ΡΑΝΕΡΙΣΤΘΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ

ΣΧΟΛΘ ΡΕ΢ΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ
ΤΜΘΜΑ ΡΕ΢ΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ

ΒΑ΢ΕΑ ΜΕΤΑΛΛΑ ΣΕ ΒΟΤΑΝΑ ΤΘΣ Κ΢ΘΤΘΣ ΚΑΙ ΣΤΑ

ΑΦΕΨΘΜΑΤΑ ΤΟΥΣ

ΡΤΥΧΙΑΚΘ Ε΢ΓΑΣΙΑ

των

Αλεξιάδου Αλεξάνδρα (env12003)

Αλεξιάδου Ιωάννα (env11002)

Υπεφκυνθ κακθγιτρια: Αλοφπθ Μαρία

Μυτιλινθ, Οκτϊβριοσ 2016

Ευχαριςτίεσ,

Θα κζλαμε να ευχαριςτιςουμε κερμά τθν κα. Αλοφπθ Μαρία τόςο για τθν ανάκεςθ
του κζματοσ όςο για τθν βοικεια και τθν ςυμπαράςταςθ που μασ ζδειξε κατά τθν
διάρκεια του εργαςτθριακοφ μζρουσ αλλά και κατά τθσ ςυγγραφισ τθσ παροφςασ
εργαςίασ.

Ευχαριςτοφμε, επίςθσ, τα μζλθ τθσ επιτροπισ εξζταςθσ τθσ πτυχιακισ μασ εργαςίασ,
κ. Ακριϊτθ Τριαντάφυλλο και κ. Σταςινάκθ Ακανάςιο.
ΡΙΝΑΚΑΣ ΡΕ΢ΙΕΧΟΜΕΝΩΝ
ΠΕΡΙΛΗΨΗ ............................................................................................................................................. 1
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΕΙ΢ΑΓΩΓΗ ........................................................................................................................ 2
1.1 ΒΑ΢ΕΑ ΜΕΤΑΛΛΑ.......................................................................................................................... 3
ΓΕΝΙΚΕΣ ΡΛΘ΢ΟΦΟ΢ΙΕΣ .................................................................................................................. 3
1.2 MΕΤΑΛΛΑ ΣΤΑ ΦΥΤΑ .................................................................................................................... 6
ΚΑΔΜΙΟ (Cd) ................................................................................................................................... 8
ΜΟΛΥΒΔΟΣ (Pb) ........................................................................................................................... 10
Χ΢ΩΜΙΟ (Cr) ................................................................................................................................. 12
ΝΙΚΕΛΙΟ (Ni) .................................................................................................................................. 13
ΧΑΛΚΟΣ (Cu) ................................................................................................................................. 15
ΣΙΔΘ΢ΟΣ (Fe) ................................................................................................................................. 16
ΜΑΓΓΑΝΙΟ (Mn) ............................................................................................................................ 17
ΨΕΥΔΑ΢ΓΥ΢ΟΣ (Zn) ....................................................................................................................... 18
ΚΟΒΑΛΤΙΟ (Co) ............................................................................................................................. 20
1.3 ΥΡΟ-ΜΕΛΕΤΘ ΒΟΤΑΝΑ............................................................................................................... 23
ΒΟΤΑΝΑ ΩΣ ΦΑ΢ΜΑΚΑ ................................................................................................................ 26
ΑΦΕΨΘΜΑΤΑ ΒΟΤΑΝΩΝ.............................................................................................................. 29
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΤΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ .................................................................................................... 31
2.1 ΔΕΙΓΜΑΤΑ ................................................................................................................................... 31
2.2 ΕΞΟΡΛΙΣΜΟΣ .............................................................................................................................. 32
2.3 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ .......................................................................................................................... 35
ΧΩΝΕΥΣΘ....................................................................................................................................... 35
ΡΑ΢ΑΣΚΕΥΘ ΑΦΕΨΘΜΑΤΩΝ ........................................................................................................ 35
ΑΝΤΙΔ΢ΑΣΤΘ΢ΙΑ ............................................................................................................................ 35
ΕΛΕΓΧΟΣ ΡΟΙΟΤΘΤΑΣ ΤΘΣ ΑΝΑΛΥΤΙΚΘΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ ................................................................. 36
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΑΠΟΣΕΛΕ΢ΜΑΣΑ - ΢ΤΖΗΣΗ΢Η ...................................................................................... 38
3.1 ΒΟΤΑΝΑ ...................................................................................................................................... 38
ΣΥΓΚΕΝΤ΢ΩΣΕΙΣ ΜΕΤΑΛΛΩΝ ΣΤΑ ΒΟΤΑΝΑ................................................................................... 38
ΣΥΓΚΕΝΤ΢ΩΣΕΙΣ ΜΕΤΑΛΛΩΝ ΣΤΑ ΒΟΤΑΝΑ - ΣΥΓΚ΢ΙΣΘ ΜΕ ΒΙΒΛΙΟΓ΢ΑΦΙΑ .................................. 45
3.2. ΑΦΕΨΘΜΑΤΑ ............................................................................................................................ 76
ΣΥΓΚΕΝΤ΢ΩΣΕΙΣ ΜΕΤΑΛΛΩΝ ΣΤΑ ΑΦΕΨΘΜΑΤΑ .......................................................................... 76
 ΣΥΓΚ΢ΙΣΘ ΜΕ ΒΙΒΛΙΟΓ΢ΑΦΙΑ – ΣΥΓΚΕΝΤ΢ΩΣΕΙΣ ΣΤΑ ΑΦΕΨΘΜΑΤΑ............................................. 82
ΚΙΝΘΤΙΚΟΤΘΤΑ.............................................................................................................................. 84
ΘΜΕ΢ΘΣΙΑ Ρ΢ΟΣΛΘΨΘ ................................................................................................................ 89
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΢ΤΜΠΕΡΑ΢ΜΑΣΑ.......................................................................................................... 92
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΕΠΙΛΟΓΟ΢ ..................................................................................................................... 93
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: ΠΑΡΑΡΣΗΜΑ ................................................................................................................ 94
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ...................................................................................................................................107
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Σκοπόσ τθσ παροφςασ εργαςίασ είναι ο προςδιοριςμόσ και θ μελζτθ εννζα βαρζων μετάλλων (Cd,
Pb, Cr, Ni, Cu, Fe, Mn, Zn, Co) ςε 14 είδθ αρωματικϊν βοτάνων που προμθκεφτθκαν από τθν
τοπικι αγορά τθσ Κριτθσ (Origanum dictamnus, Origanum majorana, Origanum microphyllum,
Origanum vulgare, Rosmarinus officinalis, Mentha pulegium, Melissa officinalis, Satureja thymbra,
Thymus vulgaris, Salvia officinalis, Sideritis syriaca, Matricaria chamomilla, Hypericum perforatum,
Laurus nobilis), κακϊσ και ςτα αφεψιματα που παραςκευάηονται από αυτά. Ριο ςυγκεκριμζνα,
μελετάται θ πικανι επιβάρυνςθ των βοτάνων από βαρζα μζταλλα ςε ςφγκριςθ με αντίςτοιχεσ
ζρευνεσ από τθν βιβλιογραφία. Ρροςδιορίηονται, επίςθσ, τα επίπεδα των μετάλλων ςτα
αφεψιματα κακϊσ και θ κινθτικότθτά τουσ από τα βότανα. Τζλοσ, μελετάται θ πικανι επιβάρυνςθ
τθσ ανκρϊπινθσ υγείασ από τοξικά μζταλλα κακϊσ και θ ςυνειςφορά ςε απαραίτθτα μζταλλα,
μζςω τθσ κατανάλωςθσ ενόσ φλυτηανιοφ (250 mL) αφεψιματοσ.

Θ ανάλυςθ των δειγμάτων πραγματοποιικθκε ςτα Εργαςτιρια του τμιματοσ Ρεριβάλλοντοσ, του
Ρανεπιςτθμίου Αιγαίου. Οι ςυγκεντρϊςεισ των μετάλλων προςδιορίςτθκαν με τθν χϊνευςθ των
εναζριων τμθμάτων των βοτάνων με τθν χριςθ μικροκυμάτων, ενϊ τα εκχυλιςμζνα μζταλλα
προςδιορίςτθκαν ςε αφεψιματα που παραςκευάςτθκαν με βραςμό. Ο προςδιοριςμόσ των
μετάλλων πραγματοποιικθκε με φαςματομετρία ατομικισ απορρόφθςθσ, χρθςιμοποιϊντασ τθν
τεχνικι τθσ φλόγασ ι του φοφρνου γραφίτθ.

Τα αποτελζςματα των ςυγκεντρϊςεων τόςο για τα βότανα όςο και για τα αφεψιματα βρίςκονται
μζςα ςτο εφροσ των τιμϊν που υπολογίςτθκαν ςε αντίςτοιχεσ ζρευνεσ από τθν βιβλιογραφία.

Οι ςυγκεντρϊςεισ των μετάλλων ςτα βότανα είναι ςε χαμθλά επίπεδα παρουςιάηοντασ, όμωσ,
διακυμάνςεισ ανάμεςα ςτα διάφορα είδθ βοτάνων. Οι ςυγκεντρϊςεισ των μετάλλων ςτα
αφεψιματα είναι επίςθσ χαμθλζσ, χωρίσ όμωσ να ζχουμε αρκετζσ ςυγκρίςιμεσ τιμζσ από τθν
εξεταηόμενθ βιβλιογραφία.

Πςον αφορά τθν κινθτικότθτα των μετάλλων τθσ παροφςασ ανάλυςθσ, είναι ςε ςυμφωνία με τθν
βιβλιογραφία, με τα Co, Mn, Ni, Pb, Zn να εκχυλίηονται ςε μεγαλφτερο βακμό ςυγκριτικά με τα
υπόλοιπα μζταλλα και το Cr και τον Fe να εκχυλίηονται πιο δφςκολα.

Πςον αφορά τθν θμεριςια πρόςλθψθ δεν παρατθρείται κίνδυνοσ επιβάρυνςθσ τθσ ανκρϊπινθσ
υγείασ από τθν κατανάλωςθ αφεψθμάτων παραςκευαςμζνων από τα υπο-μελζτθ βότανα. Βζβαια,
δεν μποροφν να κεωρθκοφν οφτε ςυμπλθρϊματα των απαραίτθτων μετάλλων για τον άνκρωπο,
παρά μόνο ςε πάρα πολφ μικρό ποςοςτό.

Συμπεραςματικά, τα βότανα τθσ Κριτθσ κακϊσ και τα αφεψιματά τουσ δεν παρουςιάηουν
κάποιον κίνδυνο για τθν ανκρϊπινθ υγεία, χωρίσ αυτό να κακιςτά περιττι τθν περαιτζρω ζρευνα.

1
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΕΙ΢ΑΓΩΓΗ
Θ μελζτθ των βαρζων μετάλλων ςτο περιβάλλον γίνεται εδϊ και πολλά ζτθ, παγκοςμίωσ. Λόγω τθσ
ικανότθτάσ τουσ να μεταφζρονται από το ζδαφοσ, το νερό και τον αζρα ςτον άνκρωπο, θ μελζτθ
τθσ τοξικότθτάσ τουσ είναι επιτακτικι. Τα βαρζα μζταλλα μεταφζρονται ςτον άνκρωπο μζςω τθσ
κατανάλωςθσ φυτϊν και ηϊων αλλά και από τθν ατμόςφαιρα, διαμζςου τθσ αναπνοισ. Ριο
ςυγκεκριμζνα, τα φυτά προςλαμβάνουν μζταλλα είτε από το ζδαφοσ, διαμζςου των ριηϊν είτε
από τθν ατμόςφαιρα, διαμζςου των φφλλων.

Τα περιςςότερα χθμικά ςτοιχεία για τθν ηωι ςτθν γθ, παρζχονται κυρίωσ από το ζδαφοσ ςτθν
επιφάνεια τθσ λικόςφαιρασ (Kabata-Pendias & Mukherjee, 2007). Ραρ’ όλο που οι μθχανιςμοί
βιολογικισ επιλογισ των χθμικϊν ςτοιχείων επιτρζπουν ςτα φυτά να ελζγχουν, ςε οριςμζνο
βακμό, τθν χθμικι τουσ ςφνκεςθ, αυτό το «φράγμα», μειϊνεται όςον αφορά τα ιχνοςτοιχεία
(Kabata-Pendias & Mukherjee, 2007). Γι’ αυτό, οι ςυγκεντρϊςεισ των ιχνοςτοιχείων ςτα φυτά
ςυςχετίηονται ςυνικωσ κετικά με τθν ποςότθτα αυτϊν των ςτοιχείων ςτα αβιοτικά υποςτρϊματα
που υποςτθρίηουν τθν ανάπτυξθ των ηωντανϊν οργανιςμϊν. Αυτό δθμιουργεί προβλιματα ςτα
φυτά, ςτα ηϊα και ςτουσ ανκρϊπουσ είτε λόγω ζλλειψθσ είτε λόγω περίςςειασ. Οπότε, ερωτιματα
για το πϊσ και πόςθ ποςότθτα βαρζων μετάλλων προςλαμβάνεται από τουσ οργανιςμοφσ είναι
φλεγόμενα ερευνθτικά κζματα τισ τελευταίεσ δεκαετίεσ (Kabata-Pendias & Mukherjee, 2007).

Θ παροφςα εργαςία ζχει ωσ κεντρικό τθσ άξονα τον προςδιοριςμό και τθν μελζτθ βαρζων
μετάλλων ςε διάφορα βότανα από τθν Κριτθ και ςτα αφεψιματα που παραςκευάηονται από
αυτά, προκειμζνου να διερευνθκοφν:

 θ πικανι επιβάρυνςθ των βοτάνων από βαρζα μζταλλα, ςε ςφγκριςθ με τθ ςχετικι

βιβλιογραφία
 τα επίπεδα των μετάλλων ςτα αφεψιματα και θ κινθτικότθτά τουσ (δθλ. ο βακμόσ
εκχφλιςθσ) από τα βότανα
 θ πικανι επιβάρυνςθ τθσ ανκρϊπινθσ υγείασ από τοξικά μζταλλα και θ ςυνειςφορά ςε
απαραίτθτα μζταλλα, μζςω τθσ κατανάλωςθσ των αφεψθμάτων.

Συγκεκριμζνα, προςδιορίςτθκαν οι ςυγκεντρϊςεισ εννιά μετάλλων (Cd, Pb, Cr, Ni, Cu, Fe, Mn,
Zn, Co) ςε 14 είδθ κοινϊν βοτάνων, τα εξισ: ρίγανθ (Origanum vulgare), δίκταμοσ (Origanum

2
 dictamnus), μαντηουράνα (Origanum majorana), τςάι του βουνοφ (Sideritis syriaca), αντωναϊδα
(Origanum microphyllum), δάφνθ (Laurus nobilis), δεντρολίβανο (Rosmarinus officinalis),
κρφμπα (Satureja thymbra), μελιςςόχορτο (Melissa officinalis), κυμάρι (Thymus vulgaris),
φαςκόμθλο (Salvia officinalis), φλιςκοφνι (Mentha pulegium), ςπακόχορτο (Hypericum
perforatum) και χαμομιλι (Matricaria chamomilla). Τα παραπάνω φυτά χρθςιμοποιοφνται
ευρζωσ είτε ωσ μπαχαρικά είτε ωσ αφεψιματα ςτθν Ελλθνικι και Μεςογειακι διατροφι.

1.1 ΒΑ΢ΕΑ ΜΕΤΑΛΛΑ

ΓΕΝΙΚΕ΢ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕ΢

Με μία αναςκόπθτθ τθσ διακζςιμθσ βιβλιογραφίασ μπορεί κανείσ να βρει διάφορουσ όρουσ για τα
βαρζα μζταλλα είτε με βάςθ τθν πυκνότθτα, είτε με βάςθ τθν ατομικι μάηα, είτε με βάςθ τον
ατομικό αρικμό κλπ. Για παράδειγμα ο Kemp (1998), ςτο βιβλίο του «The environment dictionary»
(«Λεξικό του περιβάλλοντοσ») όριςε τα βαρζα μζταλλα ωσ μζταλλα με ςχετικά υψθλι ατομικι
μάηα. Ο Lars Järup (2003) ςτο άρκρο του με τίτλο «Hazards of heavy metal contamination»
αναφζρει πωσ ενϊ δεν υπάρχει ακριβισ οριςμόσ, ςτισ περιςςότερεσ περιπτϊςεισ κακοριςτικόσ
παράγοντασ φαίνεται να είναι θ πυκνότθτα. Ωσ εκ τοφτου, ορίηει ωσ βαρζα μζταλλα τα μζταλλα
που ζχουν ςυγκεκριμζνθ πυκνότθτα μεγαλφτερθ από 5 g/cm-3. «Ο όροσ ‘βαρζα μζταλλα’ ςυνικωσ
αναφζρεται ςτα μζταλλα με ατομικό αρικμό μεταξφ του 21 (ςκάνδιο) και του 84 (πολϊνιο) τα
οποία βρίςκονται ςτα φυςικά φδατα» (Ρατςιοφρα, 2004).

Θ IUPAC (International Union of Pure and Applied Chemistry) το 2002 ςε μία τεχνικι αναφορά
αναφζρει πωσ: «Υπάρχει μια τάςθ, που δεν υποςτθρίηεται από τα γεγονότα, να υποκζςουμε ότι
όλα τα λεγόμενα «βαρζα μζταλλα» και οι ενϊςεισ τουσ ζχουν εξαιρετικά τοξικζσ ι οικοτοξικζσ
ιδιότθτεσ. Αυτό δεν ζχει καμία βάςθ ςε χθμικά ι τοξικολογικά δεδομζνα. Ζτςι, ο όροσ «βαρζα
μζταλλα» είναι τόςο ανοφςιοσ όςο παραπλανθτικόσ» (Duffus, 2002). Ζτςι, ξεκινϊντασ μία
ςυηιτθςθ με τθν αυςτθρά χθμικι ςθμαςιολογία του όρου, ο ςυγγραφζασ του άρκρου τονίηει ότι
ζχουν δοκεί πλζον ποικίλοι οριςμοί από διαφορετικοφσ ερευνθτζσ και ζχει χακεί θ ουςιαςτικι
ςθμαςία. Ραρακζτει, μάλιςτα, πολλοφσ από αυτοφσ οι οποίοι βαςίηονται είτε ςτθν πυκνότθτα, είτε
ςτο ατομικό βάροσ και μάηα, είτε ςτον ατομικό αρικμό, είτε ςε άλλεσ χθμικζσ ιδιότθτεσ, άςχετεσ
μεταξφ τουσ, όπωσ θ ικανότθτα απορρόφθςθσ ακτινοβολίασ, θ πυκνότθτα των κρυςτάλλων και θ

3
αντίδραςθ με τθ δικιηόνθ. Αναφζρει, επίςθσ, πωσ όςον αφορά τθν τοξικότθτα, εξαρτάται από τισ
χθμικζσ ιδιότθτεσ των μετάλλων και των ενϊςεϊν τουσ και τισ βιολογικζσ ιδιότθτεσ των ευπακϊν
οργανιςμϊν. Ζτςι θ τοξικότθτα που αποδίδεται ςτα μζταλλα δεν ζχει κάποια ςχζςθ με τθν
πυκνότθτα και με τισ διάφορεσ φυςικοχθμικζσ ζννοιεσ που χρθςιμοποιοφνται για να περιγράψουν
τον όρο «βαρζα μζταλλα» γι’ αυτό και οι δφο αυτοί όροι (τοξικότθτα και βαρζα μζταλλα) δεν
πρζπει να ςυςχετίηονται. Τελικά, ο Duffus (2002) αναφζρει πωσ ο όροσ «βαρζα μζταλλα»
κεωρείται μια ομάδα μετάλλων και θμιμετάλλων κακϊσ και των ενϊςεων τουσ που ςχετίηονται με
ρφπανςθ του περιβάλλοντοσ και τοξικότθτα (οικοτοξικότθτα).

«Ιχνοςτοιχεία» (trace elements) είναι ζνασ άλλοσ ευρζωσ χρθςιμοποιοφμενοσ όροσ που
περιλαμβάνει βαρζα μζταλλα και μεταλλοειδι κακϊσ και μζταλλα και αμζταλλα με χαμθλζσ
ςυγκεντρϊςεισ ςτο περιβάλλον και τουσ οργανιςμοφσ , όπωσ το βόριο (Β) και αλογόνα όπωσ ιϊδιο
(Ι) και φκόριο ( F), τα οποία δεν προκαλοφν αναγκαςτικά τα ίδια περιβαλλοντικά και τοξικολογικά
προβλιματα, όπωσ τα βαρζα μζταλλα (Alloway, 2013, pp.3-9). Σφμφωνα με τον (WHO) 1996 ο
όροσ «ίχνοσ» αναφζρεται ςε ςυγκεντρϊςεισ ςτοιχείων που δεν ξεπερνάνε τα 250 μg/g. Ωςτόςο, θ
βιολογικι χριςθ του όρου «ιχνοςτοιχείο» ιςχφει για τα ςτοιχεία που υπάρχουν ςε ςχετικά
χαμθλζσ ςυγκεντρϊςεισ (ςυνικωσ <100 mg kg-1) τθσ ξθράσ φλθσ των ηωντανϊν οργανιςμϊν
(Alloway, 2013, pp.3-9).

Για τθν κρζψθ φυτϊν και ηϊων υπάρχει μία ςφμβαςθ για τθν αναφορά των απαραιτιτων βαρζων
μετάλλων και μεταλλοειδϊν ωσ «ιχνοςτοιχεία», αλλά ο όροσ αυτόσ δεν είναι τόςο ακριβισ όςο ο
όροσ «μικροκρεπτικά» (Alloway, 2013, pp.3-9). Μικροκρεπτικά είναι τα ςτοιχεία που είναι
απαραίτθτα, ςε μικρζσ ποςότθτεσ, για τθν ςωςτι ανάπτυξθ των φυτϊν και των ηϊων (Alloway,
2013, pp.195-209). Οι παραπάνω όροι όπωσ και τα «απαραίτθτα» και «τοξικά» ςτοιχεία δεν είναι
απόλυτα ακριβισ και επικρατεί μία ςφγχυςθ ςτθν βιβλιογραφία κακϊσ υπάρχει ανακρίβεια ωσ
προσ τθν χριςθ τουσ (Kabata-Pendias & Mukherjee, 2007).

Αν ζπρεπε να χωρίςουμε τα βαρζα μζταλλα ςε κατθγορίεσ βάςει τθσ κρεπτικισ τουσ αξίασ κα τα
χωρίηαμε ςε απαραίτθτα και μθ-απαραίτθτα. Σφμφωνα με τον WHO (1996) «ζνα ςτοιχείο
κεωρείται απαραίτθτο για ζναν οργανιςμό όταν μείωςθ τθσ ζκκεςθσ του κάτω από ζνα οριςμζνο
όριο ζχει ςαν αποτζλεςμα ςτακερά μείωςθ ςε μία φυςιολογικά ςθμαντικι λειτουργία, ι όταν το
ςτοιχείο είναι αναπόςπαςτο μζροσ μιασ οργανικισ δομισ που εκτελεί μια ηωτικι λειτουργία ςτο εν

4
λόγω οργανιςμό». Ο Alloway (2013) αναφζρει πωσ ζνα ςτοιχείο κεωρείται απαραίτθτο για τα
φυτά αν εκείνα δεν μποροφν να ολοκλθρϊςουν τον κφκλο ηωισ τουσ δίχωσ αυτό, αν δεν μπορεί να
αντικαταςτακεί από άλλα ςτοιχεία και αν εμπλζκεται άμεςα ςτον μεταβολιςμό του φυτοφ
(Alloway, 2013, pp.195-209). Μθ-απαραίτθτα ςτοιχεία κεωροφνται αυτά για τα οποία δεν ζχει
βρεκεί μζχρι ςιμερα κάποια κετικι τουσ επίδραςθ ςτθ ηωι. Μζχρι τϊρα ζχουν αναγνωριςτεί 17
απαραίτθτα ιχνοςτοιχεία για τθν ηωι (Κabata- Pendias & Mukherjee, 2007). Γενικά ζνα μζταλλο
μπορεί να είναι απαραίτθτο για ζναν οργανιςμό, αλλά να μθν είναι για κάποιον άλλον.
Ο χαλκόσ (Cu), το μαγγάνιο (Μn), το μολυβδαίνιο (Μο), το νικζλιο (Ni) και ο ψευδαργφροσ (Ηn)
είναι βαρζα μζταλλα που είναι απαραίτθτα για τα ανϊτερα φυτά. Για τα ηϊα και τουσ ανκρϊπουσ,
το χρϊμιο (Cr), ο Cu, το κοβάλτιο (Co), το Μn, το Μο, το ςελινιο (Se), το βανάδιο (V) και ο Ηn είναι
τα μικροκρεπτικά βαρζα μζταλλα. Ο ςίδθροσ (Fe), είναι απαραίτθτοσ για τα φυτά και τα ηϊα
(Alloway, 2013, pp.195-209).

Τα βαρζα μζταλλα χρθςιμοποιοφνται εδϊ και χιλιάδεσ χρόνια με διάφορουσ τρόπουσ. Για
παράδειγμα, ο μόλυβδοσ χρθςιμοποιείται για τουλάχιςτον 5000 χρόνια με τισ πρϊιμεσ εφαρμογζσ
του να είναι ςτα οικοδομικά υλικά, χρωςτικζσ ουςίεσ για κεραμικά, και ςτουσ ςωλινεσ για τθ
μεταφορά του νεροφ (Järup, 2003). Ραρόλα αυτά «κανζνα μζχρι τϊρα μζταλλο δεν ζχει διειςδφςει
ςτο περιβάλλον ςε τζτοια ζκταςθ, ϊςτε ν’αποτελζςει εκτεταμζνο κίνδυνο» (Φυτιάνοσ & Σαμαρά-
Κωνςταντίνου, 2009). Το αρςενικό (As), το κάδμιο (Cd), ο μόλυβδοσ (Pb) και ο υδράργυροσ (Hg)
«παρουςιάηουν το μεγαλφτερο περιβαλλοντικό κίνδυνο εξαιτίασ τθσ εκτεταμζνθσ χριςθσ τουσ, τθσ
τοξικότθτάσ τουσ και τθσ ευρείασ κατανομισ τουσ» (Φυτιάνοσ & Σαμαρά-Κωνςταντίνου, 2009).

Οι εκπομπζσ βαρζων μετάλλων ςτο περιβάλλον προκφπτουν από ζνα ευρφ φάςμα διαδικαςιϊν
και οδϊν, ςυμπεριλαμβανομζνου του αζρα (π.χ. κατά τθ διάρκεια τθσ καφςθσ), ςτα επιφανειακά
φδατα (μζςω τθσ απορροισ) και ςτο χϊμα (και ωσ εκ τοφτου, ςε υπόγεια νερά και καλλιζργειεσ)
(Järup, 2003). Τα μζταλλα μεταφζρονται ςτον αζρα ωσ «ςυςτατικά προςροφθμζνα πάνω ςε
αιωροφμενθ ςωματιδιακι φλθ» (Φυτιάνοσ & Σαμαρά-Κωνςταντίνου, 2009).
Τα προβλιματα με τα βαρζα μζταλλα δθμιουργοφνται όταν μετατρζπονται ςε διαλυτζσ οργανικζσ
μορφζσ ι όταν ςυςςωρεφονται μζςω υδρολογικϊν και βιολογικϊν διεργαςιϊν μζχρι να γίνουν
τοξικά για τα φυςικά οικοςυςτιματα και τθν ανκρϊπινθ υγεία (Kemp, 1998). Ραρ’ όλο που τα
βαρζα μζταλλα βρίςκονται φυςικά ςτο περιβάλλον, τα κυριότερα προβλιματα προζρχονται από
τθν απελευκζρωςι τουσ από τισ εξόρυξθ και επεξεργαςία μεταλλευμάτων και από βιομθχανικζσ
δραςτθριότθτεσ (Kemp, 1998). Οι ατμοςφαιρικζσ εκπομπζσ τείνουν να είναι από τισ μεγαλφτερεσ

5
ανθςυχίεσ όςον αφορά τθν ανκρϊπινθ υγεία, τόςο λόγω των εμπλεκομζνων ποςοτιτων και τθσ
ευρείασ διαςποράσ τουσ όςο και λόγω τθσ ζκκεςθσ που ςυχνά ακολουκεί (Järup, 2003). Ενϊ τα
ποςά των βαρζων μετάλλων ςτο πόςιμο νερό είναι μικρά και δεν προκαλοφν άμεςα προβλιματα
υγείασ, εκείνα που προςλαμβάνονται μζςω τθσ διατροφισ μασ είναι ςυνικωσ πολφ
ςθμαντικότερα (Φυτιάνοσ & Σαμαρά-Κωνςταντίνου, 2009). Επιπλζον, θ υπερβολικι αφομοίωςθ
των ιχνοςτοιχείων από τα φυτά αυξάνει τθ δυνατότθτα ζνταξισ τουσ ςτθν ανκρϊπινθ τροφικι
αλυςίδα (Sowa et al. 2012). Βιοςυςςϊρευςθ των τοξικϊν μετάλλων όπωσ Pb, Cd, Hg και As μπορεί
να προκαλζςει γαςτρεντερικά, νευρολογικά και ανοςολογικά ςυμπτϊματα (Sowa et al. 2012).

1.2 MΕΤΑΛΛΑ ΣΤΑ ΦΥΤΑ

Τα περιςςότερα ιχνοςτοιχεία που είναι πολφ ςθμαντικά για τουσ ανκρϊπουσ, είναι και για τα
φυτά. Δυςτυχϊσ, όμωσ, τα περιεχόμενα των περιςςότερων ςτοιχείων που είναι επικίνδυνα για τα
ηϊα και τουσ ανκρϊπουσ, δεν είναι τοξικά για τα φυτά. Αυτό ζχει ωσ αποτζλεςμα να μεταφζρονται
μερικά τζτοια ςτοιχεία ςτθν τροφικι αλυςίδα (Kabata-Pendias & Mukherjee, 2007).

Κάποια ιχνοςτοιχεία, κυρίωσ χαλκόσ (Cu), ςίδθροσ (Fe), μαγγάνιο (Mn), μολυβδαίνιο (Mo) και
ψευδάργυροσ (Zn) παίηουν κυρίαρχο ρόλο ςτον μεταβολιςμό των φυτϊν και είναι ςυςτατικά
αρκετϊν ενηφμων (Kabata-Pendias & Mukherjee, 2007). Ραρά τθν μεγάλθ πρόοδο που ζχει γίνει
για τθν κατανόθςθ των μθχανιςμϊν κακϊσ και των εξωτερικϊν παραγόντων που ελζγχουν τθν
πρόςλθψθ ιχνοςτοιχείων από τα φυτά, ακόμα δεν υπάρχει κάποιο απλό μοντζλο να προβλζψει
τθν φυτο-διακεςιμότθτά τουσ, κυρίωσ ςε ρυπαςμζνα περιβάλλοντα (Kabata-Pendias & Mukherjee,
2007).

Τα φυτά αποκτοφν βαςικά μζταλλα και μεταλλοειδι (μικροκρεπτικά) κατά κφριο λόγο από το
ζδαφοσ, οπότε πρζπει να υπάρχουν κατάλλθλα ςυςτιματα για να εξαςφαλίςουν επαρκι
πρόςλθψθ αυτϊν των ςτοιχείων. Αυτά τα ςτοιχεία είναι ετερογενϊσ κατανεμθμζνα ςτο ζδαφοσ.
Ζτςι θ εξερεφνθςθ του εδάφουσ από το ριηικό ςφςτθμα είναι θ πρϊτθ ςθμαντικι παράμετροσ για
τθ βελτιςτοποίθςθ τθσ πρόςλθψθσ κρεπτικϊν ςυςτατικϊν (Cuypers et al. 2013).

Μια άλλθ παράμετροσ που προςδιορίηει τθν πρόςλθψθ μετάλλων από τα φυτά είναι θ
βιοδιακεςιμότθτα των ςτοιχείων, θ οποία κακορίηεται από τισ χθμικζσ ιδιότθτεσ των μεταλλικϊν
κατιόντων και από τα φυςικοχθμικά χαρακτθριςτικά του εδάφουσ. Τα μζταλλα ςτο ζδαφοσ είναι
ςυχνά προςροφθμζνα ςε ςωματίδια του εδάφουσ ι περιζχονται ςε ςτερεζσ φάςεισ (για

6
παράδειγμα υδροξείδια Fe ςε αλκαλικοφ τφπου εδάφθ). Οι ρίηεσ των φυτϊν μποροφν να
αλλθλεπιδράςουν με τθν ριηόςφαιρα για να αυξιςουν τθ βιοδιακεςιμότθτα των μετάλλων και να
τα μετατρζψουν ςε μορφι κατάλλθλθ για πρόςλθψθ από τουσ μεταφορείσ (Cuypers et al. 2013).

Ζχουν γίνει πολλζσ μελζτεσ πάνω ςτθν τοξικότθτα των ιχνοςτοιχείων ςτα φυτά και τα
αποτελζςματα ποικίλουν με κάκε πείραμα και κάκε φυτό. Ραρ’ όλα αυτά, ζνα γενικό ςυμπζραςμα
είναι ότι τα πιο τοξικά ιχνοςτοιχεία-μζταλλα για φυτά και μικροοργανιςμοφσ είναι τα εξισ: Hg, Cu,
Ni, Pb, Co, Cd, Ag, Be, and Sn. Ρολλά φυτά μποροφν να προςαρμοςτοφν ςχετικά εφκολα ςτθν
περίςςεια ιχνοςτοιχείων, αλλά μπορεί να είναι πολφ ευαίςκθτα για ζνα ςυγκεκριμζνο ςτοιχείο. Σε
κάποια φυτά, ζχουν αναπτυχκεί μθχανιςμοί προςαρμοςτικότθτασ ι αποφυγισ τθσ πίεςθσ από τισ
περιβαλλοντικζσ ςυνκικεσ. Οι μθχανιςμοί αυτοί εξαρτϊνται από το είδοσ των φυτϊν, από το
ςυγκεκριμζνο ςτοιχείο και από τισ περιβαλλοντικζσ ςυνκικεσ (Kabata-Pendias & Mukherjee, 2007).
Τα ιχνοςτοιχεία ςτα φυτά εμφανίηονται κυρίωσ ςε οργανικά ςυμπλζγματα, όμωσ τα δεδομζνα για
τθν μορφι τθσ εμφάνιςισ τουσ είναι ανεπαρκι. Τα περιςςότερα μζταλλα ςχθματίηουν διάφορα
ςυμπλζγματα με μικρομοριακζσ και μακρομοριακζσ οργανικζσ ενϊςεισ που υπάρχουν ςτο ξφλωμα
και το φλοίωμα των φυτϊν (Kabata-Pendias & Mukherjee, 2007).

Θ πρόςλθψθ των μετάλλων από τα φυτά επθρεάηεται από διάφορουσ φυςικοφσ και βιολογικοφσ
παράγοντεσ, που περιλαμβάνουν τον τφπο του φυτοφ (Kadioǧlu et al. 2005), τθ φφςθ του εδάφουσ,
το κλίμα, τισ γεωργικζσ πρακτικζσ (Tokalioǧlu, 2012) και το pH του εδάφουσ (Huggett et al. 2001). Θ
ςυγκζντρωςθ των βαρζων μετάλλων δεν κατανζμεται ομοιόμορφα ςε όλο το φυτό. Σε γενικζσ
γραμμζσ, οι ρίηεσ περιζχουν τα υψθλότερα επίπεδα των βαρζων μετάλλων, και μετά ακολουκεί ο
βλαςτόσ (Tokalioǧlu, 2012). Θ πρόςλθψθ των διαφόρων ςτοιχείων από τα φυτά μζςω του ριηικοφ
ςυςτιματοσ από το ζδαφοσ εξαρτάται από τθν βοτανικι δομι του ςυγκεκριμζνου ιςτοφ, τον τφπο
του εδάφουσ κακϊσ και τον τφπο των ςτοιχείων (Ražid, 2005). Γενικά, μελετϊντασ τθν διακζςιμθ
βιβλιογραφία, είναι κοινϊσ, επίςθσ, αποδεκτό πωσ φυτά τα οποία καλλιεργοφνται κοντά ςε
εργοςτάςια, βιομθχανίεσ, λεωφόρουσ κλπ προςλαμβάνουν μεγαλφτερα ποςοςτά βαρζων
μετάλλων.

Οι Zheljazkova et al. (2008) ςτθν ζρευνά τουσ, θ οποία ζρχεται ςε ςυμφωνία με προθγοφμενεσ
αναφορζσ, υποςτθρίηουν πωσ ο Cu και ο Pb ςυςςωρεφονται ςτισ ρίηεσ των φυτϊν και ζχουν πολφ
χαμθλι κινθτικότθτα. Αντίκετα, το Cd, το Mn και ο Zn ζχουν μεγαλφτερθ κινθτικότθτα ςτα φυτά.
Αναφζρουν, επίςθσ, πωσ θ ςυγκζντρωςθ των βαρζων μετάλλων ςε διάφορα μζρθ του φυτοφ

7
αντανακλά γενετικζσ διαφορζσ μεταξφ των ειδϊν ςε ςχζςθ με τθν μεταφορά και ςυςςϊρευςθ
βαρζων μετάλλων (Zheljazkova, 2008). Οι Buettner et al (2009), αναφζρουν πωσ ο Pb εφκολα
προςλαμβάνεται ςτα φυτά από το ζδαφοσ. Σφμφωνα με τουσ Moreno-Jimenez et al. (2009) το Cd
και ο Ηn, λαμβάνονται ςυνικωσ από τα φυτά ωσ διςκενι κατιόντα και υπάρχουν ενδείξεισ ότι
απορροφϊνται, τουλάχιςτον εν μζρει, από τον ίδιο μεταφορζα ςτα φυτικά κφτταρα (Moreno-
Jiménez at al. 2009). Θ ςυγκζντρωςθ του Cu εξαρτάται ςε μεγάλο βακμό από τθ ςυγκζντρωςι του
ςτο ζδαφοσ και θ μετατόπιςι του από τισ ρίηεσ ςτα ανϊτερα μζρθ του φυτοφ πρζπει να
ρυκμίηονται με εςωτερκοφσ μθχανιςμοφσ μεταφοράσ (Ražid, 2008).

Τα μζταλλα που μελετικθκαν ςτθν παροφςα εργαςία είναι τα εξισ:

ΚΑΔΜΙΟ (Cd)

Γενικζσ πληροφορίεσ
Το Cd είναι ζνα μθ απαραίτθτο ςτοιχείο και δεν ζχει κάποιο ηωτικό ρόλο ςτουσ ηωικοφσ ι
ανκρϊπινουσ οργανιςμοφσ. Οι ςθμαντικότερεσ χριςεισ του είναι ςε επιμεταλλϊςεισ (βιομθχανία
αυτοκινιτων), ςε χρωςτικζσ, ωσ ςτακεροποιθτζσ για τα πλαςτικά PVC και ςτισ επαναφορτιηόμενεσ
μπαταρίεσ. Επίςθσ, περιζχεται ςε φωςφορικά λιπάςματα, ςτον καπνό των τςιγάρων και ςτθ
λυματολάςπθ (Smolders & Mertens, 2013). Το Cd περιζχεται ςε μια ποικιλία καταναλωτικϊν
προϊόντων κακϊσ και ςε ςχεδόν όλα τα νοικοκυριά και τισ βιομθχανίεσ ςε προϊόντα που περιζχουν
κάποια ποςότθτα Cd (Μεγαδοφκα, 2011). Θ πρόςλθψθ του Cd από τον άνκρωπο μπορεί να
πραγματοποιθκεί μζςω τθσ αναπνοισ ι μζςω τθσ κατάποςθσ διαφόρων τροφϊν (Seddigi et al.
2016). Το Cd κεωρείται ζνα από τα πιο οικοτοξικά μζταλλα με αρνθτικζσ επιπτϊςεισ ςε όλεσ τισ
βιολογικζσ διεργαςίεσ των ανκρϊπων, ηϊων και φυτϊν (Kabata-Pendias, 2011). ΢φπανςθ του
περιβάλλοντοσ από Cd λαμβάνει χϊρα ςυχνά ςε περιοχζσ γφρω από χυτιρια Zn, Pb και Cu
(Φυτιάνοσ & Σαμαρά-Κωνςταντίνου, 2009). Τα υψθλότερα επίπεδα Cd ςυςςωρεφονται ςτα
τρόφιμα που «παράγονται» από τα φυτά και ιδιαίτερα ςτα ςιτθρά. Επιπλζον, τα υψθλά επίπεδα
του Cd ςτο περιβάλλον δθμιουργοφνται είτε φυςικά είτε λόγω ανκρϊπινων δραςτθριοτιτων
(Seddigi et al. 2016). Θ ποςότθτα του Cd ςτα τρόφιμα φυτικισ ι ηωικισ προζλευςθσ εξαρτάται από
τισ γεωλογικζσ και εδαφολογικζσ ςυνκικεσ και ςτο βακμό που αυτζσ ζχουν τροποποιθκεί από τισ
ανκρϊπινεσ δραςτθριότθτεσ, τα αςτικά και βιομθχανικά απόβλθτα, τθν άρδευςθ και τισ γεωργικζσ
πρακτικζσ (WHO, 1996). Τα δθμθτριακά και άλλα λαχανικά ςυνικωσ αντιςτοιχοφν ςτο 50% τθσ
πρόςλθψθσ Cd το οποίο ςτα παιδιά κυμαίνεται ςυνικωσ ςτα 2-25 μg/day και ςτουσ ενιλικεσ 10-50

8
μg/day. Οι υψθλότερεσ τιμζσ μζςα ςε αυτζσ τισ διακυμάνςεισ αναφζρκθκαν ςε χϊρεσ με
εκτεταμζνθ βιομθχανικι δραςτθριότθτα (WHO, 1996). «Οι καπνιςτζσ επίςθσ εκτίκενται ςτο Cd,
που απορροφοφν τα φφλλα του καπνοφ από το ζδαφοσ και το νερό άρδευςθσ, και
απελευκερϊνεται ςτο ρεφμα καπνοφ όταν καίγεται ζνα τςιγάρο» (Φυτιάνοσ & Σαμαρά-
Κωνςταντίνου, 2009). Το Cd ζχει ςοβαρι δυςμενι επίδραςθ ςτο περιβάλλον και τθν ποιότθτα των
τροφίμων (Kabata-Pendias, 2011). Θ ζκκεςθ του ανκρϊπου ςε χαμθλά επίπεδα είναι φυςικό
επακόλουκο των φυςικϊν διαδικαςιϊν και ανκρϊπινων δραςτθριοτιτων, όπωσ ςτθ καφςθ
ορυκτϊν καυςίμων και ςτα ορυχεία (Μεγαδοφκα, 2011). Σφμφωνα με τον Ραγκόςμιο Οργανιςμό
Υγείασ οι κίνδυνοι για τθν υγεία που προκφπτουν από το κάδμιο είναι μζγιςτοι και οδθγοφν ςε
βλάβθ ςτουσ πνεφμονεσ όταν το μζταλλο αυτό ειςπνζεται άμεςα (WHO, 1996). Θ ζκκεςθ τθσ
μθτζρασ ςε Cd προγεννθτικά και του παιδιοφ κατά τθ διάρκεια τθσ νεογνικισ και πρϊιμθσ
περιόδου τθσ παιδικισ θλικίασ, ωσ πρωτότυπο νευροτοξικό μζταλλο, παρουςιάηει αυξθμζνο
κίνδυνο ςε ςφγκριςθ με τθν ζκκεςθ ςε μεταγενζςτερεσ θλικίεσ (Abernethy, 2010). Οι κφριεσ τοξικζσ
επιδράςεισ ςτον άνκρωπο από περίςςεια Cd είναι νεφρικι βλάβθ, ςκελετικζσ παραμορφϊςεισ,
φκορά και εκφφλιςθ των οςτϊν που οδθγοφν ςε οςτεοπόρωςθ (Smolders & Mertens, 2013) κακϊσ
και υπζρταςθ, εμφφςθμα και καρκινογόνεσ αλλαγζσ κυρίωσ των νεφρϊν και του προςτάτθ
(Μεγαδοφκα, 2011). Θ μικτι επιτροπι εμπειρογνωμόνων FAO/WHO για τα πρόςκετα τροφίμων
ςυνιςτά προςωρινά 7 μg Cd ανά kg ςωματικοφ βάρουσ ωσ το μζγιςτο ανεκτό όριο εβδομαδιαίασ
πρόςλθψθσ Cd (0,001 mg/kg b.w. θμερθςίωσ). Δθλαδι, ζνασ άνκρωποσ 65 κιλϊν μπορεί να
προςλαμβάνει 65 μg/θμζρα (WHO, 1996). Στθν παροφςα ζρευνα, για το ανϊτερο ανεκτό όριο
θμεριςιασ πρόςλθψθσ Cd ορίηεται θ τιμι 0,056 mg Cd ανά kg ςωματικοφ βάρουσ, οριςμζνθ από
τθν EFSA (2011), που αποτελεί πιο ςφγχρονθ μελζτθ.

Κάδμιο ςτα φυτά

Το Cd μπορεί να καταλιξει ςτο περιβάλλον μζςω φωςφορικϊν λιπαςμάτων, από μεταλλευτικι και
μεταλλουργικι δραςτθριότθτα, λυματολάςπθ και ατμοςφαιρικι εναπόκεςθ (Μεγαδοφκα, 2011).
Ρροςλαμβάνεται εφκολα από το ζδαφοσ και μεταφζρεται ςτουσ φυτικοφσ ιςτοφσ πάνω από το
ζδαφοσ (Smolders & Mertens, 2013). Ιδιαίτερα μζςω των φωςφορικϊν λιπαςμάτων το Cd
ςυςςωρεφεται μακροχρόνια ςτο ζδαφοσ με αποτζλεςμα τθν επιβάρυνςθ τθσ τροφικισ αλυςίδασ
(Μεγαδοφκα, 2011). Ενϊ, λοιπόν, φαίνεται να είναι ζνα μθ-απαραίτθτο ιχνοςτοιχείο για τισ
μεταβολικζσ διεργαςίεσ, απορροφάται αποτελεςματικά τόςο από τισ ρίηεσ όςο και από τα φφλλα

9
των φυτϊν και ςυςςωρεφεται, επίςθσ, ζντονα ςτουσ οργανιςμοφσ του εδάφουσ (Kabata-Pendias,
2011). Λόγω τθσ μεγάλθσ του βιοδιακεςιμότθτασ οι ςυγκεντρϊςεισ του Cd ςε φυτά που ζχουν
καλλιεργθκεί ςε παρόμοια εδάφθ διαφζρουν (Smolders & Mertens, 2013). Τα φυτά που ζχουν
καλλιεργθκεί ςε εδάφθ με υψθλά ποςοςτά Cd παρουςιάηουν ορατά ςυμπτϊματα τραυματιςμοφ
υπό τθν μορφι τθσ χλϊρωςθσ, τθσ κακυςτζρθςθσ τθσ ανάπτυξθσ, τθσ καςτανισ απόχρωςθσ των
άκρων των ριηϊν και τελικά τον κάνατο (Nagajyoti et al. 2010). Το καφετί χρϊμα των ριηϊν ςε
υψθλζσ ςυγκεντρϊςεισ Cd προκαλείται από τθν ςυςςϊρευςθ φαινολικϊν και άλλων ενϊςεων ςτισ
ρίηεσ (Kováčik et al. 2006). Ππωσ αναφζρει θ Kabata-Pendias A. (2011), το Cd είναι άμεςα
διακζςιμο ςτα φυτά τόςο από τον αζρα όςο και από το ζδαφοσ για αυτό και θ ςυγκζντρωςι του
παρουςιάηει ραγδαία αφξθςθ ςε φυτά που καλλιεργοφνται ςε επιβαρυμζνεσ με μζταλλα περιοχζσ.
Δεδομζνα που ζχουν ςυλλεχκεί από διάφορεσ χϊρεσ ζχουν δείξει πωσ οι βιομθχανικζσ και
καλλιεργθτικζσ πρακτικζσ μπορεί να δθμιουργιςουν ςθμαντικι προςφορά Cd ςτα φυτά (Kabata-
Pendias A., 2011). Θ Μεγαδοφκα (2001) αναφζρει πωσ θ διακεςιμότθτα του Cd ςτα φυτά
εξαρτάται κατά κφριο λόγο από το pH του εδάφουσ. Συνίςταται το pH του εδάφουσ να διατθρείται
ςε τιμζσ 6.5 ι μεγαλφτερεσ ςτισ περιοχζσ που ειςζρχονται υλικά με κάδμιο. Αναφζρει, επίςθσ, πωσ
θ απορρόφθςθ του Cd από τα φυτά ςχεδόν πάντα αυξάνεται με τθν μείωςθ του pH. Γενικά,
φαίνεται πωσ το μζταλλο αυτό παρεμποδίηει τθν πρόςλθψθ, μεταφορά και χριςθ πολλϊν
ςτοιχείων (Ca, Mg, ΢ και Κ) και νεροφ από τα φυτά (Nagajyoti et al., 2010). Το περιεχόμενο Cd ςτα
φυτά, προκαλεί μεγάλθ ανθςυχία ωσ δίοδοσ του Cd ςτον άνκρωπο και τα ηϊα. Ζτςι, θ ανοχι και
προςαρμογι οριςμζνων φυτικϊν ειδϊν ςτα υψθλά επίπεδα Cd δθμιουργοφν κίνδυνο για τθν
υγεία παρά τθν ςθμαντικότθτά τουσ από περιβαλλοντικισ άποψθσ (Kabata-Pendias, 2011).

ΜΟΛΤΒΔΟ΢ (Pb)

Γενικζσ πληροφορίεσ
Θ κφρια ζκκεςθ του Pb ςτα τρόφιμα είναι μζςω φροφτων, λαχανικϊν και ςιτθρϊν. Τα ςχετικά
υψθλά επίπεδα ζκκεςισ του μπορεί να ζχουν προκφψει από τθ ςυςςϊρευςθ του Pb μζςω τθσ
ρφπανςθσ του αζρα, τθν ζνταξθ ι τθν απορρόφθςι του ςτο μφλο κατά τθ διάρκεια τθσ άλεςθσ,
όςο και από οριςμζνα φυτοφάρμακα, όπωσ αρςενικικά μολφβδου, που εφαρμόηονται κατά τθ
διάρκεια τθσ καλλιζργειασ (Seddigi et al., 2016 ). Θ παγκόςμια παραγωγι του Pb το 2008 ιταν 3.8
Mt (USDI, 2009) και προζρχεται κυρίωσ από τισ αποκζςεισ γαλθνίτθ. Θ παγκόςμια ατμοςφαιρικι
εκπομπι Pb ςτο τζλοσ του περαςμζνου αιϊνα ςτθν Ευρϊπθ εκτιμικθκε 85 kt/year. Ωςτόςο, ςτισ

10
Θνωμζνεσ Ρολιτείεσ, πάνω από το 90% του ςυνολικοφ Pb, παράγεται από δευτερογενείσ πθγζσ,
όπωσ κραφςματα Pb από χρθςιμοποιθμζνεσ μπαταρίεσ μολφβδου-οξζοσ, για τισ οποίεσ γίνεται και
θ μεγαλφτερθ παγκόςμια χριςθ Pb (Kabata-Pendias, 2011). Το μζταλλο αυτό χρθςιμοποιείται
επίςθσ ςε ςυγκολλθτζσ, κράματα, ςφαίρεσ και πυρομαχικά, καλϊδια, χθμικζσ ουςίεσ, και για
πολλοφσ άλλουσ ςκοποφσ. Σιμερα, θ χριςθ του Pb ωσ πρόςκετο αντικροτικό ςτθ βενηίνθ, ζχει
καταργθκεί ςταδιακά ςτισ ανεπτυγμζνεσ χϊρεσ, προκειμζνου να μειωκεί θ ατμοςφαιρικι ρφπανςθ
Pb (Kabata-Pendias, 2011). Ο Pb είναι ευρζωσ κατανεμθμζνοσ ςτα πετρϊματα και ςτο ζδαφοσ και
με τισ υψθλότερεσ ςυγκεντρϊςεισ του να βρίςκονται ςε τοποκεςίεσ που ζχει ςυςςωρευτεί από
γεωχθμικι ορυκτοποίθςθ (WHO, 1996).

Το νευρικό ςφςτθμα των βρεφϊν και των παιδιϊν είναι ιδιαίτερα ευαίςκθτο ςτθν τοξικότθτα του
μετάλλου αυτοφ. Οι ενιλικεσ που εκτίκενται ςε υψθλά επίπεδα Pb μπορεί να παρουςιάςουν
βλάβθ ςτο νευρικό ςφςτθμα, βλάβθ ςτα νεφρά, αναιμία, καρκινογζνεςθ και γονιδιοτοξικότθτα και
μειωμζνθ αναπαραγωγικότθτα (Μεγαδοφκα, 2011). Ωςτόςο θ πιο κρίςιμθ επίπτωςθ ςε τζτοια
ζκκεςθ είναι θ ανάπτυξθ υπζρταςθσ (WHO, 1996). Το μζταλλο αυτό μπορεί να παραμζνει ςτο
ςϊμα για πολλά ζτθ με αποτζλεςμα να ςυςςωρεφεται ενϊ απελευκερϊνεται αργά με αποτζλεςμα
ακόμθ και οι μικρζσ δόςεισ με τθν πάροδο του χρόνου να μποροφν να προκαλζςουν δθλθτθρίαςθ
(Μεγαδοφκα (2011), Φυτιάνοσ & Σαμαρά-Κωνςταντίνου, 2009). Θ μικτι επιτροπι
εμπειρογνωμόνων FAO/WHO για τα πρόςκετα τροφίμων ςυνιςτά προςωρινά ότι θ εβδομαδιαία
πρόςλθψθ Pb δεν πρζπει να υπερβαίνει τα 25 μg/kg ςωματικοφ βάρουσ ανά βδομάδα για
ενιλικεσ, παιδιά και βρζφθ. Βζβαια από μία αναςκόπθςθ που ζγινε ςε εκκζςεισ από διάφορεσ
εκνικζσ πθγζσ, ςθμειϊκθκε πωσ θ επιτρεπόμενθ τιμι πρόςλθψθσ Pb είναι ιδιαίτερα μεταβλθτι
(WHO, 1996).

Μόλυβδοσ ςτα φυτά

Ο Pb εμφανίηεται φυςιολογικά ςε όλα τα φυτά, χωρίσ όμωσ να υπάρχουν ακόμθ αποδείξεισ ότι
παίηει κάποιο ουςιαςτικό ρόλο ςτο μεταβολιςμό τουσ. Ο Pb είναι ζνασ ςθμαντικόσ χθμικόσ ρφποσ
του περιβάλλοντοσ, και ωσ εκ τοφτου θ ςυγκζντρωςι του ςτθ βλάςτθςθ ςε αρκετζσ χϊρεσ ζχει
αυξθκεί τισ τελευταίεσ δεκαετίεσ λόγω ανκρωπογενϊν δραςτθριοτιτων (Kabata-Pendias, 2011).
Είναι, επίςθσ, ζνα από τα πιο άφκονα κατανεμθμζνα τοξικά ςτοιχεία ςτο ζδαφοσ (Nagajyoti et al.,
2010). Υπάρχουν πολλά ςτοιχεία που αποδεικνφουν πωσ ο Pb προςλαμβάνεται από το ζδαφοσ
μζςω των ριηϊν, τόςο ςε χαμθλζσ όςο και ςε υψθλζσ ςυγκεντρϊςεισ και θ διαδικαςία αυτι
ελζγχεται από εδαφικοφσ και φυτικοφσ παράγοντεσ (Kabata-Pendias, 2011). Σφμφωνα με τουσ

11
Grejtovský et al (2008), ο Pb προςλαμβάνεται από τα φυτά μόνο ςε πολφ μικρζσ ποςότθτεσ, με το
μεγαλφτερο ποςοςτό του να ςυςςωρεφεται ςτισ ρίηεσ και μόνο μικρό τμιμα να μεταφζρεται ςε
βλαςτοφσ. Ραρόλα αυτά, ενϊ τα φυτά ζχουν χαμθλι ικανότθτα πρόςλθψθσ Pb, τα επίπεδα του
μετάλλου είναι γενικά υψθλότερα ςε αυτά πικανϊσ γιατί οι επιβαρφνςεισ των φυτϊν από Pb
προκφπτουν κατά κφριο λόγο μζςω τθσ ατμόςφαιρασ (Chizzola et al., 2003). Ο Pb είναι το λιγότερο
κινθτό ιχνοςτοιχείο το οποίο είναι ζντονα ςυνδεδεμζνο ςτο ζδαφοσ, κυρίωσ μζςω
ςυμπλοκοποίθςθσ με οργανικι φλθ, χθμειοπροςρόφθςθσ ςτα οξείδια, υδροξείδια και πυριτικό
πθλό και καταβφκιςισ του ωσ ςουλφίδιο, ανκρακικό ι φωςφορικό (Grejtovský et al. 2008). Ο
αερομεταφερόμενοσ Pb απορροφάται εφκολα από τα φυτά μζςω του φυλλϊματοσ (Kabata-
Pendias, 2011). Θ ποςότθτα του Pb που παραλαμβάνεται από τισ ρίηεσ του φυτοφ ςυνικωσ
μετατοπίηεται μζςω του ξυλϊματοσ ςτα όργανα του φυτοφ που βρίςκονται πάνω από το ζδαφοσ
(Grejtovský et al. 2008). Θ μεγάλθ διακφμανςθ τθσ ποςότθτασ Pb ςτα φυτά επθρεάηεται και από
πολλοφσ περιβαλλοντικοφσ παράγοντεσ όπωσ θ παρουςία γεωχθμικϊν ανωμαλιϊν, θ ρφπανςθ, θ
εποχικι διακφμανςθ και θ ικανότθτα του γενοτφπου για ςυςςϊρευςθ Pb (Kabata-Pendias, 2011).
Ππωσ αναφζρουν οι Blagojevid et al., (2008) ο Pb, όπωσ και το Cd, είναι ςτον κατάλογο των πιο
επικίνδυνων μετάλλων που προκαλοφν οξεία και χρόνια ρφπανςθ του περιβάλλοντοσ. Τα φυτά
μποροφν να ανζχονται υψθλζσ ςυγκεντρϊςεισ του Pb ςτο υπόςτρωμα χωρίσ οπτικά ςυμπτϊματα
βλάβθσ (Grejtovský et al. 2008). Ωςτόςο, θ υπερβολικι ςυςςϊρευςθ των τοξικϊν μετάλλων ςε
φυτικοφσ ιςτοφσ ζχουν ωσ αποτζλεςμα πολλζσ διαταραχζσ των φυςιολογικϊν διεργαςιϊν,
προκαλϊντασ τελικά τθν αναςτολι τθσ ανάπτυξθσ, μειωμζνθ απόδοςθ και μειωμζνθ ποιότθτα των
καλλιεργοφμενων φυτϊν (Grejtovský et al. 2008). Ο Pb ζχει αρνθτικι επίδραςθ ςτθν μορφολογία,
τθν ανάπτυξθ και ςτισ φωτοςυνκετικζσ διαδικαςίεσ των φυτϊν (Nagajyoti et al. 2010).
Συγκεκριμζνα, από πολλζσ αναφορζσ ζχουν αναφερκεί οι τοξικζσ επιδράςεισ του ςυγκεκριμζνου
μετάλλου ςε διαδικαςίεσ όπωσ θ φωτοςφνκεςθ , θ μίτωςθ, και θ απορρόφθςθ του νεροφ. Ωςτόςο,
τα τοξικά ςυμπτϊματα ςτο φυτό δεν είναι πολφ ςυγκεκριμζνα (Kabata-Pendias, 2011).

ΧΡΩΜΙΟ (Cr)

Γενικζσ πληροφορίεσ
Τισ τελευταίεσ δεκαετίεσ, θ μεγάλθ απελευκζρωςθ Cr και Ni από τισ βιομθχανικζσ δραςτθριότθτεσ
ζχει προκαλζςει μία εντυπωςιακι αφξθςθ των επιπζδων των δφο αυτϊν μετάλλων ςτα διάφορα
περιβαλλοντικά υποςτρϊματα. Τόςο το Cr όςο και το Ni, ενϊ είναι απαραίτθτα μζταλλα ςε ςχετικά

12
μικρζσ ςυγκεντρϊςεισ για τα φυτά αλλά και άλλουσ ηωντανοφσ οργανιςμοφσ, ςε μεγάλεσ
ςυγκεντρϊςεισ είναι τοξικά για όλουσ τουσ οργανιςμοφσ (Gonnelli & Renella, 2013). Το Cr
χρθςιμοποιείται ςε μεγάλθ βιομθχανικι κλίμακα, ςυμπεριλαμβανομζνων και τθν μεταλλουργία,
τθν θλεκτρόλυςθ, τθν παραγωγι χρωμάτων και χρωςτικϊν, τθ βυρςοδεψία, τθ ςυντιρθςθ του
ξφλου, κακϊσ και τθν παραγωγι χαρτιοφ. Το μζταλλο αυτό είναι ουςιϊδεσ για τον άνκρωπο και θ
ζλλειψι του μπορεί να επιφζρει αρνθτικζσ επιδράςεισ ςτον μεταβολιςμό τθσ γλυκόηθσ και των
λιπιδίων. Ραρόλα αυτά θ ειςαγωγι μεγάλων ποςοτιτων Cr ςτο ανκρϊπινο διαιτολόγιο μπορεί να
προκαλζςει προβλιματα υγείασ, όπωσ καρκίνο του πνεφμονα (Gonnelli & Renella, 2013). Θ μικτι
επιτροπι εμπειρογνωμόνων FAO/WHO (1996) ςυνιςτά τα 0.25 mg Cr ωσ τθν ανϊτερθ ανεκτι
θμεριςια ποςότθτα πρόςλθψθσ.

Χρώμιο ςτα φυτά

Τα διαφορετικά είδθ φυτϊν παρουςιάηουν διαφορζσ ςτθν ικανότθτά τουσ να ςυςςωρεφουν Cr
ςτουσ ιςτοφσ τουσ, με τθν οικογζνεια Brassicaceae να είναι αυτι με τθ μεγαλφτερθ ικανότθτα
(Gonnelli & Renella, 2013). Οι Zayed et al., (2003) αναφζρουν πωσ ενϊ αρκετοί ερευνθτζσ ζχουν
παρατθριςει τισ διεγερτικζσ επιδράςεισ μικρϊν ποςοτιτων Cr ςτθν ανάπτυξθ και απόδοςθ των
φυτϊν, δεν ζχει αποδειχτεί κάποιοσ ουςιαςτικόσ ρόλοσ του μετάλλου αυτοφ ςτο μεταβολιςμό των
φυτϊν. Μάλιςτα, οι Huffman και Allaway (1973) όπωσ αναφζρεται ςτουσ Zayed et al. (2003),
απζδειξαν ότι το μζταλλο αυτό δεν είναι απαραίτθτο και ότι αν το Cr χρειάηεται για τθν ςωςτι
ανάπτυξθ του φυτοφ, οι απαιτοφμενεσ ςυγκεντρϊςεισ ςτουσ φυτικοφσ ιςτοφσ κα είναι πολφ
μικρότερεσ από οποιοδιποτε άλλο κρεπτικό ςυςτατικό.

ΝΙΚΕΛΙΟ (Ni)

Γενικζσ πληροφορίεσ
Το μεγαλφτερο ποςοςτό Ni βρίςκεται ςε πυριγενι υπερβαςικά πετρϊματα και ωσ εκ τοφτου είναι
παρόν παντοφ ςτο περιβάλλον (Μεγαδοφκα, 2011). Ππωσ προαναφζρκθκε, ενϊ ςε μικρζσ
ςυγκεντρϊςεισ αποτελεί απαραίτθτο μζταλλο για φυτικοφσ και άλλουσ οργανιςμοφσ,
ςυμπεριλαμβανομζνων και των ανκρϊπων, ςε μεγάλεσ ςυγκεντρϊςεισ είναι επικίνδυνο για όλουσ
τουσ οργανιςμοφσ. Ευτυχϊσ, θ τοξικότθτα του Ni ςε ανκρϊπουσ δεν είναι ζνα πολφ ςυχνό
φαινόμενο, διότι θ απορρόφθςθ του Ni είναι πολφ χαμθλι (Karadaş & Kara, 2012). Το Ni ζχει
πολλζσ εφαρμογζσ ςτθ ςφγχρονθ βιομθχανία αφοφ χρθςιμοποιείται ςτα πάντα, από κζρματα

13
μζχρι και αυτοκίνθτα και κοςμιματα. Επιπλζον, είναι ζνασ πολφ καλόσ καταλφτθσ για πολλζσ
αντιδράςεισ γι’ αυτό και βρίςκει εφαρμογζσ ςτθ βιομθχανία και τθν ζρευνα μόνο του ι ςε
ςυνδυαςμό με άλλα μζταλλα (Gonnelli & Renella, 2013). Το Ni μπορεί να καταλιξει ςτο
περιβάλλον μζςω μεταλλευτικισ και μεταλλουργικισ δραςτθριότθτασ και βιομθχανικϊν λυμάτων
(Μεγαδοφκα, 2011). Ενϊ το μζταλλο αυτό είναι ουςιϊδεσ για πολλά βακτιρια, οικόςιτα ηϊα και
φυτά είναι πλζον καλά τεκμθριωμζνθ θ τοξικότθτα και θ καρκινογζνεςθ που προκαλοφνται όταν
το Ni βρίςκεται ςε υψθλζσ ςυγκεντρϊςεισ, γεγονόσ που προκαλεί μεγάλθ ανθςυχία αφοφ τα
επίπεδα ρφπανςθσ του περιβάλλοντοσ με Ni αυξάνονται (WHO, 1996). Το πϊσ μπορεί να
αντιδράςει ζνασ άνκρωποσ ςε περίςςεια Ni εξαρτάται από τα φυςικοχθμικά χαρακτθριςτικά των
ενϊςεων Ni, τθ ςυγκζντρωςθ, τθ διάρκεια και το είδοσ τθσ ζκκεςθσ κακϊσ και τθν ευαιςκθςία και
τθν φυςικι κατάςταςθ του εκτεκειμζνου ατόμου (Μεγαδοφκα, 2011). Σφμφωνα με τον WHO
(1996), λόγω τθσ ζλλειψθσ δεδομζνων δεν μπορεί να κακοριςτεί θ μζςθ απαίτθςθ Ni για ζναν
πλθκυςμό. Ωςτόςο, τα διακζςιμα ςτοιχεία δείχνουν ότι τα περιςςότερα μονογαςτρικά ηϊα ζχουν
απαίτθςθ Ni μικρότερθ από 200 μg/kg. Ζτςι, αν προεκτείνουμε τα ηωικά δεδομζνα ςτον άνκρωπο,
είναι λογικό να προτείνεται μια απαίτθςθ Ni μικρότερθ από 100 μg θμερθςίωσ για τουσ ενιλικεσ
(WHO, 1996). Το 2008, όμωσ, θ επιτροπι του WHO όριςε τα 0,84 mg Ni ανά κιλό ςωματικοφ
βάρουσ ωσ τθν ανϊτερθ επιτρεπτι θμεριςια πρόςλθψθ (WHO, 2008).

Νικζλιο ςτα φυτά

Το Ni είναι απαραίτθτο κρεπτικό για τα φυτά αλλά οι ςυγκεντρϊςεισ που απαιτοφνται για τθν
φυςιολογικι ανάπτυξι τουσ είναι πολφ χαμθλζσ (0.05 – 10 mg/kg ξθροφ βάρουσ) (Chen et al.,
2009). Χρειάηεται, δθλαδι, ςε χαμθλά επίπεδα για να λειτουργιςει ςωςτά ο μεταβολιςμόσ των
φυτϊν γιϋαυτό και πιο ςυχνά ζχουμε περίςςεια Ni παρά ζλλειψθ (Chen et al., 2009). Στθν ζρευνα
των Murch et al (2003), φάνθκε πωσ με αυξανόμενθ ςυγκζντρωςθ Ni ςτο μζςο ανάπτυξθσ
δειγμάτων ςπακόχορτου (Hypericum perforatum), αυξικθκε και θ πρόςλθψι του από το φυτό και
αυτό μπορεί να βλάψει τθν αξία τθσ καλλιζργειασ. Το Ni ζχει αναφερκεί ότι παρεμποδίηει τθν
βιοςφνκεςθ τθσ χλωροφφλλθσ, τθν φωτοςφνκεςθ και τα φωτοςυνκετικά ζνηυμα (Murch et al.
2003). Τα φυτά προςλαμβάνουν Ni από τισ ρίηεσ μζςω τθσ πακθτικισ και ενεργοφσ μεταφοράσ και
πάνω από το 50% του μετάλλου ςυγκρατείται ςτισ ρίηεσ (Chen et al. 2009). Οι Murch et al. (2003)
αναφζρουν όμωσ πωσ θ κινθτκότθτα του Ni μζςα ςτα φυτά είναι υψθλότερθ ςυγκριτικά με άλλα
βαρζα μζταλλα. Θ τοξικότθτα του Ni ςτα φυτά διαφζρει αναλόγωσ το είδοσ του φυτοφ, το ςτάδιο
ανάπτυξθσ, τισ ςυνκικεσ καλλιζργειασ, τθ ςυγκζντρωςθ του μετάλλου και το χρόνο ζκκεςθσ

14
(Gonnelli & Renella, 2013), (Chen et al. 2009). Τα πιο ςυνικθ ςυμπτϊματα τοξικότθτασ Ni είναι
αρχικά θ χλϊρωςθ και ςτθ ςυνζχεια το κιτρίνιςμα και θ νζκρωςθ των φφλλων (Μεγαδοφκα, 2011).
Ππωσ αναφζρουν οι Chen et al (2009), τα κρίςιμα επίπεδα τοξικότθτασ είναι >10 mg/kg ξθροφ
βάρουσ ςτα ευαίςκθτα είδθ, >50 mg/kg ξθροφ βάρουσ ςτα μετρίωσ ανεκτικά είδθ και >1000 mg/kg
ξθροφ βάρουσ ςτα φυτά που υπερςυςςωρεφουν Ni, όπωσ είναι τα είδθ Alyssum και Thlaspi.

ΧΑΛΚΟ΢ (Cu)

Γενικζσ πληροφορίεσ
Ο Cu είναι ζνα απαραίτθτο ιχνοςτοιχείο, ηωτικισ ςθμαςίασ για τθν υγεία όλων των ηωντανϊν
οργανιςμϊν (άνκρωποι, φυτά, ηϊα και μικροοργανιςμοί). Βρίςκεται ςε μια ποικιλία ενηφμων και
πρωτεϊνϊν (Oorts, 2013). Θ ςυνιςτϊμενθ θμεριςια πρόςλθψθ Cu για τον άνκρωπο είναι 1-2
mg/day (Oorts, 2013) ενϊ ςφμφωνα με τον παγκόςμιο οργανιςμό υγείασ ο μζςοσ ενιλικασ πρζπει
να προςλαμβάνει 1-1.5 mg/day (WHO, 1996). Λζγεται, μάλιςτα, πωσ αφοφ ο Cu βρίςκεται ςε
αφκονία ςτα τρόφιμα είναι πολφ ςπάνια θ ζλλειψθ του ςτον άνκρωπο. Ραρόλα αυτά μερικά
ςυμπτϊματα ζχουν ςυνδεκεί με τθν ζλλειψθ Cu ςτα ηϊα, πολλά από τα οποία παρουςιάηονται και
ςτον άνκρωπο. Τζτοια είναι θ υπόχρωμθ αναιμία, ουδετεροπενία, υπομελάγχρωςθ μαλλιοφ και
δζρματοσ, ανϊμαλοσ ςχθματιςμόσ των οςτϊν με ςκελετικι ευκραυςτότθτα και οςτεοπόρωςθ και
άλλα (WHO, 1996). Σφμφωνα με τθν RDAs (US Recommended Dietary Allowances) θ θμεριςια
δόςθ Cu που ςυνίςταται για ενιλικεσ άνδρεσ και γυναίκεσ άνω των 30 ετϊν είναι 0.9 mg Cu ανά
θμζρα (Alloway, 2013, pp.195-209). Στθν παροφςα ζρευνα, όμωσ, θ ανϊτερθ επιτρεπτι πρόςλθψθ
Cu ορίηεται από τθν EFSA (2006) και είναι 5 mg Cu ανά θμζρα.

Χαλκόσ ςτα φυτά

Ο Cu είναι βαςικό ιχνοςτοιχείο για τα φυτά και εμπλζκεται ςε πολλζσ μεταβολικζσ διεργαςίεσ.
Ραίηει πολφ ςθμαντικό ρόλο ςτθν φωτοςφνκεςθ, ςτθν αναπνοι, ςτον μεταβολιςμό του κυτταρικοφ
τοιχϊματοσ, ςτθν ςθματοδότθςθ ορμονϊν, ςτθν ανκεκτικότθτα ςε αςκζνειεσ, ςτθν αναπαραγωγι
και ςτισ αποκρίςεισ του οξειδωτικοφ ςτρεσ (Oorts, 2013) (Kabata-Pendias, 2011). Θ περιεκτικότθτα
των φυτικϊν καλλιεργειϊν ςε Cu δεν επθρεάηεται άμεςα από εκείνθ του εδάφουσ ςτο οποίου
ζχουν αναπτυχκεί, αλλά μπορεί να αυξθκεί ςθμαντικά αν οι επιφάνειεσ των φφλλων ζχουν
επιβαρυνκεί από ρφπουσ με υψθλι περιεκτικότθτα ςε Cu (World Health Organization, 1996). Οι
τυπικζσ ςυγκεντρϊςεισ Cu ςε φυτά που αναπτφςςονται ςε κακαρά εδάφθ, κυμαίνονται μεταξφ 4-
15 mg Cu kg-1 ξθράσ ουςίασ και ςπάνια υπερβαίνουν τα 20 mg Cu kg-1 ξθράσ ουςίασ (Oorts, 2013).

15
Θ περιεκτικότθτα Cu ςτα φυτά, λοιπόν, είναι απαραίτθτθ τόςο για τθν υγεία των φυτϊν όςο και
για τθν παροχι κρεπτικϊν ςυςτατικϊν ςτουσ ανκρϊπουσ και ςτα ηϊα. Μερικά είδθ φυτϊν,
μάλιςτα, ζχουν μεγάλθ ανοχι ςε αυξθμζνεσ ςυγκεντρϊςεισ Cu και μποροφν να ςυςςωρεφουν
εξαιρετικά μεγάλεσ ποςότθτεσ του μετάλλου αυτοφ ςτουσ ιςτοφσ τουσ (Kabata-Pendias, 2011). Οι
ςυγκεντρϊςεισ του Cu ςτα φυτά εξαρτάται από το είδοσ του φυτοφ, το ςτάδιο ανάπτυξθσ και το
λίπαςμα που εφαρμόηεται. Ωςτόςο, ο Cu ζχει χαμθλι κινθτικότθτα ςυγκριτικά με τα άλλα ςτοιχεία
ςτα φυτά και φαίνεται πωσ το μεγαλφτερο μζροσ του παραμζνει ςτουσ ιςτοφσ των ριηϊν και των
φφλλων. Μόνο πολφ μικρζσ ποςότθτεσ μποροφν να μεταφερκοφν ςε άλλα όργανα (Kabata-
Pendias, 2011).

΢ΙΔΗΡΟ΢ (Fe)

Γενικζσ πληροφορίεσ
Ο Fe αποτελεί ζνα από τα βαςικά μικροκρεπτικά ςυςτατικά που απαιτοφνται τόςο από τα
ανϊτερα φυτά όςο και από τον άνκρωπο και τα ηϊα. Είναι πολφ ςθμαντικό να τον μελετιςουμε
λόγω των λειτουργιϊν του και το γεγονόσ ότι μπορεί να αλλθλεπιδρά με αρκετά βαρζα μζταλλα
όπωσ το μαγγάνιο (Mn), το χαλκό (Cu), τον ψευδάργυρο (Zn) και μακροκρεπτικά όπωσ το αςβζςτιο
(Ca) (Alloway, 2013, pp.195-209). Σφμφωνα με τθν RDAs (US Recommended Dietary Allowances) θ
θμεριςια δόςθ Fe που ςυνίςταται για ενιλικεσ άνδρεσ άνω των 30 ετϊν είναι 8 mg/θμζρα ενϊ για
γυναίκεσ θλικίασ 31-50 ετϊν ςυνίςταται 18 mg/θμζρα και θλικίασ >50 ςυνίςταται 8 mg Fe ανά
θμζρα (Alloway, 2013, pp.195-209). Θ EFSA, ςε μελζτεσ τθσ το 2006 και 2011 αναφζρει πωσ δεν
δφναται να κακοριςτεί ανϊτατο επιτρεπτό όριο. Στθν παροφςα ζρευνα, για τθν ςυνιςτϊμενθ
θμεριςια πρόςλθψθ Fe ορίηονται τα 10-15 mg (US National Research Council, 1989). Οι ανάγκεσ ςε
Fe ςτα ηϊα και ςτουσ ανκρϊπουσ διαφζρουν με το είδοσ, το φφλο, τθν θλικία και το επίπεδο
δραςτθριότθτασ. Θ ζλλειψθ Fe προκαλεί αναιμία και μπορεί επίςθσ να οδθγιςει ςε αφξθςθ τθσ
απορρόφθςθσ των δυνθτικά επιβλαβϊν ςτοιχείων όπωσ Cd και Pb (Alloway, 2013, pp.195-209).
Μάλιςτα, ςτισ πρϊιμεσ θλικίεσ θ ανεπάρκεια Fe μπορεί να προκαλζςει μθ αναςτρζψιμουσ
κινδφνουσ για τθν υγεία όπωσ μειωμζνθ ψυχοςωματικι ανάπτυξθ και γνωςτικι λειτουργία
(Seddigi et al. 2013). Ο Fe ζχει ουςιαςτικό ρόλο ςε πολλοφσ φυςιολογικοφσ και βιοχθμικοφσ
μθχανιςμοφσ γιϋαυτό και απαιτείται ςε υψθλά επίπεδα ςτα τρόφιμα.

16
΢ίδηροσ ςτα φυτά
Πςον αφορά τθν πρόςλθψθ Fe από τα φυτά, τα δεφτερα χωρίηονται ςε δφο ομάδεσ αναλόγωσ τθν
ςτρατθγικι που χρθςιμοποιοφν ςτθν αλλθλεπίδραςθ με τθν ριηόςφαιρα για να διαλυτοποιιςουν
τον Fe. Τα μθ - αγρωςτϊδθ φυτά προςλαμβάνουν το ςυγκεκριμζνο μζταλλο ςτθν μορφι Fe2+ ενϊ
ο Fe ςτο ζδαφοσ βρίςκεται κατά κφριο λόγο ςε μορφι Fe3+. Αντικζτωσ, τα αγρωςτϊδθ φυτά
χρθςιμοποιοφν μια ςτρατθγικι βαςιςμζνθ ςτθν χθλίωςθ (Cuypers, et al. 2013). Ο Fe είναι
απαραίτθτο μικροκρεπτικό για τα φυτά αλλά τοξικόσ αν υπερβεί τα επίπεδα πρόςλθψθσ που
απαιτοφνται. Θ ζλλειψθ Fe φαίνεται ςτα νεϊτερα φφλλα, ωσ εντοπιςμζνεσ μεςονεφριεσ χλωρϊςεισ
του ελάςματοσ των φφλλων που εξελίςςονται ωσ μεςονεφριεσ ξθράνςεισ (Φυτιάνοσ & Σαμαρά-
Κωνςταντίνου, 2009)

ΜΑΓΓΑΝΙΟ (Mn)

Γενικζσ πληροφορίεσ
Το Mn, όπωσ και το Co, είναι βαρζα μζταλλα με μικρι όμωσ αναγνωριςιμότθτα ςυγκριτικά με
άλλα βαρζα μζταλλα, όπωσ για παράδειγμα τον Pb. Θ μικρι τουσ φιμθ οφείλεται ςτθν δυςκολία
τουσ να αςκιςουν τισ τοξικζσ ιδιότθτεσ που ενδεχομζνωσ ζχουν και ςτθ δυςκολία τουσ να
βρίςκονται ςτθν κατάλλθλθ κατάςταςθ, ιδιαίτερα ςτα εδάφθ (Uren, 2013). Θ τοξικότθτα και θ
ανεπάρκεια του Mn εμφανίηονται κυρίωσ ςτουσ φυτικοφσ οργανιςμοφσ ενϊ μπορεί να προκαλζςει
και περιβαλλοντικι ανθςυχία ςτισ περιπτϊςεισ που ςχετίηεται με τθν ποιότθτα του νεροφ και τθν
εξόρυξθ των μεταλλευμάτων μαγγανίου (Uren, 2013). Δεν ζχουν αναφερκεί ςοβαρζσ επιπτϊςεισ
ςτθν υγεία του ανκρϊπου από ζλλειψθ ι περίςςεια Mn ςτο κακθμερινό διαιτολόγιο και δεν
υπάρχουν αρκετά ςτοιχεία για να οριςτεί θ βαςικι απαίτθςθ Mn (WHO, 1996). Το Mn είναι,
επίςθσ, ζνα από τα ςθμαντικότερα μζταλλα που ςχετίηονται τον μεταβολιςμό υδατανκράκων και
λιπϊν (Seddigi et al. 2013). Σφμφωνα με τθν RDAs (US Recommended Dietary Allowances) θ
θμεριςια δόςθ Mn που ςυνίςταται για ενιλικεσ άνδρεσ άνω των 30 ετϊν είναι 2,3 mg/θμζρα ενϊ
για γυναίκεσ θλικίασ άνω των 30 ετϊν ςυνίςταται 1.8 mg Mn ανά θμζρα (Alloway, 2013, pp.195-
209). Σφμφωνα με τουσ Seddigi et al. (2013), θ θμεριςια πρόςλθψθ 2-5 mg Mn κεωρείται ότι είναι
κατάλλθλθ για ενιλικεσ, θ οποία ζρχεται ςε ςυμφωνία με τθν μελζτθ του US National Research
Council (1989).

17
Μαγγάνιο ςτα φυτά
Το Mn είναι ζνα απαραίτθτο ςτοιχείο για τθν ανάπτυξθ των φυτϊν, που παρεμβαίνει ςε διάφορεσ
μεταβολικζσ διεργαςίεσ, κυρίωσ ςτθν φωτοςφνκεςθ και ωσ ςυμπαράγοντα αντιοξειδωτικϊν
ενηφμων (Millaleo, 2010). Θ διακεςιμότθτα του Mn ςτα φυτά εξαρτάται από τθν ςυγκζντρωςι του
ςτο ζδαφοσ, από το pH του εδάφουσ, από το περιεχόμενο τθσ οργανικισ φλθσ και από τισ
οξειδοαναγωγικζσ αντιδράςεισ (Fageria, 2009). Ραρόλα αυτά, ςε υπερβολικζσ ςυγκεντρϊςεισ
μπορεί να καταςτεί φυτοτοξικό, ιδιαίτερα ςε όξινα εδάφθ (Huang et al. 2016). Τα φυτά
προςλαμβάνουν Mn από ζνα ενεργό ςφςτθμα μεταφοράσ ςτα επιδερμικά κφτταρα των ριηϊν
(Millaleo, 2010). Θ ςυςςϊρευςθ υπερβολικισ ποςότθτασ Mn προκαλεί μείωςθ του
φωτοςυνκετικοφ ρυκμοφ (Nagajyoti et al. 2010) και περιοριςμό τθσ φυτικισ παραγωγισ (Huang et
al. 2016). Το πιο κοινό ςφμπτωμα τθσ τοξικότθτασ Mn είναι θ εμφάνιςθ νεκρωτικϊν καφζ κθλίδων
ςτα φφλλα, ςτουσ μίςχουσ ι ςτον κορμό του φυτοφ (Nagajyoti et al. 2010). Ππωσ αναφζρεται
ςτουσ Huang et al (2016), θ τοξικότθτα Mn μπορεί να προκλθκεί όταν θ ςυγκζντρωςθ Mn ςτα
υπζργεια μζρθ των φυτϊν φτάνει τα 150 mg k-1. Το Mn τείνει να ςυςςωρεφεται κατά κφριο λόγο
ςτουσ βλαςτοφσ και όχι ςτισ ρίηεσ (Millaleo, 2010). Οι Ražid et al. (2005), όμωσ, υποςτθρίηουν πωσ
το Mn αναμζνεται να ςυγκεντρϊνεται κυρίωσ ςτα φφλλα, παρ’ όλο που το περιεχόμενό του ςτο
ζδαφοσ μπορεί να είναι πολφ υψθλό. Ππωσ αναφζρει θ Kabata-Pendias (2011), το μζταλλο αυτό
παρουςιάηει μεγάλθ διακφμανςθ μεταξφ φυτικϊν ειδϊν που ζχουν καλλιεργθκεί ςτο ίδιο χϊμα,
που κυμαίνεται από ζνα μζςο όρο 30 mg/kg ςτο Medicago trunculata μζχρι τα 500 mg/kg ςτο
Lupinus albus. Τζτοιεσ μεγάλεσ διακυμάνςεισ ζχουν παρατθρθκεί ςε πολλζσ χϊρεσ (Kabata-
Pendias, 2011). Θ ζλλειψθ Mn μπορεί εφκολα να αντιμετωπιςτεί με τθν χριςθ ανεκτικϊν ειδϊν και
ποικιλιϊν, λιπαςμάτων και με τον ψεκαςμό φυλλϊματοσ. Ραρομοίωσ και θ τοξικότθτά του μπορεί
να διαχειριςτεί με τθν επιλογι ανεκτικϊν ειδϊν και ποικιλιϊν και με τθν εφαρμογι αςβζςτθ
(Uren, 2013). Γενικά ο ζμπειροσ αγρότθσ ι γεωπόνοσ μπορεί να διαχειριςτεί τθν ζλλειψθ ι
τοξικότθτα του Mn με ςχετικι ευκολία.

ΨΕΤΔΑΡΓΤΡΟ΢ (Zn)

Γενικζσ πληροφορίεσ
Ο Zn κατατάςςεται τζταρτοσ ςτον κόςμο ςτθν ετιςια κατανάλωςθ μεταξφ των μετάλλων, μετά τον
Fe, Al και Cu και χρθςιμοποιείται κυρίωσ ωσ προςτατευτικι επικάλυψθ για τον ςίδθρο και τον

18
χάλυβα. Ο Zn και οι ενϊςεισ του περιζχονται ςε πολλά προϊόντα οικιακισ χριςθσ όπωσ ςκεφθ,
καλλυντικά, ςκόνεσ, αλοιφζσ, αντιςθπτικά, χρϊματα, βερνίκια κακϊσ και καουτςοφκ.
Χρθςιμοποιείται επίςθσ ςε γεωργικά λιπάςματα, εντομοκτόνα, ςυντθρθτικά ξφλου κακϊσ και ςτθν
εκτφπωςθ και το ςτζγνωμα υφαςμάτων (Μεγαδοφκα, 2011). Είναι ζνα απαραίτθτο ιχνοςτοιχείο με
πολφ ςθμαντικό ρόλο ςτθ φυςιολογικι οργανικι λειτουργία για τθν διατιρθςθ τθσ ανκρϊπινθσ
υγείασ. Ο Zn ζχει αξιοςθμείωτο ρόλο ςτθν φυςιολογικι λειτουργία του κλινικοφ, βιοχθμικοφ και
ανοςολογικοφ ςυςτιματοσ των ανκρϊπων (Seddigi et al. 2013). Αποτελεί μικροκρεπτικό ςυςτατικό
για όλουσ τουσ ηϊντεσ οργανιςμοφσ αλλά ςε υψθλζσ ςυγκεντρϊςεισ μπορεί να ζχει τοξικζσ
επιδράςεισ ςτα φυτά, ςτουσ οργανιςμοφσ που ηουν ςτο ζδαφοσ και ςτουσ μικροοργανιςμοφσ.
Αυτζσ οι οικοτοξικολογικζσ επιδράςεισ προθγοφνται των επιδράςεων ςτον άνκρωπο. Δεν ζχει γίνει
γνωςτι κάποια περίπτωςθ χρόνιασ δθλθτθρίαςθσ Zn ςτον άνκρωπο ι ςτθν άγρια ηωι μζςω τθσ
τροφικισ αλυςίδασ λόγω του φυτοτοξικοφ φραγμοφ που περιορίηει αποτελεςματικά τθν
μεταφορά του μετάλλου αυτοφ (Mertens & Smolders, 2013). Ο Zn είναι απαραίτθτοσ για τθν
ςωςτι λειτουργία των ηωντανϊν οργανιςμϊν γιϋαυτό και θ ανεπάρκεια Zn ςτα φυτά και κατά
ςυνζπεια ςτον άνκρωπο αποτελεί, επίςθσ, ζνα παγκόςμιο πρόβλθμα. Θ ανεπάρκεια Zn προκαλεί
μια ποικιλία βλαβερϊν επιδράςεων όπωσ κακυςτζρθςθ τθσ ανάπτυξθσ, κακυςτζρθςθ τθσ
ςεξουαλικισ και ςκελετικισ ωρίμανςθσ και επιδράςεισ ςτθ ςυμπεριφορά (Mertens & Smolders,
2013). Μπορεί επίςθσ να προκαλζςει δυςλειτουργία ςτθν δράςθ και τθν παραγωγι τθσ ινςουλίνθσ
(Seddigi et al. 2013). Θ ανεπάρκεια Zn οφείλεται κυρίωσ ςτθν χαμθλι βιοδιακεςιμότθτά του ςτο
ζδαφοσ. Εδάφθ με ζλλειψθ Zn παράγουν τρόφιμα με αντίςτοιχα χαμθλά επίπεδα Zn με ςυνζπεια
τισ βλαβερζσ επιδράςεισ ςτον άνκρωπο (Mertens & Smolders, 2013). Σφμφωνα με τθν RDAs (US
Recommended Dietary Allowances) θ θμεριςια δόςθ Zn που ςυνίςταται για ενιλικεσ άνδρεσ άνω
των 30 ετϊν είναι 11 mg/θμζρα ενϊ για γυναίκεσ θλικίασ άνω των 30 ετϊν ςυνίςταται 8 mg Zn ανά
θμζρα (Alloway, 2013, pp.195-209). Σφμφωνα με τθν EFSA (2006), όμωσ, το ανϊτερο επιτρεπτό
όριο πρόςλθψθσ είναι 25 mg ανά θμζρα. Θ αναφερόμενθ κακθμερινι πρόςλθψθ Zn, RDI
(Reference Daily Intake), όπωσ ορίηει θ Υπθρεςία Τροφίμων και Φαρμάκων των Θνωμζνων
Ρολιτειϊν (US FDA), είναι 15 mg Zn για ζναν ενιλικα (Mertens & Smolders, 2013).

Ψευδάργυροσ ςτα φυτά

Ο Zn είναι ζνα βαςικό ιχνοςτοιχείο που παίηει ςθμαντικό ρόλο ςτισ διάφορεσ μεταβολικζσ
διεργαςίεσ των φυτϊν (Nagajyoti et al. 2010) και από τουσ πιο ςθμαντικοφσ είναι ο ρόλοσ του ωσ
ςυςτατικό μιασ ποικιλίασ ενηφμων (Kabata-Pendias, 2011). Σε υπερβολικι ποςότθτα, όμωσ, μπορεί

19
να καταςτεί φυτοτοξικόσ. Θ φυτοτοξικότθτα φανερϊνεται με μείωςθ ςτθν ανάπτυξθ, ςτον
μεταβολιςμό, με επαγωγι τθσ οξειδωτικισ βλάβθσ ςε διάφορα φυτικά είδθ (Nagajyoti et al. 2010)
και με χλϊρωςθ κυρίωσ ςτα νεαρά φφλλα (Kabata-Pendias, 2011). Ενϊ χρειάηεται ςε μικρζσ
ποςότθτεσ ςτα φυτά, θ ανεπάρκειά του μπορεί επίςθσ να προκαλζςει ςοβαρά προβλιματα και
οφείλεται ςε μια πλθκϊρα δυςμενϊν περιβαλλοντικϊν ςυνκθκϊν εξαιτίασ των οποίων
εμποδίηεται θ πρόςλθψθ και χρθςιμοποίθςι του (Fageria, 2009). Τα ςυμπτϊματα από ανεπάρκεια
Zn εμφανίηονται πρϊτα ςτα νεαρά φφλλα αφοφ το μζταλλο δεν είναι πολφ ευκίνθτο μζςα ςτα
φυτά (Fageria, 2009) αν και θ κινθτικότθτά του αποτελεί κζμα προσ αμφιςβιτθςθ (Kabata-Pendias
A., 2011). Σφμφωνα με τθν Μεγαδοφκα (2011), θ ζλλειψθ Zn ςτα φυτά παρατθρείται όταν το φυτό
περιζχει λιγότερο από 20 mg/kg ενϊ τοξικζσ επιδράςεισ παρουςιάηονται όταν θ ςυγκζντρωςθ
υπερβαίνει τα 300-400 mg/kg. Οι ςυγκεντρϊςεισ του Zn ςτα φυτά ποικίλει ανάλογα με το
καλλιεργοφμενο είδοσ ι με τουσ γονότυπουσ μεταξφ των ειδϊν και με τισ περιβαλλοντικζσ
ςυνκικεσ. Θ θλικία και τα μζρθ των φυτϊν που αναλφονται είναι οι πιο ςθμαντικοί παράγοντεσ
που επθρεάηουν τθν ςυγκζντρωςθ των κρεπτικϊν ςτοιχείων ςτουσ φυτικοφσ ιςτοφσ (Fageria,
2009).

Ψευδάργυροσ ςτον άνθρωπο

Ο Zn ςυμμετζχει ςτθ ςφνκεςθ και αποδόμθςθ των υδατανκράκων, των λιπιδίων, των πρωτεϊνϊν
και των νουκλεϊκϊν οξζων. Κάποια από τα κφρια κλινικά χαρακτθριςτικά που προκφπτουν από τθν
ςοβαρι ανεπάρκεια Zn είναι κακυςτζρθςθ τθσ ανάπτυξθσ και τθσ ςεξουαλικισ και ςκελετικισ
ωρίμανςθσ, αλωπεκία και αλλαγζσ ςτθν ςυμπεριφορά. Τα ςυμπτϊματα τθσ ιπιασ ανεπάρκειασ Zn
είναι λιγότερο προφανι και μπορεί πολφ εφκολα να αγνοθκοφν. Τα πιο ςυχνά ςυμπτϊματα, όμωσ,
που μποροφν να εμφανιςτοφν ςτον άνκρωπο είναι ζνασ μειωμζνοσ ρυκμόσ ανάπτυξθσ και θ
εξαςκενθμζνθ αντίςταςθ απζναντι ςτισ λοιμϊξεισ (WHO, 1996). Θ μζςθ φυςιολογικι απαίτθςθ για
απορρόφθςθ Zn από ζνα πλιρωσ προςαρμοςμζνο ενιλικα είναι περίπου 1 mg/θμζρα για τουσ
άντρεσ και 0.7 mg/θμζρα για τισ γυναίκεσ (WHO, 1996).

ΚΟΒΑΛΣΙΟ (Co)

Γενικζσ πληροφορίεσ
Ππωσ προαναφζρκθκε για το Mn, το Co είναι βαρφ μζταλλο με μικρότερθ όμωσ ςθμαςία ςε ςχζςθ
με άλλα. Θ μικρι του αυτι ςθμαςία οφείλεται ςτθν αδυναμία του να αςκιςει τισ τοξικζσ ιδιότθτεσ

20
που ενδεχομζνωσ ζχει και ςτθν δυςκολία του να βρίςκεται ςτθν κατάλλθλθ κατάςταςθ, ιδιαίτερα
ςτα εδάφθ (Uren, 2013). Οι ςχετικά εφκολεσ αλλθλεπιδράςεισ του Co με όλα τα μζταλλα που
ςχετίηονται γεωχθμικά ι βιοχθμικά με τον Fe, ζχουν ςθμαντικό αντίκτυπο ςτθ ςυμπεριφορά του
ςτο ζδαφοσ και τθ φυτοδιακεςιμότθτά του. Το Co χρθςιμοποιείται κατά κφριο λόγο για ειδικά
κράματα που χρθςιμοποιοφνται ςε διάφορεσ βιομθχανίεσ (Kabata-Pendias, 2011).
Χρθςιμοποιείται, επίςθσ, ςε χθμικζσ καταλφςεισ ςτθ ςφνκεςθ καυςίμων, ςε χρϊματα και ωσ
ςκλθρυντικό πλαςτικοφ. Ο κλάδοσ τθσ φαρμακευτικισ χρθςιμοποιεί επίςθσ το Co για τθν
παραγωγι ιατρικϊν και κτθνιατρικϊν φαρμάκων (Kabata-Pendias, 2011). Το μζταλλο αυτό ζχει
ουςιαςτικι ςθμαςία για τον άνκρωπο και τα περιςςότερα ηϊα, ωσ ςυςτατικό ςτοιχείο τθσ
βιταμίνθσ B12 (Μεγαδοφκα, 2011), θ οποία ςυμμετζχει ωσ ςυνζνηυμο ςε ςθμαντικζσ ενηυματικζσ
αντιδράςεισ (Naeem at al. 2010). Ραρόλα αυτά θ υπερβολικι του ςυγκζντρωςθ ςτον ανκρϊπινο
οργανιςμό μπορεί να προκαλζςει μυοκαρδιοπάκεια, αυξθμζνθ παραγωγι ερυκρϊν
αιμοςφαιρίων, υποκυρεοειδιςμό, βλάβεσ ςτο πάγκρεασ, υπερπλαςία του μυελοφ και μερικζσ
φορζσ καρκίνου (Μεγαδοφκα, 2011). Για το Co δεν αναφζρονται ςτθν βιβλιογραφία πλθροφορίεσ
ςχετικά με τθν ανϊτερθ επιτρεπτι πρόςλθψι του.

Κοβάλτιο ςτα φυτά

Θ διαλυτότθτα και διακεςιμότθτα του Co ςτα φυτά επθρεάηεται ςε μεγάλο βακμό από τισ
λειτουργίεσ των οξειδίων του Mn και τισ αντιδράςεισ που επθρεάηουν το Mn (Uren, 2013). Τα
φυτά μποροφν να ςυςςωρεφςουν μικρι ποςότθτα Co από το ζδαφοσ. Θ πρόςλθψθ και θ διανομι
του Co ςτα φυτά εξαρτϊνται από το είδοσ του φυτοφ και το ςτάδιο ανάπτυξισ του και ελζγχονται
από διαφορετικοφσ μθχανιςμοφσ όπωσ οι ιδιότθτεσ του εδάφουσ και θ υγραςία (Nagajyoti et al.
2010) (Abu-Darwish et al. 2011). Θ ςυγκζντρωςθ του Co ςτα φυτά κυμαίνεται τυπικά ςτα 0.1–10
ppm επί ξθροφ βάρουσ (Pilon-Smits et al. 2009). Στα ανϊτερα φυτά ζχει αναφερκεί πωσ το Co
ςυνδζεται ιςχυρά με τισ ρίηεσ και απορροφάται από το ζδαφοσ μζςω πακθτικισ μεταφοράσ. Ππωσ
και τα υπόλοιπα βαρζα μζταλλα, ςε μεγάλεσ ςυγκεντρϊςεισ είναι τοξικό για τα φυτά αλλά ςε
μικρζσ ςυγκεντρϊςεισ μπορεί να ζχει ευεργετικζσ ιδιότθτεσ, ιδιαίτερα ςτα ψυχανκι φυτά (Pilon-
Smits et al. 2009). Ραρόλα αυτά πολφ λίγεσ πλθροφορίεσ είναι διακζςιμεσ ςχετικά με τισ
φυτοτοξικζσ επιπτϊςεισ από περίςςεια Co (Nagajyoti et al. 2010). Θ ανεπάρκεια του Co είναι πολφ
πιο ςοβαρι από ότι τα πικανά τοξικά επίπεδα ςτα φυτά (Μεγαδοφκα, 2011). Θ Kabata-Pendias
(2011) αναφζρει πωσ τα πιο κοινά ςυμπτϊματα από τοξικότθτα Co είναι λεφκανςθ και νζκρωςθ
των περικωρίων και των άκρων των φφλλων. Αν και το Co ςυμβάλει ςτθν ανάπτυξθ των φυτϊν,

21
από κάποιουσ ερευνθτζσ δεν κεωρείται απαραίτθτο ιχνοςτοιχείο, δεδομζνου ότι «απαραίτθτο»
ορίηεται το ςτοιχείο που χωρίσ αυτό τα φυτά δεν μποροφν να ολοκλθρϊςουν τον κφκλο ηωισ τουσ,
που δεν μπορεί να αντικαταςτακεί από κάποιο άλλο ςτοιχείο και εμπλζκεται άμεςα ςτο
μεταβολιςμό των φυτϊν (Fageria, 2009).

22
1.3 ΥΡΟ-ΜΕΛΕΤΘ ΒΟΤΑΝΑ
Ραρακάτω παρουςιάηονται πλθροφορίεσ για κάποια από τα βότανα που αναλφκθκαν. Δυςτυχϊσ,
οι πλθροφορίεσ που αντλικθκαν από τθν επιςτθμονικι βιβλιογραφία δεν ιταν επαρκείσ για όλα
τα υπο-μελζτθ βότανα.

Θυμάρι (Thymus vulgaris)

Το κυμάρι είναι ζνα ποϊδεσ πολυετζσ φυτό που ανικει ςτθν οικογζνεια Lamiaceae. Το φυτό είναι
ικαγενζσ ςτθν περιοχι τθσ Δυτικισ Μεςογείου και τθσ Νότιασ Ιταλίασ. Υπάρχουν 350 είδθ
κυμαριοφ που καλλιεργοφνται ςε όλο τον κόςμο. (Abu-Darwish et al. 2009)

Το πράςινο τμιμα του φυτοφ αποτελεί το πιο δθμοφιλζσ φυτικό φάρμακο και μπαχαρικό, που
χρθςιμοποιείται ςτθν Ιορδανία κακϊσ και ςε όλεσ τισ άλλεσ αναπτυςςόμενεσ χϊρεσ. Θ κυμόλθ και
θ καρβακρόλθ, τα οποία είναι τα κφρια ςυςτατικά του ελαίου κυμαριοφ ζχουν αναφερκεί να
δρουν ωσ αντιοξειδωτικά, αποτελοφν αντιμικροβιακοφσ και αντιμυκθτιακοφσ παράγοντεσ. Επίςθσ,
χρθςιμοποιοφνται για τθ κεραπεία αςκενειϊν τθσ αναπνευςτικισ οδοφ, τθν εποφλωςθ πλθγϊν, ωσ
διουρθτικά και αποτρζπουν ι ανακουφίηουν τον τυμπανιςμό (Abu-Darwish et al. 2009).

Τα ευεργετικά αποτελζςματα του κυμαριοφ είναι πολφ γνωςτά από τθν αρχαιότθτα και θ
κατανάλωςθ του εκχυλίςματοσ του ςυνιςτάται ςε όλο τον κόςμο. Θεωρείται το κφριο ςυςτατικό
πολλϊν φυτικϊν ςκευαςμάτων και ςυνικωσ χρθςιμοποιείται ωσ εκχφλιςμα νεροφ για τισ
φαρμακολογικζσ δράςεισ του. Ωσ εκ τοφτου, ζχει ζναν πολφ ςθμαντικό ρόλο ςτθ φυτοκεραπεία.
Ρρόςφατα, το κυμάρι ζχει γίνει ζνα από τα πιο ςθμαντικά φαρμακευτικά φυτά που
χρθςιμοποιοφνται ωσ φυςικά πρόςκετα ςε μελζτεσ για τθν κρζψθ των πουλερικϊν και του ηωικοφ
κεφαλαίου. Οι μελζτεσ αυτζσ ζδειξαν ότι το κυμάρι κα μποροφςε να κεωρθκεί ωσ εναλλακτικόσ
φυςικόσ αυξθτικόσ παράγοντασ για τα πουλερικά, αντί των αντιβιοτικϊν (Abu-Darwish et al. 2009).

Δεντρολίβανο (Rosmarinus Officinalis)

Το δενδρολίβανο ευδοκιμεί ςε ηεςτό και ςχετικά ξθρό κλίμα. Είναι ζνασ όρκιοσ αεικαλισ κάμνοσ
που μπορεί να φτάςει ςε φψοσ 6,5 ft. Το ξυλϊδεσ ρίηωμα φζρει άκαμπτα κλαδιά με ςχιςμζσ του
φλοιοφ. Θ μακρά, γραμμικι, βελόνα είναι ςκοφρα και πράςινθ πάνω ενϊ λευκι προσ τα κάτω.
Τόςο τα φρζςκα και αποξθραμζνα φφλλα είναι πικάντικα. Τα μικρά του άνκθ είναι ανοιχτό μπλε.
(El-Rjoob et al. 2008)

23
΢παθόχορτο (Hypericum perforatum)

Το γζνοσ Hypericum αποτελείται από περιςςότερα από 370 είδθ (Naeem et al. 2010). Αυτό το
γζνοσ χρθςιμοποιείται ευρζωσ ςτθ λαϊκι ιατρικι από τθν αρχαία εποχι (Naeem et al. 2010).
Αρκετζσ φαρμακολογικζσ χριςεισ του Hypericum είναι γνωςτζσ ςε όλο τον κόςμο με το πιο
δθμοφιλζσ φυτό του γζνουσ αυτοφ να είναι το Hypericum perforatum L (Naeem et al. 2010). Και
αυτό οφείλεται κυρίωσ ςτθ χριςθ του ωσ κεραπευτικόσ παράγοντασ και ςτισ αντικατακλιπτικζσ και
αντι-ιικζσ του εφαρμογζσ (Naeem et al. 2010). Γι’ αυτό το λόγο χρειάηεται πρϊτθ φλθ υψθλισ
ποιότθτασ τζτοιου φυτοφ (Chizzola & Lukas, 2005). Το είδοσ αυτό μεγαλϊνει ςε άμεςο θλιακό φωσ
και θμίφωσ ςε υψόμετρα από πεδιάδεσ ζωσ και χαμθλζσ οροςειρζσ (Chizzola & Lukas, 2005).

Γενικά το ςπακόχορτο ζχει παρομοιαςτεί και αναφερκεί ςε διάφορεσ ζρευνεσ (βλ. Moreno-
Jiménez et al. 2009) (Chizzola & Lukas, 2005) ωσ υπερςυςςωρευτισ κακότι ζχουν βρεκεί υψθλά
ποςοςτά Cd ςτο φυτό παρά ςτο ζδαφοσ ςτο οποίο αναπτφςςεται. Οι Chizzola και Lukas (2005)
αναφζρουν πωσ τα φυτά Hypericum μποροφν να ςυςςωρεφουν υψθλότερεσ ςυγκεντρϊςεισ Cd
ςτουσ βλαςτοφσ χωρίσ εμφανι αρνθτικι επίδραςθ ςτθν ανάπτυξθ και ςτθν παραγωγι ξθράσ
ουςίασ.

Ρίγανη (Origanum vulgare)

Ανικει ςτθν οικογζνεια Lamiaceae και ζχει αντιςπαςμωδικζσ, διουρθτικζσ και βρογχοδιαςταλτικζσ
επιδράςεισ (Kostid et al. 2011). Θ ρίγανθ, που περιλαμβάνει ζνα ευρφ φάςμα ειδϊν και υποειδϊν,
αποτελεί πολφτιμθ πθγι μπαχαρικϊν και αικζριων ελαίων, με τα τελευταία να διακζτουν ζνα
ευρφ φάςμα αντιμικροβιακϊν ιδιοτιτων. Επιπλζον, πολλζσ μελζτεσ ζχουν αναφζρει τθν
αποτελεςματικότθτα του αικζριου ελαίου ρίγανθσ ωσ αντιμυκθτιακοφ παράγοντα τόςο ςε in vitro
όςο και in vivo ςυνκικεσ ζναντι ςε μία μεγάλθ ποικιλία πακογόνων μυκιτων (Amber et al., 2011).
Θ ρίγανθ προτάκθκε, μάλιςτα, ωσ ζνασ πικανόσ ςτακεροποιθτισ ηωϊκοφ λίπουσ, βάςει τθσ
αντιοξειδωτικισ τθσ ιδιότθτασ (Ivanova et al. 2005).

Φαςκόμηλο (Salvia officinalis)

Το ευρζωσ διαδεδομζνο γζνοσ Salvia ζχει 500 με 900 είδθ. Το πιο δθμοφιλζσ είδοσ του γζνουσ
είναι το φαςκόμθλο, το οποίο χρθςιμοποιείται ωσ καρφκευμα και αρωματικι ουςία ςτθ
βιομθχανία τροφίμων, αρωμάτων και καλλυντικϊν (Abu-Darwish et al. 2011). Το φαςκόμθλο
(Salvia officinalis L.) είναι ζνα πολφ γνωςτό φαρμακευτικό και μαγειρικό βότανο που ζχει

24
χρθςιμοποιθκεί για αιϊνεσ ςτθν περιοχι τθσ Μεςογείου και γίνεται όλο και πιο δθμοφιλισ ςε
ολόκλθρο τον κόςμο (Abu-Darwish et al. 2011) (Diacu et al. 2011). Το όνομα του γζνουσ, Salvia,
προζρχεται από το λατινικό salvere (για να κεραπεφςει, να ανακτιςει, να ςϊςει) που ςχετίηεται με
τισ ποικίλεσ κεραπευτικζσ ιδιότθτεσ αυτοφ του φυτοφ (Diacu et al. 2011). Ζτςι, το φαςκόμθλο ζχει
πολλζσ φαρμακευτικζσ και κεραπευτικζσ ιδιότθτεσ. Το φυτό αυτό είναι γνωςτό, επίςθσ, ότι ζχει
τθν ικανότθτα να ανανεϊνει τα κφτταρα και να επαναφζρει τθ μνιμθ ςτθν τρίτθ θλικία/ ςτουσ
γζρουσ (Diacu et al. 2011). Αρκετζσ μελζτεσ που ζχουν δθμοςιευκεί δείχνουν τισ αντιοξειδωτικζσ
και αντιμικροβιακζσ ιδιότθτεσ των αικζριων ελαίων που προζρχονται από το S. officinalis (Abu-
Darwish et al. 2011).

Τα φυτά Salvia μποροφν να είναι είτε φυςικά ι από τθν ελεφκερθ αγορά, όπωσ όλα τα βότανα.
Μεταξφ των παραγόντων που επθρεάηουν τισ κεραπευτικζσ ιδιότθτεσ του φαςκόμθλου είναι: το
περιβάλλον ςτο οποίο αναπτφςςονται και μεγαλϊνουν τα φυτά και θ παρουςία επιβλαβϊν
ουςιϊν (όπωσ βαρζα μζταλλα) που ακόμα και ςε πολφ χαμθλι ςυγκζντρωςθ μπορεί να ζχουν μια
ςθμαντικι αρνθτικι επίδραςθ (Diacu et al. 2011).

Δάφνη (Laurus nobilis)

Θ δάφνθ διανζμεται κυρίωσ ςτθν Βόρεια, Κεντρικι, Νότια Ανατολία και ςτα νθςιά ςτθν Τουρκία
και Νότια Ευρϊπθ Βορειοδυτικι Αφρικι, Κυρθναϊκι, Δυτικι Συρία, Κριμαία, ςυχνά αυτοφυισ
ςτθν Δυτικι Μεςόγειο. Το ςχιμα και μζγεκοσ των φφλλων και θ μορφι των καρπϊν είναι
μεταβλθτά. Δείγματα από το Β. Ανατολία ζχουν μακρόςτενα λογχοειδι φφλλα και ςφαιρικά
φροφτα, ενϊ τα δείγματα από Ν. Ανατολία με γενικά ωοειδι φφλλα και ελλειψοειδζσ φροφτα,
εμφανίηονται κυρίωσ ςε υγρά και ςκιερά ενδιαιτιματα (Yasar et al. 2012).

Καλλιεργείται και χρθςιμοποιείται ωσ καλλωπιςτικό, αρωματικό και φαρμακευτικό φυτό. Τα

φφλλα του φυτοφ χρθςιμοποιοφνται ωσ μπαχαρικά και ςαποφνια ςε βιομθχανίεσ γεφςθσ και
αρϊματοσ. Τα φροφτα και τα αρωματικά φφλλα τθσ δάφνθσ χρθςιμοποιοφνται, επίςθσ, ωσ
κολόνιεσ αλλά και ςτθν παραγωγι λαδιοφ (Yasar et al. 2012).

Χαμομήλι (Matricaria chamomilla)

Το χαμομιλι είναι ζνα ευρζωσ διαδεδομζνο φαρμακευτικό φυτό που ςυχνά χρθςιμοποιείται ςε
αφεψιματα και για τθν εκχφλιςθ βιολογικά δραςτικϊν ενϊςεων (Kováčik et al. 2012).
Χρθςιμοποιείται, επίςθσ, ευρζωσ για τισ κεραπευτικζσ του ιδιότθτεσ (Kováčik et al. 2011).

25
Μάλιςτα, τα άνκθ του χαμομθλιοφ χρθςιμοποιοφνται ευρζωσ ςτα φάρμακα και τα καλλυντικά για
τθν μοναδικι τουσ ςφνκεςθ και περιεκτικότθτα ςε δραςτικά ςυςτατικά με αντιςπαςμωδικι και
αντιφλεγμονϊδθ δράςθ, κακϊσ και για τθ δράςθ τουσ ωσ ιπια αντιςθπτικά (Grejtovský et al.
2008). Ρολλζσ ζρευνεσ ζχουν δείξει πωσ το αυξθμζνο γενετικό περιεχόμενο του χαμομθλιοφ
μειϊνει τθν ςυςςϊρευςθ τοξικϊν μετάλλων, όπωσ είναι το Cd, ςτα φφλλα ι ακόμα και ςτθν
υπζργεια βιομάηα, ςυμπεριλαμβανομζνων των λουλουδιϊν (Kováčik et al. 2012). Σφμφωνα με τθν
βιβλιογραφία το χαμομιλι απορροφά κυρίωσ Cd και Ni ςτον βλαςτό (Kováčik et al. 2011) (Kováčik,
2009).

Μελιςςόχορτο (Melissa officinalis)

Το τςάι που παραςκευάηεται από μελιςςόχορτο φαίνεται να ζχει πολλαπλζσ βιολογικζσ

επιδράςεισ ςυμπεριλαμβανομζνθσ και αντιοξειδωτικισ δράςθσ. Ζρευνεσ για το μελιςςόχορτο
ξεκίνθςαν πρόςφατα τθ δεκαετία του ’90 και ζχουν ιδθ προςδιοριςτεί φαινολικζσ ενϊςεισ με
αντιοξειδωτικζσ ιδιότθτεσ ςτα φφλλα τςαγιοφ του βοτάνου αυτοφ (Ivanova et al. 2005).

ΒΟΣΑΝΑ Ω΢ ΦΑΡΜΑΚΑ

Τισ τελευταίεσ δεκαετίεσ παρατθρείται μία αφξθςθ ςτθν χριςθ διαφόρων βοτάνων για
κεραπευτικοφσ ςκοποφσ (Pasias et al. 2010) (Ernst, 2004). Μία ζρευνα του Ραγκόςμιου
Οργανιςμοφ Υγείασ (World Health Organization - WHO), ζδειξε ότι περίπου το 70-80% του
παγκόςμιου πλθκυςμοφ βαςίηεται ςε μθ-ςυμβατικά φάρμακα, κυρίωσ από φυτικζσ πθγζσ, για τθν
βαςικι του περίκαλψθ (3,8). Θ κεραπεία με βότανα ζχεισ τισ ρίηεσ τθσ ςτα αρχαία χρόνια με
μεγάλθ παράδοςθ (3,5,8), ενϊ ςτισ αναπτυςςόμενεσ χϊρεσ αποτελοφςε ανζκακεν ζνα από τα
κφρια μζςα περίκαλψθσ (Ernst, 2004). Τα φάρμακα αυτά ςυνικωσ ςυνταγογραφοφνται από
γιατροφσ ι διατίκενται ςτο εμπόριο ωσ ςυμπλθρϊματα διατροφισ (Ernst, 2004).

Υπάρχουν διάφοροι πολιτιςμοί που αςχολοφνται εκτενϊσ με τθν φυτικι περίκαλψθ, με

κυριότερουσ όμωσ τον κινζηικο και τον ινδικό. Στθν κινζηικθ και ινδικι βοτανολογία
χρθςιμοποιοφνε μίγματα πολλϊν βοτάνων, ςε αντίκεςθ με τθν Ευρωπαϊκι που θ κεραπεία
βαςίηεται ςε ζνα βότανο (Ernst, 2004). Για παράδειγμα, τα παραδοςιακά κινζηικα φάρμακα, που
ζχουν γίνει πολφ δθμοφιλι ςτον δυτικό πολιτιςμό, ςυνιςτϊνται από μίγματα είκοςι ι
περιςςοτζρων διαφορετικϊν φαρμακευτικϊν φυτϊν (Ernst, 2004).

26
Τα φυτικά φαρμακευτικά προϊόντα χρθςιμοποιοφνται για τθν κεραπεία μια μεγάλθσ ποικιλίασ
αςκενειϊν, κακϊσ και για τθν πρόλθψι τουσ (Ernst, 2004). Στον Ρίνακα 1.3.1 απεικονίηονται
κάποια από τα υπο-μελζτθ βότανα και οι φαρμακευτικζσ τουσ χριςεισ.

Πίνακασ 1.3.1. Φαρμακευτικζσ χριςεισ βοτάνων

Βότανα Φαρμακευτικι χριςθ Βιβλιογραφία
(Επιςτθμονικι ονομαςία)
Θυμάρι Αντιοξειδωτικό, κεραπεία (Abu-Darwish et al. 2009)
(Thymus vulgaris) αςκενειϊν αναπνευςτικισ
οδοφ και ςτθν εποφλωςθ
πλθγϊν, διουρθτικό,
αποτρζπει και ανακουφίηει τον
τυμπανιςμό.
Φαςκόμθλο Στυπτικό, αντιςθπτικό, (Pytlakowska et al. 2012),
(Salvia officinalis) χαλαρϊνει τουσ ςπαςμοφσ, (Abu-Darwish et al. 2011)
καταςτζλλει τθν εφίδρωςθ και
τθ γαλουχία, βελτιϊνει τθ
λειτουργία του ιπατοσ και τθν
πζψθ, αντι-φλεγμονϊδεσ,
αντι-κατακλιπτικό. Απαλφνει
τον πονοκζφαλο, πονόδοντο,
πονό ςτθν κοιλιά και το κοινό
κρυολόγθμα.
Χαμομιλι Αντιςπαςμωδικό, (Pytlakowska et al. 2012)
(Matricaria chamomilla) αντιφλεγμονϊδεσ,
αντιμικροβιακό, ιπιο
θρεμιςτικό, αντι-
μεταλλαξιογόνο, μείωςθ τθσ
χολθςτερόλθσ
Σπακόχορτο Αντικατακλιπτικό, αναςτολι (Chizzola & Lukas, 2005),
(Hypericum perforatum) τθσ ανάπτυξθσ καρκινικϊν (Murch et al. 2003)
κυττάρων

27
΢ίγανθ
(Origanum vulgare)
Μελιςςόχορτο
(Melissa officinalis)
Τςάι του βουνοφ
(Sideritis syriaca)
Αντιςπαςμωδικζσ, (Kostid et al. 2011)
βρογχοδιαςταλτικζσ, και
διουρθτικζσ επιδράςεισ
Θρεμιςτικό, υποταςικό, (Ivanova et al. 2005)
ςπαςμολυτικό, αντιοξειδωτικό
Αποχρεμπτικό, πνευμονικό (Ivanova et al. 2005)
εμφφςθμα, ουρογεννθτικζσ
αςκζνειεσ, ανοςοδιεγερτικό

Συχνά οι καταναλωτζσ καταλιγουν ςτο ςυμπζραςμα πωσ το «φυςικό» μπορεί να εξομοιωκεί με

«αβλαβζσ» (Ernst, 2006). Για παράδειγμα, ο Ernst (2006) αναφζρει μια ζρευνα που διεξάχκθκε ςτο
Ιςραιλ, θ οποία κατζδειξε ότι το 56% των χρθςτϊν φαρμακευτικϊν βοτάνων («φυςικϊν
φαρμάκων») πίςτευε πωσ δεν προκαλοφν παρενζργειεσ. Ζτςι οδθγοφνται ςτθν -ολοζνα
αυξανόμενθ- χριςθ τζτοιων φαρμάκων κακιςτϊντασ τθν αυςτθρι αξιολόγθςι τουσ ωσ επιτακτικι
ανάγκθ (Ernst, 2004). Ρολλά από τα φυτικά φαρμακευτικά προϊόντα διατίκενται ςτο εμπόριο ωσ
ςυμπλθρϊματα διατροφισ, ωσ εκ τοφτου δεν ελζγχονται αυςτθρά για τθν αςφάλεια και τθν
ποιότθτά τουσ (Ernst, 2004). Οι ανεπικφμθτεσ ενζργειεσ που μπορεί να παρουςιάςουν
ςυμπεριλαμβάνουν τοξικζσ επιδράςεισ, αλλεργικζσ αντιδράςεισ, και τισ αλλθλεπιδράςεισ
φαρμάκου. Επιπλζον, μπορεί να επιβαρυνκοφν με φυτοφάρμακα, μικρόβια, βαρζα μζταλλα και
τοξικά χθμικά (Gjorgieva et al. 2010). Ανεπικφμθτεσ ενζργειεσ προκαλοφνται πιο ςυχνά κατά τον
ςυνδυαςμό τζτοιων βοτάνων με ςυμβατικά φάρμακα (Ernst, 2006).

Στισ ανεπτυγμζνεσ χϊρεσ, οι ανεπικφμθτεσ αντιδράςεισ που μπορεί να προκλθκοφν από τθν
κατανάλωςθ τζτοιων βοτάνων και ζχουν ωσ αποτζλεςμα παρενζργειεσ ςτα νεφρά, ςυνικωσ
προκαλοφνται από τθν κατάχρθςθ τθσ ουςίασ ι από τθν άγνοια όςον αφορά τθν επιδιωκόμενθ
χοριγθςθ του βοτάνου (Wojcikowski et al. 2004).

Θ πιο ςυχνά αναφερόμενθ, ςτθν βιβλιογραφία, νεφροτοξικότθτα που προκαλείται από

φαρμακευτικά φυτά, ςφμφωνα με τουσ Wojcikowski et al (2004), είναι από τισ χϊρεσ τθσ Νότιασ
Αφρικισ. «Εκεί, θ ταυτότθτα των φαρμακευτικϊν βοτάνων είναι ζνα καλά φυλαγμζνο μυςτικό»
(Wojcikowski et al. 2004).

28
Για αυτοφσ τουσ λόγουσ ο WHO ζχει τονίςει τθν ανάγκθ για τθ δθμιουργία προδιαγραφϊν
ποιότθτασ για τα φαρμακευτικά φάρμακα φυτικισ προζλευςθσ, με δεδομζνθ τθν ζντονθ αφξθςθ
τθσ κατανάλωςθσ που ζχει λάβει χϊρα κατά τισ τελευταίεσ δεκαετίεσ (Petenatti et al. 2011). Θ
γνϊςθ τθσ ςτοιχειακισ περιεκτικότθτασ ςτα φαρμακευτικά φυτά είναι πολφ ςθμαντικι, διότι
πολλά ιχνοςτοιχεία παίηουν ςθμαντικό ρόλο ςτθ διαμόρφωςθ των δραςτικϊν ςυςτατικϊν τα
οποία είναι υπεφκυνα για τισ κεραπευτικζσ τουσ ιδιότθτεσ (Pytlakowska et al. 2012) (Tokalioǧlu,
2012). Επιπλζον, μερικά από αυτά τα ςτοιχεία είναι ηωτικισ ςθμαςίασ για τισ διάφορεσ
μεταβολικζσ διεργαςίεσ ςτο ανκρϊπινο ςϊμα. Αυτζσ ςυνδζονται ςτενά με τθ ανκρϊπινθ ανάπτυξθ
και τθ γενικι υγεία. Ανεπάρκεια ι ανιςορροπία αυτϊν των ςτοιχείων κα μποροφςε να προκαλζςει
φυςιολογικζσ διαταραχζσ (Pytlakowska et al. 2012). Επίςθσ, θ ανάλυςθ των ιχνοςτοιχείων των
φαρμακευτικϊν φυτϊν μπορεί να χρθςιμοποιθκεί για να αποφανκεί θ δοςολογία των φυτικϊν
φαρμάκων που περιζχουν αυτά τα φυτικά υλικά (Tokalioǧlu, 2012). Ωσ εκ τοφτου, ο
προςδιοριςμόσ των ιχνοςτοιχείων ςτα βότανα είναι απαραίτθτοσ όχι μόνο για να κατανοιςουμε
τθν κρεπτικι τουσ αξία αλλά και τουσ κινδφνουσ που μπορεί να επιφζρουν.

ΑΦΕΨΗΜΑΣΑ ΒΟΣΑΝΩΝ

Το τςάι είναι το πιο δθμοφιλζσ ποτό ςτον κόςμο, δίπλα ςτο νερό και, ωσ εκ τοφτου, είναι γνωςτό
ωσ ζνα ςθμαντικό μζροσ μιασ ιςορροπθμζνθσ διατροφισ (Rehman et al. 2012). Λζγεται, μάλιςτα,
πωσ καταναλϊνεται από πάνω από τα ⁄ του παγκόςμιου πλθκυςμοφ λόγω των φαρμακευτικϊν,
δροςιςτικϊν και ιπιων διεγερτικϊν ιδιοτιτων του (Karak & Bhagat, 2010). Τα βότανα
προςλαμβάνονται με διαφορετικοφσ τρόπουσ και μορφζσ που περιλαμβάνουν π.χ. τςάγια, ςιρόπι,
αικζρια ζλαια, κάψουλεσ και διςκία που περιζχουν αλεςμζνθ ι ςε μορφι ςκόνθσ ενόσ
ακατζργαςτου βοτάνου ι αποξθραμζνο εκχφλιςμα του. Υπάρχουν επίςθσ εκχυλίςματα φτιαγμζνα
από φυτά και εκχυλίςματα βοτάνων ςε διαφορετικοφσ διαλφτεσ, π.χ. αλκοολικά εκχυλίςματα
(βάμματα), εκχυλίςματα ςε ηεςτό νερό (αφεψιματα) και μακροχρόνια βραςτά εκχυλίςματα,
ςυνικωσ των ριηϊν ι του φλοιοφ (αφεψιματα) (Suchacz & Wesolowski, 2012).

Θ απελευκζρωςθ των ςτοιχείων από τα φυτά ςτα αφεψιματα εξαρτάται από το αν τα ςτοιχεία
αυτά είναι ιςχυρά ςυνδεδεμζνα με τθν οργανικό φυτικό υλικό ι περιςςότερο διαλυτά ςτο ποτό.
Αυτό ςυνδζεται ςτενά με το είδοσ του φυτοφ, τθ χθμικι ςφνκεςθ των φφλλων που λαμβάνονται
για τθν παραγωγι, και τισ διαφορζσ ςτθ μζκοδο παραςκευισ τςαγιοφ (Welna et al., 2012). Θ

29
διαλυτότθτα των ςτοιχείων μπορεί επίςθσ να επθρεαςτεί από τθν θλικία των φφλλων, τον τφπο
του νεροφ, τθν κερμοκραςία βραςμοφ, το pH του νεροφ, τον χρόνο βραςίματοσ (Welna et al.,
2012).

30
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΤΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ

2.1 ΔΕΙΓΜΑΤΑ
Δείγματα από 14 είδθ βοτάνων (Origanum dictamnus, Origanum majorana, Origanum
microphyllum, Origanum vulgare, Rosmarinus officinalis, Mentha pulegium, Melissa officinalis,
Satureja thymbra, Thymus vulgaris, Salvia officinalis, Sideritis syriaca, Matricaria chamomilla,
Hypericum perforatum, Laurus nobilis) αποκτικθκαν από τθν τοπικι αγορά τθσ Κριτθσ το 2012. Τα
δείγματα αυτά αναλφκθκαν ωσ προσ τθν περιεκτικότθτά τουσ ςε βαρζα μζταλλα (Cd, Pb, Cr, Ni, Cu,
Fe, Mn, Zn και Co) και ςυγκεκριμζνα με 3 επαναλιψεισ για κάδε είδοσ βοτάνου τόςο ςτθ χϊνευςθ
όςο και ςτθν εκχφλιςθ. Οι ςυγκεντρϊςεισ των μετάλλων προςδιορίςτθκαν με τθν χϊνευςθ των
εναζριων τμθμάτων των βοτάνων με τθν χριςθ μικροκυμάτων, ενϊ τα εκχυλιςμζνα μζταλλα
προςδιορίςτθκαν ςε αφεψιματα που παραςκευάςτθκαν με βραςμό. Ο προςδιοριςμόσ των
μετάλλων πραγματοποιικθκε με φαςματομετρία ατομικισ απορρόφθςθσ, χρθςιμοποιϊντασ τθν
τεχνικι τθσ φλόγασ ι του φοφρνου γραφίτθ, ανάλογα με τθν περίπτωςθ.

Εικόνα 2.1.1. Μερικά από τα δείγματα μετά τον κρυμματιςμό τουσ

(Ρθγι: προςωπικό αρχείο)

31
2.2 ΕΞΟΡΛΙΣΜΟΣ
Κάποια από τα βαςικά εξαρτιματα που χρθςιμοποιικθκαν για τθν διεξαγωγι τθσ ανάλυςθσ είναι
τα εξισ:

 Φαςματόμετρο ατομικισ απορρόφθςθσ Perkin-Elmer 5100 ZL.

Με το φαςματόμετρο ατομικισ απορρόφθςθσ μετράμε τθν ιςχφ του φωτόσ που απορροφάται ςτο
μικοσ κφματοσ του ςτοιχείου που πρόκειται να προςδιοριςτεί. Θ απορρόφθςθ ςε αυτό το μικοσ
κφματοσ κα αυξάνεται όςο αυξάνεται ο αρικμόσ των ατόμων του ςτοιχείου προσ ανάλυςθ. Αν
φωσ, κατάλλθλου μικουσ κφματοσ, προςκροφςει ςε ζνα ελεφκερο άτομο ςτθ κεμελιϊδθ
κατάςταςθ, το άτομο κα μπορεί να απορροφιςει το φωσ και να διεγερκεί.. Ριο ςυγκεκριμζνα,
κατά τθ μζτρθςθ τθσ ατομικισ απορρόφθςθσ το φωσ περνάει μζςα από ζνα ςφννεφο ατόμων.
Κακϊσ ο αρικμόσ των ατόμων ςτθν διαδρομι του φωτόσ αυξάνεται, αυξάνεται και θ ποςότθτα του
φωτόσ που απορροφάται, με ζνα προβλζψιμο τρόπο. Ζτςι, με τθν μζτρθςθ τθσ ποςότθτασ του
φωτόσ που απορροφάται, μπορεί να γίνει ποςοτικόσ προςδιοριςμόσ τθσ ποςότθτασ του ςτοιχείου
προσ ανάλυςθ. Θ χριςθ ειδικϊν πθγϊν φωτόσ και θ προςεκτικι επιλογι μικουσ κφματοσ,
επιτρζπουν τον ποςοτικό προςδιοριςμό ςυγκεκριμζνων ςτοιχείων, παρουςία άλλων.
Το ςφννεφο των ατόμων, που χρειάηεται ςτθν ατομικι απορρόφθςθ, παράγεται παρζχοντασ
αρκετι κερμικι ενζργεια ςτο δείγμα προκειμζνου να διαςπάςει τισ χθμικζσ ενϊςεισ ςε ελεφκερα
άτομα. Για να γίνει αυτό, ςτθν τεχνικι τθσ φλόγασ γίνεται αναρρόφθςθ του δείγματοσ ςε φλόγα
που είναι ευκυγραμμιςμζνθ ςτθν ακτίνα φωτόσ ενϊ ςτθν τεχνικι του φοφρνου γραφίτθ το δείγμα
εγχφεται ςε θλεκτροκερμικά κερμαινόμενο γραφίτθ και θ απομάκρυνςθ του νεροφ και θ
ατομοποίθςθ γίνονται με ςταδιακι κζρμανςθ

Θ ευκολία και θ ταχφτθτα με τισ οποίεσ γίνονται ακριβείσ και ορκοί προςδιοριςμοί ςε αυτιν τθν
τεχνικι είναι ο λόγοσ που θ ατομικι απορρόφθςθ είναι θ πιο δθμοφιλισ τεχνικι για τον
προςδιοριςμό μετάλλων (Beaty, 1988).

32
 Εικόνα 2.2.1. Perkin-Elmer Atomic Absorption Spectrophotometer (5100) with Hydride Generator
(Ρθγι: http://epswww.unm.edu/)

Εικόνα 2.2.2. Perkin-Elmer AA Software Display

(Ρθγι: http://epswww.unm.edu/labs/analytical-chemistry-lab/our-analytical-tools/)

 Γουδί και γουδοχζρι από αχάτθ.

Είναι ςίγουρα πιο ςκλθρό από τα δείγματα και αποφεφγουμε επίςθσ τυχόν επιμόλυνςθ. Ανάμεςα
ςτουσ κρυμματιςμοφσ κάκε δείγματοσ γινόταν και θ απαραίτθτθ απολφμανςθ του γουδιοφ.

33
 Εικόνα 2.2.3.
(Ρθγι: www.syndesmossa.com)

 Ηυγόσ ακριβείασ KERN

Εικόνα 2.2.4.
(Ρθγι: προςωπικό αρχείο)

 Φοφρνοσ μικροκυμάτων για επεξεργαςία δειγμάτων CEM Mars Xpress.

Είναι ζνα ςφςτθμα χϊνευςθσ υποβοθκοφμενο από μικροκφματα ςτο οποίο γίνεται θ χϊνευςθ των
δειγμάτων για προςδιοριςμό μετάλλων. Είναι φτιαγμζνοσ από υλικά αςφαλείασ προκειμζνου να
μθν διαφφγει κάποιοσ τοξικόσ υδρατμόσ προσ τθν ατμόςφαιρα.

Εικόνα 2.2.5. CEM Mars 230 60 laboratory microwave accelerated reaction system and Mars Xpress model 574100 Capping station

(Ρθγι: http://www.terapeak.com/worth/cem-mars-230-60-laboratory-microwave-accelerated-reaction-system-capping-station/231998693634/)

34
2.3 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ
ΧΩΝΕΤ΢Η

Τα δείγματα αποξθράνκθκαν με λυοφιλίωςθ και θ παραμζνουςα υγραςία υπολογίςκθκε μετά από

ολονφχτια ξιρανςθ ςτο φοφρνο ςτουσ 105°C. Στθ ςυνζχεια, αφοφ προθγουμζνωσ κρυμματίςτθκαν
ςε γουδί από αχάτθ, περίπου 0.5 g των δειγμάτων διαλυτοποιικθκαν με χϊνευςθ με πυκνό HNO3
ςε ςφςτθμα Mars Xpress (CEM) ςφμφωνα με τθν μζκοδο 3051A (2007) τθσ US EPA (US
Environmental Protection Agency) για τον προςδιοριςμό των ολικϊν μετάλλων. Θ χϊνευςθ
πραγματοποιικθκε ςε οβίδεσ τεφλόν.. Τα διαλφματα τθσ χϊνευςθσ, ςτθ ςυνζχεια, μεταφζρκθκαν
ςε πλαςτικοφσ φυγοκεντρικοφσ ςωλινεσ και αραιϊκθκαν με απιονιςμζνο νερό μζχρι τα 25mL.

ΠΑΡΑ΢ΚΕΤΗ ΑΦΕΨΗΜΑΣΩΝ

Τα αφεψιματα παραςκευάςτθκαν με το βραςμό 2 g των κρυμματιςμζνων βοτάνων ςε 100 mL

απιονιςμζνου νεροφ κερμοκραςίασ 90°C για 5 λεπτά.Θ απομάκρυνςθ του ςτερεοφ υπολείμματοσ
του βοτάνου ζγινε μεδιικθςθ των εκχυλιςμάτων μζςω φίλτρων πολυκαρβονικισ μεμβράνθσ
(Nuclepore, Whatman) με μζςθ διάμετρο πόρων 0.4μm, και μζροσ των διαλυμάτων μετακζρκθκε
ςε πλαςτικοφσ φυγοκεντρικοφσ ςωλινεσ των 50 mL. Τζλοσ, ζγινε οξίνιςθ του κάκε δείγματοσ με
προςκικθ πυκνοφ HNO3 ϊςτε θ τελικι περιεκτικότθτα να είναι 1% (v/v) HNO3 .

Ο προςδιοριςμόσ των μετάλλων ζγινε με τθν τεχνικι τθσ φαςματομετρίασ ατομικισ απορρόφθςθσ
ςε φαςματόμετρο Perkin-Elmer 5100 ZL, χρθςιμοποιϊντασ τθν τεχνικι τθσ φλόγασ ι του φοφρνου
γραφίτθ, αναλόγωσ με τισ ςυγκεντρϊςεισ των μετάλλων.

ΑΝΣΙΔΡΑ΢ΣΗΡΙΑ

Πλα τα αντιδραςτιρια που χρθςιμοποιικθκαν ςτισ αναλφςεισ ιταν τφπου “Suprapur” τθσ εταιρίασ
Merck, και το νερό από ςφςτθμα Milli-Q, ποιότθτασ 18.2 MΩ.cm. Ο χειριςμόσ των δειγμάτων ςτο
εργαςτιριο πραγματοποιικθκε ςε εςτία νθματικισ ροισ Class 100 (Class 100 laminar flow hood)
(NUAIRE, NU 154-524E) για αποφυγι επιμόλυνςθσ των δειγμάτων από το περιβάλλον του
εργαςτθρίου. Θ απόδοςθ των αναλυτικϊν μεκόδων αξιολογικθκε βάςει των κατευκυντιριων
οδθγιϊν EURACHEM/CITAC (2000).

35
Ραραςκευάςτθκαν πρότυπα διαλφματα 1000ppm ςτα οποία ζγιναν και οι κατάλλθλεσ αραιϊςεισ
τζτοιεσ ϊςτε να καλφπτουν τθν περιοχι ςυγκεντρϊςεων των δειγμάτων. Τα διαλφματα
οξινίςτθκαν με π.HNO3, μζχρι τελικισ περιεκτικότθτασ 1% .

ΕΛΕΓΧΟ΢ ΠΟΙΟΣΗΣΑ΢ ΣΗ΢ ΑΝΑΛΤΣΙΚΗ΢ ΔΙΑΔΙΚΑ΢ΙΑ΢

Στθν ανάλυςθ χρθςιμοποιικθκαν και τυφλά δείγματα (blank) τα οποία ακολοφκθςαν ακριβϊσ τθν
ίδια διαδικαςία με τα υπόλοιπα δείγματα τόςο ςτθ χϊνευςθ όςο και ςτθν εκχφλιςθ με τθν
διαφορά ότι δεν υπάρχει ςε αυτά θ αναλυόμενθ ουςία. Τα τυφλά δείγματα χρθςιμοποιοφνται
προκειμζνου να γίνει ανίχνευςθ τυχόν επιμολφνςεων ςε όλα τα ςτάδια τθσ ανάλυςθσ και ςε όλεσ
τισ περιπτϊςεισ οι ςυγκεντρϊςεισ μετάλλων τουσ ιταν κάτω από τα όρια ανίχνευςθσ.

Για τθν εκτίμθςθ τθσ ορκότθτασ τθσ χϊνευςθσ χρθςιμοποιικθκε πιςτοποιθμζνο υλικό αναφοράσ
(Certified Reference Material) το ERM – CD281 rye grass, προετοιμαςμζνο από το Ινςτιτοφτο
Υλικϊν και Μετριςεων Αναφοράσ (IRMM). Το υλικό αναφοράσ είναι γνωςτισ ςυγκζντρωςθσ και
χρθςιμοποιείται για τον υπολογιςμό τον ςυςτθματικϊν αναλυτικϊν ςφαλμάτων. Συμπεριλιφκθκε,
λοιπόν, ςε κάκε παρτίδα του δείγματοσ, προκειμζνου να εκτιμθκεί θ ορκότθτα τθσ ςυνολικισ
μεκόδου προςδιοριςμοφ των μετάλλων.

Για όλα τα μζταλλα, οι ςυγκεντρϊςεισ που μετρικθκαν ιταν μζςα ςτθ δθλωμζνθ αβεβαιότθτα, με
εξαίρεςθ το Mn, που μετρικθκε λίγο πάνω από το ανϊτατο όριο αβεβαιότθτασ, με ανάκτθςθ
107%, ενϊ δεν υπιρξε πιςτοποιθμζνθ τιμι για το Co.

Θ ορκότθτα τθσ εκχφλιςθσ αξιολογικθκε με μετριςεισ ανάκτθςθσ ςε εμβολιαςμζνα δείγματα και

οι ανακτιςεισ που υπολογίςτθκαν για όλα τα μζταλλα ιταν μεταξφ 91% και 109% (Ρίνακασ 2.3.1.).
Θ ςυνολικι επαναλθψιμότθτα κυμάνκθκε από 5.0% ζωσ 10.5% για τθν χϊνευςθ και μεταξφ 5.7%
με 11.6% για τθν εκχφλιςθ.

36
Πίνακασ 2.3.1. Ριςτοποιθμζνεσ, μετρθκείςεσ ςυγκεντρϊςεισ και μετριςεισ ανάκτθςθσ
Cd Cr Cu Fe Mn Ni Pb Zn
Ριςτοποιθμζνθ ςυγκζντρωςθ 0.120 24.8 10.2 82 15.2 1.67 30.5
± ± ± ± ± ± ±
0.007 1.3 0.5 180 4 0.6 0.11 1.1
Μετρθκείςα ςυγκζντρωςθ 0.116 23.5 10,06 179 89 15.1 1,63 31,1
± ± ± ± ± ± ± ±
0.004 0.1 0.02 1 2 0.1 0.06 0.2
Ανάκτθςθ 97% 95% 99% 100% 108% 100% 97% 102%

Τζλοσ, τα όρια ανίχνευςθσ για τα ολικά μζταλλα, εκφραςμζνα ςε mg/kg ςε ξθρό φυτικό ιςτό, ιταν
0.003, 0.03, 0.006, 0.16, 0.42, 0.16, 0.047, 0.064, 0.04 ενϊ για τα αφεψιματα εκφραςμζνα ςε μg/L
0.12, 1.2, 0.25, 6.0, 17.0, 6.0, 1.9, 2.5 και 1, για τα Cd, Co, Cr, Cu, Fe, Mn, Ni, Pb και Zn, αντίςτοιχα.

37
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΑΠΟΣΕΛΕ΢ΜΑΣΑ - ΢ΤΖΗΣΗ΢Η
3.1 ΒΟΤΑΝΑ
΢ΤΓΚΕΝΣΡΩ΢ΕΙ΢ ΜΕΣΑΛΛΩΝ ΢ΣΑ ΒΟΣΑΝΑ

Ραρακάτω απεικονίηονται γραφικά οι ςυγκεντρϊςεισ των μετάλλων (mg/kg) που ανιχνεφτθκαν ςτα
αποξθραμζνα δείγματα των βοτάνων τθσ παροφςασ ζρευνασ. Ο αντίςτοιχοσ πίνακασ τιμϊν
(Ρίνακασ 5.12.) βρίςκεται ςτο Ραράρτθμα.

Κάδμιο

Cd
0,2 0,2
0,18 0,18
0,16 0,16
0,14 0,14
0,12 0,12
0,1 0,1
0,08 0,08
0,06 0,06
0,04 0,04
0,02 0,02
0 0

Το Cd ανιχνεφτθκε ςτθ μεγαλφτερθ ςυγκζντρωςθ ςτθν δάφνθ ενϊ θ μικρότερθ ςυγκζντρωςθ

ανιχνεφτθκε ςτο δεντρολίβανο. Συγκεκριμζνα, ςτα αποξθραμζνα δείγματα με φκίνουςα ςειρά
ζχουμε: δάφνθ (0.128 ± 0,013 mg/kg), χαμομιλι (0.087 ± 0,032 mg/kg), ςπακόχορτο (0.085 ± 0,013
mg/kg), δίκταμο (0.036 ± 0,005 mg/kg), μαντηουράνα (0.031 ± 0,003 mg/kg), κρφμπα (0.031 ±
0,006 mg/kg), αντωναΐδα (0.030 ± 0,001 mg/kg), τςάι του βουνοφ (0.020 ± 0,002 mg/kg),
μελιςςόχορτο (0.016 ± 0,004 mg/kg), κυμάρι (0.011 ± 0 mg/kg), φλιςκοφνι (0.010 ± 0,002 mg/kg),
φαςκόμθλο (0.010 ± 0,003 mg/kg), ρίγανθ (0.007 ± 0,001 mg/kg) και δεντρολίβανο (0.005 ± 0,001
mg/kg).

38
Μόλυβδοσ

Pb
4 4
3,5 3,5
3 3
2,5 2,5
2 2
1,5 1,5
1 1
0,5 0,5
0 0

Το δίκταμο παρουςιάηει μια ιδιαίτερα υψθλι τιμι Pb, ενϊ ακολουκεί θ αντωναΐδα και τελευταίο
το ςπακόχορτο που παρουςιάηει τα χαμθλότερα επίπεδα μολφβδου ςτθν αποξθραμζνθ του
μορφι. Συγκεκριμζνα, με φκίνουςα ςειρά ζχουμε: δίκταμο (3.46 ± 0,372 mg/kg), αντωναΐδα
(0.952 ± 0,036 mg/kg), τςάι του βουνοφ (0.762 ± 0,025 mg/kg), κρφμπα (0.741 ± 0,049 mg/kg),
μαντηουράνα (0.643 ± 0,02 mg/kg), κυμάρι (0.580 ± 0,063 mg/kg) ρίγανθ (0.401 ± 0,027 mg/kg),
μελιςςόχορτο (0.372 ± 0,032 mg/kg), δεντρολίβανο (0.351 ± 0,005 mg/kg), δάφνθ (0.318 ± 0,037
mg/kg), φαςκόμθλο (0.300 ± 0,047 mg/kg), φλιςκοφνι (0.257 ± 0,032 mg/kg), χαμομιλι (0.248 ±
0,034 mg/kg) και ςπακόχορτο (0.203 ± 0,038 mg/kg).

39
Χρϊμιο

Cr
7 7
6 6
5 5
4 4
3 3
2 2
1 1
0 0

Τα υψθλότερα επίπεδα Cr ζδειξε να ζχει θ κρφμπα και τα χαμθλότερα το ςπακόχορτο ςτθν

αποξθραμζνθ τουσ μορφι. Με φκίνουςα ςειρά ζχουμε: κρφμπα (5.81 mg/kg), αντωναΐδα (5.21
mg/kg), δίκταμο (2.90 mg/kg), μελιςςόχορτο (2.04 mg/kg), μαντηουράνα (1.51 mg/kg), ρίγανθ (1.48
mg/kg), τςάι του βουνοφ (1.31 mg/kg), δάφνθ (1.28 mg/kg), χαμομιλι (1.14 mg/kg), κυμάρι (1.14
mg/kg), φαςκόμθλο (0.890 mg/kg), φλιςκοφνι (0.771 mg/kg), δεντρολίβανο (0.750 mg/kg) και
ςπακόχορτο (0.195 mg/kg).

Νικζλιο

Ni
9 9
8 8
7 7
6 6
5 5
4 4
3 3
2 2
1 1
0 0

40
Στα δείγματα των φυτϊν, τθν υψθλότερθ ςυγκζντρωςθ Ni παρουςίαςε θ αντωναΐδα και τθν
χαμθλότερθ το δεντρολίβανο. Με φκίνουςα ςειρά ςυγκεντρϊςεων ζχουμε: αντωναΐδα (7.58
mg/kg), χαμομιλι (7.43 mg/kg), κρφμπα (6.77 mg/kg), δίκταμο (4.47 mg/kg), ςπακόχορτο (4.14
mg/kg), μελιςςόχορτο (4.01 mg/kg), ρίγανθ (3.29 mg/kg), μαντηουράνα (2.71 mg/kg), φλιςκοφνι
(1.95 mg/kg), φαςκόμθλο (1.74 mg/kg), κυμάρι (1.37 mg/kg), τςάι του βουνοφ (1.02 mg/kg),
δάφνθ (0.760 mg/kg) και δεντρολίβανο (0.690 mg/kg).

Χαλκόσ

Cu
16 16
14 14
12 12
10 10
8 8
6 6
4 4
2 2
0 0

Τα υψθλότερα επίπεδα Cu ςτα αποξθραμζνα δείγματα ζδειξε να ζχει το φλιςκοφνι και τα

χαμθλότερα θ δάφνθ. Συγκεκριμζνα με φκίνουςα ςειρά ζχουμε: φλιςκοφνι (13.7 mg/kg),
μαντηουράνα (12.1 mg/kg), φαςκόμθλο (11.7 mg/kg), δίκταμο (10.9 mg/kg), κρφμπα (10.3 mg/kg),
ςπακόχορτο (10.3 mg/kg), μελιςςόχορτο (9.49 mg/kg), κυμάρι (9.29 mg/kg), χαμομιλι (8.54
mg/kg), δεντρολίβανο (8.00 mg/kg), ρίγανθ (6.58 mg/kg), αντωναΐδα (6.53 mg/kg), τςάι του
βουνοφ (6.25 mg/kg) και δάφνθ (2.73 mg/kg).

41
Σίδθροσ

Fe
1400 1400
1200 1200
1000 1000
800 800
600 600
400 400
200 200
0 0

Τα υψθλότερα επίπεδα Fe ςτα αποξθραμζνα δείγματα των βοτάνων είχε το δίκταμο και τα
χαμθλότερα το ςπακόχορτο. Συγκεκριμζνα, με φκίνουςα ςειρά ζχουμε: δίκταμο (1153 mg/kg),
κρφμπα (1004 mg/kg), αντωναΐδα (852 mg/kg), τςάι του βουνοφ (525 mg/kg), ματηουράνα (489
mg/kg), μελιςςόχορτο (472 mg/kg), κυμάρι (437 mg/kg), ρίγανθ (395 mg/kg), φαςκόμθλο (286
mg/kg), φλιςκοφνι (281 mg/kg), χαμομιλι (272 mg/kg), δεντρολίβανο (264 mg/kg), δάφνθ (221
mg/kg) και ςπακόχορτο (95.0 mg/kg).

Μαγγάνιο

Mn
140 140
120 120
100 100
80 80
60 60
40 40
20 20
0 0

42
Στθν παροφςα ανάλυςθ θ μεγαλφτερθ ςυγκζντρωςθ Mn ςτα αποξθραμζνα δείγματα των βοτάνων
παρουςιάςτθκε ςτθ δάφνθ και θ μικρότερθ ςτο φλιςκοφνι. Συγκεκριμζνα με φκίνουςα ςειρά
ζχουμε: δάφνθ (125 mg/kg), κρφμπα (71.2 mg/kg), χαμομιλι (66.2 mg/kg), δίκταμο (63.6 mg/kg),
ςπακόχορτο (54.5 mg/kg), δεντρολίβανο (48.3 mg/kg), τςάι του βουνοφ (46.5 mg/kg),
μαντηουράνα (41.7 mg/kg), μελιςςόχορτο (38.2 mg/kg), αντωναΐδα (36.5 mg/kg), κυμάρι (32.2
mg/kg), ρίγανθ (31.8 mg/kg), φαςκόμθλο (28.8 mg/kg) και φλιςκοφνι (28.2 mg/kg).

Ψευδάργυροσ

Zn
70 70

60 60

50 50
40 40
30 30
20 20
10 10
0 0

Στθ ςυγκεκριμζνθ ανάλυςθ τα υψθλότερα επίπεδα Zn ςτα αποξθραμζνα δείγματα των βοτάνων
είχε το δίκταμο και τα χαμθλότερα το τςάι του βουνοφ. Συγκεκριμζνα με φκίνουςα ςειρά ζχουμε:
δίκταμο (64.9 mg/kg), ςπακόχορτο (64.4 mg/kg), μελιςςόχορτο (50.4 mg/kg), φαςκόμθλο (47.5
mg/kg), φλιςκοφνι (46.7 mg/kg), κρφμπα (44.7 mg/kg), μαντηουράνα (41,5 mg/kg), κυμάρι (39.1
mg/kg), δεντρολίβανο (35.2 mg/kg), αντωναΐδα (26.3 mg/kg), χαμομιλι (24.6 mg/kg), δάφνθ (20.6
mg/kg), ρίγανθ (19.7 mg/kg) και τςάι του βουνοφ (15.8 mg/kg).

43
Κοβάλτιο

Co
0,8 0,8
0,7 0,7
0,6 0,6
0,5 0,5
0,4 0,4
0,3 0,3
0,2 0,2
0,1 0,1
0 0

Στα αποξθραμζνα δείγματα των βοτάνων μεγαλφτερθ ςυγκζντρωςθ Co ζδειξε να ζχει το

ςπακόχορτο και τθν μικρότερθ το κυμάρι. Συγκεκριμζνα, με φκίνουςα ςειρά ζχουμε: ςπακόχορτο
(0.690 mg/kg), δίκταμο (0.610 mg/kg), κρφμπα (0.580 mg/kg), αντωναΐδα (0.500 mg/kg), χαμομιλι
(0.310 mg/kg), τςάι του βουνοφ (0.256 mg/kg), μελιςςόχορτο (0.220 mg/kg), φαςκόμθλο (0.220
mg/kg), φλιςκοφνι (0.200 mg/kg), ρίγανθ (0.181 mg/kg), μαντηουράνα (0.170 mg/kg),
δεντρολίβανο (0.077 mg/kg), δάφνθ (0.075 mg/kg) και κυμάρι (0.070 mg/kg).

Συνοπτικά, όςον αφορά τα τοξικά μζταλλα παρατθροφμε ότι οι ςυγκεντρϊςεισ Cd είναι αρκετά
χαμθλζσ ςε όλα τα βότανα και ωσ εκ τοφτου δεν ςυνιςτοφν κίνδυνο για τθν ανκρϊπινθ υγεία.
Υψθλότερεσ τιμζσ ζχουν θ δάφνθ, το χαμομιλι και το ςπακόχορτο οι οποίεσ μπορεί να οφείλονται
ςτισ εδαφολογικζσ ςυνκικεσ ι ςτο ότι τα ςθμεία από τα οποία ςυλλζχτθκαν τα βότανα βρίςκονταν
κοντά ςε περιοχζσ με ζντονθ βιομθχανικι δραςτθριότθτα. Οι τιμζσ αυτζσ ςυμφωνοφν και με τθν
βιβλιογραφία αφοφ, ςφμφωνα με παλαιότερεσ ζρευνεσ, το ςπακόχορτο ζχει κεωρθκεί ωσ
υπερςυςςωρευτισ αφοφ ζχουν βρεκεί υψθλά ποςοςτά Cd ςτο φυτό παρά ςτο ζδαφοσ (Moreno-
Jiménez et al. 2009) (Chizzola & Lukas, 2005) ενϊ για το χαμομιλι ζχει αναφερκεί πωσ ζνα από τα
μζταλλα που απορροφά κυρίωσ ςτον βλαςτό είναι το Cd (Kováčik et al. 2011) (Kováčik et al. 2009).
Ραρόλα αυτά δεν είναι αρκετά υψθλζσ ϊςτε να κεωρθκοφν τα ςυγκεκριμζνα βότανα επικίνδυνα
για τθν ανκρϊπινθ υγεία. Πςον αφορά τον Pb παρατθροφμε ότι το δίκταμο παρουςιάηει μια
ιδιαίτερα υψθλι τιμι ςυγκριτικά με το υπόλοιπα βότανα, θ οποία κα μποροφςε να οφείλεται ςε

44
υψθλά επίπεδα Pb ςτθν περιοχι δειγματολθψίασ, κακϊσ όμωσ τα δείγματα προιλκαν από τθν
τοπικι αγορά, τα υπάρχοντα δεδομζνα δεν αρκοφν για να ερμθνεφςουμε αυτι τθν τιμι. Στα
υπόλοιπα βότανα, όμωσ, οι τιμζσ είναι χαμθλζσ. Για τα απαραίτθτα μζταλλα παρατθροφμε πωσ ο
Fe ανιχνεφτθκε ςτισ υψθλότερεσ ςυγκεντρϊςεισ ςε όλα τα βότανα με ακόλουκο το Mn, ενϊ το Co
ςτισ χαμθλότερεσ μαηί με το Cd. Ριο ςυγκεκριμζνα, όλα τα βότανα ζχουν προςλάβει Fe ςε υψθλζσ
ςυγκεντρϊςεισ με το ςπακόχορτο, όμωσ, να περιζχει τον λιγότερο. Γενικά, υπάρχει μια
διακφμανςθ των τιμϊν ανάμεςα ςτα διαφορετικά βότανα για κάκε μζταλλο εκτόσ από τα
απαραίτθτα μζταλλα Cu και Zn που παρατθρείται θ μικρότερθ διακφμανςθ και ανιχνεφτθκε ςε όλα
τα βότανα ςε ςχετικά παραπλιςιεσ ςυγκεντρϊςεισ.

΢ΤΓΚΕΝΣΡΩ΢ΕΙ΢ ΜΕΣΑΛΛΩΝ ΢ΣΑ ΒΟΣΑΝΑ - ΢ΤΓΚΡΙ΢Η ΜΕ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ρροκειμζνου να μπορζςουμε να διεξάγουμε ςυμπεράςματα, κρίνεται απαραίτθτθ θ ςφγκριςθ των

τιμϊν των μετάλλων που πιραμε με τισ τιμζσ αντίςτοιχων ερευνϊν. Από τα υπo-μελζτθ αρωματικά
φυτά, εκείνα τα οποία εμφανίςτθκαν πιο ςυχνά ςτθν βιβλιογραφία μασ είναι το ςπακόχορτο
(Hypericum perforatum), το φαςκόμθλο (Salvia officinalis) και το χαμομιλι (Matricaria
chamomilla). Ακολοφκθςαν το δεντρολίβανο (Rosmarinus officinalis), το μελιςςόχορτο (Melissa
officinalis), το κυμάρι (Thymus vulgaris), θ δάφνθ (Laurus nobilis) και θ ρίγανθ (Origanum vulgare).
Ενϊ, τζλοσ, για το δίκταμο (Origanum dictamnus), τθν μαντηουράνα (Origanum majorana), τθν
αντωναϊδα (Origanum microphyllum), το φλιςκοφνι (Mentha pulegium), τθν κρφμπα (Satureja
thymbra) και το τςάι του βουνοφ (Sideritis syriaca) είχαμε από μία ζωσ καμία αναφορζσ ςτθν
βιβλιογραφία. Αυτό μπορεί να προκφπτει από το γεγονόσ πωσ τα τελευταία αρωματικά φυτά
ευδοκιμοφν ςε πολφ μικρότερεσ εκτάςεισ, κακιςτϊντασ τθν ζρευνα και μελζτθ τουσ πιο δφςκολθ.
Για παράδειγμα, ςφμφωνα με τθν ιςτοςελίδα τθσ PESI1 (Pan-European Species directories
Infrastructure), ενϊ το ςπακόχορτο εμφανίηεται και καλλιεργείται ςε όλθ τθν Ευρϊπθ (Εικόνα
3.1.1), το τςάι του βουνοφ εμφανίηεται μόνο ςτθν Κριτθ και τθν Τουρκία (Εικόνα 3.1.2).

1PESI (2016). Pan-European Species directories Infrastructure. Accessed through www.eu-nomen.eu/portal, at 2016-
07-29

45
 Εικόνα 3.1.1. Εικόνα 3.1.2.
Σπακόχορτο - Hypericum perforatum Τςάι του βουνοφ - Sideritis syriaca
Ρθγι: PESI (2016) Ρθγι: PESI (2016)

Μελετϊντασ τθν βιβλιογραφία, αντλιςαμε διάφορεσ πλθροφορίεσ για τισ ςυγκεντρϊςεισ των
μετάλλων ςτα εξεταηόμενα αρωματικά φυτά και βότανα, από αντίςτοιχεσ ζρευνεσ. Γενικά
παρατθριςαμε πωσ ζρευνεσ που μελετάνε τθν ςυγκζντρωςθ βαρζων μετάλλων ςε διάφορα
βότανα και μπαχαρικά, πραγματοποιοφνται ςε παγκόςμια κλίμακα. Θ μζτρθςθ των
ςυγκεντρϊςεων διαφόρων μετάλλων ςε φυτά μασ δίνει πλθροφορίεσ τόςο για το ζδαφοσ όςο και
για το ίδιο το φυτό. Στθν ςυνζχεια, μποροφμε να εξάγουμε ςυμπεράςματα ςχετικά με τθν πικανι
τοξικότθτα που μπορεί να προκαλζςουν αυτά τα φυτά ςτον άνκρωπο, μζςω τθσ άμεςθσ (π.χ.
μπαχαρικά) ι ζμμεςθσ (π.χ. τςάι) κατανάλωςισ τουσ. Ζχουν πραγματοποιθκεί αναρίκμθτεσ
ζρευνεσ, με τθν ίδια τθν βιβλιογραφία μασ να ξεκινάει από επιςτθμονικό άρκρο που
χρονολογείται το 1989, που ςυνεχίηονται μζχρι και ςιμερα.

Οι βιβλιογραφικζσ ςυγκεντρϊςεισ που ςυναντιςαμε ανικουν ςε ζνα μεγάλο εφροσ τιμϊν, με τα

αποτελζςματα τθσ παροφςασ ζρευνασ να ανικουν, ςυνικωσ, κοντά ςτον μζςο όρο ι να ανικουν
ςτο χαμθλότερο εφροσ τιμϊν.

Διαφορζσ ςτισ τιμζσ των ςυγκεντρϊςεων παρατθριςαμε ανάλογα με το μζροσ που διεξάχκθκε θ
δειγματολθψία ςτθν εκάςτοτε ζρευνα (ςε μικρι-μεγάλθ απόςταςθ από τον δρόμο ι από κάποια
άλλθ ρυπογόνο πθγι) και ανάλογα με το μζροσ του φυτοφ που χρθςιμοποιικθκε για τθν μζτρθςθ
βαρζων μετάλλων (ρίηεσ, βλαςτόσ, λουλοφδια και φφλλα). Για παράδειγμα, ςτο φαςκόμθλο, ο
μζςοσ όροσ καδμίου που βρικαν οι Angelova et al. (2006), ςτθν ζρευνά τουσ που διεξάχκθκε ςτθν
Βουλγαρία, ιταν 1.40 mg/kg ςε απόςταςθ 0.1 χιλιομζτρων από μία ρυπογόνο πθγι ενϊ ιταν 0.02
mg/kg για απόςταςθ 15 χιλιομζτρων από τθν ίδια πθγι. Αντίςτοιχα, οι Zheljazkov et al. (2008)

46
βρικαν 13.9 mg/kg ςυγκζντρωςθ καδμίου ςε απόςταςθ 0.8 χιλιομζτρων από ζνα χυτιριο, ενϊ
υπολόγιςαν 0.43 mg/kg καδμίου για τθν πιο μακρινι απόςταςθ από το χυτιριο (9 χιλιόμετρα). Οι
Stancheva et al. (2010) βρικαν διαφορετικζσ τιμζσ ςυγκζντρωςθσ καδμίου όςον αφορά τον βλαςτό
και τθν ρίηα του φυτοφ (0.2 mg/kg και 0.5 mg/kg αντίςτοιχα). Αναλυτικότερα οι τιμζσ
παρουςιάηονται παρακάτω.

ΣΡΑΘΟΧΟ΢ΤΟ

Το ςπακόχορτο ιταν το φυτό για το οποίο βρζκθκαν περιςςότερεσ βιβλιογραφικζσ τιμζσ για τα
εξεταηόμενα μζταλλα. Ρλθροφορίεσ αντλικθκαν από ποικίλεσ ζρευνεσ που διεξάχκθκαν ςε
διάφορεσ χϊρεσ όπωσ Ιςπανία, Αυςτρία, Τουρκία, Ρολωνία ζωσ Βραηιλία και Αμερικι. Οι
ςυγκεντρϊςεισ αυτζσ μαηί με τισ ςυγκεντρϊςεισ τθσ παροφςασ ζρευνασ αναπαρίςτανται ςτο
παρακάτω γράφθμα, όπου με x ςυμβολίηονται οι ςυγκεντρϊςεισ τθσ παροφςασ ανάλυςθσ. Το
γράφθμα βαςίηεται ςτον Ρίνακα 5.1. του Ραραρτιματοσ.

Σπακόχορτο (Hypericum perforatum)

10000

1000

100

10

0,1

0,01
Cd Co Cr Cu Fe Mn Ni Pb Zn

Κάδμιο

Οι διάφορεσ τιμζσ για το Cd ςτο ςπακόχορτο κυμαίνονταν ςε εφροσ από 0.02 mg/kg (Chizzola &
Lukas, 2005) ζωσ 10.22 mg/kg (Moreno-Jiménez et al., 2009), με μζςθ τιμι 0.975 mg/kg, θ οποία
είναι αρκετά υψθλι αν αναλογιςτεί κανείσ πωσ το όριο που ζχει κεςπιςτεί από τον WHO είναι 0.3
mg/kg (WHO, 1998). Θ μζγιςτθ ςυγκζντρωςθ μετρικθκε ςτθν ζρευνα των Moreno-Jiménez et al.

47
(2009), που πραγματοποιικθκε ςτθν Ιςπανία κοντά ςε ζνα ορυχείο, γεγονόσ το οποίο μπορεί να
εξθγιςει τθν υψθλι αυτι τιμι. Θ αμζςωσ επόμενθ μεγαλφτερθ ςυγκζντρωςθ που μετρικθκε είναι
1.1 mg/kg από μία ζρευνα που διεξάχκθκε ςτθν Βραηιλία, από τουσ Mamani et al. (2005), αλλά το
δείγμα του υπό-μελζτθ φυτοφ προιλκε από τθν Κίνα. Στθν ζρευνα των Chizzola et al. (2003),
αναφερόμενοι ςτθν ζρευνα του Kabelitz (1998), αναφζρουν ςυγκζντρωςθ Cd 1.3 mg/kg, με τουσ
ίδιουσ να ζχουν υπολογίςει ςτθν ζρευνά τουσ 0.59 mg/kg. Οι πιο πολλζσ τιμζσ που
παρουςιάηονται προζρχονται από τθν ζρευνα των Chizzola & Lukas (2005), οι οποίοι
πραγματοποιιςαν δειγματολθψία ςε διάφορεσ περιοχζσ τθσ Αυςτρίασ (Leithagebirge, Southern
Wienerwald, Petronell-Carnuntum, κ.ά.). Οι ςυγκεντρϊςεισ Cd που μζτρθςαν κυμαίνονται από
0.27 mg/kg ζωσ 0.02 mg/kg, ενϊ ςτθν παροφςα ζρευνα θ ςυγκζντρωςθ υπολογίςτθκε 0.085
mg/kg. Ενϊ οι περιςςότερεσ ςυγκεντρϊςεισ βρίςκονται κάτω από το όριο που ζχει κζςει ο WHO
για το Cd, υπιρχαν ωςτόςο αρκετζσ που το ξεπζραςαν. Εκτόσ από τισ προαναφερκείςεσ
ςυγκεντρϊςεισ, οι Mamani et al. (2005) μζτρθςαν, επίςθσ, ςε ζνα άλλο δείγμα από τθν Κίνα 0.56
mg/kg και οι Slaveska et al. (1998) υπολόγιςαν ςυγκζντρωςθ Cd 0.36 mg/kg.

Κοβάλτιο, Χρϊμιο

Για το Co, το Cr αλλά και το Ni, δεν καταφζραμε να ςυλλζξουμε πολλζσ πλθροφορίεσ.

Για το Co οι ςυγκεντρϊςεισ που ςυλλζξαμε από τθν βιβλιογραφία είναι 0.94 mg/kg (Tokalioǧlu,
2012) και 0.40 mg/kg (Slaveska et al., 1998), ενϊ ςτθν παροφςα ζρευνα μετρικθκε 0.69 mg/kg.
Ραρατθροφμε πωσ οι τιμζσ αυτζσ ζχουν πολφ μικρι απόκλιςθ.

Για το Cr οι ςυγκεντρϊςεισ που ςυναντιςαμε προζρχονται από δφο διαφορετικζσ ζρευνεσ που
λάβανε χϊρα ςτθν Τουρκία. Στθν μία ζρευνα, ςτθν Toκάτ τθσ Τουρκίασ, οι Kadioǧlu et al. (2005)
υπολόγιςαν 5.500 mg/kg ενϊ ςτθν άλλθ, ςτο Kayseri τθσ Τουρκίασ ο Tokalioǧlu (2012), μζτρθςε
ςυγκζντρωςθ 3.700 mg/kg. Οι δφο αυτζσ τιμζσ είναι πολφ υψθλότερεσ από τθν ςυγκζντρωςθ τθσ
παροφςασ ζρευνασ (0.195 mg/kg).

Χαλκόσ

Οι ςυγκεντρϊςεισ του Cu ςτθν βιβλιογραφία μασ κυμαίνονται από 1.61 mg/kg (Pytlakowska et al.,
2012) ζωσ 16.11 mg/kg (Moreno-Jiménez et al., 2009), με μζςθ τιμι 9.1 mg/kg. Θ ςυγκζντρωςθ των
16.11 mg/kg υπολογίςτθκε από τουσ Moreno-Jiménez et al. (2009), που όπωσ προαναφζραμε,
ζλαβαν τα δείγματά τουσ ςτθν Ιςπανία, κοντά ςε ζνα ορυχείο, γεγονόσ το οποίο μπορεί να εξθγεί

48
τθν υψθλι αυτι τιμι. Αντίςτοιχα, οι Pytlakowska et al. (2012), υπολόγιςαν τθν χαμθλότερθ
ςυγκζντρωςθ των 1.61 mg/kg ςε ζρευνά τουσ ςτθν Ρολωνία. Ρζρα από τθν μζγιςτθ και τθν
ελάχιςτθ ςυγκζντρωςθ που εμφανίςτθκε ςτθν βιβλιογραφία μασ, οι υπόλοιπεσ ςυγκεντρϊςεισ που
μελετιςαμε κυμαίνονταν από 6.70 mg/kg (Chizzola & Lukas, 2005) ζωσ 11.90 mg/kg (Tokalioǧlu,
2012), τιμζσ πολφ κοντά ςτθν ςυγκζντρωςθ τθσ παροφςασ ανάλυςθσ (10,23 mg/kg ).

Σίδθροσ

Οι ςυγκεντρϊςεισ του Fe ςτθν βιβλιογραφία που μελετικθκε κυμαίνονται από 4.6 mg/kg
(Pytlakowska et al., 2012) ζωσ 1177 mg/kg (Tokalioǧlu, 2012), με μζςο όρο 246.213 mg/kg. Οι
Kadioglu et al. (2005), ςε ζρευνα που πραγματοποιικθκε ςτθν Τουρκία, μζτρθςαν τθν αμζςωσ
επόμενθ μεγαλφτερθ ςυγκζντρωςθ με τιμι 495 mg/kg. Οι Chizzola & Lukas (2005), βρικαν
ςυγκζντρωςθ 163 mg/kg ενϊ οι Moreno-Jiménez et al (2009) μζτρθςαν 108 mg/kg. Oι Slaveska et
al. (1998), υπολόγιςαν Fe 91.7 mg/kg, τιμι πολφ κοντινι με αυτιν τθσ παροφςασ ζρευνασ (95
mg/kg). Οι Ražid et al. (2005), μζτρθςαν 56 mg/kg Fe ςτο ςπακόχορτο, ενϊ οι Pytlakowska et al.
(2012) ζχοντασ δφο δείγματα, ζνα από ζναν λιγότερο γνωςτό παραγωγό που πουλάει ςτθν αγορά
και ζνα από ζναν γνωςτό παραγωγό με μακρά παράδοςθ ςτθν παραγωγι βοτανικϊν φαρμάκων
μζτρθςαν 25.5 και 4.6 mg/kg, αντίςτοιχα. Ραρατθροφμε πωσ θ ςυγκζντρωςι μασ βρίςκεται μζςα
ςτο γενικότερο εφροσ τιμϊν που όριςαν οι υπόλοιπεσ ζρευνεσ.

Μαγγάνιο

Οι ςυγκεντρϊςεισ που βρικαμε ςτθν βιβλιογραφία μασ για το Mn ςτο ςπακόχορτο κυμαίνονται
από 6.8 mg/kg (Pytlakowska et al., 2012) ζωσ 230 mg/kg (Moreno-Jiménez et al., 2009) , με μζςθ
τιμι 76.3 mg/kg. Γενικά, θ τιμι τθσ παροφςασ ζρευνασ (54.5 mg/kg), ςυγκριτικά με τισ υπόλοιπεσ
που ςυναντιςαμε, βρίςκεται ςχεδόν ςτθν διάμεςο. Θ μζγιςτθ ςυγκζντρωςθ (230 mg/kg)
υπολογίςτθκε από τουσ Moreno-Jiménez et al. (2009), ςε ζρευνα ςτθν Μαδρίτθ, Ιςπανίασ. Θ
αμζςωσ επόμενθ ςυγκζντρωςθ, 155 mg/kg, υπολογίςτθκε από τουσ Ražid et al. (2005) ςε ζρευνα
ςτθν Σερβία, ενϊ ακολουκεί θ ςυγκζντρωςθ που υπολόγιςε ο Tokalioǧlu (2012) ςε ζρευνα ςτο
Kayseri, Τουρκία, με τιμι 127 mg/kg. Οι περιςςότερεσ τιμζσ που είχαμε για το Mn, προζρχονταν
από τθν ζρευνα των Chizzola & Lukas (2005), ςτθν οποία πραγματοποιικθκε δειγματολθψία από
διάφορεσ περιοχζσ τθσ Αυςτρίασ, με τιμζσ από 118 ζωσ 29.5 mg/kg.

49
Νικζλιο

Για το Ni οι ςυγκεντρϊςεισ που βρικαμε ιταν 9.40 mg/kg (Kadioǧlu et al., 2005), 6.25 mg/kg
(Tokalioǧlu, 2012) και 1.50 mg/kg (Slaveska et al., 1998), ενϊ ςτθν παροφςα ζρευνα μετρικθκε
ςυγκζντρωςθ νικελίου 4.14 mg/kg, που αν αναλογιςτεί κανείσ πωσ ο μζςοσ όροσ των παραπάνω
βιβλιογραφικϊν τιμϊν είναι 5.32 mg/kg, πρόκειται για μία ικανοποιθτικι τιμι.

Μόλυβδοσ

Οι ςυγκεντρϊςεισ του Pb ςτθν βιβλιογραφία κυμαίνονται από 0.2 mg/kg (Slaveska et al., 1998) ζωσ
11 mg/kg, ςε δείγμα ςπακόχορτου από τθν Βουλγαρία (Mamani et al., 2005), με μζςθ τιμι 2.6
mg/kg. Θ αμζςωσ επόμενθ μεγαλφτερθ ςυγκζντρωςθ υπολογίςτθκε από τουσ Mamani et al. (2005)
ςε δείγμα ςπακόχορτου από τθν Κίνα και είναι 3.8 mg/kg. Στθν ςυνζχεια, ςε δείγματα από τθν
Τουρκία (Tokalioǧlu, 2012) και τθν Κίνα (Mamani et al., 2005 ), υπολογίςτθκαν ςυγκεντρϊςεισ 1.17
και 1.46 mg/kg, αντίςτοιχα. Οι δφο πιο χαμθλζσ ςυγκεντρϊςεισ, υπολογίςτθκαν από τουσ Chizzola
et al. (2003), ςε ζρευνα που διεξάχκθκε ςτθν Αυςτρία, με τιμι 0.59 mg/kg και από τουσ Slaveska et
al. (1998) με τιμι 0.2 mg/kg, θ οποία είναι ίδια με τθν ςυγκζντρωςθ που υπολογίςτθκε ςτθν
παροφςα ζρευνα. Ρζρα από τθν μζγιςτθ ςυγκζντρωςθ των 11 mg/kg, τα υπόλοιπα αποτελζςματα
είναι ικανοποιθτικά, με μία μικρι ςχετικά διακφμανςθ, εφόςον δεν ξεπερνάνε το όριο των 10
mg/kg (WHO, 1998).

Σφμφωνα με τουσ Mamani et al. (2005), τα υψθλά επίπεδα Pb και Cd που ςυνάντθςαν ςτθν ζρευνά
τουσ, ςτο δείγμα ςπακόχορτου, υποδθλϊνουν πωσ το είδοσ αυτό είναι ζνασ πικανόσ
βιοςυςςωρευτισ, το οποίο, επιςθμαίνουν, ζρχεται ςε ςυμφωνία με άλλεσ παρόμοιεσ μελζτεσ.

Ψευδάργυροσ

Οι τιμζσ για τον Zn κυμαίνονταν από 19.5 mg/kg (Kadioǧlu et al., 2005) ζωσ 75.7 mg/kg
(Pytlakowska et al., 2012), με μζςθ τιμι 43.8 mg/kg. Οι περιςςότερεσ ςυγκεντρϊςεισ
ψευδαργφρου ςε δείγματα ςπακόχορτου ςτθν υπό-μελζτθ βιβλιογραφία προζρχονται, επίςθσ,
από τθν ζρευνα των Chizzola & Lukas (2005) όπου οι ςυγκεντρϊςεισ τουσ για τισ διάφορεσ
περιοχζσ τθσ Αυςτρίασ κυμαίνονται από 44.3 mg/kg ζωσ 32.1 mg/kg. Ραρατθροφμε πωσ θ
ςυγκζντρωςθ τθσ παροφςασ ζρευνασ (64.4 mg/kg), αν και ςχετικά πιο υψθλι ςυγκριτικά με τισ
υπόλοιπεσ, ζχει μικρι απόκλιςθ.

50
ΦΑΣΚΟΜΘΛΟ

Για το φαςκόμθλο ςυλλζξαμε αρκετζσ πλθροφορίεσ ςχετικά με τισ διαφοροποιιςεισ των

ςυγκεντρϊςεων των μετάλλων ανάλογα με τθν απόςταςθ τθσ περιοχισ τθσ δειγματολθψίασ από
κάποια ρυπογόνα πθγι, ανάλογα με το τμιμα του φυτοφ που μελετικθκε για τθν ανίχνευςθ
μετάλλων ι ανάλογα τθν περίοδο τθσ δειγματολθψίασ. Οι Zheljazkov et al. (2008)
πραγματοποίθςαν δειγματολθψία ςτθν Βουλγαρία ςε τρία ςθμεία, με απόςταςθ 0.8, 3 και 9 km
από ζνα χυτιριο (smelter) και μζτρθςαν τισ ςυγκεντρϊςεισ του Cd, Pb, Cu, Mn και Zn. Γενικά, ςτα
δείγματα του φαςκόμθλου που λιφκθκαν από το ςθμείο με τθν μικρότερθ απόςταςθ (0,8 km)
βρζκθκαν υψθλότερεσ ςυγκεντρϊςεισ, απ’ ότι ςε εκείνα που ςυλλζχκθκαν ςε απόςταςθ 3 ι 9
χιλιομζτρων. Αντίςτοιχα, οι Angelova et al. (2006) υπολόγιςαν τισ ςυγκεντρϊςεισ Cd, Pb, Cu και Zn
ςε δείγματα φαςκόμθλου ςε απόςταςθ 0.1 και 15 km από μία ρυπογόνα πθγι βαρζων μετάλλων
(Non-Ferrous Metals Works, κοντά ςτθν Plovdiv, Βουλγαρία). Ράλι, οι μεγαλφτερεσ ςυγκεντρϊςεισ
υπολογίςτθκαν για τα φυτά που ςυλλζχκθκαν ςτθν μικρότερθ απόςταςθ από τθν πθγι, ενϊ
μειϊνονται όςο αυξάνεται θ απόςταςθ. Οι αρκρογράφοι, όμωσ, μζτρθςαν, επίςθσ, τισ
ςυγκεντρϊςεισ των μετάλλων αυτϊν για τα διαφορετικά τμιματα του φαςκόμθλου (ρίηεσ, βλαςτοί
φφλλα). Εκεί, παρατθροφμε πωσ οι μεγαλφτερεσ ςυγκεντρϊςεισ υπολογίςτθκαν ςτα φφλλα του
φαςκόμθλου, ςτθν ςυνζχεια ζρχονται οι ςυγκεντρϊςεισ ςτισ ρίηεσ ενϊ οι μικρότερεσ τιμζσ
μετρικθκαν ςτουσ βλαςτοφσ. Αξίηει να αναφερκεί πωσ ενϊ οι μεγαλφτερεσ ςυγκεντρϊςεισ ςτο
φαςκόμθλο ανιχνεφκθκαν ςτα φφλλα και όχι ςτισ ρίηεσ, το αντίκετο ίςχυε για τθν μζντα. Σφμφωνα
με τουσ ερευνθτζσ «προφανϊσ, θ μεγαλφτερθ επιφάνεια των φφλλων του φαςκόμθλου
ςυςςωρεφει μεγαλφτερθ επιφανειακι μόλυνςθ από ό, τι τα μικρότερα φφλλα τθσ μζντασ»,
(Angelova et al., 2006). Τζλοσ, οι Abu-Darwish et al. (2011), ςε ζρευνα που πραγματοποίθςαν ςτθν
Ιορδανία, ςυλλζξαν δείγματα φαςκόμθλου ςτα ακόλουκα φαινολογικά ςτάδια: βλαςτικι φάςθ
(VEG - vegetative), απαρχι τθσ ανκοφορίασ (ΒΒ - beginning of blooming), πλιρθ ανκοφορία (FB -
full-blooming) και φάςθ ωρίμανςθσ των φροφτων (FM - fruit maturation) κατά τουσ μινεσ Ιοφνιο,
Ιοφλιο, Αφγουςτο, Σεπτζμβριο του 2007, αντίςτοιχα. Γενικά, κατά τθν βλαςτικι φάςθ οι
ςυγκεντρϊςεισ του Ni, Cu και του Fe ιταν μικρότερεσ ςυγκριτικά με τισ ςυγκεντρϊςεισ τουσ ςτθν
φάςθ τθσ ωρίμανςθσ των φροφτων (FM- fruit maturation), ενϊ το αντίκετο ίςχυε για τον Zn. Θ
ςυγκζντρωςθ του Mn ιταν ίδια και για τισ δφο φάςεισ ενϊ για το Cd, τον Pb, το Cr και το Co οι
τιμζσ ιταν μθ-ανιχνεφςιμεσ, επίςθσ και για τισ δφο φάςεισ.

51
Στο παρακάτω γράφθμα, που βαςίηεται ςτον Ρίνακα 5.2 του Ραραρτιματοσ, απεικονίηονται οι
ςυγκεντρϊςεισ των μετάλλων ςε δείγματα φαςκόμθλου από ζρευνεσ που βρικαμε ςτθν
βιβλιογραφία. Με x ςυμβολίηονται οι ςυγκεντρϊςεισ τθσ παροφςασ ζρευνασ.

Φαςκόμθλο (Salvia officinalis)

10000

1000

100

10

0,1

0,01

0,001
Cd Co Cr Cu Fe Mn Ni Pb Zn

Κάδμιο

Οι τιμζσ που ςυναντιςαμε ςτθν βιβλιογραφία για το Cd ςτο φαςκόμθλο κυμαίνονται από 0.0026
mg/kg (Diacu et al., 2011 ) ζωσ 13.9 mg/kg (Zheljazkov et al., 2008 ), με μζςο όρο 1.57 mg/kg. Θ
ςυγκζντρωςθ των 13.9 mg/kg που υπολογίςτθκε από τουσ Chizzola & Lukas (2005), μετρικθκε ςε
δείγμα φαςκόμθλου που ςυλλζχκθκε ςε απόςταςθ 0.8 km από μία ρυπογόνα πθγι. Σε απόςταςθ
3 km το Cd μετρικθκε 4.2 mg/kg, ενϊ ςε απόςταςθ 9 km υπολογίςτθκε 0.43 mg/kg. Θ
ςυγκζντρωςθ τθσ παροφςασ εργαςίασ - 0.01 mg/kg - είναι ιςότιμθ με τθν ςυγκζντρωςθ που
υπολόγιςαν οι Chizzola et al. (2003) και οι Angelova et al. (2006). Οι τελευταίοι μζτρθςαν 0.01
mg/kg Cd ςε δείγμα βλαςτοφ που ιταν ςε απόςταςθ 15 km από ρυπογόνα πθγι. Τζλοσ, οι Diacu et
al. (2011) μζτρθςαν ςυγκεντρϊςεισ ςτα τρία μζρθ του φυτοφ (ρίηεσ, εναζριο τμιμα, λουλοφδια),
με δείγματα από 5 ςθμεία ςτο Prahova Valley, ΢ουμανία. Οι ςυγκεντρϊςεισ κυμαίνονται από
0.0107 ζωσ 0.0012 mg/kg, με τισ υψθλότερεσ από αυτζσ να μετρικθκαν ςτισ ρίηεσ των φυτϊν. Ραρ’
όλα αυτά, ςτο παρακάτω διάγραμμα ωσ χαμθλότερθ τιμι παρουςιάηεται το 0.0026 mg/kg, διότι

52
αυτι ιταν θ ςυγκζντρωςθ που υπολόγιςαν ςε δείγμα φυτοφ που αγόραςαν από μαγαηί βοτάνων.
Οι Başgel & Erdemoǧlu (2006) και οι Abu-Darwish et al. (2011), βρικαν ςυγκζντρωςθ Cd κάτω από
το όριο ανίχνευςθσ. Συνολικά, οι μιςζσ από τισ ςυγκεντρϊςεισ του Cd που βρικαμε ςτθν
βιβλιογραφία για το φαςκόμθλο ξεπερνοφςαν το όριο των 0.3 mg/kg (WHO, 1998), με πάνω από
τισ μιςζσ όμωσ να προζρχονται από δείγματα που είχαν λθφκεί κοντά ςε ρυπογόνο πθγι.

Κοβάλτιο, Χρϊμιο

Οι ςυγκεντρϊςεισ ςτθν βιβλιογραφία για το Co και το Cr ςτο φαςκόμθλο, ιταν πολφ λίγεσ. Για το
Co οι τιμζσ τθσ βιβλιογραφίασ με εκείνεσ τθσ παροφςασ ανάλυςθσ είχαν πολφ μικρι διακφμανςθ.
Στθν παροφςα ζρευνα, μετρικθκε ςυγκζντρωςθ 0.22 mg/kg, ενϊ ςε φυτά τθσ Τουρκίασ βρικανε
ςυγκεντρϊςεισ 0.34 mg/kg (Başgel & Erdemoǧlu, 2006 ) και 0.53 mg/kg (Tokalioǧlu, 2012 ). Οι Abu-
Darwish et al. (2011), οι οποίοι μελζτθςαν δείγματα από τθν Ιορδανία, βρικανε ςυγκεντρϊςεισ
κάτω του ορίου ανίχνευςθσ.

Για το Cr, ςτθν παροφςα ζρευνα, μετρικθκε ςυγκζντρωςθ 0.89 mg/kg, ενϊ ςε φυτά τθσ Τουρκίασ
βρζκθκαν ςυγκεντρϊςεισ 2.12 mg/kg (Başgel & Erdemoǧlu, 2006) και 4.7 mg/kg (Tokalioǧlu, 2012).
Ραρατθροφμε πωσ θ ςυγκζντρωςι μασ είναι ςχετικά χαμθλι ςυγκριτικά με τισ υπόλοιπεσ. Οι
ςυγκεντρϊςεισ που βρζκθκαν ςτθν ζρευνα των Abu-Darwish et al. (2011) ιταν, πάλι, κάτω του
ορίου ανίχνευςθσ.

Χαλκόσ

Οι τιμζσ που βρικαμε για τον Cu ςε δείγματα φαςκόμθλου ςτθν βιβλιογραφία κυμαίνονται από
0.115 mg/kg (Alwakeel, 2008 ) ζωσ 36.1 mg/kg (Zheljazkov et al., 2008), με μζςθ τιμι 10.8 mg/kg. Θ
ςυγκζντρωςθ τθσ παροφςασ ζρευνασ υπολογίςτθκε 11.66 mg/kg, τιμι πολφ κοντινι με τον μζςο
όρο. Ενδεικτικά, κάποιεσ από τισ ςυγκεντρϊςεισ που ςυναντιςαμε ςτθν βιβλιογραφία ιταν: 35.8
mg/kg (Başgel & Erdemoǧlu, 2006), 13.07 mg/kg (Abu-Darwish et al., 2011), 6.66 mg/kg (Tokalioǧlu,
2012), 5.5 mg/kg ςε δείγμα από φφλλα ςε απόςταςθ 0,1 km από ρυπογόνο πθγι (Angelova et al.,
2006) και 2.1 mg/kg ςε δείγμα από φφλλα ςε απόςταςθ 15 km από ρυπογόνο πθγι. Οι τρεισ πιο
χαμθλζσ ςυγκεντρϊςεισ που ςυναντιςαμε ιταν 1.15 mg/kg (Pytlakowska et al., 2012), 1 mg/kg ςε
δείγμα βλαςτοφ ςε απόςταςθ 15 km από ρυπογόνο πθγι (Angelova et al., 2006) και 0.115 mg/kg
(Alwakeel, 2008).

53
Σίδθροσ

Για τον Fe οι ςυγκεντρϊςεισ ςτθν βιβλιογραφία κυμαίνονται από 13.25 mg/kg (Alwakeel, 2008)
ζωσ 935 mg/kg (Abu-Darwish et al., 2011), με μζςο όρο 459.65 mg/kg και τθν τιμι τθσ παροφςασ
ζρευνασ να ζχει υπολογιςτεί 286 mg/kg. Σφμφωνα με τουσ Abu-Darwish et al. (2011), «θ υψθλι
περιεκτικότθτα του Fe ςτο φαςκόμθλο κα μποροφςε να αποδοκεί ςτθν απουςία Co, αφοφ τα
υψθλά επίπεδα του Co επάγουν ανεπάρκεια Fe ςτα φυτά και καταςτζλλουν τθν πρόςλθψθ του Cd
από τισ ρίηεσ». Θ ςυγκζντρωςθ του Fe ςτθν παροφςα ζρευνα είναι ςχετικά χαμθλότερθ απ’ ότι οι
ςυγκεντρϊςεισ των φυτϊν ςτθν Ιορδανία (Abu-Darwish et al., 2011), ςτθν Τουρκία (Tokalioǧlu,
2012) και ςτθν Αυςτρία (Chizzola et al., 2003). Στθν Ρολωνία (Pytlakowska et al., 2012), οι
ςυγκεντρϊςεισ Fe ςε δφο διαφορετικά δείγματα από διαφορετικοφσ παραγωγοφσ ιταν 67.1 mg/kg
και 30.9 mg/kg. Θ πιο χαμθλι ςυγκζντρωςθ βρζκθκε πάλι από τον Alwakeel (2008) και είναι 13.25
mg/kg.

Μαγγάνιο

Οι ςυγκεντρϊςεισ του Mn ςτο φαςκόμθλο κυμαίνονται από 8.98 mg/kg (Pytlakowska et al., 2012)
ζωσ 94.6 mg/kg (Zheljazkov et al., 2008), με μζςο όρο 45.8 mg/kg. Θ μζγιςτθ τιμι προζρχεται από
δείγμα καλλιζργειασ ςτθν Βουλγαρία που ιταν ςε απόςταςθ 0.8 km από ζνα χυτιριο, ενϊ θ
αμζςωσ επόμενθ προζρχεται από τθν ίδια ζρευνα, από δείγμα ςε απόςταςθ 3 km από το χυτιριο
και είναι 77.7 mg/kg. Οι χαμθλότερεσ ςυγκεντρϊςεισ που βρικαμε είναι 32.6 mg/kg (Başgel &
Erdemoǧlu, 2006) και 10.5 mg/kg (Pytlakowska et al., 2012), με τουσ τελευταίουσ να ζχουν
μετριςει και 8.98 mg/kg, για δείγμα από άλλο παραγωγό. Θ ςυγκζντρωςθ που υπολογίςτθκε ςτθν
παροφςα ζρευνα (28.75 mg/kg) για το Mn, παρατθροφμε πωσ είναι ςχετικά χαμθλι, ςυγκριτικά με
τισ υπόλοιπεσ.

Νικζλιο

Θ τιμζσ για το Ni κυμαίνονται από 0.42 mg/kg (Abu-Darwish et al., 2011) ζωσ 4.94 mg/kg (Abu-
Darwish et al., 2011) - ίδιο δείγμα ςε διαφορετικά φαινολογικά ςτάδια - με μζςο όρο 2.97 mg/kg
και θ ςυγκζντρωςθ τθσ παροφςασ εργαςίασ να είναι 1.74 mg/kg. Σφμφωνα με τουσ Abu-Darwish
(2011), θ μζςθ περιεκτικότθτα του Ni ςε ζνα φυτό είναι 0.10 - 5.0 mg / kg, το τοξικό επίπεδο
κυμαίνεται από 10 ζωσ 100 mg / kg». Βάςθ αυτοφ, τα όρια ςτα οποία κυμαίνονται οι τιμζσ που
βρικαμε ςτθν βιβλιογραφία είναι φυςιολογικά.

54
Μόλυβδοσ

Οι ςυγκεντρϊςεισ του Pb κυμαίνονται από 0.0038 mg/kg (Diacu et al., 2011) ζωσ 182.9 mg/kg
(Zheljazkov et al., 2008), με μζςθ τιμι 21.35 mg/kg. Θ αμζςωσ επόμενθ μεγαλφτερθ ςυγκζντρωςθ
ςτθν υπό-μελζτθ βιβλιογραφία υπολογίςτθκε από τουσ Angelova et al. (2006), ςε απόςταςθ 0.1
km από ρυπογόνο πθγι και είναι 61.8 mg/kg. Ενδεικτικά κάποιεσ άλλεσ ςυγκεντρϊςεισ είναι 57.4
mg/kg (Zheljazkov et al., 2008), 12.3 mg/kg ςε βλαςτό ςε απόςταςθ 0.1 km από ρυπογόνο πθγι
(Angelova et al., 2006), 6.4 mg/kg (βλαςτόσ) (Stancheva et al., 2010), 5.2 mg/kg (ρίηεσ) (Stancheva
et al., 2010), 2.1 mg/kg ςε φφλλα ςε απόςταςθ 15 km από ρυπογόνο πθγι (Angelova et al., 2006)
και 1.14 mg/kg (Başgel & Erdemoǧlu, 2006). Οι τζςςερισ χαμθλότερεσ ςυγκεντρϊςεισ που
ςυναντιςαμε είναι: 0.8 mg/kg (Chizzola et al., 2003), 0.42 mg/kg ςε βλαςτό ςε απόςταςθ 15 km
από ρυπογόνο πθγι (Angelova et al., 2006), 0.134 mg/kg (Alwakeel, 2008) και 0.0038 mg/kg (Diacu
et al., 2011), με τθν ςυγκζντρωςθ τθσ παροφςασ ζρευνασ να ζχει υπολογιςτεί 0.3 mg/kg. Γενικά
από τισ 16 ςυγκεντρϊςεισ Pb που βρικαμε ςτθν βιβλιογραφία για το φαςκόμθλο, οι πζντε
ξεπζραςαν το όριο των 10 mg/kg (WHO, 1998) που ζχει κεςπιςτεί από τον WHO. Τα δείγματα αυτά
όμωσ είχαν λθφκεί ςε πολφ κοντινι απόςταςθ από κάποια ρυπογόνα πθγι. Οι ςυγκεντρϊςεισ που
μζτρθςαν οι Abu-Darwish et al. (2011) ιταν κάτω του ορίου ανίχνευςθσ.

Ψευδάργυροσ

Οι ςυγκεντρϊςεισ του Zn ςτο φαςκόμθλο κυμαίνονται από 0.962 mg/kg (Alwakeel, 2008) ζωσ
202.4 mg/kg (Zheljazkov et al., 2008), με μζςο όρο 68.12 mg/kg. Ραρατθροφμε πωσ οι
ςυγκεντρϊςεισ του Zn που βρικαμε ανικουν ςε ζνα πολφ μεγάλο εφροσ τιμϊν. Μελετϊντασ,
όμωσ, μόνο τισ τζςςερισ πιο χαμθλζσ, παρατθριςαμε πωσ κυμαίνονται από 0.962 mg/kg (Alwakeel,
2008) ζωσ 31.6 mg/kg (Angelova et al., 2006), δίνοντασ, ζτςι, μια πολφ απότομθ διακφμανςθ. Θ
ςυγκζντρωςθ τθσ παροφςασ ζρευνασ (47.5 mg/kg), βρίςκεται, πάλι, ςχετικά χαμθλά ςυγκριτικά με
τισ υπόλοιπεσ.

ΧΑΜΟΜΘΛΙ

Οι βιβλιογραφικζσ τιμζσ για μζταλλα ςε δείγματα χαμομθλιοφ αναπαρίςτανται ςτο παρακάτω

γράφθμα και βαςίηονται ςτον Ρίνακα 5.3 του Ραραρτιματοσ. Με x ςυμβολίηονται οι
ςυγκεντρϊςεισ τθσ παροφςασ ζρευνασ.

55
 Χαμομιλι (Matricaria chamomilla)
10000

1000

100

10

0,1

0,01
Cd Co Cr Cu Fe Mn Ni Pb Zn

Κάδμιο

Οι βιβλιογραφικζσ ςυγκεντρϊςεισ Cd που βρικαμε για το χαμομιλι κυμαίνονται από 0.017 mg/kg
(Alwakeel, 2008) ζωσ 1.3 mg/kg (Abou-Arab & Abou Donia, 2000), με μζςθ τιμι 0.4 mg/kg.
Συγκριτικά με τισ υπόλοιπεσ τιμζσ, θ ςυγκζντρωςθ που υπολογίςτθκε ςτθν παροφςα ζρευνα (0.087
mg/kg) είναι ςχετικά χαμθλι. Οι υπόλοιπεσ ςυγκεντρϊςεισ που ςυναντιςαμε ςτθν βιβλιογραφία
ιταν οι εξισ: 1.05 mg/kg (Özcan & Akbulut, 2007), 0.47 mg/kg (Zengin et al., 2008), 0.46 mg/kg
(Slaveska et al., 1998), 0.44 mg/kg (Başgel & Erdemoǧlu, 2006), 0.35 mg/kg (Ražid et al., 2008),
0.129 mg/kg για το μπουμποφκι διπλοειδοφσ χαμομθλιοφ (Kováčik et al., 2012), 0.098 mg/kg ςτο
λουλοφδι ενόσ διπλοειδοφσ χαμομθλιοφ (Kováčik et al., 2012), 0.061 mg/kg ςτο μπουμποφκι ενόσ
τετραπλοειδοφσ χαμομθλιοφ (Kováčik et al., 2012), 0.049 mg/kg ςτο λουλοφδι ενόσ
τετραπλοειδοφσ χαμομθλιοφ (Kováčik et al., 2012) και τζλοσ 0.017 mg/kg (Alwakeel, 2008).
Ραρατθροφμε πωσ θ πλειοψθφία των ςυγκεντρϊςεων που βρικαμε ξεπερνάνε το όριο των 0.3
mg/kg (WHO, 1998).

Κοβάλτιο

Οι ςυγκεντρϊςεισ Co κυμαίνονται από 0.2 mg/kg (Kara, 2009) ζωσ 0.85 mg/kg (Zengin et al., 2008),
με μζςο όρο 0.44 mg/kg και τθν ςυγκζντρωςθ τθσ παροφςασ ζρευνασ να είναι 0.31 mg/kg.

56
Ραρατθροφμε πωσ θ διακφμανςθ των τιμϊν είναι αρκετά μικρι, με τθν ςυγκζντρωςθ τθσ
παροφςασ ζρευνασ να είναι ςυγκριτικά χαμθλότερθ.

Χρϊμιο

Οι ςυγκεντρϊςεισ του Cr κυμαίνονται από 21.6 mg/kg (Abou-Arab & Abou Donia, 2000) ζωσ 1.22
mg/kg (Başgel & Erdemoǧlu, 2006), με μζςο όρο 5.66 mg/kg. Θ ςυγκζντρωςθ Cr που υπολογίςτθκε
ςτθν παροφςα ζρευνα είναι θ χαμθλότερθ ςυγκριτικά με τισ υπόλοιπεσ, με τιμι 1.14 mg/kg.
Ενδεικτικά αναφζρουμε πωσ ςε φυτά τθσ Τουρκίασ μετρικθκε ςυγκζντρωςθ χρωμίου 4.13 mg/kg
(Özcan & Akbulut, 2007), 2.76 mg/kg (Zengin et al., 2008) και 1.7 mg/kg (Kara, 2009) και ςε ζρευνα
ςτθν Σερβία υπολογίςτθκε 3.51 mg/kg (Ražid et al., 2008).

Χαλκόσ

Σε παρόμοιεσ ζρευνεσ, οι ςυγκεντρϊςεισ Cu ςε δείγματα χαμομθλιοφ κυμαίνονται από 0.282

mg/kg (Alwakeel, 2008) ζωσ 16.3 mg/kg (Slaveska et al., 1998), με μζςο όρο 8.67 mg/kg. Θ
ςυγκζντρωςθ τθσ παροφςασ ζρευνασ είναι ςχεδόν ιςότιμθ με τον μζςο όρο των ςυγκεντρϊςεων
που βρικαμε ςτθν βιβλιογραφία, με τιμι 8,54 mg/kg. Ενδεικτικά, αναφζρουμε πωσ ςε φυτά από
τθν πόλθ Καιςάρεια τθσ Τουρκίασ μζτρθςαν ςυγκζντρωςθ Cu 13.9 mg/kg (Tokalioǧlu, 2012), ςτθν
Σερβία 10.89 mg/kg (Ražid et al., 2005), ςτθν Αίγυπτο 8.88 mg/kg (Abou-Arab & Abou Donia, 2000),
ςε άλλθ περιοχι τθσ Τουρκίασ 2.11 mg/kg (Özcan & Akbulut, 2007) και ςτθν Ρολωνία 1.55 mg/kg
(Pytlakowska et al., 2012).

Σίδθροσ

Οι τιμζσ του Fe κυμαίνονται από 15.7 mg/kg (Pytlakowska et al., 2012) ζωσ 825 mg/kg (Abou-Arab
& Abou Donia, 2000), με μζςο όρο 270.16 mg/kg. Ραρατθροφμε πωσ, πάλι, θ ςυγκζντρωςθ του Fe
τθσ παροφςασ ζρευνασ βρίςκεται πολφ κοντά ςτον μζςο όρο των υπολοίπων, με τιμι 272 mg/kg.
Ενδεικτικά αναφζρουμε: θ Derya Kara (2009) ςε ζρευνα τθσ ςτθν Τουρκία μζτρθςε ςυγκζντρωςθ
Fe 521 mg/kg, οι Ðogo et al. (2005) ςε ζρευνά τουσ ςτθν Σερβία μζτρθςαν 253 mg/k, οι Ozcan και
Akbulut (2007) ςε ζρευνά τουσ ςτθν Τουρκία υπολόγιςαν 160.61 mg/kg, οι Zengin et al. (2008) ςε
ζρευνά τουσ, επίςθσ, ςτθν Τουρκία υπολόγιςαν 27.7 mg/kg. Οι Pytlakowska et al. (2012) ςε ζρευνά
τουσ ςτθν Ρολωνία, μζτρθςαν ςυγκζντρωςθ Fe 16.8 mg/kg, ςε δείγμα από ζναν φθμιςμζνο

57
παραγωγό με μακρά παράδοςθ ςτα φαρμακευτικά βότανα και 15.7 mg/kg ςε δείγμα από ζναν
λιγότερο γνωςτό παραγωγό που τα προϊόντα του είναι κυρίωσ διακζςιμα ςτθν αγορά.

Μαγγάνιο

Οι ςυγκεντρϊςεισ του Mn κυμαίνονται από 7.55 mg/kg (Pytlakowska et al., 2012) ζωσ 96.4 mg/kg
(Kara, 2009), με μζςο όρο 41.59 mg/kg. Θ αμζςωσ επόμενθ μεγαλφτερθ ςυγκζντρωςθ που
ςυναντιςαμε ςτθν βιβλιογραφία είναι 60.2 mg/kg, ενϊ θ ςυγκζντρωςθ τθσ παροφςασ εργαςίασ
υπολογίςτθκε 66.17 mg/kg. Σε φυτά τθσ Αιγφπτου (Abou-Arab & Abou Donia, 2000) αλλά και τθσ
Σερβίασ (Ražid et al., 2008) υπολογίςτθκε ςυγκζντρωςθ Mn 53 mg/kg. Σε άλλεσ περιοχζσ τθσ
Τουρκίασ μετρικθκε 41.6 mg/kg (Tokalioǧlu, 2012), 21.4 mg/kg (Özcan & Akbulut, 2007) αλλά και
10.26 (Zengin et al., 2008). Ραρατθροφμε πωσ θ ςυγκζντρωςι τθσ παροφςασ εργαςίασ είναι
μεγαλφτερθ ςυγκριτικά με τισ υπόλοιπεσ αλλά, παρ’ όλα αυτά, χωρίσ μεγάλθ απόκλιςθ.

Νικζλιο

Οι τιμζσ για το Ni κυμαίνονται από 0.46 mg/kg (Zengin et al., 2008) ζωσ 7.68 mg/kg (Kováčik et al.,
2012), με μζςο όςο 4.04 mg/kg. Οι Kováčik et al. (2012) μζτρθςαν ςυγκεντρϊςεισ ςε λουλοφδια και
μπουμποφκια διπλοειδοφσ και τετραπλοειδοφσ χαμομθλιοφ οι οποίεσ κυμαίνονταν από 7.2 ζωσ
7.68 mg/kg, τιμζσ οι οποίεσ ζρχονται ςε «ςυμφωνία» με τθν ςυγκζντρωςθ τθσ παροφςασ ζρευνασ
που είναι 7.43 mg/kg. Σε διάφορεσ ζρευνεσ με δείγματα χαμομθλιϊν από τθν Τουρκία μζτρθςαν
ςυγκεντρϊςεισ 3.68 mg/kg (Tokalioǧlu, 2012), 2.16 mg/kg (Özcan & Akbulut, 2007), 1.8 mg/kg
(Başgel & Erdemoǧlu, 2006), 1.5 mg/kg (Kara, 2009) και 0.46 mg/kg (Zengin et al., 2008). Θ τιμι τθσ
παροφςασ ζρευνασ, λοιπόν, είναι ςυγκριτικά πιο υψθλι από τισ υπόλοιπεσ.

Μόλυβδοσ

Οι τιμζσ του Pb ςτο χαμομιλι κυμαίνονται από 0.06 mg/kg (Tokalioǧlu, 2012) ζωσ 6.19 mg/kg
(Abou-Arab & Abou Donia, 2000), με μζςθ τιμι 2.06 mg/kg. Καμία ςυγκζντρωςθ που ςυναντιςαμε
δεν ξεπερνάει το όριο των 10 mg/kg, κεςπιςμζνο από τον WHO (1998). Οι υπόλοιπεσ
ςυγκεντρϊςεισ ςε φκίνουςα ςειρά είναι 3.48 mg/kg, που υπολόγιςαν οι Ražid et al. (2008), ενϊ
2.73 mg/kg υπολογίςτθκαν από τουσ Ozcan & Akbulut (2007). Στθν ςυνζχεια, οι βιβλιογραφικζσ
ςυγκεντρϊςεισ κυμαίνονταν από 2.73 mg/kg (Özcan & Akbulut, 2007) ζωσ 0.72 mg/kg (Başgel &
Erdemoǧlu, 2006), με τισ πιο χαμθλζσ που ςυναντιςαμε να ζχουν τιμι 0.2 mg/kg (Slaveska et al.,

58
1998), 0.128 mg/kg (Alwakeel, 2008) και 0.06 mg/kg (Tokalioǧlu, 2012) και τθν ςυγκζντρωςθ τθσ
παροφςασ ζρευνασ να είναι 0.248 mg/kg.

Ψευδάργυροσ

Οι τιμζσ του Zn που βρικαμε ςτθν βιβλιογραφία κυμαίνονται από 0.641 mg/kg (Alwakeel, 2008)
ζωσ 88.8 mg/kg (Pytlakowska et al., 2012), με μζςο όρο 35.88 mg/kg και τθν ςυγκζντρωςθ τθσ
παροφςασ ζρευνασ να είναι 24.6 mg/kg. Ρζρα από τθν μικρότερθ ςυγκζντρωςθ των 0.641 mg/kg
(Alwakeel, 2008) που ςυναντιςαμε, θ προθγοφμενθ μικρότερθ ςυγκζντρωςθ είναι 10.62 mg/kg.
Ενδεικτικά κάποιεσ άλλεσ ςυγκεντρϊςεισ είναι: 45 mg/kg ςε δείγμα μπουμπουκιοφ από διπλοειδζσ
χαμομιλι (Kováčik et al., 2012), 33.9 mg/kg (Slaveska et al., 1998), 24.7 mg/kg (Abou-Arab & Abou
Donia, 2000) και 19.57 mg/kg (Özcan & Akbulut, 2007).

ΔΕΝΤ΢ΟΛΙΒΑΝΟ

Οι βιβλιογραφικζσ ςυγκεντρϊςεισ μετάλλων ςε δείγματα δεντρολίβανου φαίνονται ςτον Ρίνακα

5.4 του Ραραρτιματοσ, με βάςθ τον οποίο δθμιουργικθκε το παρακάτω γράφθμα. Με x
ςυμβολίηονται οι ςυγκεντρϊςεισ τθσ παροφςασ ζρευνασ.

Δεντρολίβανο (Rosmarinus officinalis)

10000

1000

100

10

0,1

0,01

0,001
Cd Co Cr Cu Fe Mn Ni Pb Zn

59
Κάδμιο

Οι ςυγκεντρϊςεισ Cd ςε δείγματα δεντρολίβανου κυμαίνονται από 0.005 mg/kg (Karadaş & Kara,
2012) ζωσ 3.5 mg/kg (El-Rjoob et al., 2008), με μζςο όρο 1.35 mg/kg. Οι πιο πολλζσ ςυγκεντρϊςεισ
που βρικαμε ςτθν βιβλιογραφία προζρχονται από τθν ζρευνα των El-Rjoob et al. (2008), οι οποίοι
υπολόγιςαν ςυγκεντρϊςεισ βαρζων μετάλλων ςε τρία μζρθ του δεντρολίβανου (λουλοφδια,
φφλλα, βλαςτόσ) από διάφορεσ περιοχζσ τθσ Ιορδανίασ. Σφμφωνα με τθν ζρευνά τουσ, οι πιο
υψθλζσ ςυγκεντρϊςεισ, για τισ δφο από τισ τρεισ περιοχζσ, μετρικθκαν ςτα φφλλα του φυτοφ, ενϊ
ακολουκοφςαν τα λουλοφδια και τελευταίοσ ο βλαςτόσ. Ραρ’ όλα αυτά, οι ςυγκεντρϊςεισ του Cd
ςτα τρία μζρθ του φυτοφ δεν ζχουν πολφ μεγάλθ διακφμανςθ. Για παράδειγμα, ςτθν περιοχι Al-
Mafraq τθσ Ιορδανίασ υπολόγιςαν 3.5 mg/kg ςτα φφλλα του δεντρολίβανου, 3.2 mg/kg ςτα
λουλοφδια και 2.3 mg/kg ςτον βλαςτό. Σε φυτό από τθν Τουρκία, οι Karadaş & Kara (2012)
μζτρθςαν ςυγκζντρωςθ Cd ίςθ με τθν ςυγκζντρωςθ που υπολογίςτθκε ςτθν παροφςα εργαςία
(0.005 mg/kg), που ιταν και οι χαμθλότερεσ ςυγκεντρϊςεισ που ςυναντιςαμε. Οι Özcan & Akbulut
(2007), ςε δείγμα επίςθσ από τθν Τουρκία, μζτρθςαν 0.73 mg/kg.

Κοβάλτιο, Χρϊμιο

Για το Co οι τιμζσ που ςυναντιςαμε ιταν 0.23 mg/kg από τθν ζρευνα τθσ Tokalioǧlu (2012) και
0.268 mg/kg από τθν ζρευνα των Karadaş & Kara (2012). Στθν παροφςα ζρευνα θ ςυγκζντρωςθ του
Co υπολογίςτθκε 0.077 mg/kg και ιταν θ μικρότερθ από εκείνεσ που βρικαμε ςτθν βιβλιογραφία.

Οι βιβλιογραφικζσ ςυγκεντρϊςεισ που βρικαμε για το Cr προζρχονται από τισ ζρευνεσ των
Tokalioǧlu (2012), Karadaş & Kara (2012) και Özcan & Akbulut (2007) με τιμζσ 1.18 mg/kg, 3.14
mg/kg και 19.09 mg/kg, αντίςτοιχα. Στθν παροφςα ζρευνα θ ςυγκζντρωςθ του Cr είναι, επίςθσ,
μικρότερθ από τισ βιβλιογραφικζσ και υπολογίςτθκε 0.75 mg/kg.

Χαλκόσ

Οι ςυγκεντρϊςεισ του Cu που βρικαμε ςτθν βιβλιογραφία κυμαίνονται από 2.9 mg/kg ςε δείγμα
βλαςτοφ από τθν Al-Mafraq τθσ Ιορδανίασ (El-Rjoob et al., 2008) ζωσ 26.5 mg/kg ςε δείγμα
βλαςτοφ ςτθν Maan τθσ Ιορδανίασ (El-Rjoob et al., 2008), με μζςο όρο 7.44 mg/kg. Θ τιμι που
μετρικθκε ςτθν παροφςα ζρευνα είναι 8 mg/kg. Πςον αφορά τον Cu, οι ςυγκεντρϊςεισ που
υπολόγιςαν οι El-Rjoob et al. (2008) για τα διάφορα μζρθ του δεντρολίβανου ςε δείγματα φυτοφ

60
από τθν Maan τθσ Ιορδανίασ ιςχφει βλαςτόσ> λουλοφδια> φφλλα. Για τθν Irbid ιςχφει λουλοφδια>
φφλλα< βλαςτόσ και για τθν Al-Mafraq ιςχφει, επίςθσ, λουλοφδια> φφλλα> βλαςτόσ.

Σίδθροσ

Οι τιμζσ του Fe που αναφζρονται ςτθν βιβλιογραφία κυμαίνονται από 95.8 mg/kg (El-Rjoob et al.,
2008) ζωσ 734.64 mg/kg (Özcan & Akbulut, 2007), με μζςο όρο 380.17 mg/kg και τθν ςυγκζντρωςθ
τθσ παροφςασ ζρευνασ να είναι 264 mg/kg. Σε φυτά τθσ Σερβίασ μζτρθςαν 546 mg/kg (Ražid et al.,
2005), ςε φυτά τθσ Αυςτρίασ 375.2 mg/kg (Chizzola et al., 2003) και οι Karadaş & Kara (2012) ςε
ζρευνα ςτθν Τουρκία υπολόγιςαν 346 mg/kg. Στθν Maan τθσ Ιορδανίασ οι El-Rjoob et al. (2008)
υπολόγιςαν 682.3 mg/kg ςτα φφλλα, 154.8 mg/kg ςτα λουλοφδια και 127.8 mg/kg ςτον βλαςτό.
Στθν Irbid μζτρθςαν 674.2 mg/kg ςτα φφλλα, 382.7 mg/kg ςτα λουλοφδια και 131.4 mg/kg ςτον
βλαςτό. Στθν Al-Mafraq υπολόγιςαν 322.4 mg/kg ςτα φφλλα, 248.2 mg/kg ςτα λουλοφδια και 95.8
mg/kg ςτον βλαςτό.

Μαγγάνιο

Οι ςυγκεντρϊςεισ του Mn ςτο δεντρολίβανο που βρικαμε ςτθν βιβλιογραφία, κυμαίνονται από
27.62 mg/kg (Özcan & Akbulut, 2007) ζωσ 56.2 mg/kg (Karadaş & Kara, 2012), με μζςο όρο 36.9
mg/kg και τθν τιμι τθσ παροφςασ ζρευνασ να είναι 48.33 mg/kg. Συνολικά βρικαμε πζντε
βιβλιογραφικζσ τιμζσ για το Mn ςτο δεντρολίβανο οι οποίεσ ιτανε: 56.2 mg/kg (Karadaş & Kara,
2012), 38.9 mg/kg (Chizzola et al., 2003), 32.8 mg/kg (Tokalioǧlu, 2012), 29 mg/kg (Ražid et al.,
2005) και 27.62 mg/kg (Özcan & Akbulut, 2007). Ραρατθροφμε πωσ θ διακφμανςθ των τιμϊν είναι
μικρι, με τθν δικι μασ να βρίςκεται μζςα ςτα όρια αυτά.

Νικζλιο

Οι βιβλιογραφικζσ τιμζσ του Ni ςε δείγματα δεντρολίβανου κυμαίνονται από 1.03 mg/kg

(Tokalioǧlu, 2012) ζωσ 8.05 mg/kg (Karadaş & Kara, 2012), με μζςο όρο 3.94 mg/kg. Συγκριτικά με
τισ τιμζσ αυτζσ, θ ςυγκζντρωςθ του Ni ςτα δείγματα δεντρολίβανου τθσ παροφςασ ζρευνασ, 0.69
mg/kg, είναι χαμθλότερθ. Οι El-Rjoob et al. (2008) ςτθν ζρευνά τουσ βρικαν και ςτισ τρεισ περιοχζσ
που μελζτθςαν τισ μεγαλφτερεσ ςυγκεντρϊςεισ Ni να βρίςκονται ςτα φφλλα των φυτϊν.

Μόλυβδοσ

61
Οι ςυγκεντρϊςεισ του Pb που ςυναντιςαμε ςτθν βιβλιογραφία κυμαίνονται από 0.44 mg/kg
(Tokalioǧlu, 2012) ζωσ 86.5 mg/kg (El-Rjoob et al., 2008), με μζςο όρο 41.2 mg/kg. Θ ςυγκζντρωςθ
τθσ παροφςασ ζρευνασ είναι πολφ μικρότερθ ςυγκριτικά με τισ υπόλοιπεσ, με τιμι 0.351 mg/kg.
Στθν ζρευνα των El-Rjoob et al. (2008), παρατθροφμε πωσ οι ςυγκεντρϊςεισ του Pb ζχουν μικρι
διακφμανςθ για τα διάφορα μζρθ του φυτοφ, αλλά μεγαλφτερθ ανάλογα με τθν περιοχι που ζγινε
θ δειγματολθψία. Στθν Al-Mafraq τθσ Ιορδανίασ οι τιμζσ κυμαίνονται από 78.4 mg/kg ζωσ 86.5
mg/kg, ενϊ ςτθν Maan κυμαίνονται από 16.2 mg/kg ζωσ 16.7 mg/kg. Σε φυτά τθσ Τουρκίασ θ
ςυγκζντρωςθ Pb υπολογίςτθκε 2.02 mg/kg από τουσ Özcan & Akbulut (2007), ενϊ 0.44 mg/kg από
τθν Tokalioǧlu (2012). Σε φυτά τθσ Αυςτρίασ μετρικθκε 1.45 mg/kg (Chizzola et al., 2003).

Ψευδάργυροσ

Οι ςυγκεντρϊςεισ Zn για το δεντρολίβανο που βρικαμε ςτθν βιβλιογραφία κυμαίνονται από 7.1
mg/kg (ςε δείγμα βλαςτοφ ςτθν Al-Mafraq ςτθν Ιορδανία) (El-Rjoob et al., 2008) ζωσ 38 mg/kg (ςε
δείγμα λουλουδιϊν ςτθν Irbid τθσ Ιορδανίασ) (El-Rjoob et al., 2008), με μζςο όρο 21,12 mg/kg. Θ
διακφμανςθ των τιμϊν είναι μικρότερθ ςυγκριτικά με τισ προαναφζρουςεσ τιμζσ, με τθν τιμι τθσ
παροφςασ ζρευνασ (35.23 mg/kg) να είναι από τισ μεγαλφτερεσ.

ΜΕΛΙΣΣΟΧΟ΢ΤΟ

Για το μελιςςόχορτο οι αντίςτοιχεσ ζρευνεσ που βρικαμε είναι λιγότερεσ απ’ ότι για τα
προαναφερόμενα φυτά, αλλά αρκετζσ για να ζχουμε ςυγκρίςιμα αποτελζςματα. Το παρακάτω
γράφθμα βαςίηεται ςτον Ρίνακα 5.5 του Ραραρτιματοσ, όπου με x ςυμβολίηονται οι
ςυγκεντρϊςεισ τθσ παροφςασ ζρευνασ.

62
 Μελιςςόχορτο (Melissa officinalis)
10000

1000

100

10

0,1

0,01
Cd Co Cr Cu Fe Mn Ni Pb Zn

Κάδμιο

Οι τιμζσ για τισ ςυγκεντρϊςεισ του Cd ςε δείγματα μελιςςόχορτου που βρικαμε ςε αντίςτοιχεσ
ζρευνεσ κυμαίνονται από 0.02 mg/kg (Chizzola et al., 2003) ζωσ 10.2 mg/kg (Zheljazkov et al., 2008)
και μζςο όρο 2.78 mg/kg. Οι Zheljazkov et al. (2008), ςε ζρευνά τουσ ςτθν Βουλγαρία υπολόγιςαν
ςυγκζντρωςθ καδμίου ςε δείγματα μελιςςόχορτου ςε αποςτάςεισ 0.8, 3 και 9 km από ζνα
χυτιριο. Στο δείγμα από τθν πιο κοντινι απόςταςθ μζτρθςαν 10.2 mg/kg καδμίου, ςε απόςταςθ 3
km από το χυτιριο μζτρθςαν 2.8 mg/kg και ςε απόςταςθ 9 km υπολόγιςαν 0.26 mg/kg. Σε φυτά
ςτθν Τουρκία μζτρθςαν 0.63 mg/kg (Özcan & Akbulut, 2007) και ςε φυτά από τθν Αυςτρία
μζτρθςαν 0.02 mg/kg (Chizzola et al., 2003). Στθν παροφςα ζρευνα θ ςυγκζντρωςθ του Cd ςτο
μελιςςόχορτο υπολογίςτθκε 0.016 mg/kg και είναι θ χαμθλότερθ από τισ προθγοφμενεσ, χωρίσ
μεγάλθ απόκλιςθ από τθν ςυγκζντρωςθ του φυτοφ τθσ Αυςτρίασ.

Κοβάλτιο, Χρϊμιο

Για το Co, το Cr αλλά και το NI, οι ςυγκεντρϊςεισ που βρικαμε από αντίςτοιχεσ ζρευνεσ ιταν πολφ
λίγεσ.

Συγκεντρϊςεισ Co που βρικαμε ςτο μελιςςόχορτο είναι 0.31 mg/kg (Kara, 2009) και 0.26 mg/kg
(Tokalioǧlu, 2012), με τθν ςυγκζντρωςθ τθσ παροφςασ ζρευνασ να είναι 0.22 mg/kg.

63
Συγκεντρϊςεισ Cr ςε δείγματα μελιςςόχορτου είναι 11.62 mg/kg (Özcan & Akbulut, 2007), 1.55
mg/kg (Tokalioǧlu, 2012) και 1.16 mg/kg (Kara, 2009) και θ ςυγκζντρωςθ τθσ παροφςασ ζρευνασ
ζχει τιμι 2.038 mg/kg.

Γενικά παρατθροφμε πωσ οι Özcan & Akbulut (2007) υπολόγιςαν αρκετά υψθλζσ ςυγκεντρϊςεισ
ςυγκριτικά με τισ υπόλοιπεσ, οπότε κεωροφμε πωσ οι ςυγκεντρϊςεισ τθσ παροφςασ ζρευνασ, οι
οποίεσ είναι πιο κοντινζσ με τισ ςυγκεντρϊςεισ των Tokalioǧlu (2012) και τθσ Kara (2009), είναι ςε
φυςιολογικζσ τιμζσ

Χαλκόσ

Οι τιμζσ Cu ςτο μελιςςόχορτο που ςυναντιςαμε κυμαίνονται από 1.42 mg/kg (Pytlakowska et al.,
2012) ζωσ 25.1 mg/kg (Zheljazkov et al., 2008), με μζςο όρο 11.24 mg/kg. Οι Zheljazkov et al.
(2008) ενϊ ςε απόςταςθ 0.5 km από ζνα χυτιριο μζτρθςαν 21.1 mg/kg, ςε απόςταςθ 3 km
υπολόγιςαν λίγο μεγαλφτερθ ςυγκζντρωςθ με τιμι 25.1 mg/kg. Σε φυτά τθσ Σερβίασ μζτρθςαν
ςυγκζντρωςθ 10.37 mg/kg (Ražid et al., 2005), ςε φυτά τθσ Αυςτρίασ αλλά και τθσ Τουρκίασ
υπολόγιςαν ςυγκζντρωςθ 8.4 mg/kg (Chizzola et al., 2003 και Kara, 2009), ενϊ ςτθν Ρολωνία
μζτρθςαν 1.57 mg/kg (Pytlakowska et al., 2012).

Σίδθροσ

Οι ςυγκεντρϊςεισ του Fe που βρικαμε για το μελιςςόχορτο ςτθν βιβλιογραφία κυμαίνονται από
31.7 mg/kg (Pytlakowska et al., 2012) ζωσ 907.57 mg/kg (Özcan & Akbulut, 2007), με μζςο όρο
418.42 mg/kg και ςτθν παροφςα ζρευνα να ζχει υπολογιςτεί ςίδθροσ 472 mg/kg. Θ επόμενθ
μεγαλφτερθ τιμι που ςυναντιςαμε είναι 592 mg/kg ςε δείγμα μελιςςόχορτου ςτθ Καιςάρεια τθσ
Τουρκίασ (Tokalioǧlu, 2012). Σε φυτό τθσ Αυςτρίασ υπολόγιςαν 544 mg/kg (Chizzola et al., 2003),
ςε φυτό τθσ Τουρκίασ μζτρθςαν 530 mg/kg (Kara, 2009), ςε φυτό τθσ Σερβίασ υπολόγιςαν 285
mg/kg (Ražid et al., 2005), ενϊ ςε φυτά ςτθν Ρολωνία υπολόγιςαν 38.7 mg/kg Fe ςε δείγμα φυτοφ
από λιγότερο γνωςτό παραγωγό που εμπορεφεται βότανα (Pytlakowska et al., 2012) και 31.7
mg/kg ςε δείγμα φυτοφ από φθμιςμζνο παραγωγό με παράδοςθ ςτα φαρμακευτικά βότανα
(Pytlakowska et al., 2012).

64
Μαγγάνιο

Οι ςυγκεντρϊςεισ για το Mn κυμαίνονται από 7.58 mg/kg (Pytlakowska et al., 2012) ζωσ 107 mg/kg
(Tokalioǧlu, 2012), με μζςο όρο 51.04 mg/kg και ςτθν παροφςα ζρευνα να ζχει υπολογιςτεί
ςυγκζντρωςθ 38.18 mg/kg. Ενδεικτικά κάποιεσ ςυγκεντρϊςεισ που ςυναντιςαμε είναι 81.5 mg/kg
(Zheljazkov et al., 2008), 47.9 mg/kg (Kara, 2009), 38 mg/kg (Ražid et al., 2005) και 11 mg/kg
(Pytlakowska et al., 2012).

Νικζλιο

Οι ςυγκεντρϊςεισ Ni που βρικαμε ςτθν βιβλιογραφία για δείγματα μελιςςόχορτου είναι 18.42
mg/kg (Özcan & Akbulut, 2007), 2.6 mg/kg (Tokalioǧlu, 2012) και 1.8 mg/kg (Kara, 2009). Θ
ςυγκζντρωςθ τθσ παροφςασ ζρευνασ είναι 4.01 mg/kg.

Ψευδάργυροσ

Οι ςυγκεντρϊςεισ Zn ςε δείγματα μελιςςόχορτου που βρικαμε ςτθν βιβλιογραφία κυμαίνονται

από 21.4 mg/kg (Ražid et al., 2005) ζωσ 176.3 mg/kg (Zheljazkov et al., 2008), με μζςο όρο 53.20
mg/kg και ςτθν παροφςα ζρευνα να ζχει υπολογιςτεί 50.36 mg/kg. Ραρατθροφμε πωσ, πάλι, θ τιμι
τθσ παροφςασ ζρευνα βρίςκεται πολφ κοντά με τον μζςο όρο των αντίςτοιχων τιμϊν ςε άλλεσ
ζρευνεσ. Σε φυτό ςτθν Ρολωνία υπολόγιςαν 66.3 mg/kg (Pytlakowska et al., 2012), ςτθν Βουλγαρία
65.7 mg/kg (Zheljazkov et al., 2008), ςτθν Αυςτρία 32.2 mg/kg (Chizzola et al., 2003), ςτθν
Καιςάρεια τθσ Τουρκίασ 27.7 mg/kg (Tokalioǧlu, 2012) και ςτθν Τουρκία 24.5 mg/kg (Kara, 2009).

ΘΥΜΑ΢Ι

Το παρακάτω γράφθμα απεικονίηει τισ ςυγκεντρϊςεισ που βρικαμε ςτθν βιβλιογραφία με τισ
ςυγκεντρϊςεισ τθσ παροφςασ ζρευνασ, οι οποίεσ απεικονίηονται με x. Ο πίνακασ τιμϊν είναι ο
Ρίνακασ 5.6 ςτο Ραράρτθμα.

65
 Θυμάρι (Thymus vulgaris)
10000

1000

100

10

0,1

0,01
Cd Co Cr Cu Fe Mn Ni Pb Zn

Κάδμιο

Οι ςυγκεντρϊςεισ Cd ςε δείγματα κυμαριοφ που βρικαμε ςε άλλεσ αντίςτοιχεσ ζρευνεσ, με

αφξουςα ςειρά είναι 0.01 mg/kg (Chizzola et al., 2003), 0.026 mg/kg (Karadaş & Kara, 2012) και
0.44 mg/kg (Zengin et al., 2008). Ο μζςοσ όροσ των τιμϊν αυτϊν είναι 0.16 mg/kg και ςτθν
παροφςα ζρευνα υπολογίςτθκε ςυγκζντρωςθ 0.011 mg/kg. Θ τιμι μασ είναι ςχεδόν ιςότιμθ με τθν
αντίςτοιχθ ζρευνα των (Chizzola et al., 2003) ςτθν Βιζννθ τθσ Αυςτρίασ και ζχει μικρι διαφορά με
τθν τιμι που υπολόγιςαν οι Karadaş & Kara (2012) ςτθν ζρευνά τουσ, επίςθσ ςτθν Τουρκία. Θ
μζγιςτθ τιμι των 0.44 mg/kg υπολογίςτθκε από τουσ Zengin et al. (2008) ςτθν Τουρκία και
υπερβαίνει το όριο των 0.3 mg/kg που ζχει κεςπιςτεί από τον WHO (1998). Οι Abu-Darwish και
Abu-Dieyeh (2009) μζτρθςαν ςυγκεντρϊςεισ Cd κάτω από το όριο ανίχνευςθσ (<1.20 mg/kg).

Κοβάλτιο, Χρϊμιο

Για το Co βρικαμε 0.71 mg/kg (Zengin et al., 2008), 0.193 mg/kg (Karadaş & Kara, 2012) και 0.15
mg/kg (Kara, 2009). Ο μζςοσ όροσ είναι 0.351 mg/kg και ςτθν παροφςα ζρευνα υπολογίςτθκε
ςυγκζντρωςθ 0.07 mg/kg, που είναι αρκετά χαμθλι.

Οι τιμζσ που ςυναντιςαμε για το Cr ιταν οι εξισ: 4.97 mg/kg (Zengin et al., 2008), 0.97 mg/kg
(Karadaş & Kara, 2012) και 0.57 mg/kg (Kara, 2009). Ο μζςοσ όροσ είναι 2.17 mg/kg και ςτθν
παροφςα ζρευνα υπολογίςτθκε 1.139 mg/kg.

66
Χαλκόσ
Οι ςυγκεντρϊςεισ του Cu που ςυναντιςαμε ςτθν βιβλιογραφία κυμαίνονται από 5.31 mg/kg, ςτθν
μζςθ περιοχι τθσ Ιορδανίασ (Abu-Darwish & Abu-Dieyeh, 2009) ζωσ 12.17 mg/kg (Karadaş & Kara,
2012), με μζςο όρο 7.26 mg/kg και ςτθν παροφςα ζρευνα να ζχει υπολογιςτεί 9.29 mg/kg. Στθν
Ιορδανία ςτθν νότια περιοχι οι Abu-Darwish και Abu-Dieyeh (2009) υπολόγιςαν 7.97 mg/kg, οι
Chizzola et al. (2003) ςτθν Βιζννθ μζτρθςαν 7.2 mg/kg, ςτθν Τουρκία οι Zengin et al. (2008) 6.65
mg/kg, ενϊ θ Kara (2009) υπολόγιςε ςυγκζντρωςθ Cu με τιμι 6.1 mg/kg.

Σίδθροσ
Οι τιμζσ του Fe κυμαίνονται από 203.2 mg/kg (Zengin et al., 2008) ζωσ 440 mg/kg (Kara, 2009), με
μζςο όρο 302.87 mg/kg. Σε φυτά τθσ Βιζννθσ οι Chizzola et al. (2003) υπολόγιςαν 267.3 mg/kg ενϊ
ςε φυτά τθσ Τουρκίασ Karadaş & Kara (2012) υπολόγιςαν 301 mg/kg και οι Zengin et al. (2008)
203.2 mg/kg. Ραρατθροφμε πωσ ενϊ θ τιμι τθσ παροφςασ ζρευνασ (437 mg/kg) είναι υψθλι
ςυγκριτικά με τισ υπόλοιπεσ, βρίςκεται ςχετικά κοντά ςτον μζςο όρο τιμϊν.

Μαγγάνιο
Οι ςυγκεντρϊςεισ του Mn ςε δείγματα κυμαριοφ από άλλεσ ζρευνεσ κυμαίνονται από 3.56 mg/kg
(Zengin et al., 2008) ζωσ 116 mg/kg (Kara, 2009), με μζςο όρο 43.26 mg/kg και τθν ςυγκζντρωςθ
τθσ παροφςασ ζρευνασ να είναι 32.22 mg/kg. Στθν ζρευνα των Abu-Darwish και Abu-Dieyeh (2009)
ςτθν Ιορδανία παρατθροφμε πωσ για τισ ςυγκεντρϊςεισ ιςχφει μζςθ περιοχι> βόρεια περιοχι>
νότια περιοχι, με τιμζσ 21.5 mg/kg, 18.19 mg/kg και 14.18 mg/kg, αντίςτοιχα.

Νικζλιο
Οι ςυγκεντρϊςεισ του Ni ςε δείγματα κυμαριοφ κυμαίνονται από 0.98 mg/kg (Zengin et al., 2008)
ζωσ 31.86 mg/kg (Abu-Darwish & Abu-Dieyeh, 2009), ςτθν μζςθ περιοχι τθσ Ιορδανίασ, με μζςο
όρο 12.15 mg/kg. Γενικά παρατθροφμε πωσ ςτθν φκίνουςα ςειρά των βιβλιογραφικϊν τιμϊν οι
Abu-Darwish και Abu-Dieyeh (2009) υπολόγιςαν ςυγκεντρϊςεισ 31.86 mg/kg ςτθν μζςθ περιοχι,
22.21 mg/kg ςτθν νότια περιοχι και 14 mg/kg ςτθν βόρεια περιοχι. Οι Abu-Darwish και Abu-
Dieyeh (2009), ςτθν ζρευνά τουσ ςτθν Ιορδανία πιραν δείγματά από τρεισ γεωγραφικά
διαφορετικζσ περιοχζσ, τθν βόρεια, τθν νότια και τθν μζςθ περιοχι. Θ πρϊτθ περιλαμβάνει τισ
πόλεισ Jeresh, Ajlune & Irbid, θ δεφτερθ περιλαμβάνει τισ Maan, Al-Shouback & Al-Tafeileh ενϊ θ

67
τρίτθ περιλαμβάνει τθν Amman. Στθν ςυνζχεια, οι Karadaş & Kara (2012) μζτρθςαν 2.34 mg/kg,
ενϊ θ Kara (2009) υπολόγιςε 1.5 mg/kg.

Μόλυβδοσ

Οι τιμζσ για τον Pb κυμαίνονται από 1.12 mg/kg (Chizzola et al., 2003) ζωσ 33.31 mg/kg (Abu-
Darwish & Abu-Dieyeh, 2009), με μζςο όρο 17.518 mg/kg. Συγκριτικά με τισ υπόλοιπεσ τιμζσ, θ
ςυγκζντρωςθ Pb τθσ παροφςασ ζρευνασ υπολογίςτθκε αρκετά χαμθλότερθ (0.58 mg/kg). Θ
ςυγκζντρωςθ του μολφβδου ςτα δείγματα κυμαριοφ ςτθν ζρευνα των Abu-Darwish και Abu-
Dieyeh (2009) κατανζμεται με τθν εξισ ςειρά: βόρεια περιοχι> νότια περιοχι>μζςθ περιοχι, με
τιμζσ 33.31 mg/kg, 29.46 mg/kg και 22.38 mg/kg, αντίςτοιχα. Ραρατθροφμε πωσ και οι τρεισ αυτζσ
τιμζσ ξεπερνάνε το όριο των 10 mg/kg που ζχει κεςπίςει ο WHO (1998), ενϊ ζχουν και μία
ςθμαντικι διακφμανςθ. Σφμφωνα με τουσ Abu-Darwish και Abu-Dieyeh (2009), οι ςυγκεντρϊςεισ
των μετάλλων ςτα φυτά επθρεάηονται κυρίωσ από τισ ποικίλεσ φυςικζσ κλιματικζσ ςυνκικεσ.

Ψευδάργυροσ
Οι τιμζσ για τον Zn κυμαίνονται από 5.36 mg/kg (Zengin et al., 2008) ζωσ 48.73 mg/kg (Abu-
Darwish & Abu-Dieyeh, 2009), ςτθν νότια περιοχι τθσ Ιορδανίασ, με μζςο όρο 28.33 mg/kg. Θ
ςυγκζντρωςθ τθσ παροφςασ ζρευνασ 39.14 mg/kg αποτελεί ςχεδόν τθν διάμεςο των
βιβλιογραφικϊν τιμϊν. Σε δείγματα τθσ Τουρκίασ οι Karadaş & Kara (2012) υπολόγιςαν 20.4 mg/kg
ενϊ ςτθν Αυςτρία οι Chizzola et al. (2003) υπολόγιςαν 14.4 mg/kg.

ΔΑΦΝΘ

Οι βιβλιογραφικζσ ςυγκεντρϊςεισ μετάλλων ςε δείγματα δάφνθσ φαίνονται ςτον Ρίνακα 5.7 του
Ραραρτιματοσ, με βάςθ τον οποίο δθμιουργικθκε το παρακάτω γράφθμα. Με x ςυμβολίηονται οι
ςυγκεντρϊςεισ τθσ παροφςασ ζρευνασ.

68
 Δάφνθ (Laurus nobilis)
10000

1000

100

10

0,1

0,01

0,001
Cd Co Cr Cu Fe Mn Ni Pb Zn

Κάδμιο

Οι ςυγκεντρϊςεισ Cd ςτθν δάφνθ που ςυναντιςαμε ςε ζρευνεσ αντίςτοιχεσ με τθν παροφςα

κυμαίνονται από 0.23 mg/kg (Yasar et al., 2012) ζωσ 0.89 mg/kg (Yasar et al., 2012 ), με μζςο όρο
0.5475 mg/kg. Οι δφο αυτζσ τιμζσ προζρχονται από τθν ζρευνα των Yasar et al. (2012), που
διεξάχκθκε ςτθν Τουρκία και αντιπροςωπεφουν τθν μζςθ χαμθλότερθ και τθν μζςθ υψθλότερθ
τιμι, αντίςτοιχα. Ραρατθροφμε πωσ ο μζςοσ όροσ ξεπερνάει το όριο των 0.3 mg/kg Cd ςτα φυτά
που ζχει κεςπίςει ο WHO (1998). Θ ςυγκζντρωςθ που υπολογίςτθκε ςτθν παροφςα ζρευνα είναι
0.128 mg/kg και είναι χαμθλότερθ από τισ προαναφερόμενεσ τιμζσ.

Κοβάλτιο, Χρϊμιο

Για ςυγκζντρωςθ Co ςε δείγμα δάφνθσ, ςυναντιςαμε μόνο μία βιβλιογραφικι τιμι και είναι 0.59
mg/kg, ςε ζρευνα που διεξάχκθκε ςτθν Τουρκία από τουσ Zengin et al. (2008). Θ ςυγκζντρωςθ τθσ
παροφςασ ζρευνασ 0.075 mg/kg είναι αρκετά χαμθλότερθ.

Οι ςυγκεντρϊςεισ Cr που βρικαμε ςτθν βιβλιογραφία για δείγματα δάφνθσ είναι 5.01 mg/kg ςτθν
ζρευνα των Zengin et al. (2008) και 4.33 mg/kg ςτθν ζρευνα των Özcan & Akbulut (2007). Στθν
παροφςα ζρευνα θ ςυγκζντρωςθ που μετρικθκε είναι αρκετά χαμθλότερθ με τιμι 1.282 mg/kg.

69
Χαλκόσ

Οι τιμζσ που βρικαμε για τον Cu κυμαίνονται από 1.63 mg/kg και 14.24 mg/kg, με μζςο όρο 5.27
mg/kg. Οι δφο αυτζσ τιμζσ αντιπροςωπεφουν τθν μζςθ ελάχιςτθ και τθν μζςθ υψθλότερθ τιμι που
υπολόγιςαν οι Yasar et al. (2012), ςτο Bartin τθσ Τουρκίασ. Θ αμζςωσ επόμενθ μεγαλφτερθ τιμι
είναι 3.49 mg/kg (Zengin et al., 2008) ενϊ ακολουκεί θ ςυγκζντρωςθ που υπολόγιςαν οι Özcan &
Akbulut (2007) που είναι 1.75 mg/kg. Θ ςυγκζντρωςθ που μετρικθκε ςτθν παροφςα ζρευνα είναι
2.73 και αποτελεί τθν διάμεςο τον βιβλιογραφικϊν τιμϊν.

Σίδθροσ

Οι ςυγκεντρϊςεισ Fe που ςυναντιςαμε ςτθν βιβλιογραφία κυμαίνονται από 17.13 mg/kg (Yasar et
al., 2012) ζωσ 203.25 mg/kg (Yasar et al., 2012). Οι δφο αυτζσ τιμζσ αντιπροςωπεφουν τθν μζςθ
χαμθλότερθ και τθν μζςθ υψθλότερθ, αντίςτοιχα, όπωσ υπολογίςτθκε ςτθν ζρευνα των Yasar et al.
(2012). Οι υπόλοιπεσ ςυγκεντρϊςεισ που βρικαμε είναι από δείγματα τθσ Τουρκίασ, με τιμζσ
201.4 mg/kg (Zengin et al., 2008) και 126.38 mg/kg (Özcan & Akbulut, 2007). Με μζςο όρο τιμϊν
137.04 mg/kg, θ τιμι τθσ παροφςασ εργαςίασ (221 mg/kg) είναι θ υψθλότερθ από τισ υπόλοιπεσ,
αλλά όχι με πολφ ςθμαντικι διαφορά.

Μαγγάνιο

Οι ςυγκεντρϊςεισ Mn ςε δείγματα δάφνθσ που αναφζρονται ςε αντίςτοιχεσ ζρευνεσ είναι 78.81

mg/kg που υπολογίςτθκε από τουσ Zengin et al. (2008) ςε δείγμα ςτθν Τουρκία και 54.79 mg/kg
που υπολογίςτθκε από τουσ Özcan & Akbulut (2007), επίςθσ ςε δείγμα ςτθν Τουρκία. Θ
ςυγκζντρωςθ τθσ παροφςασ ζρευνασ είναι 124.84 mg/kg και είναι αρκετά μεγαλφτερθ.

Νικζλιο

Οι ςυγκεντρϊςεισ του Ni κυμαίνονται από 0.001 mg/kg (Yasar et al., 2012) ζωσ 2.28 mg/kg (Özcan
& Akbulut, 2007), με μζςο όρο 0.87 mg/kg. Θ ςυγκζντρωςθ που υπολογίςτθκε ςτθν παροφςα
ζρευνα είναι 0.76 mg/kg και είναι ιςότιμθ με τθν ςυγκζντρωςθ που υπολόγιςαν οι Zengin et al.
(2008) ςε δείγματα ςτθν Τουρκία. Θ τιμι των 0.001 mg/kg που υπολόγιςαν οι Yasar et al. (2012)
πρόκειται για τθν μζςθ χαμθλότερθ τιμι και αντιςτοιχεί ςε δείγμα από πλυμζνα φφλλα δάφνθσ.

70
Mόλυβδοσ

Οι ςυγκεντρϊςεισ του Pb που ςυναντιςαμε με αφξουςα ςειρά ιταν: 1.33 mg/kg (Zengin et al.,
2008), 2.06 mg/kg που είναι θ μζςθ χαμθλότερθ τιμι που υπολόγιςαν οι Yasar et al. (2012) και
5.28 mg/kg, που είναι θ μζςθ υψθλότερθ τιμι που υπολόγιςαν οι προθγοφμενοι (Yasar et al.,
2012). Συγκριτικά, θ τιμι τθσ παροφςασ ζρευνασ (0.318 mg/kg) είναι αρκετά χαμθλι. Καμία τιμι,
όμωσ, δεν ξεπερνάει το όριο των 10 mg/kg που ζχει κεςπιςτεί από τον WHO (1998).

Ψευδάργυροσ

Οι ςυγκεντρϊςεισ του Zn ςτθν βιβλιογραφία κυμαίνονται από 4.75 mg/kg (Yasar et al., 2012) ζωσ
19.53 mg/kg (Zengin et al., 2008), με μζςο όρο 13.74 mg/kg. Θ διακφμανςθ των τιμϊν δεν είναι
πολφ μεγάλθ, με τθν ςυγκζντρωςθ που υπολογίςτθκε ςτθν παροφςα ζρευνα να είναι 20.56 mg/kg.
Ραρατθροφμε πωσ ναι μεν είναι υψθλότερθ τιμι από τισ υπόλοιπεσ, χωρίσ όμωσ να απζχει πολφ
από το εφροσ τιμϊν. Οι υπόλοιπεσ ςυγκεντρϊςεισ που ςυναντιςαμε είναι 15.74 mg/kg, ωσ θ μζςθ
μεγαλφτερθ τιμι ςτθν ζρευνα των Yasar et al. (2012) και 14.96 mg/kg ςτθν ζρευνα των Özcan &
Akbulut (2007).

΢ΙΓΑΝΘ

Το παρακάτω γράφθμα απεικονίηει τισ βιβλιογραφικζσ ςυγκεντρϊςεισ μετάλλων ςε δείγματα

ρίγανθσ και βαςίςτθκε ςτον Ρίνακα 5.8 του Ραραρτιματοσ. Το x ςυμβολίηει τισ ςυγκεντρϊςεισ τθσ
παροφςασ ζρευνασ.

71
 ΢ίγανθ (Origanum vulgare)
10000

1000

100

10

0,1

0,01

0,001
Cd Co Cr Cu Fe Mn Ni Pb Zn

Κάδμιο

Συγκζντρωςθ Cd ςε δείγματα ρίγανθσ ςυναντιςαμε μόνο ςτθν ζρευνα των Zengin et al. (2008) και
είναι 0.35 mg/kg. Θ ςυγκζντρωςθ αυτι ξεπερνάει το όριο των 3 mg/kg που ζχει κεςπιςτεί από τον
WHO (1998). Θ ςυγκζντρωςθ τθσ παροφςασ ζρευνασ είναι 0.007 mg/kg, τιμι πολφ μικρότερθ
ςυγκριτικά με τθν προθγοφμενθ.

Κοβάλτιο, Χρϊμιο

Συγκεντρϊςεισ Co και Cr ςε δείγματα ρίγανθσ ςτθν βιβλιογραφία, ςυναντιςαμε μόνο ςτθν ζρευνα
των Zengin et al. (2008) με τιμζσ 0.15 mg/kg και 4.42 mg/kg, αντίςτοιχα.

Για το Cr θ ςυγκζντρωςθ τθσ παροφςασ ζρευνασ είναι χαμθλότερθ με τιμι 1.478 mg/kg, ενϊ για το
Co είναι αρκετά κοντινι με εκείνθ των Zengin et al. (2008), με τιμι 0.181 mg/kg.

72
Χαλκόσ

Οι τιμζσ του Cu που ςυναντιςαμε ςτθν βιβλιογραφία για δείγματα ρίγανθσ είναι οι εξισ: 23.95
mg/kg (Kostid et al., 2011), 7.27 mg/kg (Ražid et al., 2005) και 2.88 mg/kg (Zengin et al., 2008), με
μζςο όρο 11.36 mg/kg. Στθν παροφςα ζρευνα μετρικθκε ςυγκζντρωςθ χαλκοφ 6.58 mg/kg.

Σίδθροσ

Οι αντίςτοιχεσ τιμζσ του Fe που ςυναντιςαμε ςτθν βιβλιογραφία ιταν 536.5 mg/kg (Zengin et al.,
2008), 152 mg/kg (Kostid et al., 2011) και 74 mg/kg (Ražid et al., 2005), με μζςο όρο 254.16 mg/kg
και τθν ςυγκζντρωςθ τθσ παροφςασ ζρευνασ να είναι 395 mg/kg

Μαγγάνιο

Οι ςυγκεντρϊςεισ Mn ςε δείγματα ρίγανθσ που βρικαμε ςτθν βιβλιογραφία είναι οι εξισ: 45.54
mg/kg (Zengin et al., 2008), 32 mg/kg (Ražid et al., 2005) και 21.8 mg/kg (Kostid et al., 2011). Στθν
παροφςα εργαςία θ ςυγκζντρωςθ που υπολογίςτθκε είναι 31.84 mg/kg, πολφ κοντινι με τον μζςο
όρο των υπολοίπων τιμϊν που είναι 33.11 mg/kg.

Νικζλιο

Θ μόνθ αντίςτοιχθ βιβλιογραφικι ςυγκζντρωςθ που βρικαμε προζρχεται από τθν ζρευνα των
Zengin et al. (2008), οι οποίοι μζτρθςαν 1.22 mg/kg Ni. Θ ςυγκζντρωςθ που μετρικθκε ςτθν
παροφςα ζρευνα είναι μεγαλφτερθ με τιμι 3.29 mg/kg

Μόλυβδοσ

Ραρόμοια με το Cd, το Co, το Cr και το Ni ζτςι και για τον Pb ςυναντιςαμε ςυγκζντρωςθ μόνο ςτθν
ζρευνα των Zengin et al. (2008) με τιμι 1.48 mg/kg. Στθν παροφςα ζρευνα θ ςυγκζντρωςθ του Pb
υπολογίςτθκε 0.401 mg/kg. Οι δφο αυτζσ τιμζσ είναι κάτω του ορίου των 10 mg/kg που ζχει
κεςπίςει ο WHO (1998).

Ψευδάργυροσ

Οι ςυγκεντρϊςεισ Zn που ςυναντιςαμε ςε αντίςτοιχεσ ζρευνεσ είναι οι εξισ: 49.65 mg/kg (Kostid
et al., 2011), 35.7 mg/kg (Ražid et al., 2005) και 12.73 mg/kg (Zengin et al., 2008). Στθν παροφςα
εργαςία θ τιμι που υπολογίςτθκε είναι 19.66 mg/kg.

73
ΜΑΝΤΗΟΥ΢ΑΝΑ

Οι Abou-Arab & Abou Donia (2000), ςε ζρευνα που διεξάχκθκε ςτθν Αίγυπτο, υπολόγιςαν τισ
ςυγκεντρϊςεισ των βαρεϊν μετάλλων ςε διάφορα μπαχαρικά και φαρμακευτικά βότανα, ανάμεςά
τουσ και θ μαντηουράνα. Οι ςυγκεντρϊςεισ που βρικανε για τα διάφορα μζταλλα ιταν οι εξισ:

Πίνακασ 3.1.1. Συγκεντρϊςεισ βαρζων μετάλλων ςτθν μαντηουράνα, ςφγκριςθ με τθν ζρευνα των
Abou-Arab & Abou Donia (2000).
Μζταλλα Abou-Arab & Abou Donia Ραροφςα ζρευνα
(2000)
Cd 2.05 mg/kg 0.031 mg/kg
Pb 14.4 mg/kg 0.643 mg/kg
Cu 3.95 mg/kg 12.13 mg/kg
Fe 671 mg/kg 489 mg/kg
Mn 28 mg/kg 41.72 mg/kg
Zn 10.59 mg/kg 41.52 mg/kg
Ni 2.15 mg/kg 2.71 mg/kg
Cr 25.25 mg/kg 1.512 mg/kg
Co ND 0.17 mg/kg

Γενικά παρατθροφμε πωσ οι ςυγκεντρϊςεισ τθσ ζρευνασ των Abou-Arab & Abou Donia (2000) μαηί
με τθν παροφςα ζρευνα κακιςτοφν ζνα μεγάλο εφροσ τιμϊν ςυγκεντρϊςεων βαρζων μετάλλων
ςτθν μαντηουράνα. Για το Cd, τον Pb, το Cr και τον Fe οι ςυγκεντρϊςεισ τθσ παροφςασ ζρευνασ
είναι ςθμαντικά πιο χαμθλζσ, ςυγκριτικά με αυτζσ των Abou-Arab & Abou Donia (2000). Οι
ςυγκεντρϊςεισ του Ni και για τισ δφο ζρευνεσ είναι πολφ κοντινζσ ενϊ, όςον αφορά τον Cu, θ
ςυγκζντρωςθ τθσ παροφςασ ζρευνασ είναι αρκετά πιο υψθλι. Οι ςυγκεντρϊςεισ του Mn και του
Zn τθσ παροφςασ ζρευνασ εκτόσ από ςχεδόν ιςότιμεσ είναι υψθλότερεσ από τισ αντίςτοιχεσ τθσ
ζρευνασ των Abou-Arab & Abou Donia (2000).

74
ΤΣΑΙ ΤΟΥ ΒΟΥΝΟΥ

Οι Zengin et al. (2008) μελζτθςαν τισ ςυγκεντρϊςεισ βαρζων μετάλλων ςε φαρμακευτικά φυτά
που ςυλλζχκθκαν από διάφορεσ περιοχζσ τθσ Τουρκίασ. Ανάμεςα ςτα φυτά αυτά, ιταν και δείγμα
από τςάι του βουνοφ (Sideritis congesta P.H. Davis). Οι ςυγκεντρϊςεισ που βρικανε με τισ
αντίςτοιχεσ τθσ παροφςασ ζρευνασ είναι οι εξισ:

Πίνακασ 3.1.2. Συγκεντρϊςεισ βαρζων μετάλλων ςτο τςάι του βουνοφ, ςφγκριςθ με τθν ζρευνα
των Zengin et al. (2008).
Μζταλλα Zengin et al. (2008) Ραροφςα ζρευνα
Cd 0.39 mg/kg 0.02 mg/kg
Pb 0.93 mg/kg 0.762 mg/kg
Cu 6.42 mg/kg 6.25 mg/kg
Fe 378.8 mg/kg 525 mg/kg
Mn 12.93 mg/kg 46.48 mg/kg
Zn 19.60 mg/kg 15.8 mg/kg
Ni 2.45 mg/kg 1.02 mg/kg
Cr 5.69 mg/kg 1.31 mg/kg
Co 0.34 mg/kg 0.256 mg/kg

Ραρατθροφμε πωσ θ ςυγκζντρωςθ του Cd τθσ ζρευνασ των Zengin et al. (2008), ξεπερνάει το όριο
των 0.3 mg/kg (WHO, 1998), ενϊ θ ςυγκζντρωςθ τθσ παροφςασ ζρευνασ είναι πολφ πιο χαμθλι. Οι
ςυγκεντρϊςεισ του Pb, του Cu, του Ni και του Co τθσ παροφςασ ζρευνασ είναι χαμθλότερεσ μεν
αλλά χωρίσ μεγάλθ διακφμανςθ. Αντίκετα, οι ςυγκεντρϊςεισ του Cr, του Fe και του Zn τθσ
παροφςασ ζρευνασ και τθσ ζρευνασ των Zengin et al. (2008) κζτουν ζνα μεγαλφτερο εφροσ τιμϊν.
Θ ςυγκζντρωςθ του Mn τθσ παροφςασ ζρευνασ είναι αρκετά μεγαλφτερθ από τθν αντίςτοιχθ των
Zengin et al. (2008).

Για το δίκταμο, τθν αντωναϊδα, τθ κρφμπα και το φλιςκοφνι δεν βρικαμε ςυγκρίςιμεσ
βιβλιογραφικζσ ςυγκεντρϊςεισ.

75
3.2. ΑΦΕΨΘΜΑΤΑ
΢ΤΓΚΕΝΣΡΩ΢ΕΙ΢ ΜΕΣΑΛΛΩΝ ΢ΣΑ ΑΦΕΨΗΜΑΣΑ

Ραρακάτω απεικονίηονται γραφικά οι ςυγκεντρϊςεισ των μετάλλων που ανιχνεφτθκαν ςτα

αφεψιματα των βοτάνων (μg/L) που παραςκευάςκθκαν με βραςμό. Ο αντίςτοιχοσ πίνακασ τιμϊν
(Ρίνακασ 5.13) βρίςκεται ςτο Ραράρτθμα.

Κάδμιο

Cd
0,700 0,7
0,600 0,6
0,500 0,5
0,400 0,4
0,300 0,3
0,200 0,2
0,100 0,1
0,000 0

Μεγαλφτερθ ςυγκζντρωςθ Cd ζχει το χαμομιλι ωσ αφζψθμα ενϊ μικρότερθ το κυμάρι και με τθ

ρίγανθ, το δεντρολίβανο, το φλιςκοφνι, το μελιςςόχορτο, το κυμάρι και το φαςκόμθλο να είναι
μικρότερα του ορίου ανίχνευςθσ (<LOD). Συγκεκριμζνα με φκίνουςα ςειρά ζχουμε: χαμομιλι
(0.595 ± 0.100 μg/L), ςπακόχορτο (0.497 ± 0.040 μg/L), δάφνθ (0.372 ± 0.050 μg/L), δίκταμο (0.239
± 0.030 μg/L), αντωναΐδα (0.171 ± 0.050 μg/L), μαντηουράνα (0.158 ± 0.030 μg/L), τςάι του βουνοφ
(0.154 ± 0.100 μg/L), κρφμπα (0.120 ± 0.020 μg/L), ρίγανθ (<0.120 μg/L), δεντρολίβανο (<0.120
μg/L), μελιςςόχορτο (<0.120 μg/L), φαςκόμθλο (<0.120 μg/L), φλιςκοφνι (<0.120 μg/L) και κυμάρι
(<0.120 μg/L).

76
Μόλυβδοσ

Pb
15,00
14
13,00
12
11,00
10
9,00
7,00 8

5,00 6

3,00 4
1,00 2
-1,00 0

Μεγαλφτερθ ςυγκζντρωςθ Pb παρουςίαςε ο δίκταμοσ, τθν μικρότερθ θ μαντηουράνα ενϊ θ

ρίγανθ, το δεντρολίβανο, το μελιςςόχορτο, το φλιςκοφνι, το χαμομιλι και το ςπακόχορτο ιταν
κάτω από το όριο ανίχνευςθσ (<LOD). Συγκεκριμζνα, με φκίνουςα ςειρά ζχουμε δίκταμο (9.87 ±
4.50 μg/L), κυμάρι (4.54 ± 0.30 μg/L), κρφμπα (4.19 ± 0.50 μg/L), τςάι του βουνοφ (3.83 ± 1.40
μg/L), φαςκόμθλο (3.20 ± 2.50 μg/L), δάφνθ (3.01 ± 0.50 μg/L), αντωναΐδα (3.00 ± 1.00 μg/L),
μαντηουράνα (2.99 ± 0.80 μg/L), ρίγανθ (<2.60 μg/L), δεντρολίβανο (<2.60 μg/L), μελιςςόχορτο
(<2.60 μg/L), φλιςκοφνι (<2.60 μg/L), χαμομιλι (<2.60 μg/L) και ςπακόχορτο (<2.60 μg/L).

Χρϊμιο

Cr
7,00 7
6,00 6
5,00 5
4,00 4
3,00 3
2,00 2
1,00 1
0,00 0

77
Υψθλότερα επίπεδα Cr ζχει το αφζψθμα τθσ κρφμπασ ενϊ τα χαμθλότερα αυτό του ςπακόχορτου.
Συγκεκριμζνα, με φκίνουςα ςειρά ζχουμε: κρφμπα (5.81 ± 0.40 μg/L), δίκταμοσ (3.5 ± 1.0 μg/L),
αντωναΐδα (3.37 ± 0.50 μg/L), δάφνθ (2.63 ± 0.50 μg/L), μελιςςόχορτο (2.51 ± 1.30 μg/L),
μαντηουράνα (1.88 ± 0.80 μg/L), ρίγανθ (1.67 ± 0.10 μg/L), κυμάρι (1.30 ± 0.30 μg/L), φλιςκοφνι
(0.99 ± 0.30 μg/L), φαςκόμθλο (0.96 ± 0.01 μg/L), χαμομιλι (0.93 ± 0.20 μg/L), τςάι του βουνοφ
(0.68 ± 0.30 μg/L), δεντρολίβανο (0.24 ± 0.10 μg/L) και ςπακόχορτο (0.21 ± 0.03 μg/L).

Νικζλιο

Ni
80,00 80
70,00 70
60,00 60
50,00 50
40,00 40
30,00 30
20,00 20
10,00 10
0,00 0

Μεγαλφτερθ ςυγκζντρωςθ Ni παρουςίαςε το αφζψθμα του χαμομθλιοφ ενϊ τθν μικρότερθ το

τςάι του βουνοφ. Συγκεκριμζνα με φκίνουςα ςειρά ζχουμε: χαμομιλι (84.68 ± 4.00 μg/L),
δίκταμοσ (73.64 ± 10.00 μg/L), ςπακόχορτο (50.08 ± 1.00 μg/L), μελιςςόχορτο (37.4 ± 1.6 μg/L),
αντωναΐδα (36.83 ± 1.10 μg/L), ρίγανθ (32.74 ± 4.20 μg/L), μαντηουράνα (25.02 ± 2.00 μg/L),
κρφμπα (23.03 ± 0.80 μg/L), φαςκόμθλο (16.47 ± 1.80 μg/L), φλιςκοφνι (15.77 ± 0.40 μg/L), κυμάρι
(6.91 ± 0.80 μg/L), δεντρολίβανο (4.75 ± 0.70 μg/L), δάφνθ (4.15 ± 0.70 μg/L) και τςάι του βουνοφ
(4.05 ± 1.00 μg/L).

78
Χαλκόσ

Cu
90,0 90
80,0 80
70,0 70
60,0 60
50,0 50
40,0 40
30,0 30
20,0 20
10,0 10
0,0 0

Υψθλότερθ ςυγκζντρωςθ Cu ζχει το αψζψθμα του ςπακόχορτου ενϊ τθν χαμθλότερθ αυτό τθσ
δάφνθσ. Συγκεκριμζνα, με φκίνουςα ςειρά ζχουμε: ςπακόχορτο (86.3 ± 7.0 μg/L), μαντηουράνα
(82.7 ± 7.0 μg/L), φαςκόμθλο (73 ± 1 μg/L), φλιςκοφνι (71 ± 1 μg/L), ρίγανθ (55.7 ± 1.2 μg/L),
δίκταμο (54 ± 7 μg/L), χαμομιλι (49 ± 4 μg/L), κυμάρι (47.7 ± 2.1 μg/L), αντωναΐδα (44.7 ± 2.5
μg/L), κρφμπα (40.0 ± 2.6 μg/L), μελιςςόχορτο (32.3 ± 5.9 μg/L), δεντρολίβανο (25.7 ± 4.2 μg/L),
τςάι του βουνοφ (19 ± 2 μg/L) και δάφνθ (14.7 ± 3.1 μg/L).

Σίδθροσ

Fe
1000 1000
900 900
800 800
700 700
600 600
500 500
400 400
300 300
200 200
100 100
0 0

Το αφζψθμα τθσ κρφμπασ παρουςίαςε τθν υψθλότερθ ςυγκζντρωςθ Fe ενϊ αυτό του
ςπακόχορτου τθν χαμθλότερθ. Συγκεκριμζνα, με φκίνουςα ςειρά ζχουμε: κρφμπα (887 ± 8 μg/L),

79
μελιςςόχορτο (444 ± 176 μg/L), αντωναΐδα (377 ± 65 μg/L), μαντηουράνα (309 ± 83 μg/L), κυμάρι
(308 ± 51 μg/L), δίκταμο (289 ± 123 μg/L), δάφνθ (286 ± 80 μg/L), τςάι του βουνοφ (256 ± 106
μg/L), ρίγανθ (222 ± 49 μg/L), χαμομιλι (181 ± 12 μg/L), φαςκόμθλο (170 ± 23 μg/L), φλιςκοφνι
(154 ± 35 μg/L), δεντρολίβανο (133 ± 20 μg/L) και ςπακόχορτο (72 ± 4 μg/L).

Μαγγάνιο

Mn
900 900
800 800
700 700
600 600
500 500
400 400
300 300
200 200
100 100

Υψθλότερα επίπεδα Mn παρουςίαςε το αφζψθμα τθσ δάφνθσ ενϊ τα χαμθλότερα αυτό του
φλιςκουνιοφ. Συγκεκριμζνα, με φκίνουςα ςειρά ζχουμε: δάφνθ (917 ± 63 μg/L), χαμομιλι (495 ±
23 μg/L), ςπακόχορτο (486 ± 5 μg/L), κρφμπα (425 ± 12 μg/L), δίκταμο (383 ± 37 μg/L),
δεντρολίβανο (382 ± 12 μg/L), μαντηουράνα (286 ± 27 μg/L), τςάι του βουνοφ (251 ± 24 μg/L),
μελιςςόχορτο (245 ± 11 μg/L), ρίγανθ (241 ± 24 μg/L), αντωναΐδα (224 ± 6 μg/L), κυμάρι (215 ± 9
μg/L), φαςκόμθλο (208 ± 13 μg/L) και φλιςκοφνι (204 ± 11 μg/L).

80
Ψευδάργυροσ

Zn
800 800
700 700
600 600
500 500
400 400
300 300
200 200
100 100
0 0

Υψθλότερθ ςυγκζντρωςθ Zn ζχει το αφζψθμα του ςπακόχορτου ενϊ τθν χαμθλότερθ το τςάι του
βουνοφ. Συγκεκριμζνα, με φκίνουςα ςειρά ζχουμε: ςπακόχορτο (690 ± 17 μg/L), δίκταμο (307 ± 35
μg/L), φλιςκοφνι (276 ± 24 μg/L), κυμάρι (269 ± 18 μg/L), φαςκόμθλο (264 ± 22 μg/L), μαντηουράνα
(251 ± 10 μg/L), κρφμπα (236 ± 5 μg/L), χαμομιλι (215 ± 48 μg/L), μελιςςόχορτο (212 ± 14 μg/L),
αντωναΐδα (208 ± 39 μg/L), δάφνθ (198 ± 38 μg/L), δεντρολίβανο (190 ± 23 μg/L), ρίγανθ (101 ± 8
μg/L) και τςάι του βουνοφ (80 ± 14 μg/L).

Κοβάλτιο

Co
12,00 12

10,00 10

8,00 8

6,00 6

4,00 4

2,00 2

0,00 0

Υψθλότερθ ςυγκζντρωςθ Co ζχει το αφζψθμα του ςπακόχορτου ενϊ τθν χαμθλότερθ αυτό τθσ
δάφνθσ. Συγκεκριμζνα, με φκίνουςα ςειρά ζχουμε: ςπακόχορτο (10.0 ± 0.6 μg/L), δίκταμο (3.56 ±

81
0.40 μg/L), κρφμπα (3.47 ± 0.30 μg/L), χαμομιλι (3.31 ± 0.10 μg/L), μελιςςόχορτο (2.43 ± 0.30
μg/L), φαςκόμθλο (2.36 ± 0.20 μg/L), αντωναΐδα (2.35 ± 0.30 μg/L), φλιςκοφνι (2.07 ± 0.40 μg/L),
μαντηουράνα (1.37 ± 0.40 μg/L), ρίγανθ (1.22 ± 0.20 μg/L), δεντρολίβανο (1.12 ± 0.20 μg/L), τςάι
του βουνοφ (0.994 ± 0.100 μg/L), κυμάρι (0.762 ± 0.100 μg/L) και δάφνθ (0.675 ± 0.200 μg/L).

Συνοπτικά, όςον αφορά τα τοξικά μζταλλα οι τιμζσ ςτα αφεψιματα είναι χαμθλζσ με εξαίρεςθ τθ
ςυγκζντρωςθ του Pb ςτο δίκταμο το οποίο όμωσ, λόγω και τθσ μεγάλθσ απόκλιςθσ από τισ
υπόλοιπεσ τιμζσ, οφείλεται το πιο πικανό ςε ςφάλμα. Το χαμομιλι και το ςπακόχορτο, επίςθσ,
περιζχουν Cd ςε υψθλότερεσ ςυγκεντρϊςεισ αλλά χωρίσ να κεωροφνται επικίνδυνεσ για τθν
ανκρϊπινθ υγεία. Πςον αφορά τα απαραίτθτα μζταλλα οι τιμζσ είναι επίςθσ χαμθλζσ.
Ραρατθροφμε, πωσ το ςπακόχορτο περιζχει Zn και Co και θ δάφνθ Μn ςε τιμζσ χαρακτθριςτικά
υψθλότερεσ από τα υπόλοιπα μζταλλα. Θ κινθτικότθτα των μετάλλων είναι ο βαςικότεροσ
παράγοντασ που επθρεάηει τισ ςυγκεντρϊςεισ τουσ ςτα αφεψιματα όπωσ περιγράφεται και
παρακάτω.

΢ΤΓΚΡΙ΢Η ΜΕ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΢ΤΓΚΕΝΣΡΩ΢ΕΙ΢ ΢ΣΑ ΑΦΕΨΗΜΑΣΑ

Στισ διάφορεσ ζρευνεσ που μελετιςαμε, λιγότερεσ από τισ μιςζσ είχαν προχωριςει ςτθν
παραςκευι αφεψθμάτων. Από αυτζσ, ςε μία μόνο ζρευνα εξετάςτθκαν οι ςυγκεντρϊςεισ
μετάλλων ςτο ίδιο το αφζψθμα. Οι Slaveska et al (1998), λοιπόν, ζφτιαξαν αφεψιματα από
δείγματα ςπακόχορτου και χαμομθλιοφ. Ο τρόποσ παραςκευισ των αφεψθμάτων ιταν ο εξισ: τα
δείγματα των φυτϊν «μοφλιαςαν» μζςα ςε 250 ml απιονιςμζνου νεροφ που ιταν ςε κερμοκραςία
βραςμοφ και μετά από 10 λεπτά τα φιλτράρθςαν. Οι ςυγκεντρϊςεισ αυτζσ μαηί με τισ αντίςτοιχεσ
τθσ παροφςασ ζρευνασ απεικονίηονται ςτα Γραφιματα 3.2.1 και 3.2.2., ενϊ ο αντίςτοιχοσ πίνακασ
είναι ο Ρίνακασ 5.9 ςτο Ραράρτθμα.

82
 Χαμομήλι
10

1
Μακεδονία (Slaveska et al
,1998)
0,1
Κριτθ *Ραροφςα εργαςία+

0,01

0,001
Pb Cu Fe Mn

Γράφημα 3.2.1. Συγκεντρϊςεισ (mg/L) των μετάλλων Pb, Cu, Fe και Mn ςε αφζψθμα χαμομθλιοφ
(παροφςα ζρευνα και ςτθν ζρευνα των Slaveska et al, 1998)

΢παθόχορτο
10

1 Μακεδονία (Slaveska et al
,1998)

"Κριτθ *Ραροφςα εργαςία+"

0,1

0,01
Pb Cu Fe Mn

Γράφημα 3.2.2. Συγκεντρϊςεισ (mg/L) των μετάλλων Pb, Cu, Fe και Mn ςε αφζψθμα ςπακόχορτου
(παροφςα ζρευνα και ςτθν ζρευνα των Slaveska et al, 1998)

Θ ςφγκριςθ με μία μόνο ζρευνα δεν επαρκεί για να διεξάγουμε κάποιο ςυμπζραςμα. Ωςτόςο
παρατθροφμε πωσ και ςτισ δφο περιπτϊςεισ ζχουμε ςχετικά υψθλι απόκλιςθ για τον Pb και Cu,
ενϊ οι ςυγκεντρϊςεισ του Mn είναι πιο κοντινζσ. Πςον αφορά τον Fe, παρατθροφμε πωσ ενϊ ςτο
δείγμα του χαμομθλιοφ οι ςυγκεντρϊςεισ είναι ςχεδόν ιςότιμεσ, ςτο δείγμα του ςπακόχορτου
υπάρχει μεγαλφτερθ απόκλιςθ. Οι διαφορζσ ςτισ τιμζσ και οι διακυμάνςεισ μπορεί να οφείλονται

83
ςε πολλοφσ παράγοντεσ με τουσ ποιο ςθμαντικοφσ να είναι θ περιοχι τθσ δειγματολθψίασ, ο
τρόποσ παραςκευισ του αφεψιματοσ κακϊσ και ο χρόνοσ παραςκευισ του.

ΚΙΝΗΣΙΚΟΣΗΣΑ

Ο ςυντελεςτισ εκχφλιςθσ (Extraction coefficient- EC) υπολογίηεται από τθν εξίςωςθ:

EC = 100 (Kostid et al., 2011)

Σφμφωνα με τουσ Kostid et al (2010) και τουσ Pytlakowska et al (2012) ο ςυντελεςτισ εκχφλιςθσ
εξαρτάται από το είδοσ του φυτοφ, από το μζταλλο και από το μζςο εκχφλιςθσ. Για παράδειγμα, θ
μεταφορά μετάλλων είναι μικρότερθ ςε εκχυλίςματα νεροφ, ενϊ είναι μεγαλφτερθ ςε
εκχυλίςματα αικανόλθσ. Οι Pytlakowska et al (2012) αναφζρουν, επίςθσ, πωσ οι διαφορζσ ςτουσ
ςυντελεςτζσ εκχφλιςθσ των μετάλλων αντανακλοφν τα ιοντικά και ομοιοπολικά χαρακτθριςτικά
τουσ, τθν χθμικι και βιολογικι τουσ ςυμπεριφορά, κακϊσ και τθν διαλυτότθτά τουσ ςτισ
εκχυλίςεισ. Δθλαδι, θ κινθτικότθτα των μετάλλων εξαρτάται από το κατα πόςο ιςχυρά
ςυνδεδεμζνα ι διαλυτά είναι τα μζταλλα ςτο εκχφλιςμα.

Σφμφωνα με τουσ Pytlakowska et al (2012), τα ςτοιχεία προσ ανάλυςθ μποροφν να ταξινομθκοφν

ανάλογα με τον ςυντελεςτι εκχφλιςθσ ςε τρεισ ομάδεσ: λίγο εκχυλίςιμα (<20%) π.χ. Fe και Ca,
μετρίωσ εκχυλίςιμα (22-55%) π.χ., Μn, Mg, ΑΙ, Ηn, Cu και πολφ εκχυλίςιμα (> 55%), π.χ., Ni. Οι
Kostid et al (2010), όμωσ υποςτθρίηουν πωσ λίγο εκχυλίςιμα είναι τα ςτοιχεία με ςυντελεςτι
εκχφλιςθσ < 10%, μετρίωσ εκχυλίςιμα εκείνα με ςυντελεςτι εκχφλιςθσ (10-30%) ενϊ πολφ
εκχυλίςιμα εκείνα με ςυντελεςτι εκχφλιςθσ μεγαλφτερο από 30%. Σφμφωνα και με τισ δφο
ερευνθτικζσ ομάδεσ, θ ταξινόμθςθ βαςίηεται ςτα αποτελζςματα των ςυντελεςτϊν εκχφλιςθσ. Θα
βαςιςτοφμε ςτθν ταξινόμθςθ των τελευταίων, κακότι το εφροσ τιμϊν των ποςοςτϊν εκχφλιςθσ
που υπολογίςανε (1-84%) είναι ςχεδόν ίδιο με εκείνο τθσ παροφςασ ζρευνασ.

Πςον αφορά τθν παροφςα ζρευνα, ςφμφωνα με τον Ρίνακα 5.11 και όπωσ φαίνεται ςτο Γράφθμα
3.2.3, το Cr και ο Fe είναι λίγο εκχυλίςιμα, το Cd και ο Cu είναι μετρίωσ εκχυλίςιμα ενϊ το Co, το
Mn, το Ni, o Pb και o Zn είναι πολφ εκχυλίςιμα.

84
Γράφημα 3.2.3. Μζςοσ όροσ ποςοςτϊν εκχφλιςθσ.

50%
45%
40%
35%
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
Cd Co Cr Cu Fe Mn Ni Pb Zn

Ριο αναλυτικά, ςφμφωνα και με τον Ρίνακα 5.11 του Ραραρτιματοσ, το μεγαλφτερο και μικρότερο
ποςοςτό κινθτοποίθςθσ βρζκθκε ςτον δίκταμο για το Ni και τον Fe, με τιμζσ 82% και 1%
αντίςτοιχα. Γενικά, παρατθριςαμε διαφορζσ ςτα ποςοςτά κινθτοποίθςθσ του κάκε μετάλλου,
ανάλογα με το είδοσ του φυτοφ, όπωσ φαίνεται ςτα Γραφιματα 3.2.4, 3.2.5 και 3.2.6.

Το Cd μετακινικθκε ςτο αφζψθμα τθσ δάφνθσ ςε ποςοςτό 15%, ενϊ ςτο τςάι του βουνοφ ςε
ποςοςτό 38%. Για τα υπόλοιπα φυτά τα ποςοςτά μεταφοράσ του καδμίου ιταν μεταξφ 19 και 34%.
Το Co μετακινικθκε με ποςοςτό 19% ςτο αφζψθμα του τςαγιοφ του βουνοφ, ενϊ με ποςοςτό 73%
ςτο αφζψθμα του ςπακόχορτου και ςτο αφζψθμα του δεντρολίβανου. Στα υπόλοιπα φυτά,
μετακινικθκε με ποςοςτά από 24 ζωσ 54%. Το Cr μετακινικθκε ςε ποςοςτό 2% ςτο αφζψθμα
δεντρολίβανου, ςε ποςοςτό 10% ςτο αφζψθμα δάφνθσ, ενϊ ςε ποςοςτά 3 ζωσ 6% ςτα υπόλοιπα
δείγματα φυτϊν. Ο Cu μετακινικθκε ςτο αφζψθμα του τςαγιοφ του βουνοφ ςε ποςοςτό 15%, ενϊ
ςτο αφζψθμα ςπακόχορτου και ςτο αφζψθμα ρίγανθσ ςε ποςοςτό 42%. Για τα υπόλοιπα φυτά τα
ποςοςτά μεταφοράσ του Cu από τα φυτά ςτα αφεψιματα κυμαίνονταν από 17 ζωσ 34%. Ο Fe
μετακινικθκε με ποςοςτό 1% ςτο αφζψθμα δικτάμου, ενϊ με ποςοςτό 6% ςτο αφζψθμα τθσ
δάφνθσ. Στα υπόλοιπα φυτά μετακινικθμε με ποςοςτά που κυμαίνονταν από 2 ζωσ 5%. Το
μικρότερο ποςοςτό μεταφοράσ του Mn βρζκθκε για το αφζψθμα τςαγιοφ του βουνοφ με τιμι
27%, ενϊ το μεγαλφτερο για το αφζψθμα ςπακόχορτου με τιμι 45%. Στα υπόλοιπα φυτά το Mn
μετακινικθκε ςε ποςοςτά από 30 - 40%. Για το Ni, ο μικρότεροσ ςυντελεςτισ εκχφλιςθσ βρζκθκε
ςτο αφζψθμα τθσ κρφμπασ (17%), ενϊ ο μεγαλφτεροσ ςτο αφζψθμα του δικτάμου (82%). Τα

85
ποςοςτά μετακίνθςθσ του Ni ςτα υπόλοιπα φυτά κυμαίνονταν από 20 ζωσ 60%. Το ποςοςτό
εκχφλιςθσ του Pb ςτο δίκταμο ιταν 14%, ςτο φαςκόμθλο 53%, ενϊ ςτα υπόλοιπα φυτά
κυμαίνονταν από 16 ζωσ 47%. Τζλοσ, ο Zn μεταφζρκθκε ςτο αφζψθμα του μελιςςόχορτου ςε
ποςοςτό 21%, ςτο αφζψθμα του ςπακόχορτου ςε ποςοςτό 54% ενϊ ςτα υπόλοιπα φυτά τα
ποςοςτά εκχφλιςθσ ιταν από 24 ζωσ 48%.

12%
΢ίγανθ

10% Δάφνθ
Δεντρολίβανο
Τςάι του βουνοφ
8%
Δίκταμοσ
Μελιςςόχορτο
6% Μαντηουράνα
Αντωναΐδα
4% Φαςκόμθλο
Φλιςκοφνι
2% Χαμομιλι
Σπακόχορτο
Θρφμπα
0%
Cr Fe Θυμάρι

Γράφημα 3.2.4. Ροςοςτά εκχφλιςθσ του Cr και του Fe ςτα βότανα

70%
΢ίγανθ
60% Δάφνθ
Δεντρολίβανο
50% Τςάι του βουνοφ
Δίκταμοσ
40% Μελιςςόχορτο
Μαντηουράνα
30%
Αντωναΐδα
Φαςκόμθλο
20%
Φλιςκοφνι
10% Χαμομιλι
Σπακόχορτο
0% Θρφμπα
Cd Cu Mn Θυμάρι

Γράφημα 3.2.5. Ροςοςτά εκχφλιςθσ του Cd, του Cu και του Mn ςτα βότανα.

86
100%
΢ίγανθ
90% Δάφνθ
80% Δεντρολίβανο
Τςάι του βουνοφ
70%
Δίκταμοσ
60%
Μελιςςόχορτο
50% Μαντηουράνα

40% Αντωναΐδα
Φαςκόμθλο
30%
Φλιςκοφνι
20% Χαμομιλι
10% Σπακόχορτο
Θρφμπα
0%
Co Ni Pb Zn Θυμάρι

Γράφημα 3.2.6. Ροςοςτά εκχφλιςθσ του Co, του Ni, του Pb και του Zn ςτα βότανα

ΚΙΝΘΤΙΚΟΤΘΤΑ - ΣΥΓΚ΢ΙΣΘ ΜΕ ΒΙΒΛΙΟΓ΢ΑΦΙΑ

Στθν βιβλιογραφία που μελετικθκε οι Kostid et al (2010), Pytlakowska et al (2012), Zengin et al

(2008), Slaveska et al (1998) και οι Başgel & Erdemoǧlu (2006) υπολόγιςαν τθν κινθτικότθτα
διαφόρων μετάλλων, ςυμπεριλαμβανομζνων των υπό-μελζτθ μετάλλων, από τθν ρίγανθ, τθν
δάφνθ, το δεντρολίβανο, το τςάι του βουνοφ, το φαςκόμθλο, το χαμομιλι, το ςπακόχορτο και το
κυμάρι ςτα αντίςτοιχα αφεψιματά τουσ (Ρίνακασ 5.10).

Στο παρακάτω γράφθμα (Γράφθμα 3.2.3) απεικονίηονται τα μζςα ποςοςτά εκχφλιςθσ των
μετάλλων που βρζκθκαν για τα παραπάνω φυτά ςτθν βιβλιογραφία, με τα αντίςτοιχα τθσ
παροφςασ ζρευνασ.

87
 60

50

40

30 Ραροφςα ζρευνα
Βιβλιογραφικζσ τιμζσ
20

10

0
Cd Co Cr Cu Fe Mn Ni Pb Zn

Γράφημα 3.2.3. Μζςοι όροι ποςοςτϊν εκχφλιςθσ μετάλλων από τθν ρίγανθ, τθν δάφνθ, το δεντρολίβανο, το τςάι του
βουνοφ, το φαςκόμθλο, το χαμομιλι, το ςπακόχορτο και το κυμάρι ςτα αντίςτοιχα αφεψιματά τουσ.

Σφμφωνα με το γράφθμα λοιπόν, είναι κοινό ςυμπζραςμα πωσ το Cr είναι λίγο εκχυλίςιμο (>10%),
το Cd είναι μετρίωσ εκχυλίςιμο (10-30%), ενϊ το Co, το Mn, το Ni και ο Zn είνα πολφ εκχυλίςιμα
(<30%). Για τον Cu, τον Fe και τον Pb ζχουμε διαφορετικι ταξινόμθςθ, αλλά με ποςοςτά που
τίνουν να ςυμφωνιςουμε με εκείνα τθσ παροφςα ζρευνασ.

Οι Kostid et al (2010) ςτθν ζρευνά τουσ αναφζρουν πωσ ςφμφωνα με τα αποτελζςματα ο Zn

εκχυλίηεται εφκολα, το Mn και ο Cu μετρίωσ και ο Fe εκχυλίηεται λίγο. Οι Pytlakowska et al (2012),
ςτο άρκρο τουσ αναφζρουν πωσ ο Zn και ο Cu είναι μετρίωσ εκχυλίςιμα, ενϊ ο Fe και το Mn είναι
λίγο εκχυλίςιμα, ζχοντασ κζςει, όμωσ, διαφορετικά όρια ταξινόμθςθσ.

Διαφοροποιιςεισ ωσ προσ το ποςοςτό εκχφλιςθσ των μετάλλων από τα φυτά ςτα αφεψιματα
είναι λογικό να υπάρχουν μεταξφ των διάφορων ερευνϊν, ζχοντασ υπόψθ πωσ κάκε άρκρο μελετά
διαφορετικά είδθ δειγμάτων και ζχει (πικανϊσ) διαφορετικό τρόπο παραγωγισ αφεψιματοσ. Σε
γενικζσ γραμμζσ, όμωσ, θ εκχυλιςιμότθτα των μετάλλων τθσ παροφςασ ζρευνασ ζρχεται ςε
ςυμφωνία με τθν βιβλιογραφία.

Αξίηει να αναφερκεί πωσ τα δεδομζνα αυτά ζρχονται ςε μεγάλο βακμό ςε ςυμφωνία με τθν
Ειςαγωγι, όπου αναφζρεται θ κινθτικότθτα των μετάλλων μζςα ςτα ίδια τα φυτά.

88
ΗΜΕΡΗ΢ΙΑ ΠΡΟ΢ΛΗΨΗ

Ρροκειμζνου να υπολογίςουμε τθν πικανι πρόςλθψθ ιχνοςτοιχείων από τθν κατανάλωςθ τςαγιοφ
παραςκευαςμζνο από βότανα τθσ Κριτθσ, κεωριςαμε τα 70 κιλά ωσ το μζςο βάροσ ενόσ ενιλικα,
ςε ςυμφωνία με τθν EFSA (2012) και τα 250 ml ωσ τθν ποςότθτα ενόσ ςερβιρίςματοσ φλυτηανιοφ.
Οι υπολογιςμοί τθσ πρόςλθψθσ ζγιναν βάςθ τθσ μζςθσ περιεκτικότθτασ μετάλλων ςτα
εκχυλίςματα των βοτάνων. Τα αποτελζςματα αυτά κακϊσ και θ ανεκτι θμεριςια πρόςθψθ
(tolerable daily intake - TDI) ι θ ςυνιςτϊμενθ θμεριςια πρόςλθψθ (recommended daily intake -
RDI) παρουςιάηονται ςτον παρακάτω Ρίνακα 3.2.1.

Οι μεγαλφτερεσ προςλιψεισ των τοξικϊν μετάλλων Cd και Pb, γίνονται από τα αφεψιματα
μαντηουράνασ και δικτάμου, αντίςτοιχα. Ραρ’ όλα αυτά, θ πικανι πρόςλθψθ Pb από τθν
κατανάλωςθ ενόσ φλυτηανιοφ αφεψιματοσ δικτάμου αντιςτοιχεί ςχεδόν ςτο 1% τθσ ανεκτισ,
ςφμφωνα με τον WHO (1996), θμεριςιασ πρόςλθψθσ, ποςοςτό πολφ μικρό. Θ πικανι πρόςλθψθ
Cd από τθν κατανάλωςθ ενόσ φλυτηανιοφ τςαγιοφ μαντηουράνασ αντιςτοιχεί ςτο 0.07% τθσ
ανεκτισ, ςφμφωνα με τθν EFSA (2011), θμεριςιασ πρόςλθψθσ καδμίου. Το αφζψθμα
ςπακόχορτου και τθσ κρφμπασ ιταν οι πιο μεγάλοι εφοδιαςτζσ Cu και Fe, αντίςτοιχα. Το αφζψθμα
τθσ δάφνθσ φαίνεται να είναι ο κφριοσ εφοδιαςτισ Mn, με ποςοςτό 6.55% τθσ ςυνιςτϊμενθσ
θμεριςιασ πρόςλθψθσ, ςφμφωνα με το US National Research Council (1989), ενϊ το αφζψθμα
ςπακόχορτου (Hypericum perforatum) είναι ο κφριοσ εφοδιαςτισ του Zn. Θ μεγαλφτερθ πρόςλθψθ
Cr γίνεται από το αφζψθμα δικτάμου (Origanum dictamnus), με ποςοςτό 0.35% τθσ ανεκτισ
θμεριςιασ πρόςλθψθσ, ςφμφωνα με τον WHO (1996) και θ μεγαλφτερθ πρόςλθψθ Ni γίνεται μζςω
του αφεψιματοσ του χαμομθλιοφ, με ποςοςτό 2.52% τθσ ανεκτισ θμεριςιασ πρόςλθψθσ,
ςφμφωνα με τον WHO (2008). Τζλοσ, για το Co δεν μπορζςαμε να βροφμε ανεκτι ι ςυνιςτϊμενθ
θμεριςια πρόςλθψθ. Θ μεγαλφτερθ πρόςλθψι του, όμωσ γίνεται από το αφζψθμα του
ςπακόχορτου, το οποίο φαίνεται να «ςυςςωρεφει» τισ μεγαλφτερεσ τιμζσ μετάλλων, ςυγκριτικά με
τα υπόλοιπα φυτά. Γενικά, οι προςλιψεισ των μετάλλων μζςω των διάφορων αφεψθμάτων είναι
πολφ χαμθλότερεσ από τισ ανεκτζσ ι ςυνιςτϊμενεσ θμεριςιεσ προςλιψεισ. Ζτςι δεν υπάρχει
κίνδυνοσ τοξικότθτασ μζςω τθσ κατανάλωςθσ των αφεψθμάτων αυτϊν των βοτάνων. Από τθν άλλθ
μεριά, δεν μποροφν να κεωρθκοφν οφτε ςυμπλθρϊματα των απαραίτθτων μετάλλων για τον
άνκρωπο, παρά μόνο ςε πάρα πολφ μικρό ποςοςτό.

89
Ο WHO το 1996 αλλά και το 2008 πρότεινε 0.07 mg/day ωσ τθν ανϊτερθ θμεριςια πρόςλθψθ του
καδμίου. Στθν παροφςα ζρευνα, ωσ ανϊτερο όριο θμεριςιασ πρόςλθψθσ χρθςιμοποιείται θ τιμι
0.056 mg/day, οριςμζνθ από τθν EFSA (2011) κακότι πρόκειται για πιο ςφγχρονο άρκρο.

90
 Πίνακασ 3.2.1.
Εκτίμθςθ τθσ πρόςλθψθσ ιχνοςτοιχείων (mg) και το ποςοςτό κάλυψθσ του ςυνιςτϊμενου ι ανϊτερου ανεκτοφ
επιπζδου πρόςλθψθσ μετάλλων (ςε παρζνκεςθ), μζςω τθσ κατανάλωςθσ ενόσ φλυτηανιοφ τςαγιοφ από ζναν
κανονικό 70 kg καταναλωτι.

Είδθ φυτϊν Cd Co Cr Cu Fe Mn Ni Pb Zn

Origanum vulgare <0.00003 0.00030 0.00042 0.0139 0.056 0.060 0.0082 <0.00065 0.025
(<0.05) (0.17) (0.28) (0.44) (1.72) (0.97) (<0.26) (0.10)

Laurus nobilis 0.00009 0.00017 0.00066 0.0037 0.072 0.229 0.0010 0.00075 0.050
(0.17) (0.26) (0.07) (0.57) (6.55) (0.12) (0.30) (0.20)

Rosmarinus officinalis <0.00003 0.00028 0.00006 0.0064 0.033 0.095 0.0012 <0.00065 0.047
(<0.05) (0.02) (0.13) (0.27) (2.73) (0.14) (<0.26) (0.19)

Sideritis syriaca 0.000038 0.00025 0.00017 0.0048 0.064 0.063 0.0010 0.00096 0.020
(0.07) (0.07) (0.10) (0.51) (1.79) (0.12) (0.38) (0.08)

Origanum dictamnus 0.00006 0.00089 0.00088 0.0135 0.072 0.096 0.0184 0.00247 0.077
(0.11) (0.35) (0.27) (0.58) (2.73) (2.19) (0.99) (0.31)

Melissa officinalis <0.00003 0.00061 0.00063 0.0081 0.111 0.061 0.0094 <0.00065 0.053
(<0.05) (0.25) (0.16) (0.89) (1.75) (1.11) (<0.26) (0.21)

Origanum majorana 0.000039 0.00034 0.00047 0.0207 0.077 0.072 0.0063 0.00075 0.063
(0.070) (0.19) (0.41) (0.62) (2.05) (0.74) (0.30) (0.25)
Origanum 0.000037 0.00059 0.00084 0.0112 0.094 0.056 0.0092 0.00080 0.052
microphyllum (0.066) (0.34) (0.22) (0.75) (1.60) (1.10) (0.32) (0.21)

Salvia officinalis <0.00003 0.00059 0.00024 0.0183 0.043 0.052 0.0041 0.00091 0.066
(<0..05) (0.10) (0.37) (0.34) (1.49) (0.49) (0.36) (0.26)

Mentha pulegium <0.00003 0.00052 0.00025 0.0178 0.038 0.051 0.0039 <0.00065 0.069
(<0.05) (0.10) (0.36) (0.31) (1.46) (0.47) (<0.26) (0.28)

Matricaria chamomilla 0.00015 0.00083 0.00023 0.0123 0.045 0.124 0.0212 <0.00065 0.054
(0.27) (0.09) (0.25) (0.36) (3.54) (2.52) (<0.26) (0.22)

Hypericum 0.00012 0.00250 0.00005 0.0216 0.018 0.121 0.0125 <0.00065 0.172
perforatum (0.21) (0.02) (0.43) (0.14) (3.47) (1.49) (<0.26) (0.69)

Satureja thymbra 0.00003 0.00087 0.00145 0.01 0.222 0.106 0.0058 0.00105 0.059
(0.05) (0.58) (0.20) (1.77) (3.04) (0.69) (0.42) (0.24)

Thymus vulgaris <0.00003 0.00019 0.00032 0.0119 0.077 0.054 0.0017 0.00113 0.067
(<0.05) (0.13) (0.24) (0.62) (1.53) (0.21) (0.45) (0.27)

RDI, TDI (mg/day) 0.056a 0.25 5 10-15 2-5 0.84a 0.25a 25

Reference TDIb TDIc TDIe RDIf RDIf TDId TDIc RDIe
TDI: tolerable daily intake; RDI: recommended daily intake
a
Calculated from the weekly or daily intake per kg body weight for a 70 kg person;
b
EFSA (2011)
c
WHO (1996)
d
WHO (2008)
e
EFSA (2006)
f
US National Research Council (1989)
91
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΢ΤΜΠΕΡΑ΢ΜΑΣΑ
Στθν παροφςα ζρευνα διερευνικθκαν οι ςυγκεντρϊςεισ των μετάλλων Cd, Co, Cr, Cu, Fe, Mn, Ni, Pb και Zn
ςε 14 βότανα από τθν Κριτθ και το κατά πόςο θ κατανάλωςθ αφεψθμάτων παραςκευαςμζνων από τα
βότανα αυτά, ζχει κάποια επίπτωςθ για τθν υγεία των καταναλωτϊν. Σφμφωνα με τα αποτελζςματα,
λοιπόν, μποροφμε να διεξάγουμε τα εξισ ςυμπεράςματα:

1. Θ διαφοροποίθςθ των ςυγκεντρϊςεων των μετάλλων ςτα φυτά μασ δείχνει πωσ δεν υπάρχει κάποια
ςτακερι τάςθ για κάποιο φυτό. Τα υπο-μελζτθ βότανα, λοιπόν, δεν ςυςςωρεφουν ιδιαίτερα κάποιο
μζταλλο και γενικά οι ςυγκεντρϊςεισ τουσ είναι χαμθλζσ.

2. Συγκριτικά με τθν βιβλιογραφία μασ, ςτο ςφνολό τουσ, οι τιμζσ των ςυγκεντρϊςεων των μετάλλων ςτα
φυτά τθσ παροφςασ ζρευνασ, είναι χαμθλζσ. Αυτό, μαηί με το παραπάνω ςυμπζραςμα, μπορεί να
αποδεικνφει πωσ οι περιοχζσ δειγματολθψίασ των υπό-μελζτθ φυτϊν ιταν μακριά από τθν επίδραςθ
ανκρωπογενϊν δραςτθριοτιτων (π.χ. εργοςτάςια, βιομθχανίεσ κλπ) και μακριά από μεγάλουσ δρόμουσ.

3. Οι ςυγκεντρϊςεισ των μετάλλων ςτα αφεψιματα ιταν χαμθλζσ, χωρίσ όμωσ να ζχουμε αρκετζσ
ςυγκρίςιμεσ τιμζσ από τθν εξεταηόμενθ βιβλιογραφία.

4. Πςον αφορά τθν κινθτικότθτα των μετάλλων παρατθριςαμε πωσ το Co και το Ni, κυρίωσ, είχαν τα
μεγαλφτερα ποςοςτά εκχφλιςθσ, ενϊ το Cr και ο Fe τα μικρότερα. Τοξικά μζταλλα, όπωσ το Cd και ο Pb,
μεταφζρκθκαν ςτα αφεψιματα ςε ποςοςτά 28 και 31%, αντίςτοιχα. Το γεγονόσ αυτό κακιςτά απαραίτθτο
τον επαναλαμβανόμενο μελλοντικό ζλεγχο τθσ ςυγκζντρωςθσ μετάλλων ςτα φυτά. Ενϊ τα ποςοςτά αυτά
είναι μικρά, ιδιαίτερα αν αναλογιςτεί κανείσ τισ ποςότθτεσ τισ οποίεσ εκφράηουν, παραμζνει το ηιτθμα
πωσ εκχυλίηονται πιο εφκολα από άλλα μζταλλα, όπωσ ο Fe, και μεταφζρονται με μεγαλφτερεσ ποςότθτεσ
ςτα αφεψιματα και από εκεί ςτον ανκρϊπινο οργανιςμό.

5. Με τθν κατανάλωςθ ενόσ φλυτηανιοφ τςαγιοφ (250 ml) τθν θμζρα, δεν υπάρχει κάποιοσ κίνδυνοσ
τοξικότθτασ, οφτε μπορεί να κεωρθκεί, όμωσ, ςυμπλιρωμα κάποιων απαραίτθτων μετάλλων, όπωσ είναι
ο Fe και ο Cu. Με τθν κατανάλωςθ ενόσ φλυτηανιοφ δάφνθσ, μποροφμε να προςλάβουμε 6.5% τθσ
ςυνιςτϊμενθσ θμεριςιασ ποςότθτασ Mn, που είναι και το μεγαλφτερο ποςοςτό που υπολογίςτθκε
ανάμεςα ςε όλα τα φυτά και τα μζταλλα.

92
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΕΠΙΛΟΓΟ΢

Γενικά, θ κατανάλωςθ αφεψθμάτων παραςκευαςμζνων από φυτά τθσ Κριτθσ είναι αςφαλισ για τθν
ανκρϊπινθ υγεία, χωρίσ αυτό να κακιςτά τθν επαναλαμβανόμενθ ζρευνα περιττι.

Θ ςυςςϊρευςθ βαρζων μετάλλων και άλλων ςτοιχείων ςε τοξικζσ ςυγκεντρϊςεισ ςτο νερό, ςτο ζδαφοσ
και ςτθν ατμοςφαιρα αποτελεί μια ςθμαντικι παρενζργεια των βιομθχανικϊν και ςυναφϊν
δραςτθριοτιτων. Τα ςτοιχεία αυτά μζςω τθσ πρόςλθψισ τουσ από τουσ φυτικοφσ οργανιςμοφσ
ειςζρχονται ςτθν τροφικι αλυςίδα και ςυςςωρεφονται περαιτζρω, αφοφ δεν υπάρχει δυνατότθτα
αποβολισ τουσ, με δραματικζσ επιπτϊςεισ ςτα ανϊτερα επίπεδα τθσ αλυςίδασ (π.χ ςτον άνκρωπο). Ζτςι,
όλα τα παραπάνω ςε ςυνδυαςμό με το γεγονόσ πωσ ο πλθκυςμόσ του ανκρϊπινου είδουσ ςτον πλανιτθ
αυξάνεται διαρκϊσ και κατά ςυνζπεια αυξάνεται και θ ρφπανςθ του περιβάλλοντοσ, κρίνεται απαραίτθτθ
θ πραγματοποίθςθ αντίςτοιχων ερευνϊν για τθν πρόλθψθ και προςταςία τθσ ανκρϊπινθσ υγείασ.

93
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: ΠΑΡΑΡΣΗΜΑ

Πίνακασ 5.1. Βιβλιογραφικζσ τιμζσ για ςυγκεντρϊςεισ μετάλλων (mg/kg) ςτο ςπακόχορτο.

Περιοχή Cd Co Cr Cu Fe Mn Ni Pb Zn Βιβλιογραφία

Αυςτρία 0,59 ± 0,36 7,7 ± 1,3 163 ± 89,3 76,5 ± 51,7 0,4 ± 0,3 36,5 ± 10,9 14

Άνω Αυςτρία, Alpenvorland 0,05 ± 0,06 9,9 ± 2,0 39,1 ± 51,2 40,3 ± 8,9 13

Αυςτρία/ Braunsberg 0,02 ± 0,02 10,6 ± 2,1 31,2 ± 6,7 35,8 ± 5,5 13

Αυςτρία/ Leithagebirge 0,15 ± 0,25 9,2 ± 3,4 118 ± 157 32,1 ± 9,5 13

Αυςτρία/ Waldviertel 0,21 ± 0,20 10,3 ± 1,5 36,9 ± 12,4 35,4 ± 6,2 13

Αυςτρία/ Southern 0,27 ± 0,23 10,9 ± 2,7 105 ± 84,2 37,1 ± 9,2 13
Wienerwald

Αυςτρία/ Semmering region 0,25 ± 0,66 8,4 ± 1,9 68,9 ± 65,1 35,7 ± 11,9 13

Αυςτρία/ Turnitz 0,07 ± 0,08 6,7 ± 3,0 29,5 ± 13,8 44,3 ± 14,2 13

Αυςτρία/ Petronell- 0,10 ± 0,04 10,2 ± 1,8 30,7 ± 7,2 32,1 ± 8,4 13
Carnuntum

Ρολωνία α 1,61 ± 0,04 25,5 ± 0,3 6,78 ± 0,04 65,3 ± 0,2 57

Ρολωνία β 1,61 ± 0,02 4,61 ± 0,05 7,60 ± 0,03 75,7 ± 0,6 57

Τουρκία/ Kayseri 0,94 ± 0,04 3,70 ± 0,15 11,9 ± 0,1 1177 ± 100 127 ± 5 6,25 ± 0,04 1,17 ± 0,27 67,2 ± 5,5 67

Βραηιλία/ Sao Paulo 0,27 ± 0,05 11 ± 3 45

(Δείγμα Βουλγαρίασ)

Βραηιλία/ Sao Paulo 1,1 ± 0,2 1,46 ± 0,07 45

(Δείγμα Κίνασ)

94
 Περιοχή Cd Co Cr Cu Fe Mn Ni Pb Zn Βιβλιογραφία

Βραηιλία/ Sao Paulo 0,56 ± 0,01 3,8 ± 0,9 45

(Δείγμα Κίνασ)

Ρακιςτάν/ Murree Hills 50

Μακεδονία 0,36 ± 0,01 0,40 ± 0,02 8,1 ± 0,4 91,7 ± 3,1 115,0 ± 7 1,5 ± 0,1 0,2 ± 0,01 34,9 ± 0,4 62

Σερβία 10,18 ± 56 ± 3 155 ± 1 30,0 ± 1,0 59

0,58

Τουρκία/ Tokat 5,5 ± 0,4 11,1 ± 1,0 495 ± 47 62,6 ± 5,3 9,4 ± 0,9 19,5 ± 0,9 34

Ιςπανία/ Μαδρίτθ 10,22 16,11 108,11 230,2 59,18 48

Αμερικι 0,06 - 0,85 0,001 - 0,003 0,002 - 0,007 0,0003 - 28

0,0185

95
 Πίνακασ 5.2. Βιβλιογραφικζσ τιμζσ για ςυγκεντρϊςεισ μετάλλων (mg/kg) ςτο φαςκόμθλο.

Περιοχή Απόςταςη Cd Co Cr Cu Fe Mn Ni Pb Zn Βιβλιογραφία

από ρυπογόνα
πηγή (όπου
αναφέρεται)

Αυςτρία 0,01 ± 0,01 10 ± 4,1 635 ± 298 52,8 ± 12,6 0,8 ± 0,2 33 ± 9 14

Ρολωνία α 1,67 ± 0,04 67,1 ± 0,4 8,98 ± 0,08 56,6 ± 0,2 57

Ρολωνία β 1,15 ± 0,04 30,9 ± 0,2 10,5 ± 0,1 60,4 ± 0,2 57

Τουρκία, Kayseri 0,53 ± 0,02 4,70 ± 0,55 6,66 ± 0,17 890 ± 48 71,7 ± 1,3 3,83 ± 0,08 1,44 ± 0,09 35,8 ± 2,6 67

Τουρκία ND 0,34 ± 0,09 2,12 ± 0,40 35,8 ± 4,2 297,4 ± 20,2 32,6 ± 3,15 2,90 ± 0,09 1,14 ± 0,28 48,4 ± 2,2 10

Βουλγαρία 0,8 km 13,9 36,1 94,6 182,9 202,4 78

Βουλγαρία 3 km 4,2 24,9 77,7 57,4 85,4 78

Βουλγαρία 9 km 0,43 13,8 62,4 6,1 31,9 78

Βουλγαρία 0,1 km a a a a 9
1,40 ± 0,04 5,40 ± 0,06 23,7 ± 0,5 56,1 ± 1,6

Βουλγαρία 0,1 km b b b b 9
0,49 ± 0,02 2,60 ± 0,10 12,3 ± 0,4 31,6 ± 1,1

Βουλγαρία 0,1 km c c c c 9
2,30 ± 0,09 5,50 ± 0,10 61,8 ± 0,8 122,9 ± 2,8

Βουλγαρία 15,0 km a a a a 9
0,02 ± 0,00 2,10 ± 0,04 0,81 ± 0,08 5,4 ± 0,2

Βουλγαρία 15,0 km b b b b 9
0,01 ± 0,00 1,00 ± 0,01 0,42 ± 0,07 3,0 ± 0,1

Βουλγαρία 15,0 km c c c c 9
0,03 ± 0,00 2,10 ± 0,04 2,10 ± 0,01 33,5 ± 0,1

Ιορδανία, Ash- ND ND ND 7,32 ± 0,81 736,17 ± 6,94 45,0 ± 0,46 0,42 ± 0,25 ND 116,91 ± 36 3
Shoubak
(VEG/15cm)

Ιορδανία, Ash- ND ND ND 7,02 ± 0,50 768,97 ± 5,41 51,35 ± 0,42 2,78 ± 1,08 ND 95,81 ± 1,19 3
Shoubak

96
 Περιοχή Απόςταςη Cd Co Cr Cu Fe Mn Ni Pb Zn Βιβλιογραφία
από ρυπογόνα
πηγή (όπου
αναφέρεται)

(VEG/30cm)

Ιορδανία, Ash- ND ND ND 13,07 ± 0,70 524,67 ± 3,35 44,63 ± 0,72 4,17 ± 1,38 ND 108,85 ± 3
Shoubak 0,52
(VEG/45cm)

Ιορδανία, Ash- ND ND ND 12,14 ± 0,93 935,40 ± 8,84 45,00 ± 0,64 4,94 ± 1,09 ND 125,71 ± 3
Shoubak 0,29
(FM/15cm)

Σερβία 39,25 Malencic et al.,

2003
(αναφζρεται
ςτο 3)

΢ουμανία, Prahova 0,003 ± 0,002 0,004 ± 0,001 16

Valley

Βουλγαρία b 11,40 ± 0,57 6,40 ± 0,32 100,760 ± 65

0,200 ± 0,010
5,038

Βουλγαρία a 30,560 ± 1,528 5,20 ± 0,26 120,960 ± 65

0,520 ± 0,026
6,048

Σαουδικι Αραβία, 0,017 0,115 13,25 0,134 0,962 8

Riyadh

Σερβία 6,48 ± 0,31 331 ± 3 35 ± 1 43,0 ± 0,7 59

a
ρίηεσ
b
βλαςτόσ
c
φφλλα
ND: μθ-ανχνεφςιμο

97
Πίνακασ 5.3. Βιβλιογραφικζσ τιμζσ για ςυγκεντρϊςεισ μετάλλων (mg/kg) ςτο χαμομιλι.

Περιοχή Cd Co Cr Cu Fe Mn Ni Pb Zn Βιβλιογραφία
Τουρκία 0,44 ± 0,02 0,32 ± 0,03 1,22 ± 0,02 8,34 ± 0,05 502,7 ± 3.0 60,2 ± 3,3 1,8 ± 0,4 0,72 ± 0,08 30,6 ± 2,1 10
Τουρκία/ Kayseri 0,44 ± 0,03 3,48 ± 0,38 13,9 ± 0,5 716 ± 65 41,6 ± 3,0 3,68 ± 0,04 0,06 ± 0,00 22,2 ± 0,8 67
Τουρκία 1,05 ± 0,47 4,13 ± 1,25 2,11 ± 0,47 160,61 ± 18,94 21,40 ± 4,07 2,16 ± 0,07 2,73 ± 0,14 19,57 ± 3,11 53
Τουρκία 0,20 ± 0,01 1,7 ± 0,1 8,2 ± 0,1 521 ± 19 96,4 ± 1,6 1,5 ± 0,04 24,4 ± 1,7 35
Τουρκία 0,47 ± 0,05 0,85 ± 0,13 2,76 ± 1,01 6,28 ± 0,19 27,7 ± 1,8 10,26 ± 0,97 0,46 ± 0,11 1,12 ± 0,37 10,62 ± 1,07 77
Αίγυπτοσ 1,3 ± 0,6 ND 21,6 ± 8,1 8,88 ± 1,38 825 ± 14 53 ± 14 2,78 ± 0,88 6,19 ± 1,88 24,7 ± 6,8 2
Ρολωνία α 1,38 ± 0,01 15,7 ± 0,2 13,8 ± 0,1 88,8 ± 0,5 57
Ρολωνία β 1,55 ± 0,03 16,8 ± 0,3 7,55 ± 0,02 75,5 ± 0,3 57
Σλοβακία/ Košice d d d d d d d 41
0,1289 ± 0,0175 7,01 ± 0,38 16,2 ± 0,35 134,7 ± 6,02 7,21 ± 0,42 2,57 ± 0,33 45,0 ± 1,72
(Diploid)
Σλοβακία/ Košice e e e e e e e 41
0,0979 ± 0,0136 8,81 ± 0,30 14,5 ± 0,58 211,3 ± 12,6 7,62 ± 0,46 2,62 ± 0,34 42,8 ± 3,70
(Diploid)
Σλοβακία/ Košice d d d d d d d 41
0,0614 ± 0,00432 3,48 ± 0,43 10,4 ± 0,87 157,0 ± 24,9 7,68 ± 0,27 2,33 ± 0,15 43,9 ± 1,73
(Tetraploid)
Σλοβακία/ Košice e e e e e e e 41
0,0493 ± 0,00448 4,57 ± 0,40 9,90 ± 0,63 189,3 ± 33,9 7,20 ± 0,25 2,52 ± 0,39 43,6 ± 3,57
(Tetraploid)
Μακεδονία 0,46 ± 0,04 0,40 ± 0,03 16,3 ± 1,0 345,7 ± 5,5 51,3 ± 2,7 3,2 ± 0,2 0,20 ± 0,02 33,9 ± 1,1 62
Σερβία 0,35 3,51 9,62 227,5 53 3,14 3,48 38,6 58
Σαουδικι Αραβία, 0,017 0,282 18,56 0,128 0,641 8
Riyadh
Σερβία 10,89 ± 0,58 253 ± 1 49 ± 3 29,2 ± 0,6 59
d
μπουμποφκι
e
λουλοφδι
ND (Νot Detected): μθ ανιχνεφςιμο

98
Πίνακασ 5.4. Βιβλιογραφικζσ τιμζσ για ςυγκεντρϊςεισ μετάλλων (mg/kg) ςτο δεντρολίβανο.

Περιοχή Cd Co Cr Cu Fe Mn Ni Pb Zn Βιβλιογραφία
Αυςτρία/ Βιζννθ 0 3,1 375,2 38,9 1,45 14,2 14

Τουρκία/ Kayseri 0,23 ± 0,01 1,18 ± 0,07 5,85 ± 0,14 501 ± 23 32,8 ± 3,5 1,03 ± 0,14 0,44 ± 0,05 33,6 ± 1,7 67

Τουρκία 0,005 ± 0,001 0,268 ± 0,038 3,14 ± 0,23 3,41 ± 0,43 346 ± 2 56,2 ± 4,3 8,05 ± 0,07 20,0 ± 1,4 36

Τουρκία 0,73 ± 0,16 19,09 ± 4,82 3,01 ± 0,27 734,64 ± 38,55 27,62 ± 3,04 7,66 ± 0,53 2,02 ± 0,17 31,24 ± 3,22 53

Ιορδανία/ Irbid area b b b b b b 20

2,3 ± 0,2 3,5 ± 0,8 131,4 ± 3,7 2,2 ± 0,5 53,6 ± 2,2 8,4 ± 0,2

Ιορδανία/ Irbid area c c c c c c 20

1,4 ± 0,3 7,4 ± 0,7 674,2 ± 3,9 3,5 ± 0,7 65,6 ± 2,2 27,6 ± 0,2

Ιορδανία/ Irbid area e e e e e e 20

1,3 ± 0,4 11,9 ± 0,6 382,7 ± 4,6 2,6 ± 0,5 76,8 ± 2,8 38,0 ± 0,2

Ιορδανία/ Al-Mafraq area b b b b b b 20

1,7 ± 0,3 2,9 ± 0,8 95,8 ± 2,8 4,6 ± 0,7 80,1 ± 2,2 7,1 ± 0,3

Ιορδανία/ Al-Mafraq area c c c c c c 20

3,5 ± 0,4 3,8 ± 0,8 322,4 ± 3,1 4,8 ± 0,5 86,5 ± 2,1 9,5 ± 0,1

Ιορδανία/ Al-Mafraq area e e e e e e 20

3,2 ± 0,3 7,3 ± 0,8 248,2 ± 2,8 4,6 ± 0,7 78,4 ± 2,8 21,2 ± 0,2

Ιορδανία/ Ma' an area b b b b b b 20

0,1 ± 0,02 26,5 ± 0,2 127,8 ± 4,4 2,2 ± 0,1 16,2 ± 0,5 12,7 ± 0,06

Ιορδανία/ Ma' an area c c c c c c 20

0,3 ± 0,08 8,5 ± 0,2 682,3 ± 5,9 3,6 ± 0,2 16,7 ± 0,7 35,4 ± 0,1

Ιορδανία/ Ma' an area e e e e e e 20

0,3 ± 0,05 11,1 ± 0,2 154,8 ± 3,4 2,5 ± 0,1 16,6 ± 0,6 22,9 ± 0,3

Σερβία 5,92 ± 0,35 546 ± 10 29 ± 3 15,0 ± 0,8 59

99
Πίνακασ 5.5. Βιβλιογραφικζσ τιμζσ για ςυγκεντρϊςεισ μετάλλων (mg/kg) ςτο μελιςςόχορτο.

Περιοχή Απόςταςη από Cd Co Cr Cu Fe Mn Ni Pb Zn Βιβλιογραφία

ρυπογόνα πηγή
(όπου
αναφέρεται)

Αυςτρία 0,02 ± 0,01 8,4 ± 2,6 544 ± 355 45,8 ± 17,0 0,8 ± 0,3 32,2 ± 14,3 14

Ρολωνία α 1,57 ± 0,01 38,7 ± 0,4 7,58 ± 0,04 66,3 ± 1,4 57

Ρολωνία β 1,42 ± 0,02 31,7 ± 0,2 11,0 ± 0,1 64,0 ± 0,5 57

Τουρκία/ 0,26 ± 0,02 1,55 ± 0,10 13,9 ± 1,2 592 ± 36 107 ± 4 2,60 ± 013 0,31 ± 0,03 27,7 ± 1,3 67
Kayseri

Τουρκία 0,63 ± 0,06 11,62 ± 4,03 8,68 ± 0,99 907,57 ± 59,22 76,72 ± 8,83 18,42 ± 2,12 1,21 ± 0,45 29,34 ± 11,32 53

Τουρκία 0,31 ± 0,01 1,16 ± 0,03 8,4 ± 0,1 530 ± 7,4 47,9 ± 3,0 1,80 ± 0,05 24,5 ± 0,6 35

Βουλγαρία 0,8 km 10,2 21,1 81,5 126,7 176,3 78

Βουλγαρία 3 km 2,8 25,1 59,8 37,8 65,7 78

Βουλγαρία 9 km 0,26 13,5 35,1 3,5 24,6 78

Σερβία 10,37 ± 0,035 285 ± 3 38 ± 1 21,4 ± 0,5 59

100
Πίνακασ 5.6. Βιβλιογραφικζσ τιμζσ για ςυγκεντρϊςεισ μετάλλων (mg/kg) ςτο κυμάρι.

Περιοχή Cd Co Cr Cu Fe Mn Ni Pb Zn Βιβλιογραφία

Αυςτρία/ Βιζννθ 0,01 7,2 267,3 84,9 1,12 14,4 14

Τουρκία 0,026 ± 0,006 0,193 ± 0,019 0,97 ± 0,11 12,17 ± 0,52 301 ± 26 44,5 ± 1,6 2,34 ± 0,09 20,4 ± 1,7 36

Τουρκία 0,150 ± 0,004 0,57 ± 0,05 6,1 ± 0,1 440 ± 6,2 116 ± 10,1 1,5 ± 0,1 22,4 ± 0,5 35

Τουρκία 0,44 ± 0,01 0,71 ± 0,07 4,97 ± 1,80 6,65 ± 0,32 203,2 ± 1,2 3,56 ± 0,30 0,98 ± 0,07 1,32 ± 0,44 5,36 ± 1,61 77

Ιορδανία/ Northern Region <1,20 5,45 ± 0,10 18,19 ± 0,27 14,00 ± 0,05 33,31 ± 0,08 41,23 ± 0,23 4

Ιορδανία/ Middle Region <1,20 5,31 ± 0,04 21,50 ± 0,30 31,86 ± 0,05 22,38 ± 0,05 45,82 ± 0,21 4

Ιορδανία/ Southern Region <1,20 7,97 ± 0,07 14,18 ± 0,13 22,21 ± 0,07 29,46 ± 0,06 48,73 ± 0,24 4

<x: κάηω ηοσ ανηιζηοίτοσ ορίοσ ανίτνεσζης (x=LOD).

101
Πίνακασ 5.7. Βιβλιογραφικζσ τιμζσ για ςυγκεντρϊςεισ μετάλλων (mg/kg) ςτθ δάφνθ.

Περιοχή Cd Co Cr Cu Fe Mn Ni Pb Zn Βιβλιογραφία

Τουρκία/ Bartin 0,89 ± 0,2 14,24 ± 0,25 17,13 0,45 ± 0,01 5,28 ± 0,65 4,75 75
(ahv)

Τουρκία/ Bartin (alv) 0,23 ± 0,01 1,63 ± 0,15 203,25 0,001 ± 0,000 2,06 ± 0,12 15,74 75

Τουρκία 0,67 ± 0,09 4,33 ± 0,76 1,75 ± 0,41 126,38 ± 8,60 54,79 ± 7,53 2,28 ± 0,53 0 14,96 ± 1,99 53

Τουρκία 0,40 ± 0,11 0,59 ± 0,08 5,01 ± 1,76 3,49 ± 0,12 201,4 ± 12,3 78,81 ± 1,16 0,76 ± 0,22 1,33 ± 0,88 19,53 ± 1,10 77

Πίνακασ 5.8. Βιβλιογραφικζσ τιμζσ για ςυγκεντρϊςεισ μετάλλων (mg/kg) ςτθν ρίγανθ.

Περιοχή Cd Co Cr Cu Fe Mn Ni Pb Zn Βιβλιογραφία

Ν/Α Σερβία 23,95 ± 0,48 152 ± 3,04 21,80 ± 0,44 49,65 ± 0,99 39
Τουρκία 0,35 ± 0,06 0,15 ± 0,12 4,42 ± 0,67 2,88 ± 0,18 536,5 ± 5,1 45,54 ± 0,56 1,22 ± 0,10 1,48 ± 0,56 12,73 ± 5,52 77

Σερβία 7,27 ± 0,60 74 ± 4 32 ± 2 35,7 ± 0,8 59

Πίνακασ 5.9. Βιβλιογραφικζσ τιμζσ για ςυγκεντρϊςεισ μετάλλων (mg/L) ςε αφεψιματα ςπακόχορτου και χαμομθλιοφ.

Cu Fe Mn Pb Βιβλιογραφία

Σπακόχορτο 0,83 0,43 0,94 0,1 62

Χαμομιλι 0,29 0,27 0,32 0,006 62

102
Πίνακασ 5.10. Βιβλιογραφικοί μζςοι όροι ποςοςτϊν(%) εκχφλιςθσ μετάλλων από τθν ρίγανθ, τθν δάφνθ, το δεντρολίβανο, το τςάι του βουνοφ, το φαςκόμθλο, το
χαμομιλι, το ςπακόχορτο και το κυμάρι ςτα αντίςτοιχα αφεψιματά τουσ.

Cd Co Cr Cu Fe Mn Ni Pb Zn Βιβλιογραφία
Φαςκόμθλο 20 57

7,54 36 29 10

Σπακόχορτο 20 59 57

34,2 15,6 27,3 51,2 62

Χαμομιλι 74 57
38.39 ± 21.25 ±
11.70 ± 2.74 15.29 ± 1.15 10.87 ± 6.16 69.58 ± 0.55 14.91 ± 1.72 97.46 ± 3.56 4.02 13.42 72.88 ± 3.12 77

6 2,3 20,8 29,6 62

80,93 54,5 10

Θυμάρι 36.73 ±
14.54 ± 1.64 26.76 ± 4.47 4.02 ± 2.23 22.56 ± 1.6 0.13 ± 0.02 98.03 ± 5.95 3.52 21.97 ± 8.63 60.07 ± 2.83 77

Δάφνθ 77
12.50 ± 4.63 27.12 ± 7.41 2.39 ± 0.93 34.38 ± 2.7 0.12 ± 0.4 45.84 ± 2.32 5.26 ± 3.18 18.80 ± 2.73 22.07 ± 0.95

΢ίγανθ
18,9 58,6 39

49.18 ±
16.57 ± 5.90 66.67 ± 19.22 6.11 ± 1.06 21.52 ± 5.2 0.45 ± 0.02 49.69 ± 4.10 8.35 20.27 ± 7.54 38.41 ± 2.51 77

Τςάι του βουνοφ 32.65 ±

17.18 ± 4.94 44.11 ± 10.63 5.97 ± 4.77 64.02 ± 15.9 0.67 ± 0.01 4.95 ± 5.40 5.93 30.11 ± 3.25 14.18 ± 5.50 77

Μζςοσ Προσ 14 36 6 39 11 50 35 28 44

103
Πίνακασ 5.11. Ροςοςτά κινθτοποίθςθσ των μετάλλων ςτα φυτά *Ραροφςα ζρευνα+.

Cd Co Cr Cu Fe Mn Ni Pb Zn

Φαςκόμθλο - 53% 5% 31% 3% 36% 47% 53% 28%

Σπακόχορτο 29% 73% 5% 42% 4% 45% 60% - 54%

Χαμομιλι 34% 53% 4% 29% 3% 37% 57% - 44%

Δεντρολίβανο - 73% 2% 16% 3% 40% 34% - 27%

Μελιςςόχορτο - 54% 6% 17% 5% 32% 47% - 21%

Θυμάρι - 54% 6% 26% 4% 33% 25% 39% 34%

Δάφνθ 15% 45% 10% 27% 6% 37% 27% 47% 48%

΢ίγανθ - 34% 6% 42% 3% 38% 50% - 26%

Δίκταμο 33% 29% 6% 25% 1% 30% 82% 14% 24%

ΤΤΒ 38% 19% 3% 15% 2% 27% 20% 25% 25%

Φλιςκοφνι - 53% 6% 26% 3% 36% 40% - 30%

Θρφμπα 19% 30% 5% 19% 4% 30% 17% 28% 26%

Μαντηουράνα 25% 41% 6% 34% 3% 34% 46% 23% 30%

Αντωναϊδα 29% 24% 3% 34% 2% 31% 24% 16% 40%

Μέςοσ όροσ 28% 45% 5% 27% 3% 35% 41% 31% 33%

% δεν σπολογίζεηαι ζηις περιπηώζεις όποσ <LOD

104
Πίνακασ 5.12. Συγκεντρϊςεισ μετάλλων ςτα αποξθραμζνα βότανα (mg/kg) (Ραροφςα ζρευνα)

Cd mg/kg Pb mg/kg Cr mg/kg Ni mg/kg Cu mg/kg Fe mg/kg Mn mg/kg Zn mg/kg Co mg/kg

΢ίγανθ 0,007 ± 0,001 0,401 ± 0,027 1,48 ± 0,16 3,29 ± 0,16 6,58 ± 0,27 395 ± 18 31,8 ± 1,0 19,7 ± 0,5 0,181 ± 0,011

Δάφνθ 0,128 ± 0,013 0,318 ± 0,037 1,28 ± 0,12 0,76 ± 0,14 2,73 ± 0,17 221 ± 25 124,8 ± 5,6 20,6 ± 1,1 0,075 ± 0,013

Δεντρολίβανο 0,005 ± 0,001 0,351 ± 0,005 0,75 ± 0,01 0,69 ± 0,11 8 ± 0,57 264 ± 16 48,3 ± 1,8 35,2 ± 0,4 0,077 ± 0,01

Τςάι του βουνοφ 0,02 ± 0,002 0,762 ± 0,025 1,31 ± 0,03 1,02 ± 0,16 6,25 ± 0,16 525 ± 17 46,5 ± 0,6 15,8 ± 0,7 0,256 ± 0,023

Δίκταμοσ 0,036 ± 0,005 3,463 ± 0,372 2,9 ± 0,53 4,47 ± 0,56 10,92 ± 0,36 1153 ± 162 63,6 ± 5,1 64,8 ± 6,4 0,611 ± 0,107

Μελιςςόχορτο 0,016 ± 0,004 0,372 ± 0,032 2,04 ± 0,11 4,01 ± 0,1 9,49 ± 0,36 472 ± 24 38,2 ± 1,1 50,4 ± 1,9 0,224 ± 0,021

Μαντηουράνα 0,031 ± 0,003 0,643 ± 0,02 1,51 ± 0,11 2,71 ± 0,14 12,13 ± 0,41 489 ± 21 41,7 ± 2 41,5 ± 1,9 0,167 ± 0,008

Αντωναΐδα 0,03 ± 0,001 0,952 ± 0,036 5,21 ± 0,25 7,58 ± 0,27 6,53 ± 0,65 852 ± 15 36,5 ± 1,1 26,3 ± 0,8 0,496 ± 0,017

Φαςκόμθλο 0,01 ± 0,003 0,3 ± 0,047 0,89 ± 0,07 1,74 ± 0,25 11,66 ± 2,8 286 ± 50 28,8 ± 3,1 47,5 ± 3,3 0,221 ± 0,047

Φλιςκοφνι 0,01 ± 0,002 0,257 ± 0,032 0,77 ± 0,09 1,95 ± 0,23 13,66 ± 0,94 281 ± 41 28,2 ± 3,5 46,7 ± 3,5 0,195 ± 0,037

Χαμομιλι 0,087 ± 0,032 0,248 ± 0,034 1,14 ± 0,22 7,43 ± 0,69 8,54 ± 0,67 272 ± 53 66,2 ± 10,7 24,6 ± 2,6 0,312 ± 0,053

Σπακόχορτο 0,085 ± 0,013 0,203 ± 0,038 0,19 ± 0,01 4,14 ± 0,09 10,23 ± 0,2 95 ± 5 54,5 ± 2,6 64,4 ± 2,8 0,685 ± 0,033

Θρφμπα 0,031 ± 0,006 0,741 ± 0,049 5,8 ± 0,75 6,77 ± 1,03 10,27 ± 0,26 1004 ± 32 71,2 ± 1 44,7 ± 1,2 0,584 ± 0,037

Θυμάρι 0,011 ± 0,000 0,58 ± 0,063 1,14 ± 0,12 1,37 ± 0,19 9,29 ± 0,09 437 ± 46 32,2 ± 0,3 39,1 ± 1,2 0,07 ± 0,034

105
Πίνακασ 5.13. Συγκεντρϊςεισ μετάλλων ςτα αφεψιματα (μg/L) (Ραροφςα ζρευνα)

Cd μg/L Pb μg/L Cr μg/L Ni μg/L Cu μg/L Fe μg/L Mn μg/L Zn μg/L Co μg/L

΢ίγανθ <0,120 2,60 1,67 ± 0,1 32.74 ± 4.20 55.7 ± 1.2 222 ± 49.3 241 ± 24 101 ± 8 1.22 ± 0.2

Δάφνθ 0,372 ± 0,05 3,01 ± 0,5 2,63 ± 0,5 4.15 ± 0.70 14.7 ± 3.1 286 ± 79.5 917 ± 63.3 198 ± 38.1 0.675 ± 0.2

Δεντρολίβανο <0,120 <2,60 0,24 ± 0,1 4.75 ± 0.70 25.7 ± 4.2 133 ± 20.3 382 ± 11.9 190 ± 22.5 1.12 ± 0.2

Τςάι του βουνοφ 0,154 ± 0,1 3,83 ± 1,4 0,68 ± 0,3 4.05 ± 1 19 ± 2 256 ± 106.4 251 ± 24.1 80 ± 14.4 0.99 ± 0.1

Δίκταμοσ 0,239 ± 0,03 9,87 ± 4,5 3,5 ± 1,0 73.64 ± 10 54 ± 7 289 ± 123.2 383 ± 36.5 307 ± 35.4 3.56 ± 0.4

Μελιςςόχορτο <0,120 <2,60 2,51 ± 1,30 37.4 ± 1.6 32.3 ± 5.9 444.3 ± 176.2 245 ± 11 212 ± 13.7 2.43 ± 0.3

Μαντηουράνα 0,158 ± 0,03 2,99 ± 0,8 1,88 ± 0,80 25.02 ± 2 82.7 ± 7 309 ± 83.2 286 ± 27.1 251 ± 10.1 1.37 ± 0.4

Αντωναΐδα 0,171 ± 0,05 3±1 3,37 ± 0,50 36.83 ± 1.10 44.7 ± 2.5 376.7 ± 64.7 224 ± 5.5 208 ± 39 2.35 ± 0.3

Φαςκόμθλο <0,120 3,20 ± 2,5 0,96 ± 0,01 16.47 ± 1.80 73 ± 1 170 ± 22.7 208 ± 13.1 264 ± 21.7 2.36 ± 0.2

Φλιςκοφνι <0,120 <2,60 0,99 ± 0,30 15.77 ± 0.40 71 ± 1 154 ± 35.1 204 ± 10.7 276 ± 24.4 2.07 ± 0.4

Χαμομιλι 0,595 ± 0,1 <2,60 0,93 ± 0,20 84.68 ± 4 49 ± 4 181 ± 12 495 ± 23.1 215 ± 47.7 3.31 ± 0.1

Σπακόχορτο 0,497 ± 0,04 <2,60 0,21 ± 0,03 50.08 ± 1 86.3 ± 7 72 ± 3.8 486 ± 5 690 ± 16.9 10.01 ± 0.6

Θρφμπα 0,120 ± 0,02 4,19 ± 0,5 5,81 ± 0,40 23.03 ± 0.80 40.0 ± 2.6 887 ± 8 425 ± 12 236 ± 5.1 3.47 ± 0.3

Θυμάρι <0,120 4,54 ± 0,3 1,30 ± 0,3 6.91 ± 0.80 47.7 ± 2.1 308 ± 50.8 215 ± 9 269 ± 17.8 0.76 ± 0.1

<x: κάηω ηοσ ανηιζηοίτοσ ορίοσ ανίτνεσζης (x=LOD)

106
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Abernethy, D. R., DeStefano, A. J., Cecil, T. L., Zaidi, K., Williams, R. L., and the USP Metal Impurities
Advisory Panel., 2010. Metal Impurities in Food and Drugs. Pharmaceutical Research, 27(5):750-755

2. Abou-Arab, AAK., Abou Donia, MA., 2000. Heavy metals in egyptian spices and medicinal plants and
the effect of processing on their levels. J. Agric. Food Chem., 48(6): 2300-2304.

3. Abu-Darwish, M.S., Al-Fraihat, A.H., Al-Dalain, S.Y.A., Afifi, F.M.U., Al-Tabbal, JA., 2011. Determination
of essential oils and heavy metals accumulation in Salvia officinalis cultivated in three intra-raw spacing
in Ash-Shoubak, Jordan. International Journal of Agriculture and Biology, 13(6): 981-985.

4. Abu-Darwish, MS., Abu-Dieyeh, ZHM., 2009. Essential Oil Content and Heavy Metals Composition of
Thymus vulgaris Cultivated in Various Climatic Regions of Jordan. International Journal of Agriculture
and Biology, 11(1): 59-63.

5. Adams, A., Kumar, S., Clauson, M., Sahi, S., 2011. Anti-yeast activities of Origanum oil Against Human
Pathogenic Yeasts. Advances in Bioscience and Biotechnology, 2: 103-107,
DOI:10.4236/abb.2011.22016.

6. Alloway, B.J., 2013. Heavy Metals and Metalloids as Micronutrients for Plants and Animals. In: Alloway,
B.J. (Ed.) “ Heavy Metals in Soils: Trace Metals and Metalloids in Soils and their Bioavailability”.
Springer, ISBN 978-94-007-4469-1, pp. 195-209.

7. Alloway, B.J., 2013. Introduction. In: Alloway, B.J. (Ed.) “ Heavy Metals in Soils: Trace Metals and
Metalloids in Soils and their Bioavailability”. Springer, ISBN 978-94-007-4469-1, pp. 3-9.

8. Alwakeel, S.S., (2008). Microbial and heavy metals contamination of herbal medicines. Research
Journal of Microbiology, 3(12): 683-691.

9. Angelova, V., Ivanov, K., Ivanova, R., 2006. Heavy metal content in plants from family Lamiaceae
cultivated in an industrially polluted region. Journal of Herbs, Spices and Medicinal Plants, 11(4): 37-46.

10. Başgel, S., Erdemoǧlu, SB., 2006. Determination of mineral and trace elements in some medicinal herbs
and their infusions consumed in Turkey. Science of the Total Environment, 359(1-3): 82-89.

11. Buettner, C., Mukamal, K. J., Gardiner, P., Davis, R. B., Phillips, R. S., Mittleman, M. A., 2009. Herbal
Supplement Use and Blood Lead Levels of United States Adults. J Gen Intern Med, 24(11): 1175–82.

107
12. Chen, C., Huang, D., Liu, J., 2009. Functions and Toxicity of Nickel in Plants: Recent Advances and
Future Prospects. Clean Soil Air Water, 37 (4–5): 304 – 313. DOI:10.1002/clen.200800199.

13. Chizzola, R., Lukas, B., 2005. Variability of the cadmium content in hypericum species collected in
eastern Austria. Water, Air, and Soil Pollution, 170(1-4): 331-343.

14. Chizzola, R., Michitsch, H., Franz, C., 2003. Monitoring of metallic micronutrients and heavy metals in
herbs, spices and medicinal plants from Austria. European Food Research and Technology, 216(5):
407–411.

15. Cuypers, A., Remans, T., Weyens, N., Colpaert, J., Vassilev, A., Vangronsveld, J., 2013. Soil-Plant
Relationships of Heavy Metals and Metalloids . In: Alloway, B.J. (Ed.) “ Heavy Metals in Soils: Trace
Metals and Metalloids in Soils and their Bioavailability”. Springer, ISBN 978-94-007-4469-1, pp. 161-
193.

16. Diacu, E., Pavel, B.P., Ivanov, A.A., Bogdan, D., 2011. Heavy metal content analysis in Salvia officinalis
plants by graphite furnance atomic absorption spectrometry. UPB Scientific Bulletin, Series B:
Chemistry and Materials Science, 73(3): 155-160.

17. EFSA (European Food Safety Authority), 2006. Tolerable upper intake levels for vitamins and minerals.
ISBN: 92-9199-014-0

18. EFSA (European Food Safety Authority), 2011. Statement on tolerable weekly intake for cadmium EFSA
Panel on Contaminants in the Food Chain (CONTAM). Parma, Italy, EFSA Journal, 9(2): 1975.

19. EFSA (European Food Safety Authority), 2012. Guidance on selected default values to be used by the
EFSA Scientific Committee, Scientific Panels and Units in the absence of actual measured data. Parma,
Italy, EFSA Journal, 10(3): 2579

20. El-Rjoob, A-O., Massadeh, AM., Omari, MN., 2008. Evaluation of Pb, Cu, Zn, Cd, Ni and Fe levels in
Rosmarinus officinalis labaiatae (Rosemary) medicinal plant and soils in selected zones in Jordan.
Environ Monit Assess, 140(1-3): 61-68.

21. Ernst, E., 2004. Risks of Herbal Medicinal Products. Pharmacoepidemiology and Drug Safety, 13: 767-
771

22. Ernst, E., 2006. Herbal Medicines-they are popular but are they also safe? Eur J Clin Pharmacol, 62: 1-2

23. Fageria, N.K.,2009. The Use of Nutrients in Crop Plants. CRC Press, Taylor & Francis Group, ISBN-13:
978-1-4200-7510-6, p.448.

108
24. Gjorgieva, D., Kadifkova-Panovska, T., Bačeva, K., Stafilov, T., 2010. Content of Toxic and Essential
Metals in Medicinal Herbs Growing in Polluted and Unpolluted Areas of Macedonia. Arh Hig Rada
Toksikol 61: 297-303

25. Gonnelli, C., Giancarlo, R., 2013. Chromium and Nickel. In: Alloway, B.J. (Ed.) “ Heavy Metals in Soils:
Trace Metals and Metalloids in Soils and their Bioavailability”. Springer, ISBN 978-94-007-4469-1, pp.
313-333

26. Grejtovský, A., Markušová, K., Nováková, L., 2008. Lead uptake by Matricaria chamomilla L. Plant Soil
Environ., 54(2): 47–54

27. Huang, Y. L., Yang, S., Long, G. X., Zhao, Z. K., Li, X. F., Gu, M. H., 2016. Manganese Toxicity in Sugarcane
Plantlets Grown on Acidic Soils of Southern China. PLoS ONE, 11(3): e0148956,
DOI:10.1371/journal.pone.0148956.

28. Huggett, D.B., Khan, I.A., Allgood, J.C., Block, D.S., Schlenk, D., 2001. Organochlorine pesticides and
metals in select botanical dietary supplements. Bull Environ Contam Toxicol, 66(2): 150-155.

29. IUPAC Technical Report , Duffus 2002. “HEAVY METALS”—A MEANINGLESS TERM?” .Pure Appl. Chem.,
74(5): 793–807.

30. Ivanova, D., Gerova, D., Chervenkov, T., Yankova, T., 2005. Polyphenols and antioxidant capacity of
Bulgarian medicinal plants. Journal of Ethnopharmacology 96: 145–150

31. Kabata-Pendias, A., 2011. Trace Elements in Soils and Plants, 4th ed. CRC Press, Taylor & Francis Group,
ISBN: 978-1-4200-9368-1, p.534

32. Kabata-Pendias, A., Mukherjee, A.B., 2007. Plants. In: Kabata-Pendias, A., Mukherjee, A.B., “Trace
Elements from Soil to Human”. Springer, pp 57-65.

33. Kabelitz L (1998) Pharm Ind 60:444–451

34. Kadioǧlu, I., Mendil, D., Sari, H., Hasdemir, E., 2005. Determination of heavy metal levels in some
weeds collected from Tokat, Turkey. Asian Journal of Chemistry, 17(1): 564-568

35. Kara, D., 2009. Evaluation of trace metal concentrations in some herbs and herbal teas by principal
component analysis. Food Chemistry, 114(1): 347-354

36. Karadaş, C., Kara, D., 2012. Chemometric approach to evaluate trace metal concentrations in some
spices and herbs. Food Chemistry, 130(1): 196-202

109
37. Karak, T., Bhagat, R. M., 2010. Trace Elements in Tea Leaves, Made Tea and Tea Infusion: A Review.
Food Research International 43: 2234-2252

38. Kemp, D. D., 1998. The environment dictionary. London: Routledge. Διακζςιμο ςτο:
https://books.google.gr/books?hl=el&lr=&id=bRA1sSETcRYC&oi=fnd&pg=PR9&dq=Kemp,+D.+D.+(1998
).+The+environment+dictionary.+London:+Routledge.&ots=YkhNM8R9ks&sig=ipgQsfsyAlRPta6n8xdLFt
6Xp8Y&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false

39. Kostid, D., Mitid, S., Zarubica, A., Mitid, M., Veličkovid, J., Randjelovid, S., 2011. Content of trace metals
in medicinal plants and their extracts. Hemijska Industrija, 65(2): 165-170

40. Kováčik, J., Gruz, J., Hedbanvy, J., Klejdus, B., Strnad, M., 2009. Cadmium and Nickel Uptake are
Differentially Modulated by Salicylic Acid in Matricaria chamomilia Plants. Food Chem., 57: 9848-9855

41. Kováčik, J., Grúz, J., Klejdus, B., Štork, F., Hedbavny, J., 2012. Accumulation of metals and selected
nutritional parameters in the field-grown chamomile anthodia. Food Chemistry, 131(1): 55-62

42. Kováčik, J., Klejdus, B., Štork, F., Hedbavny, J., 2011. Nitrate Deficiency Reduces Cadmium and Nickel
Accumulation in Chamomile Plants. J. Agric. Food Chem., 59: 5139–5149

43. Kováčik, J., Tomko, J., Bačkor, M., Repčák, M., 2006. Matricaria chamomilla is not a hyperaccumulator,
but tolerant to cadmium stress. Plant Growth Regul , 50: 239–247

44. Lars Järup, 2003. Hazards of heavy metal contamination. British Medical Bulletin ; 68: 167–182.
Διακζςιμο ςτο http://bmb.oxfordjournals.org/

45. Mamani, M.C.V., Aleixo, L.M., De Abreu, M.F., Rath, S., 2005. Simultaneous determination of cadmium
and lead in medicinal plants by anodic stripping voltammetry. Journal of Pharmaceutical and
Biomedical Analysis, 37(4): 709-713

46. Mertens, J., Smolders, E., 2013. Zinc. In: Alloway, B.J. (Ed.) “ Heavy Metals in Soils: Trace Metals and
Metalloids in Soils and their Bioavailability”. Springer, ISBN 978-94-007-4469-1, pp. 465-493

47. Millaleo, R., Reyes-Díaz, M., Ivanov, A.G., Mora, M.L., Alberdi, M., 2010. Manganese as Essential and
Toxic Element for Plants: Transport, Accumulation and Resistance Mechanisms. J. Soil Sci. Plant Nutr,
10(4): 476 – 494

48. Moreno-Jiménez, E., Peñalosa, JM., Manzano, R., Carpena-Ruiz, RO., Gamarra, R., Esteban, E., 2009.
Heavy metals distribution in soils surrounding an abandoned mine in NW Madrid (Spain) and their
transference to wild flora. Journal of Hazardous Materials, 162(2-3): 854-859.

110
49. Murch, S. J., Haq, K., Rupasinghe, H.P.V., Saxena, P. K., 2003. Nickel contamination affects growth and
secondary metabolite composition of St. John’s wort (Hypericum perforatum L.). Environmental and
Experimental Botany 49: 251-257

50. Naeem, I., Mubeen, H., Saddiqe, Z., 2010. Characterization of heavy metals in extracts of Hypericum
medicinal plant by Flame Atomic Absorption Spectrometry. Asian Journal of Chemistry, 22(6): 4387-
4392

51. Nagajyoti, P. C., Lee, K. D., Sreekanth, T. V. M., 2010. Heavy metals, occurrence and toxicity for plants:
a review. Environ Chem Lett, DOI:10.1007/s10311-010-0297-8, 8: 199–216

52. Oorts, K., 2013. Copper. In: Alloway, B.J. (Ed.) “ Heavy Metals in Soils: Trace Metals and Metalloids in
Soils and their Bioavailability”. Springer, ISBN 978-94-007-4469-1, pp.367-394

53. Özcan, M.M., Akbulut, M., 2007. Estimation of minerals, nitrate and nitrite contents of medicinal and
aromatic plants used as spices, condiments and herbal tea. Food Chemistry, 106(2): 852-858

54. Pasias, I. N., Farmaki, E. G., Thomaidis, N. S., Piperaki, E. S., 2010. Elemental Content and Total
Antioxidant Activity of Salvia fruticosa. Food Anal. Methods, 3: 195-204

55. Petenatti, M. E., Petenatti, E. M., Del Vitto, L. A., R.Téves, M., Caffini, N. O., Marchevsky, E. J.,
Pellerano, R. G., 2011. Evaluation of Macro and Microminerals in Crude Drugs and Infusions of Five
Herbs Widely Used as Sedatives. Revista Brasileira de Farmacognosia Brazilian Journal of
Pharmacognosy, 21(6): 1144-1149

56. Pilon-Smits, E. A. H., Quinn, C. F., Tapken, W., Malagoli, M., Schiavon, M., 2009. Current Opinion in
Plant Biology, DOI:10.1016/j.pbi.2009.04.009, 12: 267–274

57. Pytlakowska, K., Kita, A., Janoska, P., Połowniak, M., Kozik, V., 2012. Multi-element analysis of mineral
and trace elements in medicinal herbs and their infusions. Food Chemistry, 135(2): 494–501

58. Ražid, S., Dogo, S., Slavkovid, L., 2008. Investigation on bioavailability of some essential and toxic
elements in medicinal herbs. Journal of Natural Medicines, 62(3): 340-344.

59. Ražid, S., Onjia, A., Dogo, S., Slavkovid, L., Popovid, A., 2005. Determination of metal content in some
herbal drugs - Empirical and chemometric approach. Talanta, 67(1): 233-239

60. Rehman, R., Salman, M., Shafique, U., Abbas, A., 2012. Toxic and Nutritive Elements Analysis of
Commercially Available Tea Samples of Pakistan by Icpoes Employing Microwave Digestion. EJEAFChe,
11(5): 459-468

111
61. Seddigi, Z. S., Kandhro, G. A., Shah, F., Danish, E., Soylak, M., 2016. Assessment of metal contents in
spices and herbs from Saudi Arabia. Toxicology and Industrial Health, DOI:
10.1177/0748233713500822, 32(2): 260–269

62. Slaveska, R., Spirevska, I., Stafilov, T., Ristov, T., 1998. The content of trace metals in some herbal teas
and their aqueous extracts. Acta Pharmaceutica, 48(3): 201-209

63. Smolders, E., Mertens, J., 2013. Cadmium. In: Alloway, B.J. (Ed.) “ Heavy Metals in Soils: Trace Metals
and Metalloids in Soils and their Bioavailability”. Springer, ISBN 978-94-007-4469-1, pp. 283-311

64. Sowa, I., Wójciak-Kosior, M., Kocjan, R., 2012. The content of some trace elements in selected
medicinal plants collected in the province of Lublin. Acta Sci. Pol., Hortorum Cultus 11(6): 15-22

65. Stancheva, I., Geneva, M., Hristozkova, M., Markovska, Y., Salamon, I., 2010. Antioxidant capacity of
sage grown on heavy metal-polluted soil. Russian Journal of Plant Physiology, 57(6): 799-805

66. Suchacz, B., Wesolowski, M., 2012. The Analysis of Heavy Metals Contents in Herbal Infusions. Cent.
Eur. J. Med, 7(4): 457-464

67. Tokalioǧlu, Ş., 2012. Determination of trace elements in commonly consumed medicinal herbs by ICP-
MS and multivariate analysis. Food Chemistry, 134(4): 2504-2508

68. Uren, N, C., 2013. Cobalt and Manganese. In: Alloway, B. J. (Ed.) “Heavy Metals In Soils: Trace Metals
and Metalloids in Soils and their Bioavailability”. Springer, ISBN: 978-94-007-4469-1, pp. 335-366

69. US National Research Council, 1989. Recommended Dietary Allowances,10th ed. National Academy
Press, Washington, D.C.

70. Welna, M., Szymczycha-Madeja, A., Stelmach, E., Pohl, P., 2012. Speciation and Fractionation of
Elements in Tea Infusions. Critical Reviews in Analytical Chemistry, 42: 349-365

71. WHO, 1996. Trace elements in human nutrition and health. ISBN: 92 4 156173 4

72. WHO, 1998. Quality Control Methods for Medicinal Plant Materials. ISBN: 92-4-154510-0

73. WHO, 2008. Guidelines for Drinking-water Quality, 3d Ed. Geneva, ISBN: 978 92 4 154761 1,1

74. Wojcikowski, K., Johnson, D., Gobé, G., 2004. Medicinal Herbal Extracts-renal friend or foe? Part one:
The Toxicities of Medicinal Herbs. Nephrology, 9: 313-318

112
75. Yasar, U., Ozyigit, I.I., Yalcin, I.E., Dogan, I., Demir, G., 2012. Determination of some heavy metals and
mineral nutrients of bay tree (Laurus nobilis L.) in Bartin city, Turkey. Pak J Bot, 44(SPL.ISS.1): 81-89

76. Zayed, A. M., Terry, N., 2003. Chromium in the environment: factors affecting biological remediation.
Plant and Soil, 249: 139–156

77. Zengin, M., Özcan, M.M., Çetin, Ü., Gezgin, S., 2008. Mineral contents of some aromatic plants, their
growth soils and infusions. J Sci Food Agric, 88(4): 581-589

78. Zheljazkov, VD., Craker, LE., Xing, B., Nielsen, NE., Wilcox, A., 2008. Aromatic plant production on metal
contaminated soils. Science of the Total Environment, 395(2-3): 51-62

79. Zheljazkova, V. D, Jeliazkovaa E. A, Kovachevab N., Dzhurmanskib A., 2008. Metal uptake by medicinal
plant species grown in soils contaminated by a smelter. Environmental and Experimental Botany, 64:
207–216

80. Μεγαδοφκα, Δ. Γ., 2011. Ρροςδιοριςμόσ και Στατιςτικι Επεξεργαςία Βιοδιακζςιμων Βαρζων
Μετάλλων ςε Επιβαρυμζνα Εδάφθ τθσ Ρεριοχισ Βάρθσ-Κορωπίου. Γεωπονικό Ρανεπιςτιμιο Ακθνϊν

81. Ρατςιοφρα, Α., (2004), «Απομάκρυνςθ βαρζων μετάλλων με χριςθ ελλθνικϊν Λιγνιτϊν»,
Μεταπτυχιακι Διατριβι, Τμιμα Μθχανικϊν Ρεριβάλλοντοσ, Ρολυτεχνείο Κριτθσ, Χανιά.

82. Φυτιάνοσ,Κ., Σαμαρά-Κωνςταντίνου, Κ., 2009. Χθμεία Ρεριβάλλοντοσ. University Studio Press, ISBN:
978-960-12-1808-3.

113