Osmanl Sanat ve Mimarisinde Estetik ve Duyarlk Sayfa: 1/4 Jale Nejdet Erzen*

Sanayileme sonras dnyasnn dnda kalan kltrlerin estetik ynden deerlendirilmesi, bu dnyaya ait kavramlarn ve dnce tarzlarnn bu kltrlere uygulanabilir olup olmad sorusuna bir antika verilmesini gerektirir. Antika gibi grnen yap bozumculuk (dekonstrktivism) kadar oulcu deerler de yksek teknolojinin yan rnleri ve ona gsterilen tepkilerdir. slamc olsun olmasn, nc dnya dediimiz dnya, belki de siyasal ya da ekonomik tehdide bir antika olarak veya sadece halihazrdaki geriye dn olmayan deiiklikler karsnda bir toparlanma gereksinmesi olarak kendi kavramsal atsn, kendine ait birletirici ltleri aryor. Bat'nn dnda az sayda kltr, kendi sanatna ait kavramsal atlar ve zmlemeleri retmitir. Bu yzden, Bat dndaki gemi ya da ada kltrlerin estetikleri zerine kavramlar retmek her zaman sorun olmutur. zmleme ve eletirinin kendisi Bat'nn rnleri -srasyla klasik ve modern dncenin rnleri- olduu iin sanat ve estetik yaant zerine kavram retme yntemi de de facto bir Bat rndr. Ayrca, kavramlar ve zmleme yntemleri, zgl tarihsel balamla ilikili olduundan, bu balamlarn dnda nasl doru bir biimde kullanlabilir? Felsefe ve mantk, yine de, kltrel snrlar dnda dnme olanan gerektirir. Gerekten de, estetik kuramlar, nesnelerinden zaman ve deer ynnden uzak olsun ya da olmasn, daima saydamla ya da saydam grne ulamaya alr, ama ortaya koyduklar ey, sradan bir yeni yap olur ou kez. Gemi bir yaantnn izlerini srerken bizim buradaki amacmz, btnyle farkl olamaz - aslnda, amacmz gemi bir kltr, gittike hzlanan bir deiim ve muhalefet karsnda daha az geici gsterecek bir anmsamay harekete geirmektir. Dou dncesi geleneine uygun olarak, kltrel snrlar tesinde yaantlarn ve anlaylarn olabileceine inanyorum. Yaplarn ve imgelerin arkeolojisi yoluyla, dikkatimizi ynelteceimiz eyler bunlardr; ayn zamanda 16. yzyl klasik Osmanl resminin ve mimarisinin duyarl'n (aisthesis) yeniden ele geirmeyi umuyorum. Sanat zerine konumak Osmanllar iin bir sanatt, genellikle iir biiminde yaplrd, ama dzyaz biiminde olursa, antrmal ve eretilemeli bir dzyazyla yaplrd. Osmanl sanatnn ve mimarisinin yazl bir sylem ortaya karamad varsaymn, Osmanl edebiyatndaki ift anlamlar zebilseydik kolaylkla rtebilirdik. rnekse, saray airi olan Bki, denizden grnd ekliyle Sleymaniyenin gzelliine birok kez gnderme yapar. nemli yaplarla ilgili bir dolu sylence edebiyat vardr. Bu nedenle, zamann entelektellerinin nemli sanat yaplarn ve mimariyi btnyle grmezden gelmi olmalar diye bir ey olamaz. Birounun, minyatrlerin ve resimli tarihlerin yapmnda olduu gibi, ou kez bn ve bazen da denetleyici olarak, bu yaptlarn dou ve gerekletirilme aamasna dorudan katklar olmutur. Bir 16. yzyl brokrat ve entelekteli olan Mustafa Ali'den, Sinan'n hamilerinden ve skdar'da kk bir klliyesi olan emsi Paa'nn evinde edebiyat toplantlar yaptn reniyoruz.1 Bu toplantlarda sanattan ve mimariden konuulmam olmas olanakszdr. Ayrca, Dou'nun eretilemeli ve iir biiminde konuma gelenei, Osmanl saraynda ve edebiyat evrelerinde ok canlyd. Sinan'n Selimiye Camisi zerine bir monografi olan Selimiye Risalesi'nde bu tr konumalara bir gnderme de var.2 Resmin en iyi resimle aklanabilecei dncesi, bir beylik laf olmasyla, doruluundan bir ey yitirmez. Bazen ikincil ve ikin bir eletiri biimi olarak uygulanr; ou kez, gerek konuyu aslnda daha nceki bir artistik yaant olarak dnen sanatlara esin gelme biimidir bu. Osmanl kltrnde, sanat zerine dnme ve konumann doal yolu daha ok buydu galiba. Dolaysyla, bu denemenin gidii iinde daha ayrntl bir biimde anlatlaca gibi, estetik, daha ok, duyarln deneysel dzeyindedir. 16. ve 17. yzyl Osmanl yazlarnda, dnemin sanatnn kuramsal deerlendirilmesi, varsa bile ok azdr. Bu tr eyler, eitli belge ya da tAntikama metinlerinde dank haldedir. Sinan'n kendi yaptlar zerine kendisinin yazdrd sanlan notlar, bu trl metinlerin rnekleri saylabilir.3 Gerekten de, bunlara, bir mimar tarafndan ya da bir mimar iin yazlm ilk ve uzun bir sre bir benzeri daha olmayan belgeler olarak baklabilir.

Belki de yazl bir syleme doru ilk adm iaret ederler - eletirel ve kavramsal bir literatre dnmemi olsa da, sanatlar anonimlikten kurtarp onlara bir birey ya da yeniliki olarak gven vermi olan Rnesans tavrnn geni alan iinde grlebilecek bir adm. Sinan'n, daha sonra Sultan Ahmet Camisi'ni yapm olan yardmcs Mehmet Aa'nn yaam ve yaptlar zerine resm bir belge olan bir baka metin de, bir mimari tez saylabilir.4 Hem Sinan'n hem de Mehmet Aa'nn metinleri, mimarln nasl grld ve uyguland, mimari kavramnda ne tr deerler ve anlamlarn etkili olduu konusunda bize iyi bir fikir veriyor, bylece estetik deerlendirmeyle ilgili yaklam ve zihinsel tutumu iletiyor. Bunlarn dikkati eken bir zellii, iirsel, eretilemeli ve anlatmc betimlemelerin retici aklamalarla kendiliinden karmasdr. Daha nceden dnlmeksizin yaplan ve istee gre deien bu biimler karm, sanatla, kuramsaldan ok deneysel bir ilikiyi ima ediyor bize. Sleymaniye ve Selimiye camilerinin avlular aklayc rnekler sunuyor. Revak ve avlu arkadlarnn, farkl yksekliklerde keler oluturarak kemerleriyle birlemesi ou kez eletirilmitir. Fakat, bu zellie bir sorun ya da form hatas olarak yaklalmaz da, hem minyatr gibi bir baka grsel sanatta hem de edebiyattaki benzeri elikilere ya da paradokslara deer vermi olan bir kltrel davrann paras olarak anlalrsa, o zaman, Osmanl sanatnn baarszl olarak deil, bir zellii olarak deerlendirilebilir. Metin Sinan'n yaptlar zerine olan metinde, yazarlar, tarihler, hatta Sinan'la ilgisi konusunda belirsizlikler var. Yine de, bunlarn varl mimari sylem bakmndan son derece nemli.5 Tmyle mimariye ayrlm metinlerin Sinan'la balamas, mimari izim ve gerekletirme yntemlerindeki bir deimenin gstergesi bile olabilir. Cafer elebi'nin yazd Mehmet Aa belgesi, mzikle mimari arasndaki yakn akrabala iaret ediyor.6 Bu benzeim izlenimci grlebilirse de, iki sanat dalyla ilgili kaytlar ve belgelerde ilgin koutluklar vardr. Klasik Trk mzii zerine 1987'de yaymlanm olan bir deneme kitab son zamanlarda mzikte notalamann ne durumda olduunu gstermektedir.7 Yazarn ileri srdne gre, modal sistemlere gre alnan mzikte notalamann olmay, bir modal sistemden brne gei olanan verdii gibi, icra ve varyasyon zgrl de salamaktadr. Doalamann olmas, betimlemeyi, 'ak-ulu' bir modal sistemi hakl karyor. Yazar, mziin yazl hale gelmesiyle birlikte, yaratc zelliinin byk lde kaybolduunu ileri srerek devam ediyor yazsna. Buna benzer biimde, mimarlkta da, planlarn ortaya knn, 17. yzyln sonlarndan balayarak, Osmanl mimarisinde daha kat bir stilizasyona yol ap amadna degin soru ortaya kyor.8 Stilistik normlar ve genelletirilmi tipler Sinan'dan sonra yerlemeye balamtr. Bunlar genellikle Sinan'n gelitirdii motiflere dayanyor olsa da, Sinan'n kendi yapt ok ynl zengin bir yaptt: Onda ayrntlar ve zellikler, yaptn yerine, byklne ve nemine gre deiiklik gsterirdi. Ksaca, onun yapt da, hakl olarak 'akulu' bir modal sistem eklinde tanmlanabilir: ekirdek, ikincil alanlar, revaklar ve avlular iin, evredeki binalarn yerletirilmesi iin baz temel yapsal modeller, blgedeki zgl uygulamaya antika olarak dzenleniyor ve deitiriliyordu - yapt, nceden tasarlanm biimsel bir uygulama deildi. ODT retim yesi Prof. Dr. Jale Nejdet Erzen'in bu yazs, Journal of Islamic Studies dergisinin birinci saysnda 1987 ylnda ngilizce olarak yaymlanmtr. Osmanl Sanat ve Mimarisinde Estetik ve Duyarlk Sayfa: 2/4

15. ve 16. yzylllardan az sayda mimari izim kalm gnmze.9 Dnemle ilgili belgeler, izimlerin modellerle yan yana yapldn gsteriyor. Ayrca, koleksiyonunun, bu atlyelerin 19. yzylda kapatlmasyla, tmyle yok edildiini biliyoruz.10 Bununla birlikte, bu atlyeler, izimlerin tek kayna olamayaca iin, planlarn ve izimlerin ender olduu ve uygulamada, yap ilerledike deitirmeler yapld, hibir zaman nceden tamamlanm eyler olmad rahatlkla varsaylabilir. Bu da bakenttekilerle taradaki uygulamalar arasndaki farkllklar aklar. Bir de, iki boyutlu olarak kolayca kopyalanamayacak olan, ayrntlardaki byk eitlilii, mimari eler arasndaki ok-dzeyli ilikileri aklar. Sabit notalarn klavuzluundan ok bellee ve denemeyle kazanlan eylere dayanma, ister mzikte isterse mimarlkta olsun, canl icraya verilen nemden kaynaklanan kesin bir estetik tercihi ortaya koyuyor. Osmanl kltr, bunun dnda, szel bir kltr olarak tanmlanamaz. Yaz, olduka yaygnd ve hatta politik olarak

nemli bir rol oynard.11 Mzikte, kuramsal yaznn mimaride olduundan ok daha fazla gelenee sahip olduunu biliyoruz.12 Bu, onun gizemsel balantlar yitirmemi olan matematikle yakn ilikisi yznden olabilir. Sinan'n yaptlar zerine metinlerde, kesin bir sayg hiyerarisi nce Allah'a sonra Peygamber'e, daha sonra Sultan'a, atalara ve adna szler edilen mimara dualar edilir merulatrma gereksinimini aka dile getiriyor. nsann yapt ey, ne kadar yeniliki olursa olsun, daha nce Allah tarafndan oluturulmu ve buyurulmu bir balam ierisinde doar. slam metinlerini, Bat metinlerinden ayran bir zelliktir bu - btn ifade tarzlar zerinde dinin ve devletin kulland yetkeyi gsterir, zellikle de slam sanatsnn bilincini biimlendirmi olan evre ve dnya grn gsterir. Birok metin dnyann yaradlna yaplan gndermelerle alr. Tezkiret-l Bnyan'da dnya 'bir gl bahesine benzeyen bir dnya saray' olarak betimlenir.13 Tabii, bu tr deyiler, grld gibi resmi biem kalplardr. Yine de, davranlar biimlendirmi olan dnyaya baktaki paradigmalar yanstrlar. Tm artistik anlatm ve yarat, zaten gzel ve dzenli olan bir evreye bir sunu olarak grlrd, sanatnn en byk grevi bu dzenli gzellie uymakt. Bilime ve ynteme deer veren ada gze gre, Sinan'n yaptlar ounlukla salaml, boyutlar, ilevsellii, vb. terimlerle deerlendirilmi olan byk yapsal sistemlerdir. Sinan zerine en son yazlanlar, sistematik ya da deil, en bata bu baarlarla ilgilidir. uras kesin, Sinan yapnn neminden habersiz deildi, ama ona gre gzellie ulamak iin, mutlaka teknik bir yol olmas gerekiyordu. Kendisi, ya da eski metinlerin yazarlar, teknik konulardan bal bana deerler olarak sz etmezler pek. Selimiye'nin kubbesinde ya da Sleymaniye'nin salamlnda olduu gibi, byklk ve salamlktan sz edildiinde, tarihsel deeri olan niteliklerdir bunlar: birinde tarihsel bir gndermeyi ama, tekindeyse gelecee doru bir uzanma vardr. Her trl sanatsal yapt ya da nemli insani yarat, nceden anlamla donatlm ve dzenlenmi bir dnyayla ilikiler a iinde kavranrd. Sanatnn yaptna en nemli estetik anlam veren de bu bilintir. Uyma ve anlatma sorumluluunun oyuncu iin kanlmaz olduu bir tr sahne bilincine benzetebiliriz bunu. Osmanl minyatrlerinin ve mimarisinin kompozisyon zelliklerine daha yakndan baktmzda, bu karlatrma fazla zoraki grlmeyecektir. Her ikisinde de aka bir teatral atmosfer vardr -aada gelitireceiz bunu- bu da sanatnn dnya grne balanabilir: sanat, daha nceden dzenlenmi bir sahnede bir ey yapmak, yaratsn daha nceden kendisine kadar gelmi olan kusursuz bir dzene uydurmak ve onunla ilikilendirmek iin oradadr. Sultan gibi Allah da, seyrediyordur onu. Sinan kitaplar yazarlarnn air olmalar da bal bana nemlidir. Btn metinler, birbirini izleyen dzyaz ve iirsel metinler eklinde yazlmtr. Dilin bu trl kullanm, znesiyle olan zel bir iliki biimini gsterir. E. Havelock'n da gsterdii gibi, iirsel anlatm mimesis'e (benzetme-taklit) bir ardr, hesapl dnmeye kar kar.14 Ritim ve uyak yoluyla, dize, okunan eyi iitme duyusuna iletir, o zaman deney, kavramlarn araya girmesi ve soyutlamas olmakszn dolayszln yitirmez. likisel yaklamda eyler, farkl balamlarda farkl biimde kavranr, kat varlklar olarak sabitlemi deildir. eyler, bakllarna gre grnmlerini deitirebilir, Osmanl kltrndeki grsel sanatlar iin zellikle nemli bir niteliktir bu, bir zenginlik iareti olarak deerlendirilir. Mimar Mehmet Aa'nn Risale-i Mimariyyesi'nde Cafer elebi unlar yazyor: "...bir keden bakldnda bir tr ekil ve yuvarlak emberler grrsnz, ayn yere bir baka keden baktnzda baka tipten bir betimleme gsterecek resimler ve ekiller oluur. Bak noktas deitike, buna uygun olarak ekiller de baka imgelere dnr."15 iirsel miza hep eyler arasnda yeni ilikiler arar ve yaratr. Dnyay, zerine eretilemelerini dayandrd bir benzerlikler lkesi olarak grr. Dnyadaki bu birbirine benzerlik, elerin birbirine baml olduu ve seilen ilikiye gre uyum deiiklii gsterdii bir biime doru ynelir. Bunun, hem minyatrlerde hem de mimarideki temel tasarm ilkelerinden birini oluturduunu ilerde greceiz. Mimariye bir tr uzamsal iir olarak baklrd. Sinan metinlerinden aldmz aadaki pasajn da gsterdii gibi, mimarinin nitelikleri doadaki gzelliklerin taklidi olarak grlrd: "Caminin kubbeleri ak denizin stn ssleyen dalgalar gibiydi. Byk kubbeler gkyzne altnla izilmi bir resme benziyordu. ...Onun renkli ve ssl camlar, Ba Melein kanatlar gibi her kta renk deitiriyor, an be an bahar bahelerinin gzelliini sunuyordu. Gkkuann renkleriyle donatlm olan bu camlar, gne nlaryla deien bukalemunun renkleri gibi hayran brakyordu herkesi."16 "Bu byk yapda btn sanatlar birbiriyle uyum iinde uygulanmt."17 Demek ki, sanatlar, her biri dikkati brne ekerek ve birbirini oaltarak ezamanl olarak uygulanmt. Genel ama, bir sevin atmosferi yaratmakt: "Caminin sevimli i duvarlar insann neesini artran elence yerlerine benziyordu." 18 Sinan'n yaptlar zerine belgeler ile Mehmet Aa Risalesi anlat biiminde yazlmtr. Allah'a, Peygamber'e ve Sultan'a

vglerle balayan, daha sonra araya sokulmu iirsel paralarla mimarn hayatn anlatan birbirinin ayn bir dzen izlerler. Binalarn betimlemeleri daha sonra gelir, yaplmalarna ait ykler, kiisel sorunlara, kskanlklara, meydan okumalara dair ykler, kimi zaman araya mimari ile ilgili retici pasajlar sokularak anlatlr. Son metin genelikle mimarn baarlarn belgeler, onu bir kahraman olarak kutlar. Sinan metinlerinde biz genellikle Sinan', gelecek kuaklarca anmsanma ve takdir edilme arzusunu dile getirir grrz. Anlat birok ynden nemlidir. nce, kahraman kltrn sylencesel tarihi figrleri arasna koyar, ayn zamanda onu, okuru da iine alan teklifsiz bir gnlk iliki iinde daha yakna getirir. Anlatc metin, yaam; apak bir ardll, bir balangc ve sonu olan, anlalabilir, zl bir ey olarak sunar - ksacas, yaam bir yapma-etme olarak sunar. Barthes'n da dedii gibi, gnlk yaamn temsilleri ve ayrntlar 'gerekliin sanrsal tad'dr (bir zamanlar var olan maddilii). "Ayrnt'y, iinde kolayca yer alabildiim kck zel sahneyi aran da dlemin kendisi deil midir?"19 Yani, anlat mimariyle ve onun yaratl hikyesiyle olan deneysel ilikiyi unutmaz. Mimarinin niteliklerini, biimsel betimlemenin yapamayaca bir ekilde ak ve hayal edilebilir bir hale koyar. Anlat ayn zamanda bir merulatrma yoludur. Lyotard'n savoir narrative'i buraya uygun der: Btn bilgi, bu dzeyde bir yakn ilikide toplumca kabul edilebilir hale gelir.20 Mzik olarak mimari, Mehmet Aa Risalesi'nde rastladmz bir izlektir. "nce, bize Aa Hazretleri'nin mzik bilgisine ok merakl olduunu sylediniz. imdi de onun onurlu camisinde btn mzik bilimini gryoruz. Bu onurla yapya baktmda, on iki cins mermer grdm, adamlarndan bazlar kazmay 'yab-yab' sesleriyle vuruyordu, bu sesin perdesi bir mzik notas gibiydi... Drt perde grdm orada. Bu on iki cins mermer de kesinlikle nceden kararlatrlmt. Daha sonra parlatlmt. Her birinde farkl trden bir ses ve yank vard. 24 kompozisyonu (makam) bunlarda grdm. Anlatmakta olduum bu biem, mzik biliminin biiminden baka bir ey midir?" Metin olarak mimari, Sinan'n Selimiye Camisi zerine yazlm Selimiye Risalesi'nin ana izleini oluturan bir fikirdir.Kitap, yapy diyaloglar yoluyla anlama ve yorumlama giriimidir: Fakat btn yaamn bir k gibi binann incelenmesine adam olan adamn hikyesi konuyu apak duruma getiriyor. Metin olarak mimari Osmanl kltrnn sanata ve mimariye kar kesin tutumunu, yani onun deneysel nitelie verdii nemi dile getiriyor. Mimari, nitelikleri sabit deil, zaman iinde ve ynelime gre deien, bir icra sanatdr. Bu tutum ayn ekilde mzikle, iirle, anlatyla ve tiyatroyla ilikilendirilebilir; bir biim nitelii olarak da zmlemeye alacaz bunu. Resim Metinlerle ortaya konan gstergelerin, minyatrlerin betimleme, dekor ve biimsel niteliklerinde karlklar vardr. Sleyman'n yaamnn resimli bir hikyesi olan Sleymannme, 16. yzyl Osmanl resim sanatnn resimsel dilini anlamak iin incelenebilecek en gzel rneklerden biridir.21 69 resmin yapmndan birok ressam sorumlu olsa da, baz ortak izler bulunabilir. Resimlerin, seyreden kiiye kendilerini yle bir sunular vardr ki, Avrupa resimlerinden apayr bir eydir bu. Bal bana bir yaknlk yolu da olsa, yalnzca bykle bal bir ey deildir bu. ou minyatr 15x25 cm. boyutlarnda, figrlerse genellikle 4-5 cm.'den byk deil, bakan dorudan resimsel alana ekiyor ve aradaki mesafeyi ortadan kaldryor. Resim, derinlik ve mesafe ortadan kalksn diye dikey olarak ykseltilmi bir sahneye benziyor, bu da bakanla sahne arasnda, btn noktalarda dolaysz bir iliki yaratyor. Alanla oynamann bakan iin ardk bir okuma ve hiyerarik bir ynelim yaratt Bat resminin aksine, minyatrlerde dzen, olay ve yerletirme yoluyla, renk ve ekil vurgularyla kurulur. Burada deneysel mesafe anlamnda her noktada eit olan bir alandan sz edebiliriz. mge kavram, boyutlu bir yanlsama deildir, iki boyutludur. Figrlerin bir merkez evresinde dnen radyal bir komposizyona gre bantsal ynelimi, onlarn olaydaki konumlarn belirler. Bir merkez evresinde ortakmerkezli bir dn dzenlemesinde bu tr yarat, 16. yzyl Osmanl mimarisindeki alanlarn dzenlenmesinden farkl deildir. Daha bir yakn dzeyde, figrler arasndaki dzen, onlarn hareketleri, jestlerinin ynleri ve baklaryla belirlenir. Figrn karakteri, insan ya da hayvanla snrl deildir, bitkiler, bulutlar ve manzara iin de geerlidir bu: Her birinin bir jesti vardr, her birinin bir havas ve ifadesi vardr. Figratif nitelik, jeste ait nitelik, resimlere eklenmi yaz tipinde de hissedilebilir.22 ster yeri isterse g betimlesin, manzara hibir zaman dz bir yzey deildir, gkyzndeki dalgal bulutlar ya da yerden frlayp km allklar gibi alm ok sayda gz, seyreder, hafife dnleri ya da bklmeleri

yoluyla her ey birbiriyle sessiz bir diyalog iindedir. Her ey en ince bir dikkatle izilmi de olsa, her saniye yakalanp sonsuza kadar durdurulmu da olsa, sahnenin btn ya jestlerle ya da (en dural sahnelerde) k/glge ve ekil kontrastlaryla yaratlm devaml bir hareket halindedir. ereve de nerdeyse rastlantsaldr, olay genellikle figrlerin yerletirilmesiyle kendi erevesini kendisi yaratr. ou kez darya uzanm, ilerdeki devamll gsteren bir e tarafndan kesilir. Bizler, bir pencereden gze arpan bir sahnenin seyircisi deilizdir, tersine, farknda olmadan yakalanmzdr sahneye, beklenmeyen bir yn, renk ya da hareket deiikliiyle ya da artc bir ayrntyla onun iine itilmiizdir. ki boyutluluk dz yzeylerin bir dzenlemesi deildir: her yzey, i kla ve ona hayat veren bireysel rnekle n saar etrafa. Renkler, gnn olduu kadar hikyenin havasn da yanstr. izgiler, birbirinin iine doru, birbirinin evresinde hareket eden ekillerin birlemesiyle kaybolur. Farkl eler arasndaki benzerlik, model, renk ya da dizilme yoluyla aa kar. Anlat, zarif ve ak ayrntlar halinde, sava, elence, saray, av, meclis, dl ve cezalandrma gibi temel izleklerle urar. Bunlar, sanki her ey bir oyunmu gibi, her karakter bu oyunda bir rol oynuyormu, doann kendisi de bir kiilikmi gibi nee iinde iletilir. Tren ve doruluk duygusu resmin iine teklifsizce ekilmi olan seyircinin gz iin bir len olur. Metin, resim ve mimari arasndaki benzerlikler ncelikle, teatral olanla, merkezi bir dzende bir sralama iinde btnlemi artma, ztlk ve ainalk nitelikleriyle ilikilidir. Minyatrlerde, mimari bir bilmece tarznda izilir. taraf ve d taraf tersine evrilebilir ya da aslnda Osmanl mimarisinde olduu gibi i ve d btnlemitir - bir cephe, yer olabilir ya da bir adr, manzarann bir yanss olabilir. Diyebiliriz ki, klasik Trk mziinin 'ak ulu' modal sistemi iin geerli olan ey minyatrler iin de geerlidir. Her durumda yeni bir deiiklikle, farkl renklerle, ruh halleriyle ve her biri farkl bir olayn evresinde toplanm karakterlerle verilen ana tip kompozisyon vardr. Bu, karsnda armann daha etkili, anlayn ise daha iten olabildii inandrc bir ainal mmkn klar. Mimari Figrlerin ve ekillerin, renklerin ve rneklerin, minyatrlerin yzeyinde a gibi rllerinde o kadar canl olan tasarm duyusu, mimarinin fizikselliinde zaman ve uzam boyutlarn kazanr. Osmanl trensellii ve edeb'i, byk klliyelerde kent leinde sahnelenir, fakat (gr ve yaant yaknl salamak iin), Antikasal olan insaniletiren saydamlklar, artmacalar, ince ayrntlar ve ztlklar yoluyla yaplr bu. Bugn, bu mimariyi temelde kentin geri kalan ksmndan bir kitleler ve hacimler, uzamlar ve planlar dzenlemesi olarak gryoruz. Onun estetiine bo bir sahnedeki biim ve yap olarak yaklayoruz. Gnmz dinsel amalar iin kullanldnda bile, bugn canlandrlan ey, sahneye biim vermi olan, zamanndaki olaylar tiyatrosundan ok uzaktr. Kaybolmu bir zamann toplum-evre etkilemesini onun mimarideki temsilinde bulabilmek mmkn mdr? Tekrarlayan izlekler, hem biim hem de ierik olarak, yaplarn yer, byklk ve amacna gre bireysel deiikliklerle ortaya kyor gibi grnr. slamiyet, Osmanl devletinin en nemli birletirici, toplumsallatrc ve siyasallatrc etmeni olduu iin, onun mimarisi de kendi deerleri evresinde olumutur. Cami ve ona bal yaplar toplumsal-dinsel klliyeler 16. yzyl Osmanl kltrnn, zellikle de Sleyman dneminin mimari modelidir. Onun bakahraman olan Mimar Sinan, btn bireyleri ve kentsel yntemleri bir estetik ilikiler a iinde birletirecek olan bir biem ve anlatm yaratmtr.23 16. yzyl Osmanl camileri, biim olarak, binann ikincil yardmc alanlar yaplaryla evrili merkezini oluturan kbik, altgen ya da sekizgen sayvanlar temas zerine deiikliklerdir. Kubbe, biim veren ve yapy belirleyen, ok deikenli bir sistem olarak uygulanan tek edir. Tonozlar ya da dz atlar gibi baka tipten rtc elemanlar kullanld zaman bile, ana kubbeyi daha iyi ortaya koymak iindir bu. En iteki merkezden dinsel alanla evresi arasndaki gei kuana doru dzenlenmi ekirdein ve evreleyen alanlarn kubbe sistemi, Osmanllar iin bu dnyaya ve teki dnyaya ait dzen ve ynlenme kavramlarn yanstr. Bu bakmdan, din klliye, doru yaamda zerinde nemle durulmas gereken deerleri ve izlekleri simgeleyen bir dnya modelidir. Bir yandan, klliye ideal slam kentini, Madna-i Fzla'y simgeler. Dnyasal zellikler ve gereksinmeler iin, hastaneler, okullar, yksekokullar, hamamlar, hanlar, kervansaraylar, yoksullara parasz yemek verecek mutfaklar, dkknlar ve bedestenler gibi kurumlar ierir. Bunlar, ticari etkinlikler ve ahrlar d erevede yer

almak zere, tinsel nemlerine gre srayla cami evresinde dzenlenir. te yandan, evrensel ve temel anlamlar caminin kendisinde toplanr: Kuzey avlu etkin yaam simgeler; caminin ii tinsel alan simgeler ve insan hem Allah'n hem de Sultan'n kAntika olan koruyucu kubbe altnda kutsal olana ykseltir; gneydeki mezarlk llerin bahesidir. Sleymaniye Klliyesi, Sultan'n yaps olarak, bakentin tinsel ve entelektel merkezi grevini grrd. evre koullarn uydurulmas ynnden, tepeler ve vadiler tesinden dier birok cami ve klliye ile arasnda grsel balant kurulmutur. Bizans ehrinin eski merkezi zerine kurulmu olan ve simgeler, biimler, gereler yoluyla tarihsel seleflerine ve atalara (Hazreti Sleyman, Sleyman'n tapna ve Ayasofya gibi) gndermeler yapan klliye, ideal bir gemile bir ba yaratyordu.24 Antikasal yapsyla ve kusursuz dzeniyle sonsuzluu simgeliyordu. Kente ve onun imparatorluk yaam biimine egemen olan bu koskoca Antika, aaya, ok yakn bir bedensellik ilikisi iinde bireye kadar uzanyordu. Duvarlarndaki emelerde ykanmak, alnn onun renkli hallarna koymak, onun aydnlk ortamnda arnmak, dinin gereklerini yerine getirmekten daha fazla bir eydi. Hemen hemen minyatrlerdeki gibi, byk pencerelerle evrili baheye dnecek olursak, aalarn ve ieklerin hafif rzgra arn grmek insan doayla ilikiye getirir, btn sanatlarn btnlemesiyle, yarata korku dolu sayg duygusuna sokard. Sleymaniye ya da Selimiye gibi byk yaplarn iinde bile koskoca yzeyler mukarnaslarla, pervazlarla, nilerle, kaplarla ve pencerelerle ekiller ve rnekler oyunu iine eklemlenmitir. Hem ierde hem de dardaki cephe biimleri birbiri iine akar, hacim kitleleir, alar kavisleir. Minyatrlerdeki zenginlii ve enlii yneten ilke, mimari iin de geerlidir. nsann, yapnn etkileyicilii karsnda kendini kaybedecei koskoca Antika, semavi bina, birden aina uzamlar alan haline gelir. Yzeyler, yere yaklatka klen kemerli blmelerle paralanr. Gz, kubbelerin, kavisli banklarn ve ke kemerlerinin birbiri iine akt, binann yksek ksmlarnda, iyi belirlenmi bir hacimden dierine gezinebilir. ine bir rahle yerletirilmi bir pencere kemerinde dinlenilebilir. Koskoca yap, bir meknlar kompozisyonudur.25 Tasarm ve dzenleme iin genel bir kural olan simetri asla kat bir biimde uygulanmaz. ou kez klliyenin bir blm kural dna km ya da bir kemer altna konmu bir pencere ile ortadan kaymtr. Burada kurallar yol gstermek iin vardr, ama ayn zamanda artmaca ya da hareket yaratmak iin onlara kar da klabilir. Uyumsuz bir pencere ya da kap, boyutta farkllk gibi ayrntdaki ani deiiklikler, Antika daha aina, daha yakn klar. I renge, parltya ya da huzur verici parlakla dntrmek iin onun btn gcnden yararlanlr. Sayvan, her yannda ve her dzeyde pencerelerle saydam hale getirilir. In oyunu gn boyunca deitii iin, yap da ruh hallerini deitirir. Souk mermerin heybetli, buyurgan grn, n ve rengin yzeylere temas yoluyla deiir, yumuar. Selimiye'nin avlusundaki zellikle sabah ve akam saatlerinde parlaklaan pembeler ve glrenkleri yumuar ve rahatlatc olur. Kalabalk bir ticari blgenin ortasnda bulunan kk Rstem Paa Camii'nde, ikili stunlar ve iekli seramikli duvarlaryla, ykseltilmi avlu, bir bahe gibi canlandrcdr. Biimde sabit ve deiken, zamanda gndelik ve sonsuz, uzamda ise sonsuz ve yakn olan zengin lekli yaantlar, insanla yap arasnda uyumalar, anlamalar meydana getirmek zere bir araya getirilir. Duyarlk 16. yzyl Osmanl kltrnn estetik karakterini anlamann anahtar, esas olarak onun, sanatlarn canl, yaanm ve icrac yn zerinde srarla durmasnda gizlidir. Estetik nitelii, kesin biimde saptanm, bitmi ve deimez bir ey olarak snrlamadan kanmas, anlatsal ve iirsel tarzda yazl metne kar taknd tavrda; ierii bir kavram olarak soyutlatrmaktan ok her durumda bir gelenek olarak, ayr bir olay olarak yeniden yaratan bellei altrc glere yneltiinde aka grlr. Daha nce belirtildii gibi, Osmanl kltr kesinlikle szel bir kltr olmamasna karn, szel kltrlerinkine benzer baz anlatm ve sanatsal retim biimlerini srdrmesi, belleksel ve icrac niteliklere olan kuvvetli estetik bamlln ortaya kor. Bunun iindir ki, onun estetik duyarlklarn kesin olarak belirlerken aisthesis terimini kullanmak zellikle uygun grlyor, Post-modern bilin ve gndermeler balamnda, aisthesis terimi soyut ve belirsiz grnyorsa da, onu burada yalnzca alglanm ya da 'estetik' eyden ok 'denenmi' ve 'yaanm' ey olarak tanmlamak yeterlidir. Tekniin ve sanatn henz birbirinden ayrlmam yatknlklar olduu bir kltrde, bu yaanm ve belleksel nitelik, insani retimlerin kendi geleneklerini canlandrabilme, yeniden yaratabilme ve ona yenilikler getirebilme

yoluydu. Klasik Trk mzii rnei zellikle aydnlatcdr; onunla dier sanatlar arasnda koutluklar izilebilir. Cem Behar'n son almas gsteriyor ki, bu mzik temelde modal ve doalamacdr. 20. yzyla kadar da, Batllama eilimleri karsnda bile yazl olmayan geleneini yitirmemitir.26 Behar, btn bunlardan ayr olarak, notalamadan ve sabitletirmeden kanmann, mziin her zaman duruma bal olduu ve her durumda ayr bir biimde icra edilecei gereinden kaynaklandn srarla sylyor. Bir yarat olmaktan ok, byk lde bellee ve gelenee ve yaanm olan duruma bal bir yeniden-yaratmd mzik. Deeri, asla onun sabit, duraan bir yapt, bir 'Antika' oluunda deil, her defasnda biricik olan icrasndayd. Bu tavr onu; ticarilemeye, ticariletirilmesine kar koruyordu.27 Ayn tavr, her gerekletirmenin daha yaknna ulamaya alt bir idealin varl inancn da esinliyordu.28 Sinan'n mimarisinin gc benzer ilkelerin uygulanmasndan geliyor. Tabii, mimaride belleksel olann rol, her gerekletirmeyle grlr biimde azalmtr. Sinan, temelde baz kalplar zerine taslak yapyordu; onun yaratcl belli blge ve koullara gre bulabildii deiik tiplerinde, her kalba getirdii biimsel gelimede idi. O, yeni bir uzam/zaman kouluna gre bir gelenei yeniden yaratr, yeniden formlletirirdi. Onun ou syledikleri, tarih bilincini ortaya koymaktadr. Gnlk olann, mimari ve kentsel ortamdaki ritel ve tren yoluyla, Antikasal ve geleneksel olanla btnlenmesi, yaanan her ana bir teatral nitelik, bir oyun nitelii verir. Bu nitelik, dzenlenmi bir evreye rastlant etmenleri olarak sokulan artc eler ve beklenmeyen kontrastlar yoluyla daha da artm olur. Fakat, 17. yzylla birlikte, mimari bu devingen sreten ayrlm grnyor. Bundan sonra, eitlilik ve deiimden ok yerleik norm serilerine rastlyoruz sanki. Tabii, bunun nedenlerinden biri, baka olgularn yannda, plann giderek daha ok kullanlmas olmu olabilir. Mzikte bu ancak 20. yzylda mzik notalarnn baslmaya balanmasyla birlikte olmutur (bu, Avrupa tonal sistemine uymay zorunlu klyordu; klasik Trk mziinin modal karakterine uymazd). Aslnda musikiyi kat ve biimsel hale getirmekti bu.29 Minyatrlerde her sahne, farkl bir oyuncular grubu ile -ou kez iyi bilinen genel ya da tarihsel figrlerdir bunlar-, yeni deyim ve jestlerle canlanan bir anlat tipinin tek deikeni ve icras olarak deerlendirilebilir. ekillerin karmak birlemeleri, uzam/yzeyin tersine dnebilirlii, nplan/arkaplan ve ani yn deiikliklerinin devingen dokunuu, annda duyusal etkiyi ve imgelerin katlmc zelliini yaratmaya yarar. Hikye uzamda bir dzenlenme olarak deil, zamanda bir ardklk olarak okunur. Figrlerin dzeni llebilir uzaklklarda zel bir konumlandrlma olarak deil, daha ok zaman aralklar olarak anlalmaldr. Eer nitelii kavrarsak, figrlerin tmel bir simetri iinde, simetrik olmayan dzenlemeleri, beklenmedik ylmalar ve gruplamalar, hikyenin zaman uzants ierisinde ezamanllam olarak deerlendirilebilir. Hareketler, hatta yz ifadeleri, olaylarn zlmesinde bir tempo, belli bir hz kurabilir. Uzam, hareketin dzenlemeyle ve perspektifle ilikili olarak anlalabildii Avrupa resminde olduu gibi, figrlere sabitlenmi arkaplan deildir, uzam, yer ve figr daha ok zamann hzna ve olaylarn geiine gre kavranr ve ilikilendirilir. Alglama, uzamdaki fiziksellikle snrl deildir, gemie ve gelecee uzanr. Her eylem ve hareket, hikyeyi gelecee doru uzatan ve onu ruhbilimsel olarak nceki ve sonraki sahnelere balayan bir gelecek olayn beklentisini yaratr. 'Canl' olann bu estetie girebilme olana varsa, bu da onun niteliklerini dolaysz duyusal girdiler olarak yaamak, denemek yoluyla olacaktr. Kat biimsel dzenler koymak, verili eyleri kat kavramlarla deerlendirmeye almak, onlarn, arkeolojisini gnmz tavrlarna uydurmaktan baka bir ey olmayacaktr. Byle bir ereveden baklnca, Osmanl sanat ve mimarisi uyumsuzluklarla dolu grnr. Osmanl mimarisinin yllar yl yalnzca en belli Antikasal rneklerinde incelenmi olmasnn ve dural bir biem olarak genelletirilmesinin, kltrel balamnnsa yine kat ve deimez bir ey olarak anlalnn nedeni budur. Bat deerlerinin Osmanl kltr zerine basks, klasik Trk mziini Bat normlarna gre deitirme, bu yolla onun 'canl', 'deiebilir' ve 'ak' niteliini ortadan kaldrma sonucunu verdi. Ayn ey 18. yzyldan sonra Osmanl mimarisinin de bana geldi. Fakat, ada estetiimizin n yarglarn imdilik bir kenara brakabilirsek, 16. yzyl Osmanl mimarisinin sessiz resimlerini ve bo sahnelerini canl icralar olarak dlemeyi renebiliriz. Not: Osmanl'da bariz olan hikyenin ok zamanl olarak resimde anlatlmas ve de yazya Allah, Peygamber ve Sultan'a atflarla giri ayn zamanda bir Ortaa zelliidir. Sayfa: 4/4

Notlar 1 Cornell H. Fleischer, Bureaucrat and Intelectualin the Ottoman Emprire - The Historian Mustafa Ali (Princeton University Press, New Jersey, 1986). 2 Dayzade Mustafa Efendi, Sleymaniye Ktphanesi (Esat Efendi Kitaplar, No. 2283, 1741), Zeki Snmez, Mimar Sinan ile lgili Tarihi Yazmalar-Belgeler (Mimar Sinan niversitesi Yaynlar, stanbul 1988), 101-2. 3 Sinan'n yaptlar zerine metinler unlardr: Yaklak 1586 ve 1587'de Sai Mustafa elebi'nin yazd Tezkret'l-Bnyan ile Tezkret'l-Ebniye; Sinan'n lmnden sonra bitirildii ve air Asari tarafndan yazld sanlan Tuhfet'l-Mimarin; yazar bilinmeyen, bitmemi bir metin olan Risalet'l-Mimariye; yazar bilinmeyen Adsz Risale; air Eyyub'nin Padiahname'si ile Dayzade Mustafa Efendi'nin Selimiye Risalesi. 4 Orhan aik Gkyay, Risale-i Mimariyye -Mimar Mehmet Aa Eserleri (Ord. Prof. smail Hakk Uzunarl'ya Armaan, Ankara, 1976). 5 Sinan zerine metinlerin yazarlar iin bkz. Aptullah Kuran, Mimar Sinan (Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul 1986); Rfk Mell Meri, Mimar Sinan Hayat Eseri (Trk Tarih Kurumu, Ankara 1965); Zeki Snmez, Mimar Sinan ile lgili Tarihi Yazmalar- Belgeler, Mimar Sinan niversitesi Yaynlar, stanbul 1988). 6 Orhan aik Gkyay, Risale-i Mimariyye, 167. 7 Cem Behar, Klasik Trk Mzii zerine Denemeler (Balam Yaynlar, stanbul, 1987). 8 Behet nsal, Topkap Arivinde Bulunan Mimari Planlar zerine (Trk Sanat Tarihi Aratrmalar ve ncelemeleri, stanbul Gzel Sanatlar Akademisi, stanbul, 1963), 197. 9 Glr Necipolu Kafadar, "Plans and Models in 15th and 16th Century Ottoman Architectural Practice", JSAH (Sept. 1986), 224-43. 10 erafettin Turan, Osmanl Tekiltnda Hassa Mimarlar (Ankara niversitesi D.T.C. F. Tarih Aratrmalar Dergisi, Cilt 1, say 1, 1963). 11 Cem Behar, Klasik Trk Mzii zerine Denemeler (Balam Yaynlar, stanbul, 1987), 19. 12 A.g.y., 84-87. 13 Zeki Snmez'in Mimar Sinan ile lgili Tarihi Yazmalar- Belgeler'inde. (Mimar Sinan niversitesi Yaynlar, stanbul, 1988), 21. 14 Eric A. Havelock, Preface to Plato (Grosset and Dunlap, New York, 1963), 238, 9. 15 Orhan aik Gkyay, Risale-i Mimariyye, 134. 16 Bkz. Snmez, Tezkiret'l-Bnyan, Mimar Sinan, 1988, 50. 17 Bkz. Rfk Mell Meri, Tuhfet'l-Mimarin, Mimar Sinan Hayat Eseri, 51. 18 Bkz. Snmez, Tezkiret'l-Bnyan, Mimar Sinan, 1980, 40. 19 Roland Barthes, Metnin Hazz, (Hill and Wang, New York, 1975), 53. 20 Jean-Franois Lyotard, La Condition Postmoderne (Les Editions de Minuit, Paris, 1979), 35-43. 21 Esin Atl, Sleymannme (Harry N. Abrams, New York, 1986), 65. 22 Osmanl yazsnn figratif zelliinden Ismayl Hakk Baltacolu sz ediyor. Trk Sanat Yazlar (Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Trk ve slam Tarihi Enstits Yayn, Say 5, Mars T ve S, Ankara, 1958) 32330. 23 Sinan 1490'dan 1588'e kadar yaad; bunun 1538'den 1588'e kadar olan yarm yzyllk blmnde mparatorluk Bamimar grevini yapt. 24 Glr Necipolu Kafadar, "The Sleymaniye Complex in stanbul", Muqarnas 3 (1985), 92-117. 25 Trbeler iin bkz. John Summerson, Heavenly Mansions (London, 1949). Ayn ilke 16. yzyl Osmanl mimarisi iin de geerlidir. 26 Cem Behar, Klasik Trk Mzii, 19-20. 27 A.g.y., 71. 28 A.g.y., 70. 29 A.g.y., 89-90.