‫بررسی نقش اقتصادی آب به عنوان کاالی نهاده در بخش کشاورزی‬

‫و کنترل هزینه های تمام شده این بخش‬

‫امیرحسن طالبی‪ ،‬ریحانه روحانی‬
‫مدیر آب و فاضالب شهرستان هشترود‪ ،‬دانش آموخته کارشناسی ارشد مهندسی کشاورزي‪ ،‬گروه گیاهپزشکی‪ ،‬دانشکده کشاورزي‪ ،‬دانشگاه تبریز‬
‫نتایج و بحث‬ ‫ضرورت و اهداف پژوهش‬
‫تقریباً در تمامی کشورهاي توسعه یافته برنامه ریزان بخش کشاورزي پس از تعیین الگوي کشت‬ ‫یکی از عوامل اصلی و محدودکننده توسعه بخش کشاورزي ایران‪ ،‬آب است که در صورت‬
‫آن را به دو روش مستقل و یا تلفیقی اجرا می کنند‪.‬‬ ‫محدود نبودن آب حدود ‪ 30‬تا ‪ 50‬میلیون هکتار از زمین هاي کشور قابل کشت است‪ ،‬مقدار آبی‬
‫روش ابالغ الگوي کشت هم این طوري است که کشاورزان بر اساس قانون موظف به رعایت‬ ‫که هم اکنون درکشور استحصال می شود درحدود ‪ 90‬میلیون متر مکعب است (معادل ‪ %3‬کل‬
‫آن هستند‪ .‬این روش معموال در حکومت هاي دولت ساالر قابل اجرا بوده و در حکومت هایی‬ ‫آب استحصالی جهان)‪ ،‬ولی بیش از ‪ %70‬این آب به دلیل بازده پایین آبیاري در کشور به هدر می‬
‫با اقتصاد آزاد قابلیت اجرایی ندارد‪ .‬در این روش هم چنین ممکن است سیاست کشت منطقه اي‬ ‫رود‪ .‬باتوجه به خشک¬سالی هاي چند سال اخیر می¬توان گفت که هم اکنون آب به عنوان‬
‫نیز اجرا شود یعنی مناطق به دقت مطالعه و بررسی شده و به منظور افزایش بهره وري براي‬ ‫مهم ترین نهاده¬ ي کشاوزري مطرح است‪ .‬درحال حاضر بخش کشاورزي نقش حیاتی در‬
‫کشت هاي خاصی برنامه ریزي می شود مانند ترکمنستان که در زمان شوروي سابق فقط براي‬ ‫اقتصاد ایران دارد‪ ،‬به طوري که حدود ‪ %20‬از تولید ناخالص ملی‪ %25 ،‬از اشتغال‪ %85 ،‬از تامین‬
‫کشت پنبه برنامه ریزي شده بود‪ .‬روش دیگر هم روش اعمال الگوي کشت از طریق خریدهاي‬ ‫امنیت غذایی‪ %18 ،‬از صادرات غیرنفتی و ‪ %90‬از مواد اولیه¬ ي مورد مصرف درصنعت را تامین‬
‫تضمینی و توافقی‪ ،‬پرداخت یارانه مستقیم‪ ،‬جوایز صادراتی و تعرفه هاي وارداتی است که این‬ ‫می¬کند‪ .‬در این مقاله به بررسی راهکارهایی عملی در جهت اصالح الگوي مصرف اب در‬
‫روش که در کشورهاي آزاد اجرا می شود در آن کشاورزان در عین حال که در انتخاب کشت‬ ‫بخش کشاورزي وتعیین جایگاه ویژه اقتصاد آب در این بخش پرداخته شده است‪.‬‬
‫آزاد هستند‪ ،‬برنامه ریزي دولت به گونه اي است که کشاورز به خاطر تامین منافع بیشتر خود به‬
‫خود در راستاي برنامه دولت قرار می گیرد‪.‬وي روش هاي پیشنهادي اجراي الگوي کشت‬
‫مطلوب در برخی از استانها را شامل‪ :‬اطالع رسانی و آموزش کشاورزان‪ ،‬اجراي طرح هاي‬ ‫مواد و روشها‬
‫ساماندهی گوجه فرنگی‪ ،‬سیب زمینی‪ ،‬پیاز و ذرت علوفه اي که در آن متناسب با شرایط هر‬
‫محصول با کارخانجات صنایع تبدیلی‪ ،‬سازمان تعاون روستایی و یا اتحادیه هاي دام داري‬ ‫در کشور ما متاسفانه روش آبیاري نادرست بوده و با شیوه آبیاري غرقابی و آب فراوان زمین‪،‬‬
‫قرارداد قبل از کشت‪ ،‬منعقد و سطح تولید متعادل می شود‪ ،‬سوق دادن برنامه هاي اجرایی و‬ ‫محصول با رشد کمتري مواجه بوده و تولید محصول پائین می باشد‪ .‬چنانچه میزان برداشت آب‬
‫یارانه ها متناسب با الگوي کشت جدید و جمع بندي قوانین و مقررات مورد نیاز و ارائه به‬ ‫براي هر دوره آبیاري محصوالت کشاورزي رعایت شود به طبع آن میزان سوخت مصرفی نیز‬
‫مراجع ذي ربط می داند‪.‬‬ ‫کاهش خواهد یافت و بنابراین با رعایت روشهاي علمی میزان مصرف نفتگاز موتورپمپهائی که‬
‫امکان برقی و یا گازکشی آنها میسر نمی باشد بدین طریق قلیل خواهد بود و در صورت کنترل و‬
‫توجه به شیوه هاي صحیح آبیاري میزان آب مصرفی نیز کاهش می یابد معیار دیگر قابل توجه در‬
‫نتیجهگیری‬ ‫بخش کشاورزي توجه به نصب پمپهاي دیزلی مناسب در محلهایی که امکان تامین نیروي برق و‬
‫توسعه گاز طبیعی میسر نمیباشد است‪ .‬کشاورزان با انواع پمپهاي بنزینی و بویژه نفتگازي سرو کار‬
‫تجربه کشورهاي موفق و شرایط کشور نمایانگر این مهم می باشد که رفع تمامی موانع و سپس‬
‫دارند‪ ،‬از ‪ 1‬و یا ‪ 2‬اینچ با ‪ 32-24-20 -16‬اسب بخار در این جهت نیز هر نوع پمپ نیز با توجه به‬
‫اجراي الگوي کشت یک رویاي ساده انگارانه بیشتر نخواهد بود و تنها شروع گام هاي اولیه و‬
‫قدرت آن میزان سوختی متفاوت دارد یعنی قدرت آبکشی و زمان و دوره آبیاري را تغییر می دهد‬
‫طی تدریجی سیر تکاملی آن‪ ،‬کشور را به هدف نزدیک خواهد کرد و به هر میزان تاخیر در‬
‫در این زمینه ممکن است دوره آبیاري یک محصول در یک دوره کشت در طی ‪ 5‬ماه فقط ‪ 4‬روز‬
‫شروع کار به همان میزان ما را از توسعه بخش غافل خواهد ساخت‪ .‬ضرورت دارد براي اقتصادي‬
‫باشد و برخی از محصوالت ممکن است ‪ 3‬تا یک هفته و یا ‪ 15‬روزه باشد اما متاسفانه کشاورزان‬
‫کردن کشاورزي در کشور که متاثر از عواملی چون کم سوادي بهره برداران‪ ،‬خرده مالکی و‪.. .‬‬
‫با هرز دادن منابع سوخت و روشن نمودن موتورپمپها در طی شبانه روز هم سوخت بی رویه اي‬
‫عقب ماندگی تاریخی دارد به فکر اصالح کشاورزي بپردازیم و عوامل اقتصادي در این موضوع‬
‫مصرف می نمایند و هم منابع آب را هدر می دهند‪ .‬اصول علمی امروزه ثابت نموده است که‬
‫اثرگذار است و چون مزیت نسبی در بعضی از استانها بر اساس میزان آب مصرفی محصوالت‬
‫چنانچه کشاورزان به شیوه صحیح برداشت آب از چاهها و رودخانه ها توجه نماید و روشن‬
‫باغی است در طرح الگوي کشت بر این مقوله تاکید الزم بعمل آید‪ .‬نتیجه محاسبه درآمد خالص‬
‫نمودن پمپها و آبیاري زمینهاي مزروعی را صرفاً در هنگام همان ایام دوره آبیاري چند روزه‬
‫به ازاي مصرف هر متر مکعب آب در سه سال گذشته (‪ )1397-1394‬در کشور نشان می دهد‬
‫صورت پذیرد عالوه بر صرفه جویی در مصرف سوخت و منابع آبی از استهالك زیاد و یا خرابی‬
‫سیر خشک با ‪ 575‬تومان باالترین سود را داشته و کلزا و گلرنگ با ‪ 17‬و ‪ 18‬ریال ضرردهی روبه‬
‫موتورپمپها نیز جلوگیري خواهد شد از طرفی باید دهقانان دقت نمایند که مقدار آب مصرفی و‬
‫رو بوده است ولی در بحث باغات زعفران با ‪ 1370‬تومان درآمد خالص به ازاي مصرف هر متر‬
‫سوخت مصرفی در موتورپمپها متفاوت بوده بنابراین هر چه قدرت موتور پمپها بیشتر بوده بعلت‬
‫مکعب آب باالترین درآمد خالص و بادام با ‪ 57‬تومان کمترین درآمد را در استان خراسان‬
‫کشش مقدار زیادتري آب از زمین در زمان کمتري برداشت خواهد یافت و با کاهش زمان‬
‫رضوي داشته است و همچنین محصوالت باغی ازقبیل پسته‪ ،‬گالبی‪ ،‬سیب و انار درآمدزایی‬
‫آبیاري سوخت کمتري مصرف خواهد شد‪.‬‬
‫خوبی را دارند‪ .‬با استناد به این داده ها الگوي کشت در برخی از استانها تعیین شده است و تعیین‬
‫اجرای طرح الگوی کشت محصوالت کشاورزی‬
‫سطح زیر کشت هم بر اساس ترکیب انتخابی کشت‪ ،‬نیاز خالص آبی و آب قابل دسترس خواهد‬
‫سالیان متمادي است که بحث مهم و اساسی ضرورت وجود الگوي کشت در بخش کشاورزي‬
‫بود‪.‬‬
‫مطرح است و در سال هاي گذشته با گران یا ارزان شدن قیمت یک محصول کشاورزي و باغی‬
‫نتایج این پژوهش در صورت اجراء اهمیت انتخاب کشت مثلث سه ضلعی عوامل فنی‪ ،‬عوامل‬
‫شاهد توسعه و ترویج کشت آن محصول در سال بعد و تولیدي به مراتب افزون بر نیاز جامعه بوده‬
‫برنامه اي می¬باشد‪ ،‬لذا در اجراي طرح الگوي کشت‪ ،‬آب صرفه جویی خواهد شد و کسري‬
‫ایم و هرگز میزان عرضه و تقاضا یا به عبارتی سطح زیر کشت و میزان تولید با نیازهاي روز‬
‫حجم مخازن آب جبران خواهد شد‪ .‬این نتایج نشان می‪-‬دهد که با تحقق طرح الگوي کشت ‪66‬‬
‫مطابقت نداشته است‪.‬در سالیان اخیر معضل جدي کم آبی نیز مزید بر علت شد و اگرچه صاحب‬
‫درصد به کل درآمد ناخالص محصوالت زراعی و باغی بعضی از استانهاي کشور افزوده خواهد‬
‫نظران و کارشناسان حتی مدیران بخش کشاورزي نیز به ضرورت تعیین الگوي کشت براي بخش‬
‫شد‪ .‬بنابراین چنانچه بخش کشاورزي بیش از این که در الگوي کشت مشکل داشته باشد در بهره‬
‫کشاورزي واقف شدند‪.‬‬
‫وري مشکل دارد و در صورت استمرار این وضعیت روز به روز مزیت هاي نسبی بیشتري از‬
‫تنگناها در بخش کشاورزی‬
‫دست خواهد رفت‪.‬‬
‫آمار و اطالعات صحیح‪ ،‬ابزار قانونی‪ ،‬ثبات برنامه هاي استراتژیک و برنامه هاي خرید تضمینی و‬
‫منابع اصلی‬ ‫توافقی کارآمد را تنگناهاي اجراي الگوي کشت در کشور قابل توجه بوده لذا تشریح هر یک از‬
‫این تنگناها داشتن آمار و اطالعات صحیح و به هنگام پیش نیاز اساسی برنامه ریزي براي الگوي‬
‫امیدي‪ ،‬ف‪ ،‬ابراهیمی‪ ،‬ك‪ .‬و محمدي‪ ،‬ك‪ .)1387( .‬معرفی و مقایسه ي سه روش آبیاري و زه کشی‪ :‬مطالعه ي موردي استان کرمان‪ ،‬سومین‬
‫کنفرانس مدیریت منابع آب ایران‬
‫کشت خواهد بود‪ .‬معهذا با وجود اجراي طرح هاي متعدد در این زمینه توسط دستگاه هاي متولی‬
‫جعفري‪ ،‬ع (‪ .)1383‬روي کرد بازارآب و الزامات آن‪ .‬فصل نامه ي اقتصاد کشاورزي و توسعه‪120-78 ،48 ،‬‬ ‫متأسفانه به دلیل این که در کشور ما عموما آمار شاخص اصلی توزیع اعتبارات‪ ،‬تسهیالت‬
‫خواجه پور‪ ،‬م‪ .)1396( .‬اصول و مبانی زراعت‪ .‬انتشارات دانشگاه صنعتی اصفهان‪ .‬اصفهان‬ ‫امکانات و نهاده ها بوده است لذا مدیران محلی همواره به خاطر برخورداري از سهم بیشتر سعی‬
‫درخشان‪ ،‬م‪ .)1395( .‬اصول اقتصاد سنجی‪ ،‬انتشارات مهر‪ ،‬تهران‪.‬‬
‫‪Faux, J. And Perri,G.M. (1999). Estimating Irrigation Water Value Using Hedonic Price Analysis: Malher County.‬‬ ‫در ارائه آمارهاي باالتر را داشته اند‪ ،‬همچنین به دلیل عدم استفاده کاربردي از آمارهاي‬
‫‪Land Economic,75:440–452.‬‬ ‫استحصالی‪ ،‬در اکثر مواقع آمارها از دقت الزم برخوردار نیستند لذا تهیه شناسنامه منابع آبی با‬
‫‪Koundouri, Ph. and Pashardes, P. (2001). Hedonic Price Analysis And Selectivity Bias: Water Salinity And Demand‬‬
‫‪For Land. Elsevier,1-15.‬‬ ‫هدف تأمین حداقل اطالعات اولیه قابل اتکا به این منظور بوده که انجام شده است‪.‬‬

‫)‪Corresponding author Email: (h.talebi88@ms.tabrizu.ac.ir‬‬