) :‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪Methods Associated to Minimum‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪Methods Associated to Maximum‬‬
‫‪57‬‬ ‫تعیین شاخص یکپارچه آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محیطزیست برای تخصیص منطقهای منابع آب‬

‫دادههای پژوهش‬
‫پس از تعیین شاخص آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محی زیسییت‪ ،‬ابعییاد مختلییر آن‪ ،‬اییین مطالعییه اقییدام بییه بییرآورد اییین‬
‫شاخص و تحلیل نتای حاصل از آن با استفاده از ارزیابی مصنوعی فازی و با بهرهگیری از روش وزندهییی‬
‫آنتروپی بر اساس آخرین دادههای موجود از بی‪،‬ن آبی کشور یعنی سال ‪ 1390‬برای کل اسییتانهییای ایییران‬
‫نموده است‪ .‬برای این منظور‪ ،‬دادههای مربوط به مساحت استانی‪ ،‬جمعیییت شییهری‪ ،‬جمعیییت اسییتان‪GDP ،‬‬

‫استانی‪ ،‬رشد اقتصادی‪ ،‬ارزش افزوده بخش صنعت‪ ،‬ارزش افزوده بخش کشاورزی‪ ،‬درآمد خییرج شییده بییر‬
‫روی ذا‪ ،‬تعداد دانشآموزان با مدرک دیملم‪ ،‬کییل دانییشآمییوزان هییر اسییتان‪ ،‬حجییم آبهییای سییطحی و‬
‫زیرزمینی (شامل چشمه‪ ،‬قنات‪ ،‬چاه نیمه عمیق و چاه عمیق)‪ ،‬انواع اراضییی (شییامل اراضییی زراعییی‪ ،‬مراتییع‪،‬‬
‫سایر اراضی‪ ،‬حجم فاض‪،‬ب‪ ،‬وزنهای بار جابهجا شده توس سیستم حمل و نقییل اسییتانی (شییامل حمییل و‬
‫نقل جادهای‪ ،‬حمل و نقل ریلی‪ ،‬پروازها (داخلی و بینالمللی) و بنادر برای اسییتانهییای دارنییده هییر یییک از‬
‫انواع حمل و نقل)‪ ،‬جمع راههای استانی ((شامل کل راههای جادهای و کل خطوط ریلی راهآهیین (اصییلی‪،‬‬
‫فرعی و صنعتی))‪ ،‬حجم آب استفاده شده در بخش صنعت از سالنامههای آمییاری اسییتانی‪ ،‬سییالنامه آمییاری‬
‫کشور‪ ،‬حسابهای ملی و منطقه ای مرکز آمار ایران‪ ،‬وزارت نیرو و وزارت صنعت و معدن بهدسییت آمییده‬
‫است‪.‬‬
‫همچنین آمارهای مربوط به حجم تولیدی محصوالت کشاورزی هییر اسییتان و مسییاحت اراضییی زراعییی و‬
‫کشاورزی از آمارنامه بخش کشاورزی در سال ‪ 1390‬استخراج شده است‪ .‬دادههای مربوط به مساحتهای‬
‫جنگلها و اراضی استانی از سازمان محی زیست کشور و همچنین سالنامههای آمییاری اسییتانی و کشییوری‬
‫مرکز آمار ایران گرفته شدهاند‪ .‬افزون بر این‪ ،‬دادههای مربوط بییه میییانگین کییارایی فنییی صیینعتی از مطالعییه‬
‫)‪ Azadi-Nejad et al. (2010‬جمعآوری شده است‪ .‬محاسبات این شاخص به روشی دقیق و بییا اسییتفاده از‬
‫رویکرد تحلیل پوششی داده‪ ) DEA( 1‬انجام شده و مقدار شاخص کییارایی فنییی صیینعتی بییرای هییر یییک از‬
‫استانهای کشور هم بهصورت تکی و هم بهصورت میانگین ده ساله محاسبه و رتبهبندی شده است‪ .‬افیزون‬
‫بر این‪ ،‬ضریب آبیاری هر یک از استانهای کشور موسسه تحقیقات فنی کشاورزی بییهدسییت آمییده اسییت‪.‬‬
‫داده های مربوط به حجم منابع آب زیرزمینی و آب سییطحی در هییر یییک از اسییتانهییا از سییامانه تخصصییی‬
‫ساماب و دادههای مرکز مدیریت منابع آب ایران برای سال ‪ 1390‬اخذ شده است‪ .‬سایر نسبتهییای بییهکییار‬

‫________________________________________________________________‬
‫‪1‬‬ ‫‪Data Envelopment Analysis‬‬
‫اقتصاد و توسعه منطقهای شماره ‪21‬‬ ‫‪58‬‬

‫رفته در شاخص و محاسبات کمی بییرای بییهدسییت آوردن ضییرایبی ماننیید ضییریب انگییل‪ ،‬شییاخص کیفیییت‬
‫سکونت‪ ،‬نرخ شهرنشینی و ‪ ...‬بهکار رفته در شاخص توس محققان انجام شده است‪.‬‬

‫نتایج و بحث‬
‫برآورد شاخص یکپارچه آب – اقتصاد‪ -‬محیطزیست و رتبهبندی هر یک از استانها‬
‫تعیین وزن یک گام مهم در ارزیابی مصنوعی فازی است؛ زیرا این یک پارامتر حیاتی اسییت کییه بییر نتییای‬
‫ارزیابی شده در دو شاخص متفاوت دارای ارزشی یکسان است‪،‬‬ ‫ارزیابی تأریر می گذارد‪ .‬هنگامی که هد‬
‫حداک ر مقدار آنتروپی برابر با عدد ‪ 1‬خواهد بود‪ .‬وزن آنتروپی برابر با عدد ‪ ،0‬بییدان معنییی اسییت کییه اییین‬
‫شاخص هیچ اط‪،‬عات مفیدی برای تصمیمگیرندگان ارائه نمیکند‪ .‬هنگامی که تفاوت در مقییدار شییاخص‬
‫مورد ارزیابی در شاخصهای خان بزرگ است‪ ،‬مقدار آنتروپی کوچک خواهد بود‪ .‬وزن‬ ‫برای هر هد‬
‫آنتروپی بزرگ بدین معناست که آن شاخص نشان دهنییده اط‪،‬عییات مفیییدی بییرای تصییمیمگیرنییده اسییت‬
‫)‪ .(Majerník, 2014‬در گام بعدی هر یک از وزنهای مربوط به متغیرهای شاخص آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محی ‪-‬‬
‫زیست با استفاده از روش وزندهی آنتروپی برای ‪ 21‬زیرشاخص مؤرر در شاخص آب‪ -‬اقتصییاد‪ -‬محییی ‪-‬‬
‫زیست در ‪ 31‬استان ایران محاسبه شده است‪ .‬نتای برآوردهای مربوط به وزن هر زیرشاخصهییا در جییدول‬
‫(‪ )5‬آورده شده است‪.‬‬
‫جدول (‪ :)5‬وزنهای محاسبه شده برای شاخص کل یکپارچه آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محی زیست‬
‫وزن آنتروپی محاسبه‬ ‫وزن آنتروپی‬
‫متغیر‬ ‫زیرشاخص‬
‫شده‬ ‫محاسبه شده‬
‫‪0/0279‬‬ ‫دسترسی به آب سرانه‬
‫آب ‪ /‬یک میلیارد ریال ارزش‬ ‫مصر‬
‫‪0/0543‬‬
‫افزوده بخش صنعت‬ ‫‪0/4172‬‬ ‫منابع‬
‫‪0/0371‬‬ ‫سرانه زمینهای قابل کشت ساالنه‬
‫‪0/0611‬‬ ‫محصول کشاورزی در واحد سطح‬
‫‪0/0522‬‬ ‫کارایی فنی صنعتی‬
‫‪0/0387‬‬ ‫ضریب آبیاری (ضریب جذب)‬
‫‪0/3823‬‬ ‫تکنولوژی و حمل و نقل‬
‫‪0/02452‬‬ ‫حمل و نقل و باربری‬
‫‪0/01174‬‬ ‫تراکم شبکه حمل و نقل‬
‫‪0/0721‬‬ ‫تولید سرانه (‪ GDP‬سرانه)‬
‫‪0/2115‬‬ ‫اقتصادی‬
‫‪0/0316‬‬ ‫نرخ رشد اقتصادی‬
‫‪59‬‬ ‫تعیین شاخص یکپارچه آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محیطزیست برای تخصیص منطقهای منابع آب‬

‫نرخ ناخالص تولید محصوالت‬

‫‪0/0423‬‬
‫کشاورزی‬
‫نرخ ناخالص تولید محصوالت‬
‫‪0/0403‬‬
‫صنعتی‬
‫‪0/0311‬‬ ‫ضریب انگل‬
‫‪0/0029‬‬ ‫نسبت افراد با مدرک دیملم‬
‫‪0/0841‬‬ ‫اجتماعی‬
‫‪0/0051‬‬ ‫نرخ شهرنشینی‬
‫‪0/0579‬‬ ‫نرخ رشد جمعیت‬
‫‪0/0083‬‬ ‫نسبت پوشش جنگل به مرتع‬
‫‪0/0055‬‬ ‫شاخص کیفیت سکونت‬
‫‪0/0613‬‬ ‫محیطزیست‬
‫سرانه فاض‪،‬ب تولیدی در هر‬
‫‪0/0512‬‬
‫استان‬
‫منبع‪ :‬محاسبات نویسندگان‬

‫همانگونییه کییه از نتییای بییرآورد شییاخص آب‪-‬اقتصییاد‪-‬محییی زیسییت در جییدول (‪ )5‬مشییاهده میییشییود‪،‬‬
‫زیرشاخص منابع آب نقییش چشییمگیری در بییین زیرشییاخصهییای پیین گانییه داشییته اسییت و بیشییترین وزن‬
‫محاسباتی مربوط به این زیرشاخص است‪ .‬وزن محاسباتی برای پن زیرشاخص تکنولییووی و حمییلونقییل‪،‬‬
‫اقتصادی‪ ،‬اجتماعی و زیستمحیطی بهترتیب کوچکتر بوده است‪ .‬در بخش منییابع آب نیییز بیشییترین وزن‬
‫اخ تصان یافته متعلق به محصول کشاورزی تولید شده در واحد سطح بوده اسییت‪ .‬کییمتییرین وزن محاسییبه‬
‫شده در آنتروپی شانون نیز متعلق به بخش محی زیست بوده است؛ اما این به معنای چشمپوشی و فلییت از‬
‫محی زیست نخواهد بود‪ .‬همانگونه که مشاهده میشود‪ ،‬در بخییش اقتصییادی بیشییترین وزن محاسییباتی بییا‬
‫استفاده از روش آنتروپی شانون نیز به تولید سرانه‪ ،‬در بخش اجتماعی به نرخ رشد جمعیت و ضریب انگییل‬
‫برای ذا و در بخش محی زیست نیز به فاض‪،‬ب تولیدی هر استان اختصان یافته است‪.‬‬

‫رتبهبندی استانهای کشور در ابعاد شاخص آب – اقتصاد – محیطزیست‬

‫پس از انجام محاسبات وزنی‪ ،‬بر طبق اصل اساسی در مورد تابع عضویت و تحلیل درجه عضویت‪ ،‬شاخص‬
‫آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محی زیست برآورد شده است‪ .‬یکییی از بخییشهییای مهییم ارزیییابی مصیینوعی فییازی‪ ،‬تعیییین‬
‫اقتصاد و توسعه منطقهای شماره ‪21‬‬ ‫‪60‬‬

‫مجموعه ارزیابی‪ 1‬و تابع عضویت‪ 2‬است‪ .‬در این نوع مسائل فازی‪ ،‬بهدلیل آنکه امکان استفاده از پاسخهای‬
‫«بله» یا «خیر» برای تعلق به یک مجموعه ارزیابی واحد وجود ندارد؛ برای نشان دادن عدم قطعیت مربوط به‬
‫عضویت در یک مجموعه ارزیابی از درجه عضویت‪ 3‬استفاده میشود‪ .‬هنگامی که درجه عضویت به دلیییل‬
‫تغییر در یک متغیر تغییر میکند‪ ،‬نیاز به ایجاد یک تابع عضویت خواهد بود‪ .‬در واقع‪ ،‬برای بهدست آوردن‬
‫یک شاخص ارزیابی کمی‪ ،‬مقداری عددی در بازه [‪ ]0،1‬بهعنوان درجه عضویت برای بیییان عییدم قطعیییت‬
‫مربوط به عضویت در مجموعه ارزیابی استفاده میشود‪.‬‬
‫در نهایییت‪ ،‬نتییای حاصییل از ارزیییابی جییامع فییازی بییه یکییی از پیین رتبییه‪ ،‬یعنییی مجموعییه ارزیییابی‬
‫={عالی‪ ،‬خوب‪ ،‬متوس ‪ ،‬نسبتاض ضعیر و ضعیر} دستهبنییدی میییشییود و بییرای هییر‬
‫استان‪ ،‬مناسب بودن وضعیت آن استان در هر یک از زیرشاخصهای موجود در شاخص یییکپارچییه آب‪-‬‬
‫اقتصاد‪ -‬محی زیست از درجه ‪ I‬به درجییه ‪ V‬کییاهش مییییابیید‪ .‬هییر اسییتان یکییی از پیین رتبییه را بییر اسییاس‬
‫محاسبات انجام شده به دست میآورد تا بتوان میییزان مناسییب بییودن تخصیییص منطقییهای منییابع آب در آن‬
‫اصل ماکزیمم عضویت‪4‬‬ ‫از‬ ‫استان را ارزیابی کرد‪ .‬نکته قابل ذکر آن است که پس از دستیابی به ماتریس‬
‫و الگوریتم ماکزیمم – مینیمم‪ 5‬بهعنوان عملگر محاسباتی فازی‪ 6‬استفاده شده است )‪ .(Zadeh,2015‬علت‬
‫بهکارگیری این روشها کارایی آنها در انجام محاسبات در زمینییه تصییمیمگیییری چندهدفییه و چنییدمعیاره‬
‫فییازی بییر اسییاس روشهییای تحلیییل حساسیییت‪ 7‬در مطالعییات )‪ (Runkler, 1997) ،(Seddique, 2009‬و‬
‫(‪ )Zulqarnain et al., 2020‬بوده است‪ .‬بر اساس اصول محاسییباتی فییازیزدایییی در روش اصییل مییاکزیمم‬
‫عضویت‪ ،‬در صورتی که در انجام محاسبات دو مقدار ماکزیمم وجود داشته باشد؛ سطح ارزیابی بهصورت‬
‫مقدار نزدیکتر به ماکزیمم دوم در نظر گرفته میشود )‪ .(Zadeh,2015‬بییرای آنکییه بتییوان وضییعیت هییر‬
‫استان را در هر یک از زیرشاخصهای آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محی زیست و همچنین در پن درجه عییالی‪ ،‬خییوب‪،‬‬
‫برای هر اسییتان در نظییر گرفتییه شییده‬ ‫متوس ‪ ،‬نسبتاض ضعیر و ضعیر دستهبندی کرد‪ ،‬یک ماتریس‬

‫________________________________________________________________‬
‫‪1‬‬ ‫‪Evaluation Set‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪Membership Function‬‬
‫‪3 Membership Degree‬‬
‫‪4 Maximum Membership Principle‬‬
‫‪5 Max-Min Algorithm‬‬
‫‪6 Fuzzy Arithmetic Operator‬‬
‫‪7 Sensitivity Analysis‬‬
‫‪61‬‬ ‫تعیین شاخص یکپارچه آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محیطزیست برای تخصیص منطقهای منابع آب‬

‫است‪ .‬بر اساس محاسبات نهایی حاصل از فازیزدایی‪ 1‬در ارزیابی جامع فازی‪ ،‬وضییعیت هییر اسییتان در هییر‬
‫یک از زیرشاخصهای منابع آب‪ ،‬تکنولووی و حملونقل‪ ،‬اقتصادی‪ ،‬اجتمییاعی و زیسییتمحیطییی در پیین‬
‫دسته عالی (‪ ،)Ⅰ‬خوب (‪ ،)Ⅱ‬متوس (‪ ،)Ⅲ‬نسبتاض ضعیر (‪ )Ⅳ‬و ضییعیر (‪ )Ⅴ‬رتبییهبنییدی شییده اسییت‪ .‬نتییای‬
‫نهایی ارزیابی جامع فازی برای هر یک از استانهای کشییور در هییر یییک از زیرشییاخصهییای پیین گانییه در‬
‫شاخص آب‪-‬اقتصاد‪ -‬محی زیست و همچنین وضعیت نهایی هر استان بر اسییاس شییاخص کییل در جییدول‬
‫(‪ )6‬آورده شده است‪.‬‬
‫جدول (‪ :)6‬وضعیت هر یک از پنج زیرشاخص آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محیطزیست در استانهای کشور‬

‫________________________________________________________________‬
‫‪1‬‬
‫‪Defuzzification‬‬
‫اقتصاد و توسعه منطقهای شماره ‪21‬‬ ‫‪62‬‬

‫منبع‪ :‬محاسبات نویسندگان‬

‫مطابق جدول (‪ ،)6‬ستونهای عمودی نشاندهنده هر یک از پن زیر شاخص و ردیییرهییای افقییی بیییانگییر‬
‫رتبهبندی استانها از عالی به ضعیر در هر یک از زیرشاخصهای منابع آب (‪ ،)Res‬تکنولووی و حملو‪-‬‬
‫نقل (‪ ،)Tech&Tra‬اقتصادی (‪ ،)Eco‬اجتماعی (‪ )Soc‬و محی زیست (‪ )Env‬است‪ .‬همچنییین اسییتانهییا بییه‪-‬‬
‫نامگذاری شدهاند‪ .‬در این جدول وضعیت عالی بییا رنییگ قرمییز‪،‬‬ ‫الفبا‬ ‫ترتیب حرو‬
‫خوب (سبز)‪ ،‬متوس (آبی)‪ ،‬نسبتاض ضعیر (زرد) و ضعیر (قهوهای) نشانداده شده است‪ .‬همییانگونییه کییه‬
‫مشاهده میشود‪ ،‬هیچ یک از استانهای ایران از نظر زیرشاخصهای پن گانه آب‪ -‬اقتصییاد‪ -‬محی زیسییت‬
‫وضعیت عالی نداشتهاند‪.‬‬
‫نتای بهدست آمده از سیستم ارزیابی جامع فازی نشان میدهیید کییه در زیرشییاخص منییابع آب‪ ،‬اسییتانهییای‬
‫اردبیل‪ ،‬خراسان جنوبی‪ ،‬سمنان‪ ،‬سیستان و بلوچستان‪ ،‬فارس‪ ،‬قزوین‪ ،‬کرمان‪ ،‬مرکزی و یزد وضییعیت نسییبتاض‬
‫ضعیر داشتهاند‪ .‬همچنین استانهای بوشهر‪ ،‬گی‪،‬ن‪ ،‬مازندران‪ ،‬کردستان‪ ،‬تهران‪ ،‬خراسان شمالی‪ ،‬همدان در‬
‫این زیرشاخص وضعیت خوب دارند‪ .‬سییایر اسییتان هییای کشییور از نظییر وضییعیت زیییر شییاخص منییابع آب‪،‬‬
‫وضعیت متوس دارند‪ .‬افزون بر این‪ ،‬از نظر شاخص تکنولووی و حمل و نقل‪ ،‬اک ییر اسییتانهای کشییور در‬
‫وضعیت خوب و متوس قرار دارند؛ در حالیکه استانهای ای‪،‬م و کهگیلویه و بویر احمد در وضعیت نسبتاض‬
‫ضعیر برای این زیرشاخص هستند‪ .‬از نظر زیرشاخص زیسییتمحیطییی نیییز بخییش عمییدهای از اسییتانهییای‬
‫کشور وضعیت خوب و متوس داشتهاند؛ در حالیکه استانهای البییرز‪ ،‬خراسییان جنییوبی‪ ،‬زنجییان‪ ،‬سییمنان‪،‬‬
‫سیس تان و بلوچستان‪ ،‬فارس‪ ،‬قزوین‪ ،‬کرمانشاه و کهگیلویه و بویراحمد در وضعیت نسبتاض ضعیر بییرای اییین‬
‫‪63‬‬ ‫تعیین شاخص یکپارچه آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محیطزیست برای تخصیص منطقهای منابع آب‬

‫شاخص دستهبندی میشوند‪.‬‬

‫از نظر زیرشاخص اقتصادی‪ ،‬همه استانهای کشور در وضعیت متوس و نسبتاض ضعیر قییرار دارنیید‪ .‬در اییین‬
‫زیرشاخص استانهای فارس‪ ،‬قزوین‪ ،‬قییم‪ ،‬مازنییدران‪ ،‬گییی‪،‬ن‪ ،‬مرکییزی‪ ،‬چهییار محییال و بختیییاری‪ ،‬بوشییهر‪،‬‬
‫خراسان شمالی و خراسان رضوی وضعیت متوس و سایر استانهای کشور وضییعیت نسییبتاض ضییعیر دارنیید‪.‬‬
‫نکته قابل توجه آن است که از نظر زیرشاخص اجتماعی بخش عمدهای از استانهای کشور وضعیت خوب‬
‫و متوس دارند؛ در حالیکه استانهای البرز‪ ،‬خراسان جنوبی‪ ،‬زنجان و هرمزگان وضییعیت نسییبتاض ضییعیر و‬
‫استان های خراسان شمالی‪ ،‬کرمانشاه و لرستان در وضعیت ضعیر قرار میگیرند‪ .‬این مسئله نشییان میییدهیید‬
‫که استانهای مذکور نیازمند سیاستگذاری متنوعی در زمینییه آب و بییهویییژه در بعیید اجتمییاعی منییابع آب‬
‫هستند‪ .‬بر اساس نتای بهدست آمده از زیرشییاخص محییی زیسییت در شییاخص یییکپارچییه آب‪ -‬اقتصییاد‪-‬‬
‫محی زیست‪ ،‬استانهای البرز‪ ،‬خراسان جنوبی‪ ،‬زنجان‪ ،‬سمنان‪ ،‬سیستانوبلوچستان‪ ،‬کهگیلویه و بویر احمیید‬
‫و کرمانشاه در وضعیت ضعیر این شاخص قرار گرفتهاند‪ .‬همچنین اسییتانهییای آذربایجییان شییرقی‪ ،‬اییی‪،‬م‪،‬‬
‫بوشهر‪ ،‬خراسان جنوبی‪ ،‬خراسان شمالی‪ ،‬کردستان‪ ،‬لرستان‪ ،‬مرکزی‪ ،‬هرمزگان و یییزد در وضییعیت متوسی‬
‫این شاخص قرار میگیرند‪.‬‬
‫در نهایت از نظر شاخص کل آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محی زیست نیز میتوان همه استانهای کشییور را دسییتهبنییدی‬
‫کرد‪ .‬میتوان دید که هیچ یک از استانهای کشور در وضییعیت عییالی یییا ضییعیر شییاخص آب‪ -‬اقتصییاد‪-‬‬
‫محی زیست قرار نگرفته است‪ .‬بر اساس نتای بهدست آمده برای شاخص کل آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محی زیست‪،‬‬
‫نتای نشان میدهد که بسیاری از استانهای کشور در وضعیت متوس قرارگرفتهاند و استانهای مازندران‪،‬‬
‫گی‪،‬ن‪ ،‬خوزستان و چهارمحال بختیاری از نظر وضعیت شاخص آب‪ -‬اقتصییاد‪ -‬محی زیسییت در وضییعیت‬
‫خوب هستند‪ .‬بدان معنا که میتوان این استانها را بهعنوان بهترین استانها برای اجرای راهبرد تجارت آب‬
‫مجازی در نظر گرفت‪ .‬همچنین بر اساس نتای شاخص کل‪ ،‬استانهای البرز‪ ،‬ای‪،‬م‪ ،‬زنجان‪ ،‬سمنان‪ ،‬سیستان‬
‫و بلوچس تان‪ ،‬کرمان‪ ،‬قزوین‪ ،‬کرمانشاه‪ ،‬کهگیلویه و بویر احمد‪ ،‬لرستان و مرکزی در وضعیت نسبتاض ضییعیر‬
‫شاخص آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محی زیست قرار میگیرند‪ .‬نتیجه نهایی نشان میدهیید کییه هییر یییک از اسییتانهییای‬
‫کشور وضعیت خاصی از نظر شاخص یکپارچه اقتصاد‪ -‬آب‪ -‬محی زیست دارند و سیاستگذاری انجام‬
‫شده در هر یک از این استانها باید بر اساس قوت یا ضعر استانهای مذکور در هر یییک از زیرشییاخص‪-‬‬
‫های منابع آب‪ ،‬تکنولووی و حملونقل‪ ،‬اقتصادی‪ ،‬اجتماعی و زیستمحیطی باشد‪.‬‬
‫)‪،‬‬ ‫همانگونه که مشاهده میشود‪ ،‬مساحت اختصییان یافتییه در نقشییه رادار بییه اسییتانهییای مازنییدران (‬
‫اقتصاد و توسعه منطقهای شماره ‪21‬‬ ‫‪64‬‬

‫) نسبت بییه میییانگین کییل اسییتانهییا در‬ ‫) و خوزستان (‬ ‫) و استان چهارمحال بختیاری (‬ ‫گی‪،‬ن (‬
‫ناحیه محصور شده با رنگ قرمز‪ ،‬بزرگتر است که نشان از مناسب بودن وضییعیت اییین اسییتانهییا در ابعییاد‬
‫مختلر شاخص آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محی زیست دارد‪ .‬از سوی دیگر‪ ،‬از آنجا که مساحت مربوط به استانهای‬
‫)‪ ،‬سیسییتان و بلوچسییتان‬ ‫)‪ ،‬سییمنان (‬ ‫)‪ ،‬زنجییان (‬ ‫)‪ ،‬خراسییان جنییوبی (‬ ‫)‪ ،‬اییی‪،‬م (‬ ‫البرز (‬
‫) و یییزد‬ ‫) و اسییتان مرکییزی (‬ ‫)‪ ،‬لرستان (‬ ‫)‪ ،‬کرمانشاه (‬ ‫)‪ ،‬کرمان (‬ ‫)‪ ،‬قزوین (‬ ‫(‬
‫) در درون خ قرمز رنگ برای میانگین مقادیر قرار گرفته است‪ ،‬میتوان دید که این استانها از نظر‬ ‫(‬
‫شاخص کلی در وضعیت نسبتاض ضعیر قرار دارند‪.‬‬

‫نمودار ‪ :1‬نمودار رادار برای وضعیت هر یک از زیرشاخصهای آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محیطزیست در استانهای ایران‬
‫‪65‬‬ ‫تعیین شاخص یکپارچه آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محیطزیست برای تخصیص منطقهای منابع آب‬

‫منبع‪ :‬محاسبات نویسندگان‬

‫ع‪،‬وه بر این‪ ،‬برای فهم بهتر توزیع فضایی شاخص آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محی زیست در استانهیای ایییران‪ ،‬نقشییه‬
‫تغییرپذیری فضایی ابعاد و زیرشاخصهای مختلر شاخص آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محی زیست و همچنین شاخص‬
‫کل با استفاده از نرمافزار ‪ GIS‬ترسیم شده است‪ .‬رنگ بهکار رفته برای هییر اسییتان بییر اسییاس وضییعیت آن‬
‫استان در زیرشاخصهای آب‪ -‬اقتصییاد‪ -‬محی زیسییت و همچنییین بییر اسییاس شییدت آن از عییالی‪ ،‬خییوب‪،‬‬
‫متوس ‪ ،‬نسبتاض ضعیر و ضعیر به ترتیب با اعداد ‪ 5 ،4 ،3 ،2 ،1‬ترسیم شده است‪.‬‬

‫شکل ‪ :2‬نقشه فضایی پنج زیرشاخص اصلی و میانگین کل‬

‫اقتصاد و توسعه منطقهای شماره ‪21‬‬ ‫‪66‬‬

‫اقتصادی‬ ‫منابع آب‬

‫زیستمحیطی‬ ‫اجتماعی‬

‫شاخص کل‬ ‫تکنولوژی و حمل و نقل‬

‫منبع‪ :‬محاسبات نویسندگان‬
‫‪67‬‬ ‫تعیین شاخص یکپارچه آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محیطزیست برای تخصیص منطقهای منابع آب‬

‫نتیجهگیری و پیشنهادها‬
‫شاخص آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محی زیست یکی از ابزارهای کارا برای باز تخصییص جهییانی و محلیی منییابع آب‬
‫است‪ .‬از آنجا که کشور ایران در حال رن بردن از نوعی خشکسالی اقتصادی‪ -‬اجتماعی همییراه بییا ارییرات‬
‫زیستمحیطی بوده است‪ ،‬سیاستگذاری منطقهای با استفاده از یک شاخص آب‪ -‬اقتصییاد‪ -‬محی زیسییت‬
‫میتواند راهحلی مناسب برای تخصیص یکپارچه منییابع آب و همچنیین شییناختن اسییتانهییای قییوی بییرای‬
‫اصییلی ایین پییژوهش‪ ،‬تعیییین‬ ‫اجرای راهبرد و جهت تجارت کاالهای آببر به مناطق کمآب باشد‪ .‬هیید‬
‫شاخص آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محی زیست برای تخصیص منطقهای منابع آب در استانهای ایران بوده است‪ .‬برای‬
‫حل مسئله مربوط به معیار ارزیابی و عینیتر ساختن نتای ارزیابی شییاخص آب‪ -‬اقتصییاد‪ -‬محی زیسییت از‬
‫تابع عضویت فازی‪ ،‬ارزیابی مصنوعی فازی و روش وزندهییی آنتروپیی بییرای توصییر مرزهییای شییاخص‬
‫آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محی زیست استفاده شده است‪ .‬این مطالعه بییرای بررسیی وضییعیت شییاخص آب‪ -‬اقتصیاد‪-‬‬
‫محی زیست در ‪ 31‬استان کشور و در قالب پن زیرشاخص منابع آب‪ ،‬تکنولووی و حمل و نقل‪ ،‬اقتصادی‪،‬‬
‫اجتماعی‪ ،‬زیستمحیطیی انجییام شییده اسییت‪ .‬نتییای مطالعییه نشییان داد کییه وضییعیت راهبییرد آب‪ -‬اقتصییاد‪-‬‬
‫محی زیست در سراسر استانهای ایران متغیر و از استانی به استان دیگییر متفییاوت اسییت‪ .‬بییر همیین اسییاس‪،‬‬
‫نمیتوان یک راهبرد سیاستگذاری جامع را بهصورت یکسان برای همه استانهای کشور بهکار گرفییت و‬
‫باید سیاستگذاری و تخصیص منابع آب در هر یک از استانهای ایران بر اساس شییدت ییا ضییعر اسییتان‬
‫مورد نظر در هر یک زیرشاخصهای مربوط به شاخص یکپارچه آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محی زیسییت باشیید‪ .‬هییر‬
‫چند که استفاده از برخی سیاستهای عمومی نسبت به منییابع آب و محی زیسییت بییرای کییل کشییور امییری‬
‫گریزناپذیر است؛ با توجه به محدودیت منابع آبی و همچنین محدودیت بودجه‪ ،‬سیاستگذاریهای خان‬
‫در هر استان باید بر اساس قوت و ضعر استانها در هر یک از زیرشاخصهای مذکور انجام داد‪.‬‬
‫یکی از راهحلهای اساسی در این زمینه آن است که اسییتانهییای ضییعیر از نظییر شییاخص آب – اقتصییاد‪-‬‬
‫محی ‪-‬زیست مانند البرز‪ ،‬ای‪،‬م‪ ،‬زنجان‪ ،‬سمنان‪ ،‬سیستان و بلوچستان‪ ،‬کرمان‪ ،‬قزوین‪ ،‬کرمانشییاه‪ ،‬کهگیلوییه‬
‫و بویر احمد‪ ،‬لرستان و مرکزی باید از توسعه صنایع آببر دسته اول خییودداری کییرده و عمییدتاض بییه توسییعه‬
‫صنایع دسته دوم و سوم از نظر آببری یا توسعه بخش خدمات بمردازند‪ .‬از سوی دیگر‪ ،‬بییرای اسییتانهییای‬
‫ضعیر و نسبتاض ضعیر از نظر بعد منابع آب مانند اردبیل‪ ،‬خراسییان جنییوبی‪ ،‬سییمنان‪ ،‬سیسییتان و بلوچسییتان‪،‬‬
‫فییارس‪ ،‬قییزوین‪ ،‬کرمییان‪ ،‬مرکیزی و ییزد بایید جهییتگییری سیاسییتگییذاری بیشییتر بییر توسییعه طییرحهییای‬
‫آبخیزداری‪ ،‬قوانین سختگیرانهتییر حفاظییت و اسییتخراج از منییابع آب سییطحی و زیرزمینیی‪ ،‬صییرفهجییویی و‬
‫افزایش کارایی استفاده از آب در صنایع و همچنین بخش کشاورزی باشد‪ .‬برای استانهای ضعیر و نسییبتاض‬
‫اقتصاد و توسعه منطقهای شماره ‪21‬‬ ‫‪68‬‬

‫ضعیر از نظر زیرشاخص اجتماعی مانند استانهای البرز‪ ،‬خراسان جنوبی‪ ،‬زنجان و هرمزگان و استانهیای‬
‫خراسان شمالی‪ ،‬کرمانشاه و لرستان باید سیاستهای جمعیتی‪ ،‬بهبییود امنییت ییذایی‪ ،‬آموزشیی و همچنیین‬
‫توسعه صنایع دستهدوم و دستهسوم از نظر آببری و بخش خدمات مورد توجه قرار گیرد‪ .‬برای استانهییای‬
‫ضعیر از نظر زیرشاخص زیستمحیطی مانند البرز‪ ،‬خراسان جنوبی‪ ،‬زنجان‪ ،‬سمنان‪ ،‬سیستان و بلوچسییتان‪،‬‬
‫فارس‪ ،‬قزوین‪ ،‬کرمانشاه و کهگیلویه و بویراحمد باید تاکید بیشییتر سیاسییتگییذاری بییر حییل مسییائل حییوزه‬
‫زیستمحیطی و جنگلها و مراتع باشد‪.‬‬
‫با توجه به وضعیت خوب استانهای مازندران‪ ،‬گی‪،‬ن و چهارمحال بختیاری و خوزستان میتوان این استان‪-‬‬
‫ها را بهعنوان استانهای مناسب برای اجرای راهبرد آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محی زیست در نظر گرفییت کییه توسییعه‬
‫صنایع با آببری زیاد‪ ،‬و همچنین توسعه بخش کشاورزی برای تولید محصوالت ذایی در این استانهییا و‬
‫تجارت آن با استانهای ضعیر و خیلی ضییعیر از نظییر شییاخص آب‪ -‬اقتصییاد‪ -‬محی زیسییت رویکییردی‬
‫کاهش تنشهای آبی این استانهییا بییه نظییر میییرسیید‪ .‬بییرای اسییتانهای ضییعیر در بخییش‬ ‫مناسب با هد‬
‫تکنولووی و حمل و نقل نیز بازنگری سیاستهای مربوط به توسعه شبکه حمل و نقل مانند استانهای ای‪،‬م‬
‫و کهگیلویه و بویر احمیید‪ ،‬افییزایش کییارایی فنیی بخییش صیینعت و بهبیود رانییدمان فنیی آبییاری در بخییش‬
‫کشاورزی از اهمیت بیشتری برخوردار است‪ .‬بییرای اسییتانهییای ضییعیر از نظییر وضییعیت اقتصییادی اتخییاذ‬
‫سیاستهای بهبود عملکرد اقتصادی سرانه در تولید صنعتی و کشاورزی و افییزایش بهییرهوری تولیید سییرانه‬
‫محصوالت آببر ضروری به نظر میرسد‪ .‬میتوان گفت که اجرای راهبرد آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محی زیست در‬
‫مناطق با جمعیت کمتر و سطح فعالیتهای اقتصادی بیشتر‪ ،‬تأریر بیشتری خواهد داشت (‪.)Cui et al.,2018‬‬
‫یکی از نکات مهم در این زمینه آن است که برخی از استانهای ایران مانند استانهییای آذربایجییان شییرقی‪،‬‬
‫کرمان‪ ،‬اصفهان و ‪ ...‬که بر اساس شاخص میانگین کارایی فنی صنعتی بهعنوان استانهای برتر در رتبهبندی‬
‫صنعتی شناخته میشوند و سطح کارایی فنی صنعتی در آنها مقادیر چشمگیری است‪ ،‬توسعه بخش صنعتی‬
‫این استانها میتواند سرمایه الزم را برای اجرای راهبرد تجارت آب مجازی و واردات ییذا از اسییتانهییای‬
‫دارای وضعیت خوب در شاخص آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محی زیست پدید آورد و حل مشک‪،‬ت ناشی از کمییابی‬
‫آب در بخش کشیاورزی و بییهکارگیری‬ ‫آب را در پی داشته باشد‪ .‬این استانها میتوانند با کاهش مصر‬
‫راهبرد آب مجازی خطرات کمآبی ناشی از گذار به توسعه بخش صنعت را کاهش دهنیید‪ .‬در نهاییت‪ ،‬بییه‬
‫سیاستگذاران پیشنهاد میشود که برای تحلیل دقیقتییر وضییعیت شییاخص آب‪ -‬اقتصییاد‪ -‬محی زیسییت از‬
‫شاخص یکپارچه آب‪ -‬اقتصاد‪ -‬محی زیست بهعنوان ابزاری مناسب برای تصییمیمگیییری یییکپارچییه در‬
69 ‫ محیطزیست برای تخصیص منطقهای منابع آب‬-‫ اقتصاد‬-‫تعیین شاخص یکپارچه آب‬

‫ همچنین به سایر پژوهشگران در این حوزه پیشنهاد‬.‫زمینه تخصیص منابع آب در ابعاد منطقه ای بهره بگیرند‬
‫ اقتصاد – محی زیست را طیی دورههییای بلندمییدت و طییوالنیتییر و بییا ابعییاد‬-‫میشود تا ابعاد شاخص آب‬
‫گستردهتری بسنجند تا بتوان سیاستگذاری آب در ایران را بهصورت یکپارچه و بر حسب ظرفییتهییای‬
-‫ حمییل و نقییل و تکنولیووی و زیسییت‬،‫ اجتمییاعی‬،‫ اقتصییادی‬،‫استانی و منطقهای در ابعاد پن گانه منابع آب‬
.‫محیطی به شکل دقیقتری بررسی کنند‬

References
Abu-Sharar, T. M.; Al-Karablieh, E. K. & Haddadin, M. J. (2012). Role of
Virtual Water in Optimizing Water Resources Management in Jordan. Water
resources management, 26(14), 3977-3993.
Allan, J. A. (1997). 'Virtual water': A Long-Term Solution for Water Short
Middle Eastern economies? (pp. 24-29). London: School of Oriental and African
Studies, University of London.
Allan, J. A. (2003). Virtual Water-the Water, Food, and Trade Nexus. Useful
Concept or Misleading Metaphor? Water International, 28(1), 106-113.
Amoori Z.; Bordbar, A. & Heidanejad, M. (2014). 'Quantity and Quality
Evaluation of Virtual water trade in Iran (Case study of Khuzestan province),
International Journal of Geology, Agriculture and Environmental Sciences,
Volume 2, Issue 1, February, 2014.
Ansink, E. (2010). Refuting Two Claims about Virtual Water Trade,
Ecological Economics, 69(10), 2027-2032.
Arabi Yazdi, A.; Alizadeh, A. & Mohammadian, F. (2009). Study of
ecological water footprint in Iran's agricultural sector, Journal of Water and Soil
(Agricultural Sciences and Industries), Volume 23, Number 4, Winter, 2009, pp.
15-1 (in Persian).
Arya, V. & Kumar, S. (2020). Knowledge measure and entropy: a
complementary concept in fuzzy theory, Granular Computing, 1-13.
Azadi-Nejad, A.; Amadeh, H. & Emami Meybodi, A. (2010). Effective
factors in technical efficiency of the industrial sector in Iranian provinces,
Economic Research, Volume 49, 1, pp. 173-188 (in Persian).
Bakhshoodeh, M. & Dehghanpur, H. (2016). Modeling Crop Cultivation
Pattern Based on Virtual Water Trade: Evidence from Marvdasht in Southern Iran.
Iran Agricultural Research, 34(2), 29-34.
Cai, B.; Zhang, W., Hubacek, K.; Feng, K.; Li, Z.; Liu, Y. & Liu, Y. (2019).
Drivers of Virtual Water Flows on Regional Water Scarcity in China. Journal of
21 ‫اقتصاد و توسعه منطقهای شماره‬ 70

Cleaner Production, 207, 1112-1122.

Caldera, U.; Bogdanov, D., Fasihi, M., Aghahosseini, A. & Breyer, C.
(2020). Securing future water supply for Iran through 100% renewable energy
powered desalination. International Journal of Sustainable Energy Planning and
Management, 23, pp 36-89.
Chen, G. Q., & Li, J. S. (2015). Virtual water assessment for Macao, China:
highlighting the role of external trade. Journal of Cleaner Production, 93, 308-317.
Cui, X.; Wu, X., He, X., Li, Z., Shi, C., & Wu, F. (2018). Regional
Suitability of Virtual Water Strategy: Evaluating with an Integrated Water-
Ecosystem-Economy Index, Cleaner Production, 199, 659-667.
Darbandsari, P.; Kerachian, R., & Malakpour-Estalaki, S. (2017). An Agent-
based behavioral simulation model for residential water demand management: The
case-study of Tehran, Iran, Simulation Modelling Practice and Theory, 78, 51-72.
Delgado, A., & Romero, I. (2017). Environmental Conflict Analysis Using
an Integrated Grey Clustering and Entropy-Weight Method: A Case Study of a
Mining Project in Peru, Environmental Modelling & Software, 77, 108-121.
Duarte, R.; Pinilla, V., & Serrano, A. (2016). Understanding Agricultural
Virtual Water Flows in the World from an Economic Perspective: A Long-Term
Study. Ecol. Indicators 2016, 61, 980-990.
El-Sadek, A. (2012). Virtual Water: An Effective Mechanism for Integrated
Water Resources Management, Agricultural Sciences, 2(03), 248.
Faramarzi, M., Yang, H., Mousavi, J., Schulin, R., Binder, C. R., &
Abbaspour, K. C. (2010). Analysis of intra-country virtual water trade strategy to
alleviate water scarcity in Iran. Hydrology and Earth System Sciences, 14(8), 1417-
1433.
Friesen, J.; Sinobas, L. R., Foglia, L., & Ludwig, R. (2017). Environmental
and social-economic methodologies and solutions towards integrated water
resources management, 906-908.
Garrick, D. E., Hanemann, M., & Hepburn, C. (2020). Rethinking the
economics of water: an assessment. Oxford Review of Economic Policy, 36(1), 1-
23.
Gawel, E., & Bernsen, K. (2013). What is wrong with Virtual Water
Trading? On the Limitations of the Virtual Water Concept, Environment and
Planning C: Government and Policy, 31(1), 168-181.
Gong, L., & Jin, C. (2016). Fuzzy comprehensive evaluation for carrying
capacity of regional water resources, Water resources management, 23(12), 2505-
71 ‫ محیطزیست برای تخصیص منطقهای منابع آب‬-‫ اقتصاد‬-‫تعیین شاخص یکپارچه آب‬

2513.
Haak, L., & Pagilla, K. (2020). The water-economy nexus: a composite
index approach to evaluate urban water vulnerability. Water Resources
Management, 34(1), 409-423.
Hoekstra, A. Y., Karandish, F. & Hogeboom, R. J., (2021). Physical versus
virtual water transfers to overcome local water shortages: A comparative analysis
of impacts, Water Resources, 147, 103811.
Holmberg, J., & Sandbrook, R. (2019). Sustainable development: what is to
be done? Policies for a small planet (pp. 19-38). Routledge.
Islamic & Iranian Center of Progress (2016). Iran's water resources
management: challenges and strategies, Water Institute, Environment, Food
Security and Natural Resources, 2016 (In Persian).
Ismaili-Fard, M. & Kaveh F. H. (2017). Pathology of water policy in Iran,
Quarterly Journal of Social and Cultural Strategy, Fifth Year, No. 21, Winter
2017, pp. 169-197 (in Persian).
J. Reimer. J. (2012). On the Economics of Virtual Water Trade, Ecological
Economics, 75:135-139.
Jalil-Pir, H. (2012). The role of water pricing in the agricultural sector on the
balance of water resources, Economic Journal, Monthly Review of Economic
Issues, No. 2, May 2012, 128-119 (in Persian).
Jia, S.; Long, Q., & Liu, W. (2017). The Fallacious Strategy of Virtual Water
Trade. International Journal of Water Resources Development, 33(2), 340-347.
Joodaki, G., Wahr, J., & Swenson, S. (2014). Estimating the human
contribution to groundwater depletion in the Middle East, from GRACE data, land
surface models, and well observations, Water Resources Research, 50(3), 2679-
2692.
Kacprzak, D. (2017). Objective weights based on ordered fuzzy numbers for
fuzzy multiple criteria decision-making methods. Entropy, 19(7), 373.
Karamouz, M., Yazdi, M. S., Ahmadi, B., & Zahraie, B. (2011). A system
dynamics approach to economic assessment of water supply and demand strategies.
In World Environmental and Water Resources Congress 2011: Bearing Knowledge
for Sustainability (pp. 1194-1203).
Katyaini, S., Barua, A., & Duarte, R. (2020). Science-policy interface on
water scarcity in India: Giving ‘visibility’to unsustainable virtual water flows
(1996–2014). Journal of Cleaner Production, 275, 124059.
Khalili, d. (2016). Challenges facing water resources management in drought
conditions in Iran, Journal of Strategic Research in Agricultural Sciences and
21 ‫اقتصاد و توسعه منطقهای شماره‬ 72

Natural Resources, 1, 2, pp. 149-164 (in Persian).

Liu, J., Hull, V., Batistella, M., DeFries, R., Dietz, T., Fu, F., ... & Zhu, C.
(2013). Framing sustainability in a telecoupled world. Ecology and Society, 18(2).
Madani, K. (2014). Water management in Iran: what is causing the looming
crisis? Journal of environmental studies and sciences, 4(4), 315-328.
Madani, K. Amir A. & Ali Mirchi (2016). Iran’s Socio-economic Drought:
Challenges of a Water-Bankrupt Nation, Iranian Studies, 49:6, 997-1016.
Majerník, V. (2014). Entropy—A universal concept in sciences. Natural
Science, 2014.
Manshadi, H. D., Niksokhan, M. H., & Ardestani, M. (2015). A quantity-
quality model for inter-basin water transfer system using game theoretic and virtual
water approaches. Water Resources Management, 29(13), 4573-4588.
Merrett, S. (2003). Virtual Water and the Kyoto Consensus: A Water Forum
Contribution. Water International, 28(4), 540-542.
Mohammadi-Kanigolzar, F., Ameri, J. D., & Motee, N. (2014). Virtual
Water Trade as a Strategy to Water Resource Management in Iran. Journal of
Water Resource and Protection, 6(02), 141.
Mohammad-Jani A. & Yazdanian N. (2014). Analysis of the water crisis in
Iran and its management requirements, Ravand Quarterly Journal, Volume 21,
Numbers 65 & 66, 2014, pp. 117-144 (in Persian).
Mousavi, S. N., Akbari, S. M. R., Soltani, Gh,. & M. Zarei (2010). Virtual
water, a new strategy to deal with water crisis, The First National Conference on
Water Crisis Management, March 2010 (in Persian).
Nasrollahi, M., Khosravi, H., Moghaddamnia, A., Malekian, A., & Shahid,
S. (2018). Assessment of drought risk index using drought hazard and vulnerability
indices. Journal of Geosciences, 11(20), 1-12.
Nasrollahi, Z. & Zarei, M. (2018). "Study of virtual water flows in Iran's
economy: analysis of water sector relationships using output data approach",
Quarterly Journal of Econometric Modeling, Volume 2, Issue 4, Fall 2018 (in
Persian).
Nguyen, T. D., Edenhofer, O., Grimalda, G., Jakob, M., Klenert, D.,
Schwerhoff, G., & Siegmeier, J. (2018). Policy options for a socially balanced
climate policy. G20 Insights. T20 Task Force on Global Inequality and Social
Cohesion.
Pires, A., Morato, J., Peixoto, H., Botero, V., Zuluaga, L. (2017).
Sustainability Assessment of indicators for integrated water resources
73 ‫ محیطزیست برای تخصیص منطقهای منابع آب‬-‫ اقتصاد‬-‫تعیین شاخص یکپارچه آب‬

management. Science of the total environment, 578, 139-147.

Pouran, R. Raghfar H. Ghasemi, A. & Bazazan, F. (2018). Calculating the
economic value of virtual water using maximizing irrigation water efficiency
approach", Iranian Journal of Water Economics, Volume 6, Number 21, Spring
2018. pp. 189-212 (in Persian).
Qasemipour, E., & Abbasi, A. (2020). Virtual water flow and water footprint
assessment of an arid region: A case study of South Khorasan province,
Iran. Water, 11(9), 1755.
Qudusi, H. & Davari H. (2017). Critical analysis of virtual water from a
policy perspective. Water and Sustainable Development, 3 (1), 47-58 (in Persian).
Razavi, S. & Davari, K. (2014). The role of virtual water management in
Iran water resources management, Water and Sustainable Development, Volume 1,
No. 1, March 2014, pp. 9-18 (in Persian).
Roodposhti, M., Aryal, J., Shahabi, H., & Safarrad, T. (2016). Fuzzy
shannon entropy: A hybrid gis-based landslide susceptibility mapping
method. Entropy, 18(10), 343.
Runkler, T. A. (1997). Selection of appropriate defuzzification methods
using application specific properties. IEEE transactions on fuzzy systems, 5(1), 72-
79.
Sartori, M., Schiavo, S., Fracasso, A., & Riccaboni, M. (2017). Modeling the
Future Evolution of the Virtual Water TradeN: A combination of Network and
Gravity Models. Water Resources, 110, 538-548.
Sarvin., Etaei, S., & Montaseri, M. (2021). Development of hydro-social-
economic-environmental sustainability index (HSEESI) in integrated water
resources management. Environmental Monitoring and Assessment, 193(8), 1-29.
Shannon, C. E. (2001). A Mathematical Theory of Communication.
SIGMOBILE Mob Comput Commun Rev, 5 (1): 3–55.
Siddique, Muhammad. "Fuzzy decision making using max-min, MMR
methods." (2009).
Sun, S., Wang, Y., Engel, B. A., & Wu, P. (2016). Effects of Virtual Water
Flow on Regional Water Resources Stress: A Case Study of Grain in China.
Science of the Total Environment, 550, 871-879.
Tahamipour, M. Abbas, S. & Arab Mazar, A. (2015). "Virtual water trade
pattern in economic activities of Gilan province: application of augmented input-
output tables, Quarterly Journal of Environmental Sciences, Volume 13, Issue 3,
Fall 2015 (in Persian).
Talon, A., & Curt, C. (2017). Selection of appropriate defuzzification
21 ‫اقتصاد و توسعه منطقهای شماره‬ 74

methods: Application to the assessment of dam performance. Expert Systems with

Applications, 70, 160-174.
Tomislav, K. (2018). The concept of sustainable development: From its
beginning to the contemporary issues. Zagreb International Review of Economics
& Business, 21(1), 67-94.
Van der Voort, N., & Vanclay, F. (2015). Social impacts of earthquakes
caused by gas extraction in the Province of Groningen, The
Netherlands, Environmental Impact Assessment Review, 50, 1-15.
Wang, Z., Zhang, L., Zhang, Q., Wei, Y. M., Wang, J. W., Ding, X., & Mi,
Z. (2019). Optimization of Virtual Water Flow via Grain Trade within China.
Ecological Indicators, 97, 25-34
Wichelns, D. (2004). The Policy Relevance of Virtual Water Can Be
Enhanced by Considering Comparative Advantages. Agricultural Water
Management, 66(1), 49-63.
Wu, D. S., Feng, X., & Wen, Q. Q. (2011). The Research of Evaluation for
Growth Suitability of Carya Cathayensis Sarg. Based on PCA and AHP. Procedia
Engineering, 15, 1879-1883.
www.amar.org.ir
www.doe.ir
www.iwmi.cgiar.org
Yang, H.; Zehnder, A.J. (2002). Water Scarcity and Food Import: A Case
Study for Southern Mediterranean Countries, World Development, 2002, 30, 1413-
1430.
Ye, W., Xu, X., Wang, H., Wang, H., Yang, H., & Yang, Z. (2016).
Quantitative assessment of resources and environmental carrying capacity in the
northwest temperate continental climate ecotope of China. Environmental Earth
Sciences, 75(10), 868.
Zadeh, L. A. (2015). Fuzzy logic—a personal perspective, Fuzzy sets and
systems, 281, 4-20.
Zulqarnain, R. M., Xin, X. L., Saeed, M., & Ahmed, N. (2020). Application
of Interval Valued Fuzzy Soft Max-Min Decision Making Method in Medical
Diagnosis. International Journal of Pharmaceutical Sciences Review and
Research, 62(1), 56-60.