Я сделала некоторые исправления на армянском языке.

Ты приведи их в соответствие с
нормами армянской грамматики и синтаксиса

Իմ գրքերից / “Коннотативные значения лексических единиц немецкого языка”

возмешь страницы 121-134, особенно 121-123

Из книги “Коннотативные особенности цветообозначений в современнгм немецком

языке ” возмешь страницы 50-72 –это виды коннотаций в прилагательных в языке и
стр.72-78 - это в речи, т.е. в тексте

«Մշակութային նմանություններ և տարբերություններ պարունակող համի

փոխաբերությունների թարգմանչական խնդիրները գերմաներենում և հայերենում»

Բովանդակություն

Ներածություն ---------------------------------------------------------------------------------
Գլուխ 1 -------------------------------------------------------------------------------------------

1.1. Լեզու և մշակույթ ---------------------------------------------------------------------------

1.1․2. Հայկական մշակույթը․ նրա արմատները և նախապատմական կապերը ըստ
լեզվագիտության --------------------------------------------------------------------------------
1․1․3․ Գերմանական մշակույթը․ նրա արմատները------------------------------------------
1․2․ Թարգմանության խնդիրները գերմաներենում և հայերենում-------------------------

Գլուխ 2------------------------------------------------------------------------------------------
2.1. Փոխաբերությունը լեզվաբանության մեջ-----------------------------------------------
2.2. Փոխաբերության տեսություններ--------------------------------------------------------
2.2.1. Փոխաբերության համեմատական և փոխարինման տեսություն -----------------
2.2.2. Ինտերակցիոն տեսություն ------------------------------------------------------------
2.3. Փոխաբերությունը ճանաչողական լեզվաբանության մեջ----------------------------

1
2.4. Փոխաբերությունը և պատկերավորման դաշտը --------------------------------------
2.5. Փոխաբերությունը որպես ֆրեյմ --------------------------------------------------------
2.6. Փոխաբերությունը որպես բառի հավելիմաստների համակարգ -------------------
2.7. Փոխաբերությունների դասակարգումը -----------------------------------------------

Գլուխ 3------------------------------------------------------------------------------------------
3.1. Համի փոխաբերությունները գերմաներենում-----------------------------------------
3․2․ Համի փոխաբերությունները հայերենում----------------------------------------------
3․3․Համի փոխաբերությունների համեմատական զուգադրական վերլուծությունը և
դրանց համարժեք թարգմանությունը գերմաներենում և հայերենում---------------------

Եզրահանգում----------------------------------------------------------------------------------
Գրականություն--------------------------------------------------------------------------------

Ներածություն
Արիստոտելն ասել է․ «Ամենից կարևորն է հմտորեն օգտվել
փոխաբերություններիմետաֆորներից։ Պոեզիայի բոլոր գեղեցկություններից միայն
դա է, որ սովորել չի կարելի։ Այն իսկական տաղանդի նշան է, քանի որ գտնել բնական
փոխաբերություններմետաֆորներ, նշանակում է կարողանալ բնության մեջ նկատել
առարկաների նմանությունը»։

Փոխաբերությունը բառագործածության այն եղանակն է, երբ հեղինակը առարկայի

փոխարեն օգտագործում է նրան հիշեցնող մեկ ուրիշ առարկա կամ առարկայի
հատկանիշ։

Փոխաբերությունն ունի ճանաչողական ու զարգացնող մեծ նշանակություն: Նա ծագել

ու զարգացել է մարդու աշխատանքային գործունեության, աշխարհը ճանաչելու,
մտածելու և մտածածը արտահայտելու ընթացքում:

Այս աշխատանքի հիմնական նպատակն է քննել և դուրս բերել գերմաներենում և

հայերենում պարունակող համի փոխաբերությունների թարգմանչական խնդիրները։

2
Թեև փոխաբերությունը դարձել է տարբեր ուսումնասիրությունների առարկաև
առաջարկվել են դրա տարբեր սահմանումներ ու դասակարգման սկզբունքներ,
այնուամենայնիվ փոխաբերության թարգմանության հնարներիև սկզբունքների շուրջ
դեռևս չկա միասնական կարծիք:

Այնուամենայնիվ, մի բան հստակ է, որ փոխաբերության թարգմանական խնդիրները

առաջ են գալիս տարբեր մշակույթներում գոյություն ունեցող լեզվական Ր
հասկացույթային առանձնահատկություններից, որոնք էլ տվյալ լեզուն դարձնում են
հրապուրիչ և հետաքրքիր։

1․1․Լեզու և մշակույթ

Լեզվամշակութաբանությունը զբաղվում է լեզվի Լեզվի և մշակույթի

հարաբերությունների խնդրի ուսումնասիրությամբ զբաղվում է
լեզվամշակութաբանությունը ։ Որպես առանձին ուղղություն՝ այն ձևավորվել է 19-րդ
դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին ԱՄՆ-ում։ Լեզվամշակութաբանությունը
բաժանվում է 2 ճյուղի.

1. իմացաբանական

2. հաղորդակցական

Իմացաբանական լեզվամշակութաբանությունը պատասխանում է այն հարցին, թե

ինչպես և ինչ միջոցներով են լեզվում արտացոլվում տվյալ լեզվով խոսող ժողովրդի
մշակութային (կենցաղային, հոգևոր, հասարակական և այլն) հայացքները։
Սկզբնական շրջանում այս ճյուղը զբաղվում էր այն ժողովրդների մշակույթների
ուսումնասիրությամբ, որոնք կտրուկ տարբերվում էին եվրոպացիներից։ Այդպիսի
ժողովուրդներ էին ամերիկյան հնդկացիները, որոնց լեզուն դարձավ

3
լեզվամշակութաբանների ուսումնասիրության առարկան։ Սակայն
ուսումնասիրությունը ցույց տվեց, որ ավանդական մեթոդներ ու սկզբունքներ, որոնք
հիմնված կլինեն մարդկային լեզվի համընդհանուր հատկանիշների վրա և թույլ
կտային համապատասխանորեն արտացոլել տարբեր տիպի լեզուների
նմանություններն ու տարբերութունները։ Այս ամենի մշակումն էլ կտար այն հարցի
պատասխանը, թե որքանով է մարդու լեզվական ունակությունը բնածին ու
համընդհանուր, և թե որքանով է այն արտացոլում ու մարմնավորում կոնկրետ
մշակութային իրականությունը, այսինքն՝ հանդես գալիս որպես մշակույթի հայելի։
Այս խնդիրների վերաբերյալ առաջին անգամ տեսակետներ են
հայտնել ամերիկացի մարդաբաններ` Ֆրանց Բոասը և Էդվարդ Սեպիրը, սակայն
տեսության մակարդակի է հասցրել Սեպիրի աշակերտ Բենջամին Ուորֆը։ Ըստ
լեզվաբանական հարաբերակցության սկզբունքի` լեզվակրի մոտ աշխարհի
պատկերը ձևավորվում է տվյալ լեզվի քերականական և բառապաշարային
դասակարգման միջոցով, այսինքն՝ օբյեկտիվ իրականության պատկերը տարբեր է
տարբեր լեզվով խոսող մարդկանց մոտ, քանզի այդ տարբեր լեզուների
քերականությունն ու բառապաշարը տարբեր ձևով է դասակարգում իրականության
երևույթները։ Առավել ցայտուն դա երևաց այն ժամանակ, երբ
ուսումնասիրվեցին հյուսիսային Ամերիկայի հնդկացիների լեզուները, որոնք շատ
տարբեր են եվրոպացիների լեզուներից։ Օրինալ Ուորֆը նկատել էր, որ եվրոպական
լեզուներում քանակական թվականները կարող են օգտագործվել և՛ֆիզիկական
առարկաների, և՛ վերացական երևույթների անունների հետ(ժամանակի հատված
կամ ցիկլ, կրկնվող գործողութուն և այլն) ։ Օրինակ՝ տասը մարդ, տասը օր, մինչ դեռ
հնդկացիների մոտ քանակական թվականները օգտագործվում են միայն ֆիզիկական
առարկաների անունների հետ, իսկ վերացականների հետ օգտագործում
են դասական թվականներ, օրինակ՝ տասը մարդ, բայց տասներորդ օր։ Ըստ Ուրֆի
եվրոպացու աշխարհի պատկերում յուրաքանչյուր ժամանակի հատված կամ
կրկնվող գործողություն հանդես է գալիս որպես առանձին միավոր, որն անկախ
գոյություն ունի իրականության մեջ և կարող է խմբավորվել այլ միավորների հետ,
մինչդեռ հյուսիսային Ամերիկայի հնդկացու՝ աշխարհի պատկերում ժամանակի
յուրաքանչյուր հատված կամ կրկնվող գործողություն հանդես է գալիս որպես

4
միևնույն երևույթի կրկնվող մարմնավորում։ Այսինքն՝ երբ նրանք ասում են
«տասներորդ օր», նշանակում է՝ միևնույն օրը կրկնվում է տասը անգամ։

Համաձայն լեզվաբանական հարաբերակության տեսության՝ այս կամ այն լեզվի

բառապաշարը դասակարգում է իրականության երևույթները ըստ տվյալ մշակույթի
համար կարևոր ասպեկտների, օրինակ՝ ամերիկայի հարավ-արվմուտքում ապրող
ժողովրդի բառապաշարը հարուստ է կենդանիների անուններով, քանի որ նրանք
իրենց ապրուստը ձեռք են բերում որսորդությամբ։ Ձկնորսությամբ ապրող
ժողովուրդների բառապաշարը հարուստ է ձկների անուններով և այլն։ Այդ
հանգամանքը մենք կարևորում ենք նաև համի փոխաբերությունների վերլուծության
պարագայում, որոնց օգտագործումը սերտորեն կապված է մշակութային
առանձնահատկությունների հետ։

Հաղորդակցականնլեզվամշակութաբանությանը
բաժինըապատասխանումաբանությտկությունների հետ։մշարագայումայլն։երում
որսն ատասխանումաբանությտկություններիէթնիկական թնիկական
"https://hy.wն։թնիկական "https://hy.wikipedia.org/w/կաղապարները,
ղապարներըhttps://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%BF
%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA՝ ղապարնեն մշակույթում մարդկանց ոչ
պաշտոնական զրույցը ենթադրում է համապատասխան կանոններ, այն է, որ զրույցի
մասնակիցները չպետք է ընդհատեն մեկը մյուսին, բոլորին հերթով հնարավորություն
է տրվում արտահայտվել, արտահայտվել ցանկացողը սովորաբար ազդանշան է
տալիս նման արտահայտություններով՝«թույլ տվեք նկատել..., թույլ տվեք հարցնել...»
և այլն։ Հեռանալ ցանկացողը հայտարարում է իր մտադրության մասին՝ «ցավոք ես
պետք է գնամ..., ես պետք է որոշ ժամանակով լքեմ ձեզ...» և այլն։ Սակայն խոսքային
էթիկետի եվրոպական կաղապարը համընդհանուր
չէ,օրինակ՝ Ավստրալիայի աբորիգենների մշակույթում զրույցի մասնակիցները
կարող են խոսել միաժամանակ, մյուսի ասածին անպայման չէ ուշադրություն
դարձնել, խոսողը արտահայտվում է առանց որևէ մեկին դիմելու և որևէ մեկին
նայելու։ Խոսքային վարքի նման կաղապարի հիմքում ընկած է այն նախապայմանը,
որ բոլոր ասույթներն այսպես թե այնպես կուտակվում են աշխարհում, և հետևաբար
ասույթի «ընդունման»-ը չպետք է անմիջականորեն հաջորդի «պատասխանը»։
5
Բացի խոսքային էթիկետի վերաբերյալ խնդիրներից՝ հաղորդակցական
լեզվամշակութաբանությունը ուսումնասիրում է նաև տարբեր մշակույթների
սովորույթային խոսքային իրավիճակները, ինչպիսիք են դատական գործընթացը,
թեկնածուական թեզի պաշտպանությունը, պայմանագրի կնքումը և այլն։

Հայերենի, հայ ժողովրդի մշակույթն էլ արտացոլվում է այնպիսի բաներով, ինչպիսիք

են օրինակ՝ Աղթամարի վանքը՝ քանդակագործության հրաշքը, քանդված Անին,
Դվինի և Շահապիվանի ժողովները, Վարդանանց քաջագործությունները, նրանց
նահատակությունը և հազար ու մեկ այլ ազգային ստեղծագործություններ
Հայաստանից էլ դուրս։ Սրանք էլ ոչ այլ ինչ են, քան հայոց լեզու ու հայ մշակույթ։

При чем тут архитектура? Здесь правильнее было бы написать о типах языкового
поведения армян, а также о том, например, с какие животные, растения и т.д.
используют армяне для создания метафор. Но это коротко

1․1․2․Հայկական մշակույթը․ նրա արմատները և նախապատմական

կապերը ըստ լեզվագիտության

Լեզուն ներքին կյանքի բացահայտումն ու արդարությունն է, ոչ միայն բանավոր կամ

գրավոր խոսքն է, այլ նաև թե՛ նյութեղեն, և թե՛ հասարակական մարմնացած
հիշատակարաններ է: Եվ հայերեն լեզուն, սովորական իմաստով հասկացված լեզուն,
այդ բանն է վկայում: Նա էլ նախնական մարդկության լեզվի հատկությունները
պահելով՝ մեզ ցույց է տալիս, որ լեզուն ոչ թե միայն խոսքերի, այլև գործերի
հավաքումն է, լեզուն լոկ բառեր չէ: 
6
Հայերենում «բան» բառը իզուր չէր նշանակում «խոսք», ինչպես հունարենում «լո՛գոս»
նշանակում է միաժամանակ գործ կամ առարկա, և այս եղելությունը աշխարհաբարը
պարզ ցույց է տալիս — «ի՜նչ բան», «բանվորներ» և այլ ասացվածների մեջ:

Հայոց շինարարությունը, հՀայկական կուլտուրան կամ մշակույթը միևնույն

ժամանակ լեզվի շինարարություն էր, ոչ միայն հայերենի, այլև բոլոր այն ազգերի
համար, որոնք նրա հետ մտերիմ շինարար հարաբերություններ ունեին:
ԺԷ և ԺԸ դարերի եվրոպական պրոպագանդայի հետամուտ հայերն երկու ճակատ
պիտի կազմեին, երկուսն էլ շինարար, կուլտուրական. մեկը` ազգային
առանձնահատկությունները և ինքնուրույն կուլտուրան իր ստեղծագործիչ ուժերով,
քաղաքակրթության ազգային ավանդական տարրերով, ազգային լեզվով
բարգավաճող: Մյուսը` համաշխարհային նշանակություն ունեցող եվրոպական
լուսավորությունը և նրա կատարելագործված միջոցները ներմուծողը: Հայերը ոչ
միայն առաջինը, այլև միակն են եղել արևելյան ազգերից, որ Եվրոպայի կուլտուրայի
յուրացմանը նպաստելու նպատակով գիտական հաստատություններ են հիմնել
Եվրոպայում: Օրինակ՝ Մխիթարյանների գործը, նկատելով, որ այն շրջանում
եկեղեցին է եղել միակ ազգային շահերի մարմնացնող հասարակական
կազմակերպությունը: Հարյուր տարի անց էլի հայերն էին Լազարյան ճեմարանի
հիմնադիրները:

Քաղաքացիական և տնտեսական անցքերը այս զարմանալի գեղարվեստորեն և

գրականորեն օժտված և կրթիչ ցեղը քշում էին տեղից տեղ, աշխարհից աշխարհ, , որն
իր հետ սփռում էր արվեստը, գեղարվեստի ճաշակը և դպրության լույսը, թե՛ հեռու
հյուսիս, Լեհաստանի մեջ ոսկերչության արհեստի զարկ տալով, թե՛ հեռու հարավ,
Եթովպացիների աշխարհի գրականության շարժմանը մասնակից դառնալով:
Հայաստանի կից օտարազգի միջավայրերում բնակվելով, նույն տեղերի լեզվով
թարգմանում էին արդեն Անիի շրջանից ի վեր ռամկացրած ազգային
գրականությունը, որ մուտք էր գործում օտար ազգերի մեջ՝ մատչելի դառնալով նրանց
ամենաստորին դասակարգին: Հայկական ժողովրդական գրքերն առաջինն են իրենց
տեսակում, որոնք նպաստել են զանազան ազգերի ժողովրդական գրագետ շերտերի

7
մտերմացմանը՝ արաբաբնակ Միջագետքից և ասորիների կողմերից մինչև
Կովկասյան լեռները:
Մեծ քանակությամբ թարգմանություններ են արվել հունարենից, ոչ միայն
քրիստոնեական, այլև դասական հունարենից: Հայերի շնորհիվ փրկվել են
քրիստոնեական գրականության կերտած մի շարք գոհարներ։Եվրոպայի
վայրենացման դարերին հայ ազգը իր հունարենից արված թարգմանություններով
անփոխարինելի ծառայություն է մատուցելեվրոպական համամարդկային
քաղաքակրթությանը։ Դրանով այն պահում է ոչ միայն դասական գրականության
հիշատակները, այլև հանդիսանում է հունագիտության ամենաեռանդուն ախոյան և
նպաստում այդ լեզվի ուսումնասիրությանը Արևելքում և մինչև անգամ
Հունաստանում:
Հարևան և մինչև անգամ հեռու ընկած ազգերից շատերն են օգտվել հայոց ազգի
կուլտուրական բարեմասնություններից, վիպասաններից եկող և աշուղներին հասած
երգերից, նրա ճարտարապետական աննման զարգացած արվեստից, նրա բացառիկ
լեզվագիտական շնորհից։ Իրենց հերթին օտար մշակույթները իրենց ազդեցությունն
են թողել հայկական լեզվամշակութային աշխարհաընկալման վրա։
Հնդեվրոպական լեզվի հետ խառնվելուց առաջ, հայոց լեզվի զուտ հաբեթական շերտը
բնավ պարզ բաղադրություն, վայրենի տունկ չէր ներկայացնում. նա արդեն այն զուտ
հաբեթական լինելու շրջանում փայփայված, իբրև խնամքով պատրաստված ազնիվ
պտղաբեր ծառ, խառնված կամ բազմիցս խաչաձևած տեսակն էր ներկայացնում: Նրա
բարդ պարունակության մեջ ձուլված էին ոչ երկու, այլ մի քանի, հինգից ոչ պակաս
զանազան հաբեթական ցեղային լեզուներ: Ահա ինչու հայոց լեզվի մեջ, անկախ
հնդեվրոպական շերտից, տեսնում ենք բառերի զարմանալի հարստություն և ձևերի
անսահման ընտրություն: Արդեն ինքնուրույն կուլտուրա ստեղծելով և զարգացնելով,
հայոց ազգն այս բառերի հարստությունը գործադրել է ամեն մեկին հատկացնելով
նշանակության առանձին երանգ:
Լեզվի մանրակրկիտ հետազոտությամբ մենք հասնում ենք այն նախնական
վայրկյանին, երբ ցեղն ու լեզուն միևնույն երևույթն էին ներկայացնում. լեզուն ցեղի
բնական ինքնաբեր ստեղծող արտադրությունն էր. ցեղի շրջանից դուրս մարդու
ինքնաճանաչողություն չկար։ Անհատական գոյության մասին մարդ դեռ գաղափար

8
չուներ. չէին ասում` «ես» և «դու» այլ` «մենք» և «դուք»… Մենք էլ չէինք հասկանում
երբեք ցեղից դուրս գոյություն ունեցող էակ, մենք – հետևաբար «մեր ցեղը»:

Եվ այս «ածու փոքր», ինչպես իր ճշգրիտ լեզվով քանդակախոսում է Խորենացին,

հայոց ազգը, ոչ միայն հաբեթական վիպասանության անդրանիկ ժառանգներից մեկն
է, այլ բոլոր նույն համամարդկային աղբյուրներից բխած կուլտուրական ավանդի
անդրանիկ ժառանգներից լինելով, նրա ամբողջությամբ հավատարիմ պահողն,
աճեցնողն ու առատաձեռն ցանողն էր արևելքում և արևմուտքում: Եվ իրավ բացառիկ
ապշեցուցիչ երևույթ է, որ այս ակներև եղելության գիտակցությունը բնավ չենք
տեսնում: Գիտակցություն չկա և այն բանի, թե ինչ առասպելական հորիզոններ են
բաց անում մարդկային կարևորագույն հասարակական գործիքի, խոսքի,
վերաբերմամբ այն զարմանալի ժողովուրդի մենակ լեզվական հարստությունները, և
ինչ ահռելի նյութեր ընձեռում սեփական և ուրիշ ազգերի կուլտուրական կապերն ու
արմատները մերկացնելու համար:

1․1․3․Գերմանական մշակույթը․ նրա արմատները

Գերմանական ժողովուրդները (հին գրականություններում անվանել են

նաև տևտոնական, սվեբական կամ գոթական ժողովուրդներ) Հնդեվրոպական 
էթնոլեզվական խումբ էին հյուսիսեվրոպական արմատներով, առանձնանում
էին Գերմանական լեզուների օգտագործմամբ: Նրանց պատմությունը սկսվում է
մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակից և շարունակվում է մինչև մեր օրերը: 1

https://hy.wikipedia.org/wiki/
1

9
Գերմանացիները հավատում էին, որ նրանք կազմավորվել են Սկանդինավյան
բրոնզի դարում: Երկաթի դարում տարբեր գերմանական ցեղեր սկսեցին տարածվել
դեպի հարավ, որտեղ նրանց դիմադրում էին կելտերը, որի արդյունքում
սկսվեց դարավոր արյունաբեր հակամարտությունը Հին Հռոմի հետ:

«Գերմանական» տերմինը հեղինակել են հռոմեացիները: Գերմանացի

առաջնորդ Արմինիոսի տարած հաղթանակը Հռոմեացիների հռոմեացիների
նկատմամբ Տևտոբուրգյան անտառի ճակատամարտում մ.թ. 9 թվականին համարվում
է գերմանական ժողովուրդների ռոմանիզացման սկիզբ և այն համարվում
է համաշխարհային պատմության շրջադարձային կետ: Գերմանական ցեղերը
բնակություն հաստատեցին Հռոմեական կայսրության
սահմանին Հռենոս և Դանուբ գետերի հովտում և շատերը լավ հարաբերություններ
հաստատեցին հռոմեացիների հետ: Միևնույն ժամանակաշրջանում գերմանական
ցեղերը շարժվեցին դեպի Արևելյան Եվրոպա, որտեղ իշխում էին գոթերը։

4-րդ դարի վերջին հոների ասպատակությունները Եվրոպայում ստիպեցին

գերմանական ցեղերին գաղթել դեպի Արևմտյան Հռոմեական կայսրություն: Նրանց
թողած հողերում բնակություն հաստատեցին սլավոններ: Այս տարածքներից շատերը
վերադարձրեցին հաջորդ դարերում: Այլ ցեղեր բնակեցրին Մեծ Բրիտանիան և
հայտնի դարձան որպես անգլոսաքսեր: Արևմտյան Հռոմեական կայսրության
անկումից հետո ստեղծվեցին մի շարք Գերմանական թագավորություններ, որոնցից
առաջատար դիրք զբաղեցրեց Ֆրանկական թագավորությունը: Այս թագավորության
հիման վրա ստեղծվեց Սրբազան Հռոմեական կայսրությունը Կառլոս
Մեծի գլխավորությամբ։

Հյուսիսային գերմանացիները հիմնադրեցին իրենց սեփական կրոնը 11-րդ դարում,

չնայած գերմանացիների մեծ մասը հետագայում ընդունեց Քրիստոնեություն: 16-րդ
դարում Մարտին Լյութերի կողմից նախաձեռնած ռեֆորմացիայի արդյունքում շատ
գերմանական ազգեր ընդունեցին բողոքականություն: Կրոնի մասնատումը բերեց
քաղաքական մասնատվածության գերմանաբնակ Եվրոպայում:

10
Գերմանական ժողովուրդները հիմնական դերակատարն են Արևմտյան
Եվրոպայի պատմության մեջ վաղ միջնադարից մինչև մեր օրերը։

Պատկերացում կազմելով երկու երկրների մշակույթների մասին, կարելի է ասել, որ

պատմական և մշակութային առանձնահատկությունները հանգեցնում են
թարգմանական ամենատարբեր խնդիրների։

1.2. Թարգմանության խնդիրները գերմաներենում և հայերենում

Թարգմանությունը մարդկային գործունեության հնագույն ձևերից մեկն է: Լեզուների

նախագրային շրջաններում անգամ կատարվում էին բանավոր թարգմանություններ
մի լեզվից մյուսը, թարգմանվում էին բանահյուսական տարբեր երկեր`
մասնավորապես հեքիաթները, ինչի վառ օրինակներն են թափառիկ սյուժեները՝
նույն հեքիաթի տարբերակները տարբեր ազգերի մոտ (որպես օրինակ բերենք թերևս

11
«Կարմիր ծաղիկ» հեքիաթը, որ տարբեր անուններով և սյուժետային զանազան
նրբերանգներով առկա է միմյանցից հեռու ապրող ժողովուրդների բանահյուսության
մեջ):2

Թարգմանության դերը, անշուշտ, ավելի է կարևորվում գրային շրջանում: Հայ

իրականության մեջ այդ փուլը սկսվում է V դարից: Հայ գրականության զարգացման
արշալույսին ինքնուրույն աշխատություններ գրելուն զուգահեռ հայ հեղինակները
սկսում են թարգմանել նաև այլալեզու երկերը:Հայերեն առաջին թարգմանությունը
Աստվածաշունչն էր, և այդ անդրանիկ գործը փայլում է լեզվի ու
ոճի կատարելությամբ:

V դարի թարգմանությունները կատարվում էին երկու եղանակով՝ իմաստային

(փոխադրվում էր հիմնական իմաստը) և բառացի (պահպանվում էին հեղինակի
շարադասությունը, բառերը, թարգմանված տարբերակը հնարավորինս մոտ
էր բնագրին):Իմաստային թարգմանությունների պարագայում շատ անգամ տեքստին
տրվում է հայկական երանգ, հայ թարգմանիչները կատարում էին արժեքավոր
փոփոխություններ, գրում ծանոթագրություններ։

Ակադեմիկոս Հ. Աճառյանը, խոսելով Հովհան Ոսկեբերանի երկի մասին, նշում է, որ

դրա հայերեն թարգմանությունն այնքան հարուստ լեզու ունի, որ թվում է՝ Հովհան
Ոսկեբերանը հայերեն է խոսել, ոչ թե հունարեն, բնագիրը հայերենն է, իսկ
հունարենը՝ նրա անհաջող թարգմանությունը:3

Ճոխ ու երգեցիկ է հայոց լեզուն հին, միջնադարյան, նոր ու նորագույն թարգմանական

երկերում, բայց այսօր հայերեն թարգմանությունները կանգնած են լուրջ խնդրի առջև,
հայ ընթերցողը մեծամասամբ ծանոթ չէ համաշխարհային մերօրյա գրականությանը,
խնդիրը թերևս լեզուների չիմացությունը կամ վատ իմացությունն է, բայց մեծ է նաև
թարգմանության բացակայության կամ թերի լինելու խնդիրը:

2
https://enlightngo.org/post/1057
3
Աճառյան Հ., Հայոց լեզվի պատմություն, երկրորդ մաս, Եր., 2013
12
Այսօր ողջ աշխարհում ստեղծվում են բազմաթիվ գրքեր, առկա են նոր ժանրեր,
գրական ուղղություններ, համաշխարհային գրականությունը գնում է նոր ուղիով,
բայց հայ ընթերցողը, հայ գրաքննադատությունը, հայ թարգմանությունը հեռու են
կանգնած այդ հսկայածավալ և արժեքավոր նորություններից: Մինչ
ռուս թարգմանիչները մեծ արագությամբ թարգմանում են ամերիկյան և եվրոպական
նոր ժանրերի արժեքավոր ստեղծագործությունները, հայ ընթերցողների մի փոքր
մասն է կարողանում կարդալ այդ երկերը, այն էլ՝ ռուսերեն թարգմանությամբ:
Մերօրյա շատ գրքեր չունեն հայերեն տարբերակներ, կատարվող
թարգմանություններն էլ չունեն այն որակը, որն ունեն ռուսականները: Հայերեն
թարգմանություններն ավելի բառացի են, հաղորդում են հիմնական իմաստը,
բովանդակությունը, բայց չեն պատկերում գրողի լեզվամտածողությունը, կիրառած
պատկերային համակարգը, գեղարվեստական միջոցները, որոնք էլ կազմում են երկի
գեղարվեստական արժեքի մեծագույն մասը: Ուստի դժվար չէ փաստել, որ գիտական
ստեղծագործությունները, որոնցում վերոհիշյալ հատկանիշները երկրորդ պլան են
մղված, և առաջնային է իմաստը, առավել հաջող են թարգմանվում, իսկ
գեղարվեստական երկերն այդ առումով տուժում են: Այսօր հայ թարգմանությունը
կանգնած է լուրջ խնդրի առջև:

Ինչքան էլ թարգմանիչը փորձի հարազատ մնալ բնագրին, պահպանել գրողի լեզուն և

ոճը, այնուամենայնիվ, թարգմանվող երկը որոշ չափով կտարբերվի բնագրից։
Թարգմանությունը չի կարող հավասար լինել բնագրին, բայց այն պետք է թողնի այն
ազդեցությունը, ինչն իր երկով ցանկացել է ասել բնագրի հեղինակը։ Կարևոր է, որ
պահպանվի թարգմանվող երկի գաղափարական բովանդակությունը։ Այսինքն,
թարգմանչի առաջնային խնդիրն է դառնում հասկանալ, փոխանցել, թարգմանել
բնագիրը և ոչ թե ստեղծել նոր ստեղծագործություն, որը չունենա իր հակատիպը։
Թերևս տեղին է հիշել գերմանացի գրող Գյոթեի խոսքերը․ «Ինչքան էլ ասեն, թե
թարգմանությունը ոչ ամբողջական է, այնուամենայնիվ, այն եղել և մնում է
մարդկային փոխհարաբերության ամենակարևոր և ամենանշանակալի միջոցը»։ 4
(Мастерство перевода,1970:486)

4
Мастерство перевода. сб. 7, М. 1970г., стр. 486
13
Թարգմանության ընթացքում հանդիպում ենք դարձվածքների, ասացվածքների,
որոնք արտահայտում են տվյալ ժողովրդի դարավոր կենսափորձն ու
լեզվամտածողության ինքնատիպությունը։ Թարգմանիչը լուծում է այս խնդիրը՝
օգտագործելով հայերենում դրանց համարժեքները։

Այս ենթագլուխը ակնարկ է տալիս թարգմանության ժամանակ հանդիպող

խնդիրների մասին։ «Ի՞նչ է ընթանում թարգմանիչների մտքում» և «ի՞նչ է կատարվում
թարգմանության մեջ» հարցերին առնչվելիս, մի քանի անգամ բախվում ես
«թարգմանության դժվարություն» և «թարգմանական խնդիր» տերմիններին, որոնք
սովորաբար չեն առանձնանում: Գոյություն ունեն թարգմանության դժվարություններ
և խնդիրներ (սուբյեկտիվ), բայց տարբերությունն, ըստ գերմանացի թարգմանիչ
գիտնական Քրիստիանե Նորդի, այն է, որ վերջինս չի կարող լուծվել պարզապես
ավելի շատ փորձի միջոցով:

Ք․ Նորդը թարգմանական խնդիրներն ըստ իրենց բնույթի բաժանում է 4 խմբի․ 5(Nord,

2009:177)

ա․Պրագմատիկ թարգմանական խնդիրներ

Սրանք կապված են հաղորդակցման իրավիճակի և հաղորդակցման զուգընկերոջ

հետ։ Այս խնդիրներին Նորդը դասակարգում է այնպիսի գործոններ, ինչպիսիք են
օրինակ՝ մշակութայինտարրերը (հատուկ անուններ, ռելիաներ)։ Այս խնդիրները
կարելի է լուծել տառադարձության միջոցով։

Պրագմատիկ խնդիրներ են նաև վերնագրերի թարգմանությունները։ Այս խնդիրը

թարգմանիչը կարող է լուծել՝ ինդեքսում նշելով տվյալ վերնագրի հայերեն
թարգմանությունը։

Մեջբերումները թարգմանելը նույնպես պրագմատիկ թարգմանության խնդիր է, ինչ

վերաբերում է ոչ լեզվական, իրավիճակային կողմերին։

բ․Զույգ մշակույթներին հատուկ թարգմանական խնդիրներ

5
Nord, Christiane: Textanalyse und Übersetzen, Tübingen 2009, S. 177

14
Նորդը զույգ մշակույթներին հատուկ թարգմանական խնդիրներ է անվանում
թարգմանական այն դժվարությունները, որոնք առաջանում են ելակետային լեզվի և
նպատակային լեզվի նորմերի և կոնվենցիաների հիման վրա։ Մշակութային
տարբերություններով պայմանավորված թարգմանական խնդիրների շարքին են
պատկանում ռեալիաների, տարածաշրջաններին բնորոշ անվանումների, ինչպիսիք
են օրինակ՝ ուտելիքների կամ հագուստի անվանումները, տոնական օրերի,
պաշտոնների և քաղաքական կուսակցությունների թարգմանությունները, որոնք
ելակետային և նպատակային լեզզուներում կարող են տարբեր լինել։

Ի տարբերություն պրագմատիկ խնդիրների՝ սրանք մասնավորապես կապված են

երկու հատուկ օտար լեզուների հետ։ Թարգմանական այս խնդիրներն առաջանում են
մշակույթով պայմանավորված տարբեր սովորույթներից ու արժեքային
համակարգերից։

գ․ Զույգ լեզուներին հատուկ թարգմանական խնդիրներ

Այս կատեգորիան ներառում է թարգմանական խնդիրներ, որոնք կապված են զույգ

լեզուներին հատուկ թարգմանությունների հետ: Օրինակ՝ հատկապես տարածված են
գերմաներենը և անգլերենը, քանի որ դրանք հիմնված են երկու լեզուների միջև
կառուցվածքային տարբերությունների վրա `բառապաշար, շարահյուսություն և այլն:

Երկու լեզուների միջև կառուցվածքային տարբերությունների պատճառով,

հատկապես բառապաշարի և շարահյուսության ոլորտներում, որոշակի լեզվական
զույգի համար կան թարգմանության որոշակի խնդիրներ, օրինակ՝ մոդալ
մասնիկները գերմաներենում և հայերենում։ Այդ մասնիկները հայերենում մեծ
մասամբ արտահայտվում են կոնտեքստի միջոցով։ Այսինքն՝ թարգմանության
ժամանակ պետք է ուշադրություն դարձնել, որ այն տրամադրությունը, որ այդ
մասնիկը առաջացնում է գերմաներենում, հայերենում կոնտեքստով վերարտադրվի։
Այլապես բառացի թարգմանված նախադասությունը կարող է հայերենում շատ
խոսակցական հնչել։

15
Քանի որ գերմաներենի և հայերենի լեզվական կառուցվածքները մեծապես
տարբերվում են, այստեղ կարելի է թվարկել մի շարք տարաբնույթ լեզվական
երևույթներ,օրինակ՝ խնդրառությունը, zu+անորոշ դերբայի կիրառում,
բառակազմություն։

դ․ Ելակետային լեզվին բնորոշ թարգմանական խնդիրներ

Թարգմանական այս խնդիրներն ի հայտ են գալիս մեծ մասամբ գրական տեքստերի

թարգմանության ժամանակ, որտեղ մեծ դեր ունեն հեղինակի անհատական ոճն ու
արտահայտչամիջոցները, ինչպես օրինակ՝ բառախաղերը, նորմայից շեղվող
լեզվական կրեատիվ կիրառությունները։

Եթե որևէ մի լեզվում գտել եք ինչ-որ մի բառախաղի լուծումը, դա դեռ չի նշանակում,

որ այդ նույնը կարող եք կիրառել այլ լեզվի մեկ ուրիշ բառախաղի լուծման համար։
Դրա համար կարելի է ընտրել ոճական տարբեր միջոցներ, որպեսզի այն
նպատակային լեզվի ստացողի համար նույն գործառույթն ունենա, որը որ ունի
բնօրինակ տեքստի ստացողների համար:

Այս խնդիրներն առաջանում են անհատական ոճի և որոշակի տեքստի

արտահայտչամիջոցների արդյունքում (բովանդակություն, ոչ լեզվական տարրեր,
լեքսիկա, շարահյուսություն)։

Թարգմանչի խնդիրը այդ արտահայտչամիջոցների անձնահատկությունները դուրս

բերելն է։

Բարդ բառերը նույնպես կարող են լինել թարգմանական խնդիրներ, որոնք հատուկ են

հատկապես գերմաներենին։ Մի քանի գոյական կարելի է միացնել իրար ու ստանալ
նոր բառ, ինչն էլ հայերեն թարգմանելիս կարող է դժվարություն առաջացնել, քանի որ
համարժեքները միշտ չէ, որ գոյություն ունեն հայերենում։ Այսպիսի դեպքերում տվյալ
բարդ բառը պետք է հայերենում շատ հաճախ բացատրվի մեկ նախադասությամբ։

Մեկ այլ թարգմանական խնդիր են ռեալիաները կամ իրակությունները։Ավստրիացի

թարգմանիչ Էլիզաբեթ Մարկշտայնը ռեալիաները բնութագրում է որպես «ազգային /
էթնիկ սուբյեկտի ինքնության կրողներ, ազգային / էթնիկ մշակույթ` ավելի լայն
16
իմաստով», որոնք վերագրվում են «մեկ երկրի, մեկ շրջանի, մեկ մայրցամաքի»:
6
(Markstein, տարեթիվ։288)շ

Սրանց թվին են պատկանում, օրինակ, տեղանունները։ Եթե խոսքը որևէ հայտնի

քաղաքի կամ երկրի անվան մասին է, ապա այն չի թարգմանվում, քանի որ այն
ընդհանուր կիրառելի անվանում է, ինչպես օրինակ՝ Բեռլին, Լոնդոն և այլն։ Այսինքն՝
այս խնդիրը լուծվում է հիմնականում տառադարձության միջոցով։

Եթե խոսքը այնպիսի տեղանվան մասին է, որը կարող է հայ ընթերցողին անծանոթ
լինել, թարգմանիչը տեղանվան կողքին կարող է ավելացնել, ենթադրենք, քաղաք
կամ գյուղ բառերը, որպեսզի ընթերցողը ավելի լավ պատկերացում կազմի, թե խոսքն
ինչի մասին է։

Մեկ այլ թարգմանական մեծ խնդիր է փոխաբերությունների թարգմանությունը։ Սա

լեզվական արտահայտություն է (որն օգտագործվում է հատկապես որպես ոճական
միջոց), որում մի բառ (բառերի խումբ) իր իրական իմաստի համատեքստից
տեղափոխվում է մեկ այլ համատեքստ ՝ առանց ուղղակի համեմատության, որը
պարզաբանում է ցուցիչի և նշվածի միջև կապը. պատկերային փոխանցում:7

Փոխաբերությանթարգմանությունըկապվածէմիշարքլեզվաբանական,
մշակութաբանական, գրականագիտական, փիլիսոփայական,
լեզվաճանաչողականևայլխնդիրներիհետ:

Այս խնդիրը կարելի է լուծել՝ իրական արտահայտությունը փոխարինելով մի բանով,

որը պետք է լինի ավելի պարզ, ավելի վառ կամ լեզվականորեն ավելի հարուստ:

Գլուխ 2

2․3․ Փոխաբերությունը ճանաչողական լեզվաբանության մեջ

6
Markstein, Elisabeth: Realia, S. 288
7
Duden.de
17
Die Analyse und Reflexion von Metaphern ist in der Psychotherapie etwas völlig
Selbstverständliches. Therapeutinnen und Therapeuten aller Richtungen (bereits seit der
Psychoanalyse) arbeiten schon immer mit Metaphern und Metaphernreflexion, um die seelischen
Störungen und pathologischen Muster ihrer Klienten zu verstehen und alternative, heilende und
problemlösende Handlungsmuster und Lebensentwürfe zu entwickeln. Der Begriff "Metapher" stellt
ein sehr komplexes Konstrukt dar, das zugleich Bildliches wie Gedankliches, Sachliches wie
Emotionales und Strukturelles wie auch Handlungseigenschaften einschließt. Metaphern
organisieren unser Erleben und Verstehen -- und das macht sie für viele Disziplinen, insbesondere
aber auch für die Psychotherapie so interessant und nützlich. Hier soll ein kleiner Bereich der
Forschung vorgestellt werden, die kognitive Linguistik, die in den achtziger Jahren einen neuen
Gedanken in die Metapherndiskussion eingebracht hat, nämlich dass Metaphern Formen des
Denkens und Erlebens sind. Um für die Psychotherapie relevant zu werden, muss die kognitive
Linguistik jedoch erweitert werden. Denn worauf es in der Psychotherapie ankommt, ist, nicht nur zu
verstehen, in welchen Metaphern ein Klient denkt, fühlt und lebt, sondern auch, wie solche
Metaphern in der Alltagswelt des Klienten, aber auch im therapeutischen Dialog oder in einer
familientherapeutischen Sitzung aufgebaut, stabilisiert oder verändert werden können.

2.2. Փոխաբերության տեսություններ

Այս ենթագլխում մենք փորձելու ենք պարզաբանել փոխաբերությունների տարբեր

տեսություններ, որոնք մեզ կարող են հնարավորություն տալ գերմաներենի
փոխաբերությունների ուսումնասիրման ճանապարհներ ընտրել։

Ավանդաբար փոխաբերությունը սահմանվում է որպես անվան փոխանցում՝

հիմնվելով նմանության վրա։

Մաքս Բլեքն առաջին հետազոտողն է, որը մատնացույց է անում համեմատական,

փոխարինման և ինտերակցիոն տեսությունների տիպաբանությունը։
Փոխաբերությունների ուսումնասիրման ոլորտում Բլեքն ակնհայտորեն պատակնում
է նրանց թվին, որոնց հետազոտական հաջողությունը թույլ է տալիս հավասարեցվել
Արիստոտելի կատարած աշխատանքի հետ։ Վերջինս ստեղծել է փոխաբերության մի
տեսություն, որը տիրում էր մինչև 20-րդ դարը ու այդ ընթացքում երբեք լրջորեն
քննադատության չի ենթարկվել։ Բլեքն, անշուշտ, առաջինը չէ, ով փորձում էր
ստեղծել Արիստոտելի տեսությունից տարբերվող մեկ այլ տեսություն։ Բայց նա
18
առաջինն է, ում աշխատանքը Ի ․ Ամստրոնգ Ռիչարդի տեսության հիման վրա
տարանջատվում էր Արիստոտելի տեսությունից ու հաջողությամբ
շարժվում մեկ այլ ուղղությամբ։ Նա ընդհանրացրեց Արիստոտելի և
Մարկուս Ֆաբիուս Քվանտիլիանի տեսություններն ու դրանք անվանեց
«Համեմատական» և «Փոխարինման» տեսություններ։ Դրանից ելնելով նա
առաջարկում է մի նոր տեսություն, որը փոխաբերությունները
դիտարկում է մեկ այլ տեսանկյունից, ինչն էլ նա հետագայում անվանեց
«Ինտերակցիոն» տեսություն։

20-րդ դարի մինչև 30-ական թվականները փոխաբերությունների

ուսումնասիրությունը գտնվում էր Արիստոտելի համեմատական տեսության
ազդեցության ներքո։ Ըստ այս տեսության՝ փոխաբերությունը կրճատված
համեմատություն է առանց «այնպես․․․, ինչպես», «ասես» համեմատական
մակբայերի (Herkules war wie ein Löwe vs. Herkules war ein Löwe/Հերկուլեսը ասես
առյուծ լիներ/Հերկուլեսը մի առյուծ էր):

Քվանտիլիանի փոխարինման տեսության դեպքում փոխաբերությունը կրճատված

համեմատություն չէ, այլ «իրական» մի բառի փոխարինումն է մեկ այլ բառի որևէ մի
հատկանիշով, օրինակ՝ Herkules war ein Löwe/ Հերկուլեսը մի առյուծ էր
(ճակատամարտում)։ Փոխարինման տեսությամբ զբաղվողները կասեն, որ այս
արտահայտության մեջ փոխարինում է տեղի ունենում ՝ «առյուծ» բառի մի
հատկանիշի փոխարինումը, այն է՝ «քաջ», բուն բառով։ «Առյուծ» բառը դիտարկվում է
որպես ոչ իրական բառ, քանի որ այն իրականում տվյալ տեղին չի պատկանում։
Խոսողն այստեղ իրականում կցանկանար ասել Herkules war tapfer/«Հերկուլեսը քաջ
էր» նախադասությունը։ Tapfer/«քաջ» բառն այստեղ կարող էր լինել «իրական» բառը։
Դրանով իսկ այստեղ խոսքը համեմատության մասին է, այլ ոչ թե փոխաբերության։

Բացի այդ, ոչ բոլոր փոխաբերություններն են պարզապես փոխարինվում

մի փոխաբերության՝ համեմատության բայ ավելացնելով։ Ու կան նաև
փոխաբերություններ, որոնք իրենց Bezugsobjekt/հղման օբյեկտիհետ
նմանություն չունեն։

19
Այն հարցին, թե ինչու է գրողը օգտագործում փոխաբերություն, Արիստոտելը
պատասխանում է, որ դա կապված է սովորելու հաճույքի հետ, մինչդեռ Ցիցերոնը
պատճառը փնտրում է գրողի երևակայության մեջ։ Դա նշանակում է, որ
փոխաբերություն օգտագործվում է, եթե ցանկություն կա մյուսների ոճից
տարբերվելու։ Ոմանք կարծում են, որ փոխաբերությունը ծառայում է լեզվի
խնայողությանը, քանի որ «Կինը մի ծաղիկ է» ավելի կարճ է, քան «Կինը այնքան
գեղեցիկ է, որքան ծաղիկը»։ Արիստոտելի և Ցիցերոնի գաղափարները նպաստում են
նրան, որ փոխաբերությունը պատկանի լեզվի ամենաերկար ուսումնասիրված
ոճական ֆիգուրներին հռետորաբանության և ոճաբանության 2000ամյա
պատմության մեջ ընդհանրապես։ Այժմ, քանի որ փոխաբերությունների
ուսումնասիրությունն իր ետևում արդեն երկար պատմություն ունի, կարելի է
հեշտությամբ գալ այն մտքին, որ փոխաբերությունը ճշգրիտ սահմանված, այլ
հասկացություններից հստակորեն տարբերվող մի հասկացություն է։

Սակայն 20-րդ դարից առաջ հետո գերակշռում էր այն տեսակետը, որ

փոխաբերությունն այլևս այն շատ բազմաթիվ ոճական ֆիգուրներից չէ, որոնք
ավանդականորեն պատկանում են հռետորաբանությանն ու հետագայում էլ
ոճաբանությանը։ Սակայն հենց այդ փուլում «Փոխաբերությունը»
միասնականահմանված հասկացություն չէ։ Մանրամասն տարբերակումներ կարելի է
ամենուր գտնել։

Մաքս Բլեքն առաջին հետազոտողն է, որը մատնացույց է անում համեմատական,

փոխարինման և ինտերակցիոն տեսությունների տիպաբանությունը։
Փոխաբերությունների ուսումնասիրման ոլորտում Բլեքն ակնհայտորեն պատակնում
է նրանց թվին, որոնց հետազոտական հաջողությունը թույլ է տալիս հավասարեցվել
Արիստոտելի կատարած աշխատանքի հետ։ Վերջինս ստեղծել է փոխաբերության մի
տեսություն, որը տիրում էր մինչև 20-րդ դարը ու այդ ընթացքում երբեք լրջորեն
քննադատության չի ենթարկվել։ Բլեքն, անշուշտ, առաջինը չէ, ով փորձում էր
ստեղծել Արիստոտելի տեսությունից տարբերվող մեկ այլ տեսություն։ Բայց նա
առաջինն է, ում աշխատանքը Ի ․ Ամստրոնգ Ռիչարդի տեսության հիման վրա
տարանջատվում էր Արիստոտելի տեսությունից ու հաջողությամբ

20
շարժվում մեկ այլ ուղղությամբ։ Նա ընդհանրացրեց Արիստոտելի և
Մարկուս Ֆաբիուս Քվանտիլիանի տեսություններն ու դրանք անվանեց
«Համեմատական» և «Փոխարինման» տեսություններ։ Դրանից ելնելով նա
առաջարկում է մի նոր տեսություն, որը փոխաբերությունները
դիտարկում է մեկ այլ տեսանկյունից, ինչն էլ նա հետագայում անվանեց
«Ինտերակցիոն» տեսություն։

20-րդ դարի մինչև 30-ական թվականները փոխաբերությունների

ուսումնասիրությունը գտնվում էր Արիստոտելի համեմատական տեսության
ազդեցության ներքո։ Ըստ այս տեսության՝ փոխաբերությունը կրճատված
համեմատություն է առանց «այնպես․․․, ինչպես», «ասես» համեմատական
մակբայերի (Herkules war wie ein Löwe vs. Herkules war ein Löwe/Հերկուլեսը ասես
առյուծ լիներ/Հերկուլեսը մի առյուծ էր):

Քվանտիլիանի փոխարինման տեսության դեպքում փոխաբերությունը կրճատված

համեմատություն չէ, այլ «իրական» մի բառի փոխարինումն է մեկ այլ բառի որևէ մի
հատկանիշով, օրինակ՝ Herkules war ein Löwe/ Հերկուլեսը մի առյուծ էր
(ճակատամարտում)։ Փոխարինման տեսությամբ զբաղվողները կասեն, որ այս
արտահայտության մեջ փոխարինում է տեղի ունենում ՝ «առյուծ» բառի մի
հատկանիշի փոխարինումը, այն է՝ «քաջ», բուն բառով։ «Առյուծ» բառը դիտարկվում է
որպես ոչ իրական բառ, քանի որ այն իրականում տվյալ տեղին չի պատկանում։
Խոսողն այստեղ իրականում կցանկանար ասել Herkules war tapfer/«Հերկուլեսը քաջ
էր» նախադասությունը։ Tapfer/«քաջ» բառն այստեղ կարող էր լինել «իրական» բառը։
Դրանով իսկ այստեղ խոսքը համեմատության մասին է, այլ ոչ թե փոխաբերության։

Բացի այդ, ոչ բոլոր փոխաբերություններն են պարզապես փոխարինվում

մի փոխաբերության՝ համեմատության բայ ավելացնելով։ Ու կան նաև
փոխաբերություններ, որոնք իրենց Bezugsobjekt/հղման օբյեկտիհետ
նմանություն չունեն։

Երրորդ տեսությունը փոխաբերությունների ինտերակցիոն տեսությունն

է։ Այն ելնում է նրանից, որ փոխաբերությունները լեզվական
առանձնահատուկ արտահայտություններ են, որոնք աչքի են ընկնում
իրենց իմաստաբանական անկանոնությամբ, ու որ փոխաբերական մի
21
արտահայտությունը բառացիորեն զետեղված է մեկ այլ
արտահայտության մեջ։ Փոխազդեցությունը պետք է հնարավոր դարձնի
փոխակերպումը՝ բառացիորեն ձևակերպելով փոխաբերական
արտահայտության իմաստաբանական բնութագիրը։ Ըստ Կոհենի՝
փոխազդեցության տեսության թերությունը կայանում է նրանում, որ
փոխակերպման ժամանակ փոխաբերություններն ավելի լավ չեն
հասկացվում։ Ռիչարդի կարծիքով փոխազդեցության համար
փոխաբերության երկու անդամներ են ոչ թե իրն ու անունը, ոչ
համեմատվողը և ոչ համեմատվածը, այլ իրավահավասար
«պատկերացումները»։

Փոխազդեցության /ինտերակցիոն/ տեսության հայտնի

ներկայացուցիչներից մեկը Մաքս Բլեքն է։ Փոխազդեցության տակ Բլեքը
հասկանում է ֆոկուսն ու շրջանակը (Rahmen):

Փոխաբերությունը փոխազդեցության արդյունքն է։ Հնի համեմատ այն մի

նոր նշանակություն ունի։ Երբ Բլեքը պարզեց, որ փոխաբերությունները
երկու բարդ Implikation համակարգերի միջև նմանություններ են ստեղծում,
արդեն բավականին մոտ էր գտնվում փոխաբերության պրագմատիկ
տեսությանը։

Փոխաբերության ժամանակակից տեսությունը, որ հիմնել են Ամսթրոնգ

Ռիչարդսն ու Մաքս Բլեքը, Ջորջ Լակոֆն ու Մարկ Ջոհնսոնը զարգացրել
են որպես կոնցեպտուալ փոխաբերությունների տեսություն։ Կոնցեպտուալ
փոխաբերությունների կարելի է հանդիպել առօրյայում: Դրանք ոչ միայն ձևավորում
են հաղորդակցությունը, այլև` մտածելու և գործելու ձևերը: Ջորջ Լակոֆը և Մարկ
Ջոնսոնը իրենց աշխատության մեջ ցույց են տալիս, թե լեզուն որքան է լցված
փոխաբերություններով, որոնք մենք հաճախ չենք նկատում: Կոնցեպտուալ
փոխաբերությունը՝ գործածելով մի գաղափար, այն կապում է մեկ այլ երևույթի հետ՝
որևէ բան ավելի լավ հասկանալու համար: (Lakoff/Johnson,1998: տալ էջեր)8

2․3․ Փոխաբերությունը ճանաչողական լեզվաբանության մեջ

8
Lakoff, George/Johnson, Mark (1998) Leben in Metaphern. Konstruktion und Gebrauch von
Sprachbildern.
22
Die Analyse und Reflexion von Metaphern ist in der Psychotherapie etwas völlig
Selbstverständliches. Therapeutinnen und Therapeuten aller Richtungen (bereits seit der
Psychoanalyse) arbeiten schon immer mit Metaphern und Metaphernreflexion, um die seelischen
Störungen und pathologischen Muster ihrer Klienten zu verstehen und alternative, heilende und
problemlösende Handlungsmuster und Lebensentwürfe zu entwickeln. Der Begriff "Metapher" stellt
ein sehr komplexes Konstrukt dar, das zugleich Bildliches wie Gedankliches, Sachliches wie
Emotionales und Strukturelles wie auch Handlungseigenschaften einschließt. Metaphern
organisieren unser Erleben und Verstehen -- und das macht sie für viele Disziplinen, insbesondere
aber auch für die Psychotherapie so interessant und nützlich. Hier soll ein kleiner Bereich der
Forschung vorgestellt werden, die kognitive Linguistik, die in den achtziger Jahren einen neuen
Gedanken in die Metapherndiskussion eingebracht hat, nämlich dass Metaphern Formen des
Denkens und Erlebens sind. Um für die Psychotherapie relevant zu werden, muss die kognitive
Linguistik jedoch erweitert werden. Denn worauf es in der Psychotherapie ankommt, ist, nicht nur zu
verstehen, in welchen Metaphern ein Klient denkt, fühlt und lebt, sondern auch, wie solche
Metaphern in der Alltagswelt des Klienten, aber auch im therapeutischen Dialog oder in einer
familientherapeutischen Sitzung aufgebaut, stabilisiert oder verändert werden können.

2.4. Փոխաբերությունը և պատկերավորման դաշտը

23
Հարալդ Վայնրիխի կողմից զարգացրած պատկերավորման դաշտի կոնցեպտը
փոխաբերության բնութագրի մեջ դիտարկվում է որպես փոխաբերական
արտահայտությունների übergeordnetes Paradigma/ գերագույն հարացույց։

Վայնրիխն այն համոզման է, որ փոխաբերությունը կարելի է պատշաճ կերպով

նկարագրել միայն այն դեպքում, երբ այն հասկացվի որպես «իմաստային երկու
տարածքների (die Sinnbezirke) միացում»։ Դրանից ելնելով փոխաբերության
իմաստաբանական վերլուծությունը պետք էպատշաճորեն հաշվի առնի
փոխաբերության երկանդամությունը, որը տալիս է հնարավորություն՝տեքստերի մեջ
թվացյալ մեկուսացված առանձին փոխաբերությունները ճանաչել ավելի մեծ
իմաստաբանական ենթատեքստում։

Զուգակցված լեզվաիմաստային տերմինաբանությունից սկսվում է Վայնրիխի

կողմնորոշվածությունըՅոսթ Թրիերի ավելի վաղ դաշտային-իմաստաբանական
հասկացություններին:

Հետևաբար պատկերավորման դաշտում կիրառելի տերմինաբանությունը

համապատասխանում է լեզվի բովանդակության ուսումնասիրության
տերմինաբանությանը։ Այսպիսով, Վայնրիխը նրանից փոխառում էպատկեր
ստեղծող դաշտի փոխաբերության տեսական բանալի հասկացությունը, որին նա
հակադրում է պատկերը ստացողի դաշտը։

Գործնականում Վայնրիխի կատարած էական գործերից մեկը կայանում է նրանում,

որ նա փոխաբերական օրինաչափությամբ իմաստաբանական դաշտի
տեսությունները ընդլայնելու համար վերակենդանացրել է մոտեցումներում առկա
լեզվի բովանդակային ուսումնասիրության վերաբերյալտեսակետները, դրանք
դիդակտիկորեն ցույց է տվել համապատասխան օրինակների միջոցով և
սիստեմատիկորեն կատարելագործել։

Միայն Վայնրիխի շնորհիվ կարելի է համարել, որ փոխաբերությունների

նկարագրումը գոյություն ունի որպես գերմաներենում փոխաբերության մասին
քննարկումների մշտական ետին պլան։Այդ իսկ պատճառով խորհուրդ է տրվում,

24
պատկերավորման դաշտի մոդելի ներկայացման դեպքում որպես հիմք ընդունել
Վայնրիխի բացատրությունները։

Առանձին փոխաբերական արտահայտությունների դասակարգման հիմքը սոսուրյան

կառուցվածքային մտքերի հետ կապված մի գաղափար է, որ լեզվական ֆենոմենները
առանձին հանդես չեն գալիս, այլ մշտապես գտնվում են դրանք ներառող
կառուցվածքային համատեքստում։Մինչդեռ ոչ փոխաբերականորեն օգտագործված
լեզվական նշանների համար բառի դաշտը ներկայացնում է այս կառուցվածքը,
փոխաբերությունները գտնվում են իրենց գերադաս պատկերային դաշտերում․

«Առանձին բառը լեզվում չունի մեկուսացված գոյություն, առանձին փոխաբերությունը

ևս պատկանում է պատկերավորման դաշտի համատեքստին»։

Պատկերավորման դաշտը բաղկացած է պատկեր ստացող և պատկեր ստեղծող

դաշտի միացությունից։

Պատկերավորման դաշտի ընդլայնումն ու ազդեցությունը Վայնրիխը կոնկրետ ցույց է

տալիս փոխաբերական արտահայտությունների օրինակով, որոնք ֆինանսների՝
պատկեր ստեղծող ոլորտի օգնությամբ պատկերում են լեզվական հաղորդակցության
կապեր։Փոխաբերական ամենատարբեր արտահայտությունների
համայնապատկերում, որ Վայնրիխը փոխառում է անտիկ դարաշրջանի
գրականության պատմությունից մինչև 20-րդ դարաշրջանը, նա ցույց է տալիս այդ
փոխաբերական ավանդության պատշաճությունը(Pertinenz): Հունական
թերահավատությունը բառերը համեմատում էր կոպեկների հետ, նոր բառերը
դրոշմվում են, բառապաշարը(գանձը) ընդլայնվում է, Լիխթենբերգը զգուշացնում է
պֆեննիգի ճշմարտություններից, մինչդեռ Ցիցերոնը ձգտում էր ոսկե բառերի, միայն
որպեսզի բազմակի տպավորիչ օրինակներից մի քանիսը թվի։ Այսպիսի առանձին
փոխաբերություններն էլ կազմում են պատկերավորման դաշտի համատեքստը․

«Այս փոխաբերությունները կարելի է զուգահեռ տեղափոխել ու այդ կերպ

կստեղծվեն նոր փոխաբերություններ, որոնք մեզ ծանոթ են կամ
խոսակցական լեզվից, կամ էլ ամեն քայլափոխիին հանդիպում են, այնպես

25
որ մենք չենք կարող կոնկրետ ասել, թե արդյոք մենք դրանք արդեն լսել
ենք, թե ոչ»։9

Կառուցվածքային համատեքստի համաձայն պատկերավորման դաշտը

պատկերում է ինչպես առօրյա, այնպես էլ գրականալեզվական
փոխաբերությունները։ Մինչդեռ Վայնրիխը պատկերավորման մի դաշտի
առաջացումը սկզբում հիմնավորում է լեզվական ավանդությամբ,
հետագա ուսմունքներում նա առաջիին պլան է մղում փոխաբերության
իմաստաբանական հարացույցի մոդելային բնույթը?: Այսպիսով
պատկերավորման դաշտը մի կողմից կարող է պատկերել դիդակտիկ կարևոր մի
մոդել, մյուս կողմից էլ պատկերավորման դաշտը նա դիտարկում է որպես
(ենթադրյալ)մտածելու մոդել։ Այսինքն, Վայնրիխը կատարում է մետաֆորիկայի
մեկնաբանման քայլը որպես գիտակցորեն կիրառված լեզվական պրինցիպ, որպեսզի
պատկերի առարկայական կապերը, ընդհուպ մինչև իմացական փոխաբերական
անհրաժեշտության ընդունումը։ Փոխաբերությունները վերլուծելիս, որոնք ծառայում
են մարդկային հիշողության բնութագրմանը, նա գալիս է հետևյալ եզրահանգմանը․

«Մենք չենք կարող առանց փոխաբերության մտածել այնպիսի առարկայի մասին,

ինչպիսին է հիշողությւժունը։ Փոխաբերությունները, մանավանդ երբ նրանք ի հայտ
են գալիս պատկերավորման դաշտերի կայունության մեջ, ունեն (ենթադրյալ)
մտածելու մոդելի արժեքը»։

Պատկերավորման դաշտերում արտացոլված մտածելու մոդելները (die Denkmodelle)

պայմանավորված են մշակույթով։ Վայնրիխն ընդգծում է լեզվամշակութային
ավանդույթի դերը փոխաբերություն պարունակող պատկերավորման դաշտի
ստեղծման և զարգացման ժամանակ, ինչի դեպքում նա պատկերավորման դաշտի
ներսում ընդունում է մշտապես մոռացվող և կրկին նոր ստեղծվող փոխաբերական
ձևերի դինամիկան։ Ըստ Վայնրիխի՝ պատկերավորման դաշտերի նոր ստեղծումը
չափազանց հազվադեպ է տեղի ունենում։

Պատկերավորման դաշտը հիմնականում մշակութային մի հաստատուն երևույթ է,

որն էլ հիմնականում ձևավորում է աշխարհի պատկերը։

9
Weinrich, 1976, S. 280
26
Մի փոխաբերության հասկանալը դրանից ելնելով էլ երաշխավորվում է
փոխաբերություն պարունակող մի պատկերավորման դաշտի առկայության միջոցով,
քանի որ պատկերավորման դաշտը՝ որպես մտածելու և բացատրելու մոդել, թույլ է
տալիս, որ լեզուն կիրառողի համար փոխաբերական արտահայտության մեջ
բացատրված միտքը ակնհայտ թվա։

Վայնրիխյան պատկերացմամբ պատկերավորման դաշտերը հիմնված են ոչ թե

խոսողների համայնքների վրա, այլ մշակութային ընդհանուր շրջանների,
մինչդեռ բառային դաշտի հարացույցում առանձին տարբեր լեզուների
ընդհանուր բովանդակային ոլորտի բառային դաշտերի ներքին
կառուցվածքը կարող է մատնացույց անել բնորոշ շեղումներ։

Տարբերություն գոյություն ունի պատկերավորման դաշտի բաց տեղեր

պարունակող ոլորտում։ Բառային դաշտերում զբաղեցված շատ
դաշտային դիրքեր պատկերավորման դաշտում մնում են դատարկ, ինչը
կարելի է ցույց տալ տրամադրությունների վրա կանխատեսված համերի
պատկերային դաշտով: Այսպես, չորս ֆիզիոլոգիական համի
արտահայտությունների՝ «քաղցր», «թթու», «դառը» և «աղի»,
հատկանվանաբանական շարքին համապատասխանում են միայն
երկուսը՝ կախված շարույթից պատկերավորման դաշտում երեք
համապատասխանություններ, այն է՝ «թթու», «դառը» և
սահմանափակումներով «քաղցր»։ Սա ցույց է տալիս, որ հարացուցային
հղումները պատկերավորման դաշտում մի կողմից չպետք է ճշգրտորեն
համապատասխանեն պատկեր ստեղծող դաշտի հարացուցային
հղումներին, մյուս կողմից էլ նույն գլխավոր կենտրոնական դերը չպիտի
խաղան, ինչպես մետաֆորիկան բացառող բառային դաշտերում։

27
28
Գրականություն

1. Lakoff, George/Johnson, Mark (1998) Leben in Metaphern. Konstruktion und Gebrauch

von Sprachbildern. Heidelberg, Carl-Auer-Systeme Verlag.
2. Мастерство перевода. сб. 7, М. 1970г.,
3. Nord, Christiane: Textanalyse und Übersetzen, Tübingen 2009,
4. Markstein, Elisabeth: Realia,
5.
6.

29