‫وزارت تحصیالت عالی ‪‬‬

‫پوهنتون کنــدز ‪‬‬

‫حی زراعت‬
‫پوهن ٔ‬
‫دیپارتمنت مدیریت و تجارت زراعتی‬

‫مطالعه اهمیت اقتصادی گندم‬

‫ترتیب کننده‪ :‬ایاز خان (نیازی)‬

‫استاد رهنما‪ :‬پوهنمل عبدالکفیل (بیدار)‬
‫استاد سیمینار‪ :‬پوهنمل عبدالکفیل (بیدار)‬
‫سال تحصیلی‪۱۴۰۲ ................................................................................‬هـ ش‬
 ‫پیشگفتار‬
‫ثنا و ستایش ذاتی را که انسان را خرد آموخت و او را خلیفه خود در روی زمین مقرر نمود‪ .‬تا احکام‬
‫به منظور تنظیم روابط ذات البینی انسانها و روابط مخلوق‬ ‫و دساتیریکه ازجانب ذات اقدس اهلل‬
‫باخالق وضع شده ‪،‬آنراعملی و مورد تطبیق قرار دهند‪.‬‬
‫درود سرمدی و بی پایان باد به بزرگترین معلم و اوالد گهربار بشریت حضرت خاتم االنبیا محمد‬
‫که وجودش رحمه للعالمین و شریعت اش سبب نجات مخلوقات از گودال زشتی‬ ‫مصطفی‬
‫هاست ‪.‬و درود به یاران راستین و پیروان با اخالص شان که به مثابه ستاره های درخشان ‪،‬درخشیدند‬
‫که تا امروز‪ ،‬مسلمانان به دست آورده او افتخارات آنها به خویش می بالند‪ .‬و همچنان درود باد به‬
‫فقهای کرام‪ ،‬مجتهدین و گذشته گان نیکوکاران و بازماندگان صالح که در سخت ترین شرایط‬
‫بودند و هستند‪.‬‬ ‫حامل و مبلغ دین خداوند‬
‫تهاجم های فرهنگی که ازدیر زمانی باالی کشورهای اسالمی صورت گرفته است ‪.‬بدون شک برای‬
‫بیرون رفت ازین تهاجم ها نیاز است تا جوانان مسلمان شخصیت ودانشمندان گذشته را بطوری‬
‫درست ودقیق مطالعه نموده و عملکردهای آنها را خط مشی خود قرار داده تا باشد ازین منجالب‬
‫تهاجم های بیگانگان که تا این دم دست و پنجه نرم می نمایم ‪.‬بیرون رفته به یک زنده گی سالم‬
‫ومترقی دست یابیم ‪ .‬روی این ملحوظ بنده موضوع سیمینار خود را تحت عنوان (مطالعه اهمیت‬
‫اقتصادی گندم) انتخاب نمودم‪.‬‬
‫ی‬
‫حٔ‬‫قابل یادآوری است که از عموم مسوولین پوهنتون کندز ‪،‬خصوصاً از تمام اساتید محترم پوهن ٔ‬

‫زراعت دپارتنمت اگرانومی که رهروان علم و مشعل داران نور و معرفت هستند‪ .‬که ما را در مدت‬
‫چهار سال درس وجدان و ایمان داری آموختاندند و این شعله های که در جامعه می درخشند اطراف‬
‫خود را از نور علم منور می سازند‪ .‬ما را همچون نهال های نور در جامعه تقدیم نمودند‪ .‬به ویژه از‬
‫استاد مجرب وعالی قدرم محترم پوهنمل عبدالکفیل « بیدار » استاد رهنما و استاد سیمینارم که در امر‬
‫جمع آوری و تتبع این سیمینار از هیچ نوع رهنمایی مشفقانه شان دریغ نورزیده از صمیم قلب ابراز‬
‫تشکری و امتنان می نمایم‪ ،‬در اخیر از تمام اقشاریکه این سیمینار را مورد مطالعه قرار میدهند‬
‫آرزومندم که از خالها و کمبودی های که به نظرشان میرسد بنده را عفو نماید ‪ .‬یکبار دیگر از‬

‫أ‬
‫استاد رهنماه اظهار سپاس نموده بر ایشان و همچنان برای خود و کافه کلمه گوی الاله االاهلل محمد‬
‫رسول اهلل از خداوند منان هدایت بیشتر و توفیقات مذید در راستای قانونمندی در تمام امورات و‬
‫خدمت به دین مقدس اسالم و رهروان آن استدعا دارم‪.‬‬

‫ب‬
 ‫فهرست مطالب‬

‫صفحات‬ ‫عناوین‬

‫مقدمه ‪1 .........................................................................................................‬‬

‫تاریخچه گندم ‪3 ...............................................................................................‬‬

‫مطالعه اهمیت اقتصادی گندم ‪5 ..............................................................................‬‬

‫تولید گندم در افغانستان‪6 .....................................................................................‬‬

‫تولید گندم در جهان ‪8 ........................................................................................‬‬

‫اهمیت غذایی گندم ‪9 .........................................................................................‬‬

‫استفاده از محصوالت گندم ‪10..............................................................................‬‬

‫در آمدهای افغانستان از بابت گندم ‪11......................................................................‬‬

‫مناطق عمده کشت گندم ‪12.................................................................................‬‬

‫چالش های فراروی تولید گندم ‪17..........................................................................‬‬

‫نتیجه گیری ‪21................................................................................................‬‬

‫پیشنهادات ‪22..................................................................................................‬‬

‫منابع و ماخذ ‪23...............................................................................................‬‬

‫ج‬
 ‫فهرست اشکال‬

‫صفحه‬ ‫اشکال‬

‫شکل (‪ )۱‬مراکز بین المللی مطالعات گندم‪5.................................................................................................‬‬

‫شکل (‪ )۲‬اهمیت غذایی گندم‪7...................................................................................................................‬‬

‫شکل (‪ )۳‬تأثیر تغییرات آب و هوایی بر تولید محصول گندم‪۱7..........................................................‬‬

‫د‬
 ‫فهرست جداول‬

‫صفحه‬ ‫جدول‬
‫جدول (‪ )۱‬تغییر در تولید گندم بین سال های ‪ ۱96۱‬تا ‪9............................................................۲۰۱۳‬‬
‫جدول (‪ )۲‬گراف مقایسوی تولیدات گندم و بارندگی‪9.....................................................................‬‬
‫جدول (‪ )۳‬ساحات کشت آبی و للمی گندم در افغانستان‪۱۰...............................................................‬‬
‫جدول (‪ )۴‬تولیدات کشت آبی و للمی گندم در سال ‪۱۱...........................................................۱۳9۸‬‬
‫جدول (‪ )5‬روند قیمت های جهانی گندم‪ ،‬کود و نفت خام‪۱۸.............................................................‬‬

‫ه‬
 ‫مقدمه‬
‫حدود ‪ 6۰‬درصــد ســطح مزارع جهان را غالت تشــکیل می دهد که از این مقدار ‪ ۳۳‬درصــد به کشــت‬
‫گندم اختصـاص دارد‪ .‬گندم اصـلی ترین منبع کالری پروتنین انسـان اسـت و ویژگی مهم این گیاه‪ ،‬قابل‬
‫کشــت بودن آن در شــرایط متنوع آب و هوایی اســت‪ .‬در دنیای امروز‪ ،‬گندم نه تنها یک ماده غذایی‬
‫اسـاسـی و مهم اسـت بلکه از لحاظ سـیاسـی نیز اهمیتی همپایه نفت و حتی برتر از آن دارد‪ ،‬در واقع باید‬
‫گفت سالح گندم از سالح نظامی قدرتمندتر است‪.‬‬
‫درافغانسـتان گندم برای غذائی خانواده ها و مصـنونیت غذائی یک عنصـر مهم پنداشـته می شـود‪ .‬اوسـط‬
‫مصـرف سـرانه گندم در سـال ‪ ۱6۰‬گیلو گرام بوده و بیشـتر از مناصـفه جذب کالوری نفوس کشـور را‬
‫بطور اوسـط تشـکیل میدهد‪ .‬بعد از سـه دهه جنگ و منازعات داخلی این کشـور انکشـاف قابل مالحظه‬
‫ای را در افزایش مجموعی و ســطح حاصــلدهی گندم طی ســال های آخیر بدس ـت آورده اســت‪ .‬اما‪،‬‬
‫حاصــل گندم در مقاســیه با کشــورهای همجوار پائینتر بوده وتولید نظر به نوســانات ســاالنه بارندگی و‬
‫خشـک سـالی ها آسـیب پذیر میباشـد‪ .‬حتی در سـالهای که حاصـالت بلند بود‪ ،‬هنوز هم به واردات غله و‬
‫آرد گندم ضــرورت دیده میشــد تا تقاضــای مصــرف کننده گان را فراهم نموده که این تقاضــا با در‬
‫نظرداشت افزایش نفوس ورشد عواید سرانه شهروندان افغانستان روبه افزایش است‪.‬‬
‫گندم از اولین گیاهانی است که به وسیله انسان کشت و زرع شده و طبق متون تاریخی از ‪ ۲۰۰۰‬سال‬
‫قبل از میالد گندم از پر مصرفترین و پر ارزش ترین غالت برای بشر بشمار رفته است گندم در الگوی‬
‫غذایی سه چهارم که عمدتا شامل مردم فقیر و کم در آمد می شود به دلیل مغذی و ارزان بودن نسبت‬
‫به سایر مواد غذایی مشابه جایگاه مهم دارد در دنیایی امروزی گندم نه تنها یک ماده غذایی اساسی و‬
‫مهم است بلکه از لحاظ اقتصادی از اهمیت هم پایه نفت برخوردار است گندم منبع اصلی‬
‫کاربوهایدرایت غذای انسان را تشکیل میدهد و به علت دارا بودن گلوتن در میان غالت بهترین کیفیت‬
‫آرد را دارد و خاصیت نانوایی آن از ارزش بسیار باالیی برخوردار است‪ .‬کیفیت گلوتن گندم به ژنوتیپ‬
‫گندم ها بستگی دارد که همین ویژگی آرد گندم را از سایر غالت متمایز میسازد‪ .‬گلوتن گندم دارای‬
‫ویژگی ورآمدن خمیر است که ناشی از تشکیل سلول های کوچک گاز و نگهداشتن گاز کربنیک‬
‫تشکیل شده در اثر تخمیر است همانگونه که کارشناسان اقتصادی و زراعتی اذعا ن داشته اند تولید‬

‫‪۱‬‬
‫گندم در کشور به دلیل مشکال ت جغرافیایی طبیعی و کمبود منابع مالی و تأسیساتی در زمینه شبکه های‬
‫آبیاری و زهکشی‪ ،‬رواج کشت سنتی و دیم‪ ،‬عدم توسعه مکانیزاسیون‪ ،‬در دسترس نبودن بذور مرغوب‬
‫وکودهای مناسب شیمیایی‪ ،‬مشکالت آب و خاك و عدم دسترسی به تکنولوژی و علوم روز‪ ،‬ضعف‬
‫بازاریابی و بازار رسانی و ‪ ...‬نتوانسته از روند رو به رشد مطلوبی بر خوردار باشد‪.‬‬

‫‪۲‬‬
 ‫تاریخچه گندم‬
‫گندم با قدمتی حدود ‪۱۰,۰۰۰‬ســاله و منشــأ گرفته از هالل حاصــل خیز‪ ،‬حدود ‪۱9‬درصــد از کالری و‬
‫‪۲۱‬درصـد نیاز روزانه انسـان را در سـطح جهانی تأمین میکند و نقشـی اسـاسـی در تمدن بشـری ایفا کرده و‬
‫به بهبود امنیت غذایی در ســطوح جهانی و منطقه ای کمک کرده اســت‪ .‬برخی معتقدند افزایش قیمت‬
‫گندم در سال ‪ ۲۰۰۸‬موجب بی ثباتــی سیاســی در مناطقــی از جهــان شــد کــه گندم به عنــوان محصول‬
‫اساســی در آنهــا تلقــی میشــد‪ ،‬از جمله مشــکالتی که اخیــرا در برخی از کشــورهای عربی اتفــاق‬
‫افتاده اســت‪ .‬گنــدم زراعــی بــه دو نوع عمــده گندم نــان هگزاپلوئی ـد و گندم تتراپولیــد دوروم تقســیم‬
‫میشـود‪.‬‬
‫درحال حاضــر گنــدم نــان در ســطح جهانــی ‪ 95‬درصــد از کل تولیــد گنــدم را تشــکیل میدهــد‪ .‬بر‬
‫اســاس عادت رشــد‪ ،‬گندم به دو تیــپ گنــدم بهاره و گندم زمســتانه تقســیم میشــود کــه به ترتیب‬
‫حــدود ‪ 65‬و ‪ ۳5‬درصــد کل ســطح تولید گندم جهانی را شــامل میشــوند‪ .‬از آرد گنــدم نان برای تهیــه‬
‫نــان فرانســوی‪ ،‬نــان عربــی‪ ،‬بیســکویت‪ ،‬محصوالتشــیرینی و تولید نشاســته تجــاری و گلوتن اســتفاده‬
‫میشـود‪.‬‬
‫گنـدم دوروم به طور خاص برای تولید سـمولینا برای اسـتفاده در ماکارونی کاشـت میشـود‪ .‬در شـمال‬
‫آفریقا‪ ،‬از گندم دوروم برای تهیـــه بلغـــور و همچنیـــن به طور گســـترده ای برای تهیـــه نان هیبرید بـــا‬
‫مخلوط کردن آرد هـر دو نـوع گندم نان و دوروم اسـتفاده میشـود‪( .‬واعظی‪.۱۳9۰،‬ص‪.)5‬‬
‫توسـعه زراعتی نقطه عطفی در پیشـرفت انسـان بود‪ .‬پیشـرفت های تکنیکی در گندم و دیگر محصـوالت‬
‫زراعی بر اســاس انتخاب‪ ،‬توســعه یافت اما فقط در ‪ ۱۰۰‬ســال گذشــته بود که پیشــرفتها براســاس دانش‬
‫ژنتیک و فیزیولوژی محصـــول انجام شـــد‪ .‬پایه و اســـاس جدید جهان ما تا حدود زیادی بســـتگی به‬
‫پیشــرفت و توســعه گندم داشــته اســت ‪.‬تولید گندم تا آنجا افزایش پیدا کرد که همراه با برنج به عنوان‬
‫یک محصــول مهم جهان شــناخته شــد و مقدار گلوتن و ارتباط آن با پخت نان نقش آن را در جامعه‬
‫قوت بخشید‪.‬‬
‫اهمیت گسـترش جهانی گندم باع شـده که سـنبله گندم را به عنوان الگوی غذا در جهان بشـناسـند‪ .‬به‬
‫عنوان مثال الگوی ســـازمان خوراك زراعتی جهانی (‪ )F.A.O‬یک ســـنبله ریشـــکدار گندم با شـــعار‬

‫‪۳‬‬
‫«بگذارید نان وجود داشـته باشـد» اسـت‪ .‬برنامه توسـعه سـازمان ملل (‪ )UNDP‬جهان را در احاطه ‪ ۲‬سـنبله‬
‫گندم نشـان میدهد‪ .‬سـیمیت سـازمانی اسـت که به اصـالح و بهبود جهانی گندم کمک کرده اسـت و یک‬
‫سنبله گندم قسمتی از غالت بین المللی آن است‪.‬‬

‫شکل (‪ )۱‬مراکز بین المللی مطالعات گندم‬

‫گندم احتماالً یکی از اولین گیاهانی اســت که به وســیله انســان زراعت شــده و به همین دلیل مهمترین‬
‫گیاه زراعی به شـمار می آید‪ ،‬زیرا زراعت آن از تمام گیاهان سـاده تر‪ ،‬تطابق آن در مناطق مختلف که‬
‫دارای شــرایط آب و هوایی متفاوتی میباشــند‪ ،‬بیشــتر و از طرف دیگر غذای اولیه و اصــلی اغلب مردم‬
‫جهان را تشکیل میدهد‪.‬‬
‫گندم گیاهی اسـت که به مقدار زیاد و در مسـاحت وسـیعی از زمین های زراعتی دنیا و حتی در نواحی‬
‫خشـک کشـت گردیده و محصـول کافی تولید مینماید‪ .‬اهمیت اقتصـادی گندم چه از نظر تولید و چه از‬
‫نظر تغذیه در دنیا بیش از ســـایر محصـــوالت زراعتی میباشـــد حتی در مناطقی که به علت متغیر بودن‬
‫شرایط اقلیمی و یا خشکی محیط‪ ،‬امکان تولید گیاهی نباشد‪ ،‬میتوان گندم تولید نمود‪.‬‬
‫در سطح جهانی بیش از ‪ 5۲‬درصد زمینهای قابل کشت دنیا (معادل ‪ 7۰7‬میلیون هکتار) به کشت غالت‬
‫اختصـاص دارد که ‪ ۱/۲‬این مقدار (نزدیک به ‪ ۲۳۲‬میلیون هکتار) زیر کشـت گندم اسـت‪ .‬تولید جهانی‬
‫غالت دانهـای در دهـآ آخر هزارة دوم میالدی در حـدود ‪ ۲۰۰۰‬میلیون تن بوده کـه معـادل ‪ 6۰۰‬میلیون‬
‫تن آن گندم بوده است‪( .‬زند‪.۱۳۸7 ،‬ص‪.)۱۳‬‬

‫‪۴‬‬
 ‫مطالعه اهمیت اقتصادی گندم‬
‫گندم از اولین گیاهانی اسـت که به وسـیله انسـان کشـت و زرع شـده و طبق متون تاریخی از ‪ ۲۰۰۰‬سـال‬
‫قبل از میالد گندم از پر مصـرفترین و پر ارزش ترین غالت برای بشـر بشـمار رفته اسـت گندم در الگوی‬
‫غذایی سـه چهارم که عمدتا شـامل مردم فقیر و کم در آمد می شـود به دلیل مغذی و ارزان بودن نسـبت‬
‫به سـایر مواد غذایی مشـابه جایگاه مهم دارد در دنیایی امروزی گندم نه تنها یک ماده غذایی اسـاسـی و‬
‫مهم اســــت بلکــه از لحــاظ اقتصــــادی از اهمیــت هم پــایــه نفــت برخوردار اســــت‪(.‬میرترابی و‬
‫همکارن‪.۱۳9۰،‬ص‪.)۲‬‬
‫گندم از مهمترین و ســازگارترین گیاه زراعی روی زمین به شــمار می آید‪ .‬گندم یکی گندم غذاهای‬
‫اصـلی انسـان اسـت که به طور مسـتقیم مورد مصـرف قرار میگیرد و به همین دلیل سـطح کشـت و تولید‬
‫جهانی آن از سایر محصوالت بیشتر است‪.‬‬
‫گندم منبع اصــلی کاربوهایدرایت غذای انســان را تشــکیل میدهد و به علت دارا بودن گلوتن در میان‬
‫غالت بهترین کیفیت آرد را دارد و خاصـیت نانوایی آن از ارزش بسـیار باالیی برخوردار اسـت‪ .‬کیفیت‬
‫گلوتن گنـدم بـه ژنوتیـپ گنـدم هـا بســـتگی دارد کـه همین ویژگی آرد گنـدم را از ســـایر غالت متمـایز‬
‫میسـازد‪ .‬گلوتن گندم دارای ویژگی ورآمدن خمیر اسـت که ناشـی از تشـکیل سـلول های کوچک گاز‬
‫و نگهداشتن گاز کربنیک تشکیل شده در اثر تخمیر است‪.‬‬
‫گندم از نظر بعضـی از اسـیدهای آمینه به خصـوص الیسـین فقیر اسـت ولی جزه بهترین غذاها به شـمار‬
‫میرود‪ .‬نشاسته گندم به سادگی هضم میشود‪ ،‬زیرا دارای مقدار زیادی پروتنین میباشد‪ .‬دانه گندم دارای‬
‫مقادیر زیادی مواد معدنی‪ ،‬مواد پروتنینی و کاربوهایدرایت است و هرگاه فرآورده های گندم با مقدار‬
‫کمی پروتنین هـای حیوانی یـا حبوبـات مخلوط گردد‪ ،‬ترکیـب غـذایی بســـیـار ارزشـــمنـدی را تشـــکیـل‬
‫میدهد(زند‪.۱۳۸7 ،‬ص‪.)۱۲‬‬
‫پروتنین گندم از لحاظ غذایی فوق العاده پرانرژی اســـت‪ ،‬به خصـــوص ســـبوس آنکه دارای پروتنین‬
‫زیادی میباشــد‪ .‬مطابق گزارش ســازمان خوراك زراعتی جهانی (‪ )F.A.O‬در حال حاضــر ســاالنه در‬
‫جهان حدود ‪ ۸5‬میلیون تن پروتنین مصـرف میشـود که حدود ‪ ۴۰‬میلیون تن از غالت و به ویژه از گندم‬

‫‪5‬‬
‫تأمین میگردد‪ .‬لذا اهمیت و نقش این گروه از گیاهان زراعی در زندگی روزانه انسـان و عوامل وابسـته‬
‫به آن کامالً مشهود و مشخص میباشد‪.‬‬
‫دانه گندم عالوه بر تأمین خوراك اصـلی انسـان به مصـرف خوراك پرندگان و برخی از حیوانات اهلی‬
‫رسـیده و در برخی از کارخانه های صـنعتی نیز مورد اسـتفاده قرار گرفته‪ ،‬سـاقه و کاه آن نیز برای تهیه‬
‫بســتر دامها و همچنین در صــنعت کاغذ ســازی و پوشــش ســقف ســاختمان ها به کار رفته و در اکثر‬
‫روسـتاها به عنوان سـوخت و حتی خوراك دام ها و تقویت زمین های زراعتی از آنها اسـتفاده میشـود‪.‬‬
‫(زند‪.۱۳۸7 ،‬ص‪.)۱۳-۱۲‬‬
‫تولید گندم در افغانستان‬
‫سـاحه تحت کشـت و تولیدات گندم بخصـوص در سـاحات للمی ربط مسـتقیم با بارندگی های کافی‬
‫وبموقع دارد که ســال جاری از نگاه مقدار بارنده گی‪ ،‬موقع بارنده گی و ســرتاســری بودن آن شــرایط‬
‫کشت وتولید گندم را مناسب ساخته است‪.‬‬

‫گراف (‪ )۱‬گراف مقایسوی تولیدات گندم و بارندگی‬

‫به اســاس تخمین نفوس ســال ‪ ۱۳9۸‬نیازمندی کشــوردر ســال جاری برای گندم حدودا ‪ 6.۳۸5‬میلیون‬
‫متریک تن محاسـبه شـده اسـت این در حالیسـت که کمبودات گندم حدودا ‪ ۱.۲5‬میلیون متریک تن در‬
‫سطح کشور خواهد بود‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫مجموع ســاحات تحت کشــت ( آبی وللمی) طی ســال ‪ ۱۳99‬درحدود ‪ ۳.۳‬میلیون هکتار میرســد که‬
‫نسـبت به سـال گذشـته‪ ۱.۱‬میلیون هکتار افزایش داشـته اسـت ‪ .‬سـاحه مجموعی متشـکل از سـاحه زراعتی‬
‫آبی و للمی میباشـــد‪ ،‬ســـاحه آبی کشـــور در ســـال جاری ‪ ۲.۲‬میلیون هکتار بوده که ‪ ۳5۰‬هزار هکتار‬
‫افزایش نسـبت به سـال گذشـته را نشـان میدهد و همچنان سـاحات تحت کشـت للمی طی سـال جاری‬
‫بیشــتر از ‪ ۰ . ۸‬میلیون هکتار میرســد که نســبت به ســال پار بیشــتر از‪ ..5‬میلیون هکتار افزایش را نشــان‬
‫میدهد این در حالیسـت که مجموع سـاحات تحت کشـت درسـال گذشـته ‪ ۲.۲‬ملیون تثبیت گردیده بود ‪.‬‬
‫مطابق گراف ذیل‪.‬‬

‫گراف (‪ )۲‬ساحات کشت آبی و للمی گندم در افغانستان‬

‫گراف (‪ )۳‬تولیدات کشت آبی و للمی گندم در سال ‪۱۳9۸‬‬

‫‪7‬‬
‫طی ســال جاری تولیدات مجموعی گندم در کشــور بیشــتر از ‪ 5.۱‬میلیون متریک تن تخمین گردیده‬
‫اسـت که نسـبت به سـال گذشـته ‪ ۱.5۲‬میلیون متریک تن افزایش را نشـان میدهد وبه تناسـب سـیزده سـال‬
‫گذشته بیشترین تولیدات گندم پیشبینی گردیده است‪(.‬زند‪.۱۳۸7،‬ص‪.)۱7-۱5‬‬
‫تولید گندم در جهان‬
‫میزان تولید گندم در نقاط مختلف بسـته به سـطح زیر کشـت و متوسـط عملکرد در کشـورهای مختلف‬
‫بسـیار متغیر اسـت‪ .‬این تغییرات به دلیل تغییرات شـرایط آب و هوایی‪ ،‬خاك‪ ،‬ارقام و تکنولوژی کشـت‬
‫میباشــد‪ .‬در حال حاضــر گندم از نظر ســطح زیر کشــت و میزان کل تولید نســبت به ســایر غالت مهم‬
‫(برنج‪ ،‬ذرت‪ ،‬جو) در جهان مقام اول را دارا میباشد‪(.‬زند‪.۱۳۸7،‬ص‪.)۱۳‬‬
‫تولیــد گنــدم در ســطح جهانی به طور چشــمگیری از دهه ‪ ۱96۰‬تا ســال ‪ ۲۰۱۳‬بدون تغییر قابلتوجه در‬
‫ســطح زیر کشــت گندم افزایش یافته اســت‪ .‬طبق گزارش سازمان خوراك زراعتی جهانی (‪)F.A.O‬‬
‫مطابق جدول ذیل تولید گندم در سـال ‪ ۲۰۱۳‬نسـبت به سـال ‪ ۱96۱‬افزایشـــــی معنــــادار داشـته اســـــت‪.‬‬
‫(واعظی‪.۱۳9۰،‬ص‪.)6‬‬
‫افزایــش چشــم گیر تولیــد گنــدم به دلیل افزایــش پذیرش بســته های فن آوری انقالب ســبز توســط‬
‫دهاقین بوده اســت‪ .‬در ایــن رابطــه به خصــوص معرفــی ارقــام باکیفیــت‪ ،‬واکنــش بهتــر بــه نهاده هــا‪،‬‬
‫بهبود سیســـتم های آبیـــاری و اصالح اســـتفاده از کـــود و آفتکشها و همچنین شـــیوه های مدیریـــت‬
‫مناسـب بـه همـراه سیاسـت های حمایتـی تأثیرگذار بوده اند‪( .‬واعظی‪.۱۳9۰،‬ص‪.)6‬‬
‫جدول (‪ )۱‬تغییر در تولید گندم بین سال های ‪ ۱96۱‬تا ‪۲۰۱۳‬‬

‫شماره‬

‫‪۱‬‬

‫‪۲‬‬

‫‪۳‬‬

‫‪۸‬‬
 ‫اهمیت غذایی گندم‬
‫با توجه به رونــد رو بــه افــزایش جمعیــت جهــان و محــدودیت منــابع موجــود در بخــش کشاورزی‬
‫نظیر ارا ضی زراعی و منابع آب‪ ،‬می توان پیش بینی کـــرد کـــه در ســـالهای آینـــده ابزار رقابت های‬
‫جهانی برای تسلط بر دیگران تنها به توسعه تسلیحات نظــامی محــدود نمــی شود‪ ،‬بلکه غذا نیز بعنوان‬
‫یک ابزار راهبردی در تغییــر نظــام هــای سیاســی و تعیــین خطــوط جغرافیــایی کــشورها نقــش مهمــی‬
‫ایفــا خواهــد کــرد‪ .‬در آینــده ای نــه چنــدان دور‪ ،‬غــذا و مجموعه امکانات مورد نیاز برای دستیابی به‬
‫آن‪ ،‬عامل اصلی مرزبنــدی بــین جوامــع غنــی و فقیر‪ ،‬پیشرفته و عقب مانده‪ ،‬مستقل و وابسته و اساسی‬
‫ترین وسیله برای سلطه بـر کـشورهای نیازمند خواهد بود‪.‬‬
‫موسسه بین المللی تحقیقات سیاست گذاری غذا‪ ،‬میزان تقاضای جهانی گنــدم در ســال ‪۲۰۲۰‬میالدی‬
‫را به مقدار ‪ ۴۰‬درصد بیش از سطح فعلی تقاضا بر آورد کرده اســت ‪ .‬ایــن در حالی است که منابع در‬
‫دسـترس برای تولید این مقدار تقاضـای گندم‪ ،‬احتماالً به میزان قابــــل مالحظه ای کمتر خواهد بود ‪ .‬با‬
‫توجه به این چــشم انــداز در حــال حاضــر در کــشورهای در حال توسعه تالش زیادی برای افزایش‬
‫عملکرد گندم به عمل می آید که از نظر اهمیت قابل مقایسه با کوشــش هــای ســه دهــه قبــل و دوران‬
‫آغــاز انقــالب ســبز مــی باشــد ‪ .‬راهبردهــای کــشورهای در حــال توســعه و تــصمیمات سیاســی و‬
‫اقتــصادی بعــضی از آنهــا‪ ،‬بخــصوص کشورهای پرجمعیت‪ ،‬مبین این است که تأمین نیازهای اضافی‬
‫گندم با تکیــه بــر واردات بــه مصلحت آنها نیست و قطعاً کشور ما نیز بایستی بــا اتخــاذ ایــن سیاســت‬
‫هــا و بــا ایجــاد اراده سیاسی توأم با تدوین و اجرای مستمر برنامه های جــامع و راهبــردی تحقیقــاتی و‬
‫خود کفایی این محصول‬ ‫اجرایــی و افزایش عملکرد و بهینه کردن مصرف گندم کشور‪ ،‬نعمت بزر‬
‫استراتژیک را حفظ نموده و با عرضه مطمنن گندم با تکیه بر تولیــد داخلــی‪ ،‬امنیــت غــذایی جامعه را‬
‫نیز تحکیم و تضمیین نماید ‪ .‬تحقق این آرمان ملی با توسعه همه جانبــــه تحقیقــــات و سرمایه گذاری‬
‫کافی توأم با اتخاذ سیاست های مناسب اقتصادی میسر می باشد‪(.‬کمالی‪.۱۳9۱،‬ص‪.)۲‬‬

‫‪9‬‬
 ‫شکل (‪ )۲‬نشان دهنده اهمیت غذایی گندم‬

‫استفاده از محصوالت گندم‬

‫نقش غالت‪ ،‬به ویژه گندم و جو‪ ،‬در تامین غذای انسان‪،‬تامین پروتنن حیوانی از راه خوراك دام و طیور‬
‫و برخی مصارف صنعتی اهمیت خاصی دارد‪ .‬زراعت گندم و جو پیشینه درازی داشته است و به احتمال‬
‫این دو محصول از نخستین گیاهانی به شمار می آیند که به دست انسان کشت شده است‪ ،‬بنابراین در‬
‫شمار مهمترین گیاهان زراعی جای دارند‪ ،‬از طرف دیگر زراعت آنها ساده و تطابق شان با محیط در‬
‫مناطق گوناگون و شرایط آب و هوایی متفاوت‪ ،‬از دیگر گیاهان بیشتر است‪ .‬گندم و جو به مقدار فراوان‬
‫و در سطح گسترده ای از زمین های زراعتی جهان و حتی نواحی خشک‪ ،‬کشت میشوند‪ .‬اهمیت‬
‫اقتصادی آنها از نظر تولید و تغذیه‪ ،‬بیش از دیگر محصوالت زراعتی در جهان است گندم از نظر سطح‬
‫زیر کشت از مهمترین محصوالت زراعتی به شمار می آیند و افزایش محصول آنها همواره مورد توجه‬
‫بوده است‪ .‬این دو محصول از نظر اقتصادی و تامین غذای اصلی کشور‪ ،‬اهمیت بسیاری دارند به طوری‬
‫که بیش از نیمی از زمین های کشور به کشت این محصول اختصاص دارد آرد حاصل از گندم دوروم‬
‫که سمولینا نیز نامیده میشود‪ ،‬در تهیه محصوالت خمیری از قبیل ماکارونی‪ ،‬اسپاگتی‪ ،‬الزانیا‪ ،‬ورمیشل‪،‬‬
‫رشته فرنگی و در صنایع بسیکویت سازی و ‪ ...‬مورد استفاده قرار میگیرد‪.‬‬

‫درافغانستان گندم برای غذائی خانواده ها و مصنونیت غذائی یک عنصر مهم پنداشته می شود‪ .‬اوسط‬
‫مصرف سرانه گندم در سال ‪ ۱6۰‬گیلو گرام بوده و بیشتر از مناصفه جذب کالوری نفوس کشور را بطور‬
‫اوسط تشکیل میدهد‪ .‬بعد از سه دهه جنگ و منازعات داخلی این کشور انکشاف قابل مالحظه ای را‬
‫در افزایش مجموعی و سطح حاصل دهی گندم طی سال های آخیر بدست آورده است‪ .‬اما‪ ،‬حاصل‬
‫گندم در مقاسیه با کشورهای همجوار پائین تر بوده وتولید نظر به نوسانات ساالنه بارندگی و خشک‬
‫‪۱۰‬‬
‫سالی ها آسیب پذیر میباشد‪ .‬حتی در سالهای که حاصالت بلند بود‪ ،‬هنوز هم به واردات غله و آرد‬
‫گندم ضرورت دیده میشد تا تقاضای مصرف کننده گان را فراهم نموده که این تقاضا با در نظرداشت‬
‫افزایش نفوس ورشد عواید سرانه شهروندان افغانستان روبه افزایش است‪.‬کاه گندم برای خوراکه‬
‫کود عضوی برای بهبود ساختار زمین زراعتی‪ ،‬در صنعت معماری و ساختمانی‪ ،‬در‬ ‫حیوانات‪ ،‬به حی‬
‫صنعت کاغذ سازی‪ ،‬در تولید انرجی حرارتی و انرجی کمییائی (الکول طبی) مورد استفاده قرار می‬
‫گیرد‪ .‬در افغانستان معموال در معماری صنعتی قدیمی کاه را با خاك مخلوط نموده برای اعمار ساختمان‬
‫ها‪ ،‬پوشش بام ها (کاه گل) و پلستر دیوار ها بکار می برند‪.‬‬

‫در آمدهای افغانستان از بابت گندم‬

‫بـا افزایـش درآمـد بسـیاری از مصرف کنندگان جهانـی‪ ،‬تقاضا بـرای ویژگی های کیفـی خـاص در‬
‫گنـدم و فراورده هـای آن افزایـش یافته اسـت‪ .‬ایـن تقاضـا موجب ایجـاد تنـوع در بـازار بـر پایـه‬
‫ویژگی هـای مشـهود و غیرمشـهود شـده کـه بهنوبـه خـود موجـب ایجـاد ارزش افزوده‪ ،‬افزایش‬
‫اشـتغال و افزایش قیمت میشـود‪ .‬تمایل بـه پرداخـت هزینـه باال بـرای گنـدم باکیفیـت موجـب تشـویق‬
‫دهاقین بـرای کشـت ارقـام گنـدم باکیفیت و پتانسـیل عملکرد باال میشـود‪ .‬در ایـن زمینه انتقال ژن هـای‬
‫پروتنین هـای تعیین کننـده کیفیـت و ریزمغذی هایی همچـون آهن و روی بـرای بهبـود کیفی عملکرد‬
‫مؤثر هسـتند‪ .‬البتـه این موضوع نیازمند سـرمایه گذاری در پژوهـش‪ ،‬دسـته بندی ارقـام گنـدم بـه گروه‬
‫های مختلف بر اسـاس شـاخص های کیفـی و افزایـش آگاهی عمومی اسـت‪.‬‬

‫درسال مالی ‪ ۱۳9۴،‬کاهش رشد اقتصادی عمدتاً ناشی از افت تولیدات زراعتی بود‪ .‬در طول همان سال‪،‬‬
‫در اثر کاهش تولید غالت (که به میزان ‪ - ۱۴.۲‬فیصد بود) مجموع تولیدات زراعتی به اندازه ‪ 5.7‬فیصد‬
‫کاهش داشت ‪.‬تولید گندم آبی و للمی که در مجموع تقریباً ‪ ۸۰‬فیصد تمام محصوالت غالت افغانستان‬
‫را تشکیل میدهد‪ ،‬نیز به نسبت نبود بارندگی کافی کاهش نمود‪ .‬برعکس‪ ،‬تولید میوه جات حدود ‪7‬‬
‫فیصد افزایش را نشان میداد‪ .‬پیشبینی های فعلی حاکی از آن است که در ‪ ۱۳95‬تولید غالت هنوز هم‬
‫به اندازه ‪ ۲.۱‬فیصد بر اساس افت ‪ ۸‬درصدی مولدیت گندم در این سال به دلیل آفات و امراض زراعتی‬
‫کاهش خواهد نمود‪ .‬به اساس پیشبینی ها‪ ،‬مجموع تولیدات زراعتی در سال ‪ ۱۳95‬تنها به اندازه ‪۰.5‬‬

‫‪۱۱‬‬
‫فیصد کاهش خواهد نمود‪ ،‬چون یک قسمت کاهش تولید غالت از اثر افزایش متوقعه در تولید‬
‫میوهجات جبران خواهد شد‪.‬‬

‫مناطق عمده کشت گندم‬

‫سـطح زیر کشـت گندم در کشـورهای در حال توسـعه ‪ ۱۲5‬میلیون هکتار و در کشـورهای توسـعه یافته‬
‫‪ ً 95‬میلیون هکتـار کـه مجموعـا ‪ ۲۲۰‬میلیون هکتـار معـادل ‪ 75‬درصـــد ســـطح کشـــت دنیـا را بـه خود‬
‫اختصـاص داده اسـت‪ .‬در کشـور ما زراعت گندم به دلیل سـهمی که در تأمین غذای مردم و نیز کمک‬
‫به زراعت های دیگر و تحکیم زیربنای اقتصـادی کشـور دارد‪ ،‬به تنهایی بیش از ‪ 5۰‬درصـد از اراضـی‬
‫کشـاورزی کشـور را به خود اختصـاص داده اسـت‪ .‬سـطح زیر کشـت در کشـور حدود ‪ 6‬میلیون هکتار‬
‫اســت که گندم آبی مســاحت ‪۲۰696۴5‬هکتار و گندم دیم مســاحت ‪ ۳77۸797‬هکتار از این مقدار‬
‫هکتار را تشکیل می دهند‪ (.‬دهقان بنادکی‪.۱۳97،‬ص‪.)9‬‬
‫گنــدم محصولــی بــا دامنه ســازگاری باالســت و در محیط های متنوعی بــا ارتفاع هم ســطح دریــا تــا‬
‫مناطقی با ارتفـــاع ‪ ۴.57۰‬متر از ســـطح دریا رشـــد میکند‪ .‬دامنه ســـازگاری گندم از قطب شـــمال تا‬
‫اســتوا متغیر اســت و بیشتر مناســب کشــت در محــدوده عــرض جغرافیایی ‪ ۳۰‬تا ‪ 6۰‬درجه شــمالی و‬
‫‪ ۲7‬تا ‪ ۴۰‬درجه جنوبی اســـت بر اساس دسترسی به منابع آب‪ ،‬تولید گندم به دو نوع دیم و آبی تقسیم‬
‫میشود‪( .‬واعظی‪.۱۳9۰،‬ص‪.)۸‬‬
‫الف) گندم در شرایط آبی‬
‫کشــت آبــی گنــدم در مناطــق بــا اقلیم معتدل اســت و عمده ســطح زیر کشــت ایــن محصــول در‬
‫کشــورهای درحالتوســعه اســت کــه شــامل مناطــق وســیعی در هنــد‪ ،‬پاکســتان‪ ،‬نیپــال‪ ،‬بنــگالدش‪،‬‬
‫چیـــن‪ ،‬افغانســـتان‪ ،‬ایـــران‪ ،‬ترکیه‪ ،‬ســـوریه‪ ،‬عراق‪ ،‬عربســـتان ســـعودی‪ ،‬مصـــر‪ ،‬زیمبابـــوه‪ ،‬آفریقـــای‬
‫جنوبـی‪ ،‬مکزیک و شـیلی میشـود(واعظی‪.۱۳9۰،‬ص‪.)۸‬‬
‫ب) گندم در شرایط دیم‬
‫تولید گندم دیم اساســا وابســته به بارندگی اســت که میتواند بسیار متغیر باشد‪ .‬در کشــورهای درحال‬
‫توســعه مناطق کشت گندم دیم شــامل مناطق پربارشی مانند برخی کشورهای آمریکای جنوبی‪ ،‬بخش‬
‫هایی از آند‪ ،‬اتیوپی‪ ،‬برخی مناطق شـمال آفریقا و نیــــز مناطقــــی در منطقه هیمالیا هســـــتند‪ .‬همچنین‬

‫‪۱۲‬‬
‫کشــــت دیم گنــــدم در مناطقی با سطح بارش متوسط و کم همچون مناطقی در شمال آفریقا‪ ،‬آسیای‬
‫غربی‪ ،‬پاکستان‪ ،‬افغانســتان‪ ،‬شــمال هنــد و شــمال و مرکــز چیــن و بخش هایــی از آمریــکای التی ـن از‬
‫جمله ارتفاعات مرکزی مکزیک نیز انجام میپذیرد‪( .‬واعظی‪.۱۳9۰،‬ص‪)۸‬‬
‫معموال عوامل آب و هوایی موثر در موفقیت و شکست زراعت گندم دیم‪ ،‬قابـــل پـــیش بینـــی نیستند‪.‬‬
‫کشاورزی که در پاییز مزارع گندم دیم را کشت میکند‪ ،‬نمیداند که وضعیت آن ســــال از نظر میزان و‬
‫توزیع بارندگی خوب است یا بد و محصول اقتصادی برداشت خواهد کرد یــــا نــــه ‪.‬بنا براین زراعت‬
‫گندم دیم را میتوان به نوعی بخت آزمایی تشــبیه کــرد‪ .‬در ایــن شــرایط بایــد مدیریت کشاورز طوری‬
‫باشـد که حد اقل هزینه تولید را داشـته باشـد تا اگر شـرایط بر وفق مــــراد نبود‪ ،‬کشـاورز دچار خسـارت‬
‫مالی شدید نگردد‪ .‬این مدیریت کم هزینه باید طوری باشــد کــه در سالهای مطلوب از نظر بارندگی و‬
‫درجه حرارت و ســایر عوامل‪ ،‬موجب تولید حــــــداکثر عملکــــــرد دانه گردد تا خســارت ناشــی از‬
‫خشکسالی و شرایط نامطلوب در برخی از سالهــا جبــران گــردد ‪.‬کشاورزان دیم کار باید این موارد را‬
‫همیشـه مد نظر داشـته باشـند تا از زراعت دیم کـــــه موفقیـــــت آن با شـانس و اقبال توام اسـت‪ ،‬از نظر‬
‫اقتصادی بهره مند گردند‪ .‬متاسفانه بسیاری از کشـاورزان با این شرایط و اصول زراعت گندم دیم آشنا‬
‫نیســتد و اگر هم آشــنا هســتند اعتقاد چندانی به این اصــول ندارند تا در عمل آن را رعایت نمایند و به‬
‫همــــین دلیــــل حتــــی در ســـــال هــــای مطلــــوب و پرباران نیز دچار خسـارت شدید میشوند‪(.‬حق‬
‫پرست‪.۱۳9۲،‬ص‪.)7۸‬‬
‫سرمایه گذاری در بخش گندم و مسائل اقتصادی آن‬
‫محدودیت هــای اقتــصادی بــه ترتیــب اولویــت شــامل عــدم ســرمایه گــذاری کــافی در تحقیقات‬
‫گندم‪ ،‬مشخص نبودن مزیت کشت محصول در مناطق‪ ،‬وجود ضـــایعات محـــصول در مراحل مختلف‬
‫تولید گندم تا مصرف خانوارها‪ ،‬عدم مـــصرف بهینـــه نهـــاده هـــا در تولیـــد گندم‪ ،‬نامشخص بودن‬
‫کارآیی گندمکار ان ‪ ،‬یکپارچه نبودن اراضی گندم‪ ،‬مــــشخص نبــــودن اندازه بهینه و اقتصادی مزارع‬
‫گندم و فقدان بهینه سازی یارانه ها می باشد‪(.‬کمالی و همکاران‪.۱۳9۱.‬ص‪.)۱۳5-۱۳۴‬‬
‫الف) عدم سرمایه گذاری کافی در تحقیقات گندم‬

‫‪۱۳‬‬
‫یکی از موانع عمده رشد و توسعه اقتصادی هــر بخــش تولیــدی ‪ ،‬کمبود سرمایه و عــدم بکــارگیری‬
‫درســـت و اصـــولی ســـرمایه هـــای موجـــود اســـت ‪ .‬ســـرمایه مهمترین عامل تولید محصول بویژه‬
‫محصوالت زراعتی در کـشورهای در حـال توسـعه است‪ .‬سرمایه می تواند در استفاده مطلوبتر از دیگر‬
‫عوامل تولیــد ( کــار و زمــین ) نیــز مــوثر واقع گردد و مدیریت را در افزایش بازدهی نهایی عوامل دی‬
‫گر یاری رساند ‪ .‬بکار بردن فــن آوری های نوین و تبدیل روش های ســنتی بــه شــیوه هــای نــوین و‬
‫پیــشرفته مــستلزم وجــود سرمایه کافی است ‪ .‬تنوع زمینه های تحقیقیاتی در بخش زراعت و گسترش‬
‫دامنه اهداف کمی و کیفی این تحقیقـــات از یکـــسو و محـــدودیت هـــای منـــابع از ســـوی دیگـــر‪،‬‬
‫ضـــرورت بررسی آ ثار و نتایج تحقیقات زراعتی و میزان اثر بخشی این تحقیقات بـــرای محـــصوالت‬
‫استراتژیک از جنبه های مختلف اقتصادی – اجتماعی و زیست محیطـــی را اجتنـــاب ناپـــذیر ساخته‬
‫است ‪ .‬تحقیقات گنـــدم نقـــش مهمـــی در افـــزایش بهـــره وری بخـــش زراعتی دارد ‪ .‬بنابراین برای‬
‫رسیدن به رشد مناسب تولید ا یـــن محـــصول اســـتراتژیک بایـــستی ســـهم بودجـــه تحقیقات گندم از‬
‫بودجه تحقیقاتی افزایش یابد ‪ .‬با توجه به اینکه ســـهم بودجـــه تحقیقـــاتی از تولید ناخالص داخلی در‬
‫بخش زراعتی پائین است‪ ،‬بنابراین تعیین بازده ســــرمایه گــــذاری در تحقیقات زراعتی بویژه گندم به‬
‫منظور متقاعد نمودن سیاســت گــذاران در تخــصیص اعتبارات امری ضروری است ‪ .‬از طرف دیگــر‬
‫کثـــرت زمینـــه هـــای تحقیقـــاتی و محـــدودیت های مالی در کشور لزوم اولویت بندی فعالیت های‬
‫تحقیقاتی محصولی را ایجاد می کند‪( .‬کمالی و همکاران‪.۱۳9۱.‬ص‪.)۱۳5‬‬
‫ب) مشخص نبودن مزیت کشت محصول در مناطق‬
‫مزیت نسبی یکی از معیارهای مهم اقتصادی جهـــت برنامـــه ریـــزی تولید و صادرات می باشد ‪ .‬اصل‬
‫مزیت نسبی یعنی تولیــد یــک محــصول در یــک منطقــه بــا کیفیت مطلوب و با حداقل هزینه می باشد‬
‫‪ .‬مزیت نسـبی پایه و اسـاس برنامه ریــــزی اقتــــصـادی برای تخصـیص کاراتر منابع اسـت ‪ .‬مزیت نسـبی‬
‫وابسته بــه عوامــل همچــون موجــودی منــابع‪ ،‬روش تولید ‪ ،‬تغییرات تکنولوژی و غیره است ‪ .‬آگاهی‬
‫از مزیـت نســـبی محصـــوالت هم از بعـد داخلی و هم از بعـد بین المللی و جهـانی از اهمیـت بـاالیی‬
‫برخوردار اســت ‪ .‬از بعد داخلی‪ ،‬این معیار به ســیاســت گذاران این امکان را می دهد تا منابع ر ا بطور‬
‫بهینــــه بــــین کاالهــــا تخــــصیص دهند و از بعد بین المللی نیز ‪،‬جهت سیاستگذاری های وارداتی و‬

‫‪۱۴‬‬
‫صادراتی را مــشخص مــی کند‪ .‬شاخص های متفاوتی برای اندازه گیری مزیت نسبی مطرح شده است‬
‫که از بــین آنهــا دو شاخص هزینه منابع داخلی و نــسبت هزینــه بــه منفعــت اجتمــاعی مهمترنــد ‪ .‬روش‬
‫نــس بت هزینه به منفعت اجتماعی‪ ،‬کل هزینه واقعی و سودهی را مقایسه می کند در حالی کــه روش‬
‫هزینه منابع داخلی به مقایسه هزینه خالص منابع داخلی با کــل صــرفه جــویی خــالص در ارز خارجی‬
‫می پردازد‪( .‬کمالی و همکاران‪.۱۳9۱.‬ص‪.)۱۳6‬‬
‫ج) وجود ضایعات محصول در مراحل مختلف تولید گندم تا مصرف خانواده ها‬
‫ضایعات محــصوالت زراعتی یکــی از معــضالت و مــشکالت بخش زراعت اســت ‪ .‬معمــوال محــصول‬
‫تولیــد شــده بــدلیل ناکارآمــدی مــدیریت تولیــد محصول در مراحل مختلف‪ ،‬ضایع شده و از بین می‬
‫رود ‪ .‬ضـایعات گندم در ابعـــــاد و مراحـــــل مختلف کاشـت تا مصـرف نان اتفاق می افتد‪( .‬کمالی و‬
‫همکاران‪.۱۳9۱.‬ص‪.)۱۳7‬‬
‫د) عدم مصرف بهینه نهاده ها در تولید گندم‬
‫افزایش تولید محصول زراعتی از دو طریق افزایش ســطح زیــر کشت و افزایش میزان تولید در هکتار‬
‫(عملکرد) امکان پذیر می باشد ‪ .‬افـــزایش ســـطح زیـــر کشت به دلیل مشکل کم آبی در کشور بطور‬
‫گسترده اجرا شدنی نیست ‪ .‬بنـــابراین مهمتـــرین روش برای افزایش میزان تولیـــد محـــصول‪ ،‬افـــزایش‬
‫عمل کــرد پیــشنهاد مــی گــردد ‪ .‬یکــی از عوامل اساسی افزایش عملکرد محصول ‪ ،‬تخصیص بهینه‬
‫نهاده ها از جملــــه اســـــتفاده بهینــــه از بذر‪ ،‬کود‪ ،‬سـم‪ ،‬ماشـین آالت‪ ،‬آب‪ ،‬نیروی کار و ‪ ...‬در کشت‬
‫محــصول مــی باشــد‪ ،‬بطــوری که این امر بهره وری عوامل تولید را ارتقاه خواهد بخشید ‪ .‬در جریان‬
‫توسعه‪ ،‬مسنله افــزایش روزافزون جمعیت و محدودیت منابع‪ ،‬لــزوم اســتفاده بهینــه از منــابع را ایجــاب‬
‫مــی کنــد تــا بدینوسیله بخش زراعت افزون بر پاسخگویی به نیازهای روز افزون قادر بــه ایفــای نقــش‬
‫در سایر وظایف خود در جریان توسعه اقتصادی باشد‪( .‬کمالی و همکاران‪.۱۳9۱.‬ص‪.)۱۴۱‬‬

‫ذ) یکپارچه نبودن اراضی گندم‬

‫پراکنــدگی قطعــات اراضــی یکــی از عناصــر ســاختار ســنتی زراعتی کشور است که امروزه به یکــی‬
‫از موانــع اصــلی توســعه زراعتی تبــدیل شــده است‪ .‬این پدیده بطور اصولی به بهره برداریهای دهقانی‬

‫‪۱5‬‬
‫مربــوط مــی شــود کــه بدنــه اصــلی زراعتی کشور را تشکیل می دهد ‪ .‬بنابراین توسعه نیافتگی بهره‬
‫بـــرداری هـــای دهقـــانی بـــه معنی توسعه نیافتگی زراعتی و به هم ین صورت رفع مشکالت آنها بـــه‬
‫مــشابه رفــع موانــع توسعه زراعتی کشور تلقی می گردد ‪ .‬پراکندگی قطعات در بهــره بــرداری هــای‬
‫اتالف وقت و انرژی و هدر رفــت نیــروی کــار‪ ،‬تحمــل زیــان هــای مــالی و تــضعیف‬ ‫زراعــی باع‬
‫همبسـتگی های اجتماعی در جامعه روسـتایی می گردد ‪ .‬معموال ریشـه های علل شـکل گیــــری پدیده‬
‫پراکندگی بــه ســه عامــل طبیعــی‪ ،‬عوامــل اقتــصادی – اجتمــاعی و عوامــل سیاســی ‪ -‬فرهنگی بستگی‬
‫ایجاد مزیــت هــایی از جملــه اشــتغال زایــی‪ ،‬جلوگیری از مهاجرت بی‬ ‫دارد ‪ .‬یکپارچگی اراضی باع‬
‫رویه‪ ،‬صــرفه جویی در مصــرف نهاده های تولید‪ ،‬پائین بودن هزینه های تولید می گردد ‪ .‬ولی عارضــه‬
‫تــضعیف ایــن مزیــت هــا شــده و کارایی آنها را به شدت تقلیل خواهد داد‪.‬‬ ‫پراکندگی اراضی باع‬
‫(کمالی و همکاران‪.۱۳9۱.‬ص‪.)۱۴۳‬‬
‫ر) مشخص نبودن اندازه بهینه و اقتصادی مزارع گندم‬
‫یکی از عوامـل موثر و تعیین کننـده بـازده زراعتی ‪ ،‬انـدازه واحـد زراعتی می بـاشـــد ‪ .‬تعیین رابطـه بین‬
‫اندازه واحد زراع ی و بازده و هزینه تولیــد در زراعــت مکانیزه و غیر مکانیزه و مشخص کردن عوامل‬
‫موثر در اختالف بازده و هزینه در واحدهای مختلف‪ ،‬به انتخاب اندازه مطلـــوب و ترکیـــب صـــحیح‬
‫عوامـــل تولیـــد در هـــر منطقـــه کمـــک خواهد کرد ‪ .‬اندازه مطلوب واحد زراعتی ترکیبی از عوامل‬
‫تولید را نـــشان مـــی دهــ د کـــه باالترین کارآیی را در تولید مقدار معینی محصول داشته باشد ‪ .‬البتـــه‬
‫انـــدازه ایـــده ال مزرعـــه تابع نوع سازمان تولید زراعتی و شرایط اقتصادی و اجتماعی موجود در هر‬
‫کشـور اســـــت ‪ .‬منظور از اندازه مطلوب عبارتسـت از مسـاحتی اسـت که در فصـل زراعت بــــرای زارع‬
‫اشــتغال نسبتا کامل فراهم کند ‪ .‬منظور از حداقل وسعت اقتصادی‪ ،‬وسعتی اســت کــه در چهــارچوب‬
‫آن زارع بتواند عالوه بر کلیه هزینه های وابسته به زراعتی‪ ،‬درآمـــد متناســـب بـــا دســـتمزد انتظاری‬
‫نیروی کار در واحد زراعتی یا حداقل معیشت خانوار کسب کند ‪ .‬تعیین حــداقل وسعت واحد زراعتی‬
‫بــرای شــناخت وضــعیت اقتــصادی و چگــونگی توزیــع زمــین بــین کشاورزان الزم می باشد ‪ .‬مقایسه‬
‫وسعت اقتصادی با وسعت موجود‪ ،‬لزوم و امکــان افــزایش درآمد زارعین را نشان خواهد داد ‪ .‬حداقل‬

‫‪۱6‬‬
‫وسعت اقتصادی برابر است بــا میــانگین مخــارج ساالنه نیروی کار یک خانوار زارع تقسیم بــر ارزش‬
‫افـزوده زراعتی در هـر هکتـار مـی باشد‪( .‬کمالی و همکاران‪.۱۳9۱.‬ص‪.)۱۴۳‬‬
‫چالش های فراروی تولید گندم‬
‫در این قسمت چالش های فراروی تولید گندم را بیان میکنیم‪.‬‬
‫الف) تغیرات آب و هوا‬
‫تغییـــرات آب و هوایـ ـی به واســـطه تشـــدید تنش های غیر زنـــده از جمله گرمـــا‪ ،‬خشـــکی‪ ،‬ســـرما‪،‬‬
‫شــوری و ماندابــی و تنش هــای زنــده از جملــه بیماری هــا و آفــات بــر تولیــد محصوالت زراعتی‬
‫تأثیرگـــذار اســـت‪ .‬با توجه به تأثیـــرات تغییرات آب و هوا در حال حاضر پیشبینی میشـــود آفات و‬
‫بیماری های جدیدی ظهور کنند؛ بـرای نمونـه‪ ،‬شـیوع بیماری هایی مانند زنـگ زرد در مناطق آسـیای‬
‫مرکزی و غرب آســیا و شــمال آفریقا و زنگ ســاقه نژاد ‪ Ug99‬در کشورهای آفریقای شرقی مشاهده‬
‫شده اســت‪ .‬افــزون بــر ایــن‪ ،‬تأثیــرات تغییــر اقلیــم به واســطه افزایــش دمــا و غلظت کاربن دای اکساید‬
‫(‪ )CO2‬بر موارد زیر تأثیر میگذارد‪( :‬واعظی‪.۱۳9۰،‬ص ‪.)9‬‬
‫کیفیت دانه‪.‬‬
‫محتوای پروتنین دانه‪.‬‬
‫اندازه دانه‪.‬‬
‫نتایج مدل سـازی نشـان میدهد که نوسـان تولید گندم تحت تأثیر تغییرات اقلیمی در کشـورهای درحال‬
‫توسعه بیشتر از کشور های توسعه یافته است‪( .‬واعظی‪.۱۳9۰،‬ص‪.)9‬‬

‫‪۱7‬‬
 ‫شکل (‪ )۳‬تأثیر تغییرات آب و هوایی بر تولید محصول گندم‬
‫ب) محدودیت دسترسی به نهاده های تولید و قیمت باالی آنها‬
‫همانطور که در نتیجه انقالب ســـبز به وضوح دیده میشـــود‪ ،‬افزایش عملکرد در واحد سطح عمدتا به‬
‫واسـطه کاربرد و اسـتفاده از نهادههایی از قبیل ارقام اصـالح شـده‪ ،‬آبیاری‪ ،‬کودها و موادشــــــیمیایی به‬
‫دسـت آمده اسـت‪ .‬با این حال‪ ،‬قیمت این نهاده ها نیز درحال افزایش اسـت و از حوزه اسـتطاعت دهاقین‬
‫فقیر در کشورهای درحال توسعه خــارج می شــوند‪ .‬بــرای مثــال‪ ،‬افزایــش هزینه هــای انــرژی باعــ‬
‫افزایــش قیمــت کــود شــده اســت‪ .‬در ایــن زمینــه افزایــش قیمــت انــرژی دو اثر مســتقیم به واســطه‬
‫افزایش هزینه های گاز طبیعی تولیدشـده برای تولید آمونیاك و غیرمسـتقیم به واسـطه افزایــــش هزینه‬
‫هــای حمل و نقــل داشته اســت‪ .‬افزایش ســریع قیمت نهاده هــا عاملی محدودکننــده در تولید گندم‬
‫تلقی میشـود‪( .‬واعظی‪.۱۳9۰،‬ص‪.)۱۰‬‬

‫‪۱۸‬‬
 ‫گراف (‪ )۴‬روند قیمت های جهانی گندم‪ ،‬کود و نفت خام‬

‫ج) افزایش تقاضا برای سوخت های زیستی‬

‫اگرچــه عوامــل بســیاری به »ســونامی خامــوش« در افزایش قیمت مــواد غذایی در سال ‪ ۲۰۰۸‬منجر‬
‫شـده اند‪ ،‬بررسـی های اخیر بر گسـترش استفاده از سوخت های زیستی به عنــــوان عامــــل اصلــــی در‬
‫افزایـش قیمـت مـواد غذایـی تأکیـد دارنـد‪ .‬باتوجه بـه قیمت های باالی سوخت و سیاست های دولت‬
‫ها برای تولید سوخت های تجدید پذیر‪ ،‬دهاقین بــه محصــوالت با ارزش افزوده و انــرژی غذایی باال‬
‫مانند ذرت و ســویا در مناطقی که به طور ســنتی گندم کشــت میشده اســت‪ ،‬تمایل نشان دادند؛ همین‬
‫امر کاهش تولید گندم و افزایش قیمت را به دنبال داشته است‪( .‬واعظی‪.۱۳9۰،‬ص‪.)۱۱‬‬
‫د) رکود تولید و افزایش جمعیت جهانی‬
‫پــس از جهــش شــدید تولیــد گنــدم به واســطه انقالب ســبز‪ ،‬تولید گنــدم اخیرا تنهــا ‪۱/۱‬درصــد در‬
‫ســال افزایش یافته اســت که خیلــی کمتر از رشــد ‪۱/5‬درصدی تقاضــای جمعیــت جهــان برای این‬
‫محصول اســـت‪ .‬برخـــی برآوردها نشـــان میدهند که تولید جهانی گندم باید حداقل تا ‪۱/6‬درصد در‬
‫سال افزایش یابد تا در سال ‪ ۲۰۲۰‬تولیـــد نزدیـــک بـــه ‪ 76۰‬میلیـــون تن گنـــدم محقق شـــود‪ .‬همین‬
‫گزارش هــا حاکی از ایــن هســتند که در ســال ‪ ۲۰5۰‬جمعیــت ‪ 9‬میلیــارد نفری جهان تقاضــای بیش از‬
‫‪9۰۰‬میلیــون تــن گنــدم را خواهد داشــت‪ .‬با عنایت بــه گزارش های رکــود تولید در مناطــق عمــده‬
‫گندم در جهان‪ ،‬بــرآوردن این تقاضا چالش برانگیز اســت‪ .‬رکود تولید مســنله ای پیچیــده اســت کــه‬

‫‪۱9‬‬
‫ممکــن اســت نتیجــه ترکیبــی از عوامل باشــد‪ ،‬مانند رســیدن بــه ســقف تــوان ژنتیکــی در بهبــود‬
‫عملکــرد گنــدم‪ ،‬کاهــش بــاروری یــا حاصل خیــزی خــاك‪ ،‬سیاســت ها و بازاریابی نامطلــوب‪ ،‬و‬
‫وقوع تنش های زیســتی و غیرزیســتی متأثر از تغییرات اقلیمی‪ .‬برخی نویســندگان رکود عملکرد را به‬
‫رســیدن بــه ســقف ژنتیکــی در هنــد و اروپــا و برخــی دیگر بــه بهبــود ژنتیکی ایجادشــده در هــر دو‬
‫گنــدم بهــاری و خزانی ربــط داده انــد‪ .‬با این حــال‪ ،‬واضــح اســت کــه به دلیــل مدیریــت ضعیــف‬
‫زراعی‪ ،‬اســتفاده ناقص از نهاده های زراعتی‪ ،‬کاهــش انگیزه ها و قیمت هــای ناپایــدار و بی ثبــات در‬
‫بـــازار‪ ،‬قابلیـــت ارقـــام جدید در بیشتر کشـــور های در حال توســـعه هنوز کامال محقق نشده اســـت‪.‬‬
‫تحلیل شـــکاف اخیر در ســـطح جهانی گنـــدم نشـــانداد کـــه دامنه اختالف بیـــن قابلیت عملکـــرد و‬
‫عملکرد مزرعـــه در اکثر کشـــورها در محـــدوده ‪ ۲6‬تـــا ‪69‬درصـــد و با میانگین ‪۴۸‬درصد اســـت‪.‬‬
‫(واعظی‪.۱۳9۰،‬ص‪.)۱۳‬‬

‫‪۲۰‬‬
 ‫نتیجه گیری‬
‫از عناوین و مطالب فوق میتوان چنین نتیجه گیری نمود‪:‬‬
‫گندم بخاطر نقش مهمی که در عرصـه سـیاسـی و اقتصـادی کشـورها به خصـوص کشـور های‬
‫در حال توســـعـه ایفـا می کنـد‪ ،‬یک محصـــول اســـتراتژیک در تمـام دنیـا به حســـاب می آید‪ .‬اهمیـت‬
‫اقتصـادی گندم چه از نظر تولید وچه از نظر تغذیه در دنیا بیش از سـایر محصـوال ت زراعتی می باشـد‪،‬‬
‫حتی در مناطقی که به علت متغییر بودن شـرایط اقلیمی ویا خشـکی محیط امکان تولید نباتی نباشـد‪ ،‬می‬
‫توان گندم را کاشت کرد‪.‬‬
‫گندم یکی از اقالم مهم زراعتی بوده واز نگاه منبع غذائی برای اهالی کشـور اهمیت به سـزائی‬
‫دارد روی همین ملحوظ کشــت و اســتفاده آن نســبت به ســایر غله جات دربین دهاقین کشــور مروج‬
‫میباشــد ‪ .‬کشــت و تولیدات نبات گندم به خصــوص در ســاحات للمی ربط مســتقیم با بارنده گی های‬
‫کافی و بموقع دارد گندم از نظر تولید و ســـطح زیر کشـــت مهمترین محصـــول زراعتی ایران اســـت‬
‫وافزایش محصـــول آن روز به روز مورد توجه قرار گرفته واز نظر اقتصـــادی و تامین غذای اصـــلی از‬
‫اهمیت بســـیاری برخوردار می باشـــد‪ .‬با این حال علیرغم بهره مندی از اســـتعدادها و ظرفیتهای بالقوه‬
‫کشـور‪ ،‬میزان واردات ما نسـبت به گذشـته افزایش بیشـتری یافته اسـت‪.‬به گونه ای که ‪ ۳۰‬تا ‪ 5۰‬در صـد‬
‫گندم مورد نیاز داخلی در ازای صدور نفت ‪ ،‬از خارج وارد وتأمین می گردد ‪.‬‬
‫بر طبق بررســی های انجام گرفته‪ ،‬ســاالنه مبلغ کالنی ارز به واردات گندم اختصــاص می یابد‬
‫بطوریکه بیش از ‪ 9۰‬در صــد یارانه های اعطایی دولت به کاال های اســاســی‪ ،‬صــرف واردات گندم‬
‫وتولید و توزیع آن می شـود‪ .‬بنابر آنچه گفته شـد اجماالً این نتیجه حاصـل می شـود که تولید گندم در‬
‫کشــور حداقل تا مرز خود کفایی و قطع وابســتگی و یا ایجاد پتانســیل های تولید گندم تا خود کفایی‬
‫برای بهره گیری از آنها در موقعیت های بحرانی‪ ،‬از اهمیت قابل توجه و راهبردی برخوردار است‪.‬‬
‫بنابراین باتوجه به بررسـی وضـعیت کنونی تولید ومصـرف گندم و بررسـی شـیوه ها ی کاهش‬
‫مصرف سرانه به طرق مختلف از جمله جایگزین کردن سایر مواد غذایی به جای گندم در جیرة غذایی‬
‫و یا کاهش ضـایعا ت گندم که بر اسـاس برخی از برآوردها‪ ،‬برابر میزان واردات گندم اسـت ‪ ،‬ضـرورت‬
‫و جایگاه این تحقیق بیشتر نمایان می شود‪.‬‬

‫‪۲۱‬‬
 ‫پیشنهادات‬
‫بنده در این سیمینار به عنوان سفارشات میخواهم چنین بیان نمایم‪.‬‬
‫‪ -۱‬استفاده از بذر های اصالح شده توسط دهاقین‪.‬‬
‫‪ -۲‬دولت باید بهترین کودهای زراعتی در اختیار دهاقین فراهم نماید تا باشـد دهاقین ما حاصـل خوبی‬
‫از زحمات خویش اخذ نماید‪.‬‬
‫‪ -۳‬گندم یکی از اقالم مهم زراعتی بوده واز نگاه منبع غذائی برای اهالی کشـور اهمیت به سـزائی دارد‬
‫روی همین ملحوظ کشـت و اسـتفاده آن نسـبت به سـایر غله جات دربین دهاقین کشـور مروج میباشـد بنا‬
‫بذر آن باید به موقع صورت گیرد و از مزارع آن درست حفاظت صورت گیرد‪.‬‬
‫‪ -۴‬تغییــرات آب و هوایــی به واســطه تشــدید تنش های غیر زنــده از جمله گرمــا‪ ،‬خشــکی‪ ،‬ســرما‪،‬‬
‫شــوری و ماندابــی و تنش هــای زنــده از جملــه بیماری هــا و آفــات بــر تولیــد محصوالت زراعتی‬
‫تأثیرگـــذار اســـت‪ .‬با توجه به تأثیـــرات تغییرات آب و هوا در حال حاضر پیشبینی میشـــود آفات و‬
‫بیماری های جدیدی ظهور کنند؛ بـرای نمونـه‪ ،‬شـیوع بیماری پیشنهاد میگردد که در این قسمت توجه‬
‫جدی صورت گیرد‪.‬‬
‫‪ -5‬از دولت خود پیشـنهاد میگردد که در گماشـتن ادارت و کرسـی های دولتی و خصـوصـی توجه بیشـتر‬
‫صورت گیرد و از افراد مسلکی عوض افراد غیر مسلکی استفاده صورت گیرد‪.‬‬
‫‪ -6‬ایجاد فرصـت های شـغلی و کاری برای افراد جامعه بخصـوص قشـر جوان جامعه تا از مهاجر شـدن و‬
‫مسافر شدن جوانان عزیزمان به خارج از کشور جلوگیری صورت گیرد‪.‬‬
‫‪ -7‬بازگشـایی مکاتب و دانشـگاه ها برای خواهران مان تا باشـد یک کشـور باسـواد ‪ ،‬مترقی و خود کفا‬
‫داشته باشیم‪.‬‬

‫‪۲۲‬‬
 ‫منابع و ماخذ‬

‫‪ .１‬حق پرســـت‪ ،‬رضـــا‪۱۳9۲( .‬هــــــ ش)‪ .‬اصووول زراعوت گنودم دیم (آمیختوه دانش‬

‫جدیدوبومی)‪ .‬چاپ اول‪ ،‬ایران‪ :‬انتشارات آموزش وترویج کشاورزی‪(.‬ص‪.)76‬‬

‫‪ .２‬دهقان بنادکی‪ ،‬معصـومه‪۱۳97(.‬هـــ ـ ش)‪ .‬مدیریت علف های هرز مزارع گندم‪ .‬ایران‪:‬‬

‫انتشـارات موسـسـه آموزش عالی علمی کاربردی و مهارتی جهاد کشـاورزی‪( .‬ص‪،۱۱ ،۱۰ ،9‬‬

‫‪.)۱۳‬‬

‫‪ .３‬زند‪ ،‬بهنام‪۱۳۸7(.‬هـ ش)‪ .‬زراعت غالت‪ .‬ایران‪ :‬انتشارات پیام نور‪(.‬ص‪.)۱۳ ،۱۲‬‬

‫‪ .４‬کمالی‪ ،‬محمد رضا‪ ،‬و دیگران‪۱۳9۱(.‬هـ ـ ش)‪.‬گندم (راهبردهای تحقیقاتی و مدیریتی‬

‫در ایران)‪ .‬ایران‪ :‬انتشارت آموزش کشاورزی‪(.‬ص‪.)۱۴۳ ،۱۴۱ ،۱۳7 ،۱۳6 ،۱۳5 ،۱۳۴ ،۲‬‬

‫‪ .５‬میرترابی‪ ،‬مهدیه‪ ،‬و دیگران‪۱۳9۰ ( .‬هـ ـ ش)‪ .‬عوامل موثر بر نگرش کشاورزان گندمکار‬

‫پیرامون مدیریت ضووایعات گندم‪ .‬ســـال چهارم‪ ،‬شـــماره ســـوم‪ ،‬پژوهش های ترویج و‬

‫آموزش کشاورزی دانشگاه تهران‪(.‬ص‪.)۲‬‬

‫‪ .６‬واعظی‪ ،‬بهروز‪۱۳9۰(.‬هـ ش)‪ .‬رویکردها و راهبرد های تولید پایدار گندم‪ .‬چاپ اول‪،‬‬

‫ایران ‪ :‬انتشارات آموزش کشاورزی‪(.‬ص‪.)۸ ،6 ،5‬‬

‫‪۲۳‬‬