‫اثر پدیده انسو بر بارش پاییزه در شمال غرب ایران‬

‫جهانگیر‪3‬‬ ‫مجید دهقانی‪ ،*،1‬سید مصطفی مرتضوی‪ ،1‬سمیه صالحی‪ ،2‬علی‬

‫‪1‬استادیار‪‌،‬گروه‌مهندسی‌عمران‪‌،‬دانشگاه‌وليعصر‌(عج)‌رفسنجان‬
‫‪2‬دانش آموخته‌کارشناسی‌ارشد‌منابع‌آب‪‌،‬دانشگاه‌تحصيالت‌تکميلی‌کرمان‬
‫‪3‬دانشجوی‌کارشناسی‌ارشد‌سازههای‌دریایی‪‌،‬دانشگاه‌تبریز‌‬
‫نتایج و بحث‬ ‫ضرورت و اهداف پژوهش‬
‫بر این اساس ميزان برداشت از آب زیرزمينی در دشت از حدود ‪ 215‬ميليون متر مکعب در سال‬ ‫مناطق مرکزی‪ ،‬جنوب و جنوب شرق کشور به صورت ویژه در معرض کم آبی قرار دارد‬
‫‪ 1350‬به حدود ‪ 650‬ميليون متر مکعب در سال ‪ 1362‬رسيده است‪ .‬این امر نشان میدهد با سه‬ ‫ومدیریت جامع منابع از ضروریات انکار ناپذیر در این مناطق است‪ .‬استان کرمان به عنوان‬
‫برابر شدن تعداد چاهها ميزان برداشت نيز سه برابر گردیده است‪ .‬ميزان برداشت از سفره آب‬ ‫بزرگترین استان کرمان به عنوان بزرگترین استان کشور در این منطقه واقع است‪ .‬ميزان‬
‫زیرزمينی در سال ‪ 1372‬به حداکثر خود یعنی بيش از ‪ 750‬ميليون متر مکعب رسيده و سپس تا‬
‫نزوالت جوی در استان کرمان بسيار پایين بوده (‪ 145‬ميليمتر در سال) که از ميزان متوسط‬
‫سال ‪ 1385‬افت کرده است‪ .‬در ادامه مجددا شاهد افزایش برداشت از سفره آب زیرزمينی بوده‪-‬‬
‫ایم‪.‬‬ ‫بارندگی کشور نيز (‪ 250‬ميليمتر در سال) کمتر می باشد‪ .‬در سالهای اخير به دليل‬
‫‪1800‬‬
‫‪1600‬‬ ‫خشکسالیهای پی در پی وضعيت از آنچه که ذکر گردید نيز وخيم تر شده است‪.‬‬
‫‪1400‬‬
‫‪1200‬‬ ‫بنابراین مخازن آبهای زیرزمينی عمده منابع تامين کننده آب مصرفی درختان پسته می‪-‬‬
‫‪1000‬‬
‫تعداد‬

‫‪800‬‬ ‫باشند‪ .‬شهرستانهای کرمان‪ ،‬رفسنجان‪ ،‬انار‪ ،‬سيرجان و زرند توليدکننده اصلی پسته در‬
‫‪600‬‬
‫‪400‬‬
‫‪200‬‬
‫استان کرمان میباشد‪ .‬شهرستان رفسنجان به تنهایی ‪ 40‬درصد از سطح زیر کشت پسته‬
‫‪0‬‬
‫‪1350 1352 1353 1354 1355 1360 1362 1365 1368 1372 1376 1385 1391‬‬
‫استان کرمان را به خود اختصاص داده است‪ .‬عالوه بر این از نظر قدمت کشت اقتصادی‬
‫سال آماربرداری‬
‫پسته در ایران‪ ،‬بعد از شهرستان دامغان در استان سمنان‪ ،‬شهرستان رفسنجان با سابقهترین‬
‫شکل‌‪‌.2‬تعداد‌چاههای‌فعال‌در‌دشت‌رفسنجان‌از‌سال‌‪ 1350‬تا‌‪1391‬‬ ‫منطقه ایران در این زمينه میباشد (عبدالهی‪ .)1387،‬در مطالعه حاضر به بررسی وضعيت‬
‫برداشت آب زیرزمينی در دشت رفسنجان واثرات آن پرداخته شده است‪.‬‬
‫‪800‬‬
‫‪700‬‬
‫‪600‬‬
‫مواد و روشها‬
‫تخلیه(میلیون متر مکعب)‬

‫‪500‬‬
‫‪400‬‬
‫‪300‬‬ ‫منطقه مطالعاتی رفسنجان بخشی از حوزه فالت مرکزی ایران محسوب میشود که شامل‬
‫‪200‬‬
‫‪100‬‬ ‫دشت های رفسنجان‪ ،‬نوق‪ ،‬کبوترخان‪ ،‬کشکوئيه و انار است‪ .‬وسعت این دشت ‪1242‬‬
‫‪0‬‬
‫‪1350135213531354135513601362136513681372137613851391‬‬
‫سال آماربرداری‬
‫کيلومتر مربع بين طول‌‌های جغرافيایی '‪ 54˚،30‬تا '‪ 57˚،15‬شرقی و عرض جغرافيایی‬
‫'‪ 29˚،52‬تا '‪ 31 ˚،15‬شمالی قرار دارد‪‌ .‬این منطقه شامل بلندی‌‌های حوضه آبریز با‬
‫شکل‌‪‌.3‬ميزان‌برداشت‌از‌سفره‌آب‌زیرزمينی‌در‌دشت‌رفسنجان‌از‌سال‌‪ 1350‬تا‌‪1391‬‬ ‫ارتفاعی بيش از ‪ 3443‬متر و دشت رفسنجان با حداکثر ارتفاع ‪ 1960‬متر است‪ .‬متوسط‬
‫ميانگين عمق فعلی چاهها حدود ‪ 183‬متر میباشد‪ .‬با این وجود‪ ،‬طول لوله آبکشی در چاه تنها‬
‫ارتفاع دشت ‪ 1609‬متر و ارتفاع متوسط حوضه آبریز ‪ 1847‬متر از سطح دریا می‌باشد‪.‬‬
‫‪ 150‬متر بوده است‪ .‬به عبارت دیگر طول لوله آبکشی بسيار کمتر از عمق چاه است‪ .‬این مسئله‬ ‫شکل ‪ 1‬موقعيت جغرافيایی چاه ها و قنوات موجود در دشت را در نشان می‌دهد‪.‬‬
‫میتواند ناشی از وجود آب شور در کف چاه باشد‪ .‬به عبارت دیگر کشاورزان طول لوله را‬ ‫آماربرداری از منابع آب زیرزمينی این دشت با توجه به اکيپهای مطالعاتی مستقر در منطقه‬
‫بسيار کوتاهتر از عمق چاه در نظر گرفتهاند تا از آبکشی آبهای شور و با کيفيت پائين جلوگيری‬ ‫برای اولين بار قبل از سال ‪ 1350‬به انجام رسيده و به مرور هر چند سال یکبار این موضوع‬
‫نمایند‪ .‬این مسئله در مطالعه جوانشاه و همکاران (‪ )1384‬نيز مورد تأیيد قرار گرفته شد‬ ‫تکرار شده تا اینکه در سال ‪ 1390-91‬آخرین بار این دشت مجدد آماربرداری شده‬
‫(مرتضوی‪.)1393 ،‬‬ ‫است‪ .‬طبق آخرین آماربرداری مجموعاً ‪1495‬حلقه چاه‪ 161 ،‬رشته قنات و ‪ 6‬دهنه چشمه‬
‫آماربرداری شده است (دفتر مطالعات پایه منابع آب)‪.‬‬

‫نتیجهگیری‬

‫دشت رفسنجان یکی از بحرانی ترین دشت های کشور است که علی رغم ممنوعه بودن از‬
‫دهه ‪ ،1350‬تعدا چاه ها و ميزان برداشت از سفره آب زیرزمينی در طول سال های ‪ 1360‬تا‬
‫‪ 1390‬به بيش از سه برابر افزایش یافته است‪ .‬این اضافه برداشت موجب افت سطح آب‬
‫زیرزمينی در دشت شده و به همراه آن کاهش کيفيت و نشست زمين را به همراه داشته‬
‫است‪ .‬در بعضی از مناطق دشت‪ ،‬ميزان برداشت آب به کمتر از ميزان مجاز بهره برداری‬ ‫نتایج و بحث‬
‫رسيده است که نشانگر آن است که تقریبا تمام آب قابل استحصال استخراج شده است‪ .‬بر‬
‫این اساس مدیریت منابع آب در این دشت از الزامات اساسی بوده و حفظ شرایط موجود نيز‬ ‫عدم وجود رودخانه های دائمی در محدوده مطالعاتی رفسنجان موجب گردیده تا نيازهای آبی‬
‫با مشکالتی مواجه میباشد‪.‬‬ ‫این محدوده بيشتر از طریق آبخوان آبرفتی مرتفع گردد‪ .‬از مجموع ‪ 1495‬حلقه چاه موجود در‬
‫سطح آبخوان آبرفتی محدوده مطالعاتی رفسنجان‪ 97‬حلقه نيمه عميق‪ 1398 ،‬حلقه چاه عميق‬
‫است‪ .‬مجموع تخليه از کل چاهها ‪ 964/717‬ميليون متر مکعب می باشد‪ .‬تعداد قنوات‬
‫آماربرداری شده در این محدوده که مادر چاه آنها در دشت و یا کوهستان بوده ‪ 161‬رشته‬
‫گزارش شده که تخليه آنها ‪ 071/25‬ميليون متر مکعب در سال می باشد‪ .‬تعداد چشمه ها بر‬
‫اساس آخرین آماربرداری ‪ 6‬دهنه با تخليه ‪ 150/0‬ميليون متر مکعب برآورد شده است (دفتر‬
‫منابع اصلی‬ ‫مطالعات پایه منابع آب)‪ .‬در شکل ‪ 2‬تعداد چاههای فعال در منطقه در سال های ‪ 1350‬تا ‪1391‬‬
‫جوانشاه ا‪ ،.‬عبدالهی عزت ابادی م‪ ،.‬صداقتی ن‪ ،.‬حسينی فرد س‪.‬ج‪ ،‬محمودی ميمند س‪ ،.‬محمدی محمد آبادی ا‪ ،.‬صالحی ف‪.‬‬ ‫که آخرین آماربرداری انجام شده ارائه گردیده است‪ .‬بر اساس این شکل تعداد چاهها از ‪580‬‬
‫(‪ .)1384‬بررسی اقتصادی و اجتماعی امکان استفاده از دستگاه های آب شيرین کن در باغات پسته رفسنجان‪ .‬طرح تحقيقاتی موسسه‬
‫تحقيقات پسته کشور‪.‬‬
‫حلقه در سال ‪ 1350‬به ‪ 1350‬حلقه در سال ‪ 1360‬و به حداکثر خود یعنی بيش از ‪1500‬‬
‫دفتر مطالعات پایه منابع آب (‪ .)1394‬گزارش ادامه مطالعات آبهای زیرزمينی محدوده مطالعاتی رفسنجان‪ ،‬وزارت نيرو‪.‬‬ ‫حلقه چاه در سال ‪ 1362‬رسيده و سپس با تغييرات اندک در همين محدوده باقی مانده‬
‫عبدالهی عزت آبادی‪ ،‬م‪ .)1387( .‬نقش سياست گذاری ناهماهنگ در توسعه ناپایدار کشت پسته با تاکيد بر منابع آبی‪ .‬فصلنامه‬
‫اقتصاد کشاورزی و توسعه‪ .‬سال شانزدهم‪ ،‬شماره ‪.117-137 ،63‬‬ ‫است‪ .‬همچنين ميزان برداشت آب از چاههای کشاورزی در بازه زمانی ‪ 1350‬تا ‪ 1391‬در‬
‫مرتضوی س‪.‬م (‪ .)1393‬بررسی افت سطح ایستابی و مدیریت منابع آب با استفاده از ‪ MODFLOW‬در محيط ‪ GIS‬در دشت‬ ‫شکل ‪ 3‬ارائه شده است‪.‬‬
‫رفسنجان و انار‪ .‬رساله دکتری علوم و مهندسی آبخيزداری‪ ،‬دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبيعی ساری‪.‬‬

‫‪Corresponding author Email: m.dehghani@vru.ac.ir‬‬