PRYWATNA SZKOŁA PODSTAWOWA NR 72

„SZKOŁA MARZEŃ”

WPROWADZENIE DO CHEMII

Aneks nr 1 do skryptu

„Budowa atomu”

Anita Grzęda, Ewa Nowok

PIASECZNO 2022
2
Budowa atomu
Atom to najmniejsza cząstka materii, charakterystyczna (jedyna i niepowtarzalna)
dla każdego pierwiastka chemicznego.
Atom ma kształt kuli, w której środku znajduje się jądro atomu, a wokół jądra
rozmieszczone są kolejne powłoki elektronowe.

Jądro atomu

K
L
M
N Powłoki
O elektronowe
P K, L, M, N, O, P, Q
Q

Budowę atomu każdego pierwiastka chemicznego definiują dwie liczby:

Liczba atomowa Z
Liczba masowa A
Liczby te znajdziemy w okienku charakteryzującym dany pierwiastek chemiczny
w układzie okresowym pierwiastków.
Liczba atomowa Z – zwana również liczbą porządkową, jest stałą, liczbą
całkowitą, mówiącą ile jest protonów (cząstek dodatnich) w jądrze atomu. Jako,
że liczba cząstek dodatnich w atomie jest zawsze równa liczbie cząstek ujemnych,
to liczba atomowa Z, mówi nam również ile elektronów, krąży w atomie na
wszystkich powłokach elektronowych.
Z = Ʃ p+ Z = Ʃ e- Ʃ – znak oznaczający sumę

3
Liczba masowa A – jest liczbą stałą dla izotopów (odmian) każdego pierwiastka
chemicznego. W układzie okresowym podana jest jej uśredniona wartość, którą
do obliczeń musimy zaokrąglić do całości, aby poznać masę i skład jądra atomu.
Liczba masowa A mówi nam ile nukleonów, to jest protonów i neutronów razem
znajduje się w jądrze atomu pierwiastka chemicznego.
A = Ʃ p+ + Ʃ n 0

Czyli, wiemy już, że:

- atom to kula
- atom składa się z jądra atomu i powłok elektronowych
- jądro atomu wypełnione jest nukleonami
- nukleony to protony i neutrony
- wokół jądra atomu, po powłokach elektronowych krążą elektrony
- liczba atomowa Z mówi nam ile atom ma protonów
- liczba atomowa Z mówi nam ile atom ma elektronów
- liczba masowa A mówi nam ile atom ma nukleonów

Przykład 1:
Wodór – symbol H
W układzie okresowym wodór zajmuje pierwsze miejsce, a jego „okienko”
wygląda następująco:

Liczba atomowa Z
Symbol pierwiastka chemicznego
1H
Wodór
1,008 Nazwa pierwiastka chemicznego
Liczba masowa A

4
Co możemy odczytać z układu okresowego na temat budowy atomu wodoru?
- nazwa pierwiastka chemicznego – wodór
- symbol pierwiastka chemicznego – H
- liczba atomowa Z = 1
- liczba masowa A = 1 (zaokrąglamy do całości)
- zapis budowy atomu 11H

Przykład 2:
Hel – pierwiastek chemiczny znajdujący się po prawej stronie układu
okresowego. Jego okienko wygląda następująco:

Symbol
Liczba atomowa Z pierwiastka
chemicznego
2 He
Hel
4,003
Liczba masowa A Nazwa pierwiastka chemicznego

Co możemy odczytać z układu okresowego na temat budowy atomu helu?

- nazwa pierwiastka chemicznego – hel
- symbol pierwiastka chemicznego – He
- liczba atomowa Z = 2
- liczba masowa A = 4 (zaokrąglamy do całości)
- zapis budowy atomu 42He

5
Przykład 3:
Lit – pierwiastek chemiczny znajdujący się tuż pod atomem wodoru. Jego
okienko wygląda następująco:

Symbol
Liczba atomowa Z pierwiastka
chemicznego
3 Li
Lit
6,941
Liczba masowa A Nazwa pierwiastka chemicznego

Co możemy odczytać z układu okresowego na temat budowy atomu litu?

- nazwa pierwiastka chemicznego – lit
- symbol pierwiastka chemicznego – Li
- liczba atomowa Z = 3
- liczba masowa A = 7 (zaokrąglamy do całości)
- zapis budowy atomu 73Li

Przykłady do samodzielnego ćwiczenia:

1) Neon – pierwiastek chemiczny znajdujący się w układzie okresowym tuż
pod atomem helu.
Narysuj jego okienko i uzupełnij dane schematu:

Symbol
Liczba atomowa Z pierwiastka
chemicznego
.. …
…..
…..
Liczba masowa A Nazwa pierwiastka chemicznego

6
 Wypisz najważniejsze dane na temat tego atomu:
- nazwa pierwiastka chemicznego –
- symbol pierwiastka chemicznego –
- liczba atomowa Z =
- liczba masowa A = (zaokrąglamy do całości)
- zapis budowy atomu
2) Znajdź w układzie okresowym pierwiastek chemiczny o symbolu S.
Narysuj jego okienko i uzupełnij dane schematu:

Symbol
Liczba atomowa Z pierwiastka
chemicznego
.. S
…..
…..
Liczba masowa A Nazwa pierwiastka chemicznego

Wypisz najważniejsze dane na temat tego atomu:

- nazwa pierwiastka chemicznego –
- symbol pierwiastka chemicznego –
- liczba atomowa Z =
- liczba masowa A = (zaokrąglamy do całości)
- zapis budowy atomu
3) Znajdź węgiel w kładzie kresowym pierwiastków chemicznych.
Narysuj jego okienko i uzupełnij dane schematu:

7
 Symbol
Liczba atomowa Z pierwiastka
chemicznego
.. …
węgiel
…..
Liczba masowa A Nazwa pierwiastka chemicznego

Wypisz najważniejsze dane na temat tego atomu:

- nazwa pierwiastka chemicznego –
- symbol pierwiastka chemicznego –
- liczba atomowa Z =
- liczba masowa A = (zaokrąglamy do całości)
- zapis budowy atomu
4) Jeżeli lubisz ćwiczyć – przeanalizuj okienka informacyjne następujących
pierwiastków o nazwach lub symbolach: żelazo, P, brom, Ca, miedź, F

8
Budowa atomu – nukleony
W jądrze atomu pierwiastka chemicznego znajdują się nukleony.
Nukleony to wspólna nazwa dla dwóch typów cząstek elementarnych: protonów
i neutronów.
Liczba masowa A mówi nam ile nukleonów, to jest protonów i neutronów razem
znajduje się w jądrze atomu pierwiastka chemicznego.

A = Ʃ p+ + Ʃ n 0

Przykłady:

Wodór – H, A = 1, => 1 nukleon

Hel – He, A = 4, => 4 nukleony
Lit – Li, A = 7, => 7 nukleonów
Neon – Ne, A = .., =>. nukleonów
……...- S, A = …, => ……………
Węgiel - .., A = …. => ……………
Żelazo - .., A = …. => …………….
……...- P, A = …, => ……………
……...- F, A = …, => ……………
Miedź - .., A = …. => …………….
Chlor - .., A = …. => …………….
……...- O, A = …, => ……………
……...- Na, A = …, => ……………
Potas - .., A = …, => ……………
……...- Si, A = …, => ……………
Azot - .., A = …, => ……………

9
Budowa atomu – protony
Liczbę samych protonów, czyli cząstek elementarnych z ładunkiem dodatnim,
znajdujących się w jądrze atomu pierwiastka chemicznego, opisuje liczba
atomowa Z.

Z = Ʃ p+

Przykłady:

Wodór – H, Z = 1, => 1 proton ( p+ )

Hel – he, Z = 2, => 2 p+
Lit – Li, Z = 3, => 3 p+
Neon – Ne, Z = .., => … p+
……...- S, Z = …, => ……………
Węgiel - .., Z = …. => ……………
Żelazo - .., Z = …. => …………….
……...- P, Z = …, => ……………
……...- F, Z = …, => ……………
Miedź - .., Z = …. => …………….
Chlor - .., Z = …. => …………….
……...- O, Z = …, => ……………
……...- Na, Z = …, => ……………
Potas - .., Z = …, => ……………
……...- Si, Z = …, => ……………
Azot - .., Z = …, => ……………

10
Budowa atomu – neutrony
Liczbę neutronów, czyli cząstek elementarnych o ładunku obojętnym i symbolu
n0 obliczamy z różnicy między liczbą masową A, a liczbą atomową Z

Ʃ n0 = liczba masowa A – liczba atomowa Z

n0 = A – Z

Przykłady:

Wodór – H, A = 1, Z = 1, => n0 = A – Z = 1 – 1 = 0
Wodór nie ma neutronów w jądrze atomu
Hel – he, A = 4, Z = 2, => n0 = A – Z = 4 – 2 = 2
Hel ma 2 neutrony w jądrze atomu
Lit – Li, A = 7, Z = 3, => n0 = A – Z = 7 – 3 = 4
Lit ma 4 neutrony w jądrze atomu
Neon – Ne, A = 20, Z = .., => n0 = A – Z = ….
……...- S, A = …, Z = …, => ……………
Węgiel - .., A = …, Z = …. => ……………
Żelazo - .., A = …, Z = …. => …………….
……...- P, A = …, Z = …, => ……………
……...- F, A = …, Z = …, => ……………
Miedź - .., A = …, Z = …. => …………….
Chlor - .., A = …, Z = …. => …………….
……...- O, A = …, Z = …, => ……………
……...- Na, A = …, Z = …, => ……………
Potas - .., A = …, Z = …, => ……………
……...- Si, A = …, Z = …, => ……………
Azot - .., A = …, Z = …, => ……………

11
Budowa atomu – elektrony
Liczba elektronów, krążących po kolejnych powłokach elektronowych wokół
jądra atomu jest zawsze równa liczbie protonów znajdujących się w jądrze atomu.

liczba elektronów = liczba protonów

Ʃ e- = Ʃ p+

Wodór – H, Z = 1, => 1 p+ => 1 e-

Hel – he, Z = 2, => 2 p+ => 2 e-
Lit – Li, Z = 3, => 3 p+ => 3 e-
Neon – Ne, Z = .., => … p+ => ……
……...- S, Z = …, => … p+ => ……
Węgiel - .., Z = …. => … p+ => ……
Żelazo - .., Z = …. => … p+ => ……
……...- P, Z = …, => … p+ => ……
……...- F, Z = …, => ………………….
Miedź - .., Z = …. => ………………….
Chlor - .., Z = …. => ………………….
……...- O, Z = …, => …………………
……...- Na, Z = …, => …………………
Potas - .., Z = …, => …………………
……...- Si, Z = …, => …………………
Azot - .., Z = …, => …………………

12
Budowa atomu – powłoki elektronowe

Uproszczony schemat budowy atomu przypomina plaster cebuli lub pnia drzewa.
W samym środku znajduje się jądro atomu, a wokół niego, sferycznie
rozmieszczone są kolejne warstwy, które stanowią powłoki elektronowe.
Każda z powłok elektronowych ma swoją nazwę: K, L, M, N, O, P, Q
Nietrudno zauważyć, że powłoka K, znajdująca się najbliżej jądra atomowego,
ma najmniejszy rozmiar, więc prawdopodobnie pomieści mniej elektronów, niż
każda następna po niej.
Im dalej od jądra atomu, tym więcej miejsca na elektrony na powłoce
elektronowej. Liczbę miejsc opisuje wzór:
2 n2,
gdzie n- to numer powłoki elektronowej liczonej od jądra atomu.

13
 7
6
5
4
3
2
1
p+ Wzór na liczbę miejsc dla elektronów na powłoce elektronowej
n0 2n2
gdzie: n – numer powłoki elektronowej
K
L
M
N
O
P
Q

14
Powłoka K – pierwsza powłoka od jądra atomu, więc n = 1
Podstawiamy n = 1 do wzoru 2 n2 = 2·12 = 2
Na powłoce K jest miejsce dla max. 2 e-

Powłoka L – druga powłoka od jądra atomu, więc n = 2

Podstawiamy n = 2 do wzoru 2 n2 = 2·22 = 8
Na powłoce L jest miejsce dla max. 8 e-

Powłoka M – trzecia powłoka od jądra atomu, więc n = 3

Podstawiamy n = 3 do wzoru 2 n2 = 2·32 = 18
Na powłoce M jest miejsce dla max. 18 e-

Powłoka N – czwarta powłoka od jądra atomu, więc n = 4

Podstawiamy n = 4 do wzoru 2 n2 = 2·42 = 32
Na powłoce N jest miejsce dla max. 32 e-

Powłoka O – piąta powłoka od jądra atomu, więc n = 5

Podstawiamy n = 5 do wzoru 2 n2 = 2·52 = 50
Na powłoce O jest miejsce dla max. 50 e-

Powłoka P – szósta powłoka od jądra atomu, więc n = 6

Podstawiamy n = 6 do wzoru 2 n2 = 2·62 = 72
Na powłoce P jest miejsce dla max. 72 e-

Powłoka Q – siódma powłoka od jądra atomu, więc n = 7

Podstawiamy n = 7 do wzoru 2 n2 = 2·72 = 98
Na powłoce Q jest miejsce dla max. 98 e-

15
Przykłady:

Wodór – H, Z = 1, => 1e- na powłoce K

Hel – He, Z = 2, => 2e- na powłoce K
Lit – Li, Z = 3, => 3e- => 2e- na K i 1e- na L
Neon – Ne, Z = 10, => 10e- => 2e- na K i 8e- na L
……...- S, Z = …, => ……………………………….….…
Węgiel - .., Z = …. => …………………………………..…
……...- P, Z = …, => …………………………………..…
……...- F, Z = …, => ……………………………………..
Chlor - .., Z = …. => ………………………………….….
……...- O, Z = …, => ……………………………………..
……...- Na, Z = …, => ……………………………………..
……...- Si, Z = …, => ……………………………………..
Azot - .., Z = …, => ……………………………………..
……...- Mg, Z = …, => …………………………………..…
Beryl - .., Z = …. => ………………………………….….
Glin - .., Z = …. => ………………………………….….
Argon - .., Z = …. => ………………………………….….
…… - B, Z = …. => ………………………………….….

16
Budowa atomu – rdzeń atomu i powłoka walencyjna
Atom każdego pierwiastka chemicznego możemy podzielić na dwie części
składowe:
- rdzeń atomu,
- powłokę walencyjną.
Powłoka walencyjna, to ostatnia, najbardziej oddalona od jądra atomu powłoka
elektronowa. Na powłoce tej znajdują się elektrony walencyjne. Są to
najważniejsze elektrony w atomie biorące udział w tworzeniu wiązań między
atomami pierwiastków chemicznych, powodujące powstawanie jonów itd. Liczba
elektronów walencyjnych generuje miejsce w grupach głównych pierwiastków w
układzie okresowym pierwiastków chemicznych.
Rdzeń atomu, to inaczej atom bez powłoki walencyjnej. W skład rdzenia atomu
wchodzą: jądro atomu, powłoki elektronowe z wyjątkiem ostatniej, najbardziej
oddalonej od jądra atomu.

Budowa atomu siarki - S

3
2 Rdzeń atomu siarki:
1
16p+ Jądro atomu z 16p+ i 16 n0
16n0 powłoka elektronowa K z 2 e-
powłoka elektronowa L z 8 e-
K= 2e-
L= 8e-
M= 6e-
Powłoka walencyjna atomu siarki:

powłoka elektronowa M z 6e-

17
 Budowa atomu fosforu - P

3
2 Rdzeń atomu fosforu:
1
…p+ Jądro atomu z 16p+ i 16 n0
…n0 powłoka elektronowa K z .. e-

K= ..e-
L= ..e-
M= ..e-
Powłoka walencyjna atomu fosforu:

powłoka elektronowa … z …e-

Budowa atomu glinu - Al

3
2 Rdzeń atomu glinu:
1
…p+ Jądro atomu z …p+ i … n0
…n0 powłoka elektronowa K z .. e-
powłoka elektronowa L z .. e-
K= ..e-
L= ..e-
M= ..e-
Powłoka walencyjna atomu glinu:

powłoka elektronowa … z …e-

18
Przykłady:
Korzystając ze wszystkich wiadomości na temat budowy atomu pierwiastka
chemicznego, omów budowę: litu, berylu, boru, węgla, azotu, tlenu i fluoru.
Wskaż na rysunkach:
- jądro atomu wraz ze znajdującymi się w nim protonami i neutronami,
- powłoki elektronowe wraz z elektronami,
- rdzeń atomu danego pierwiastka chemicznego,
- powłokę walencyjną danego pierwiastka chemicznego wraz ze znajdującymi się
na niej elektronami walencyjnymi.

7
6
5
4
3
2
1
p+
n0

K
L
M
N
O
P
Q

19
 7
6
5
4
3
2
1
p+
n0

K
L
M
N
O
P
Q

7
6
5
4
3
2
1
p+
n0

K
L
M
N
O
P
Q

20
 7
6
5
4
3
2
1
p+
n0

K
L
M
N
O
P
Q

7
6
5
4
3
2
1
p+
n0

K
L
M
N
O
P
Q

21
 7
6
5
4
3
2
1
p+
n0

K
L
M
N
O
P
Q

7
6
5
4
3
2
1
p+
n0

K
L
M
N
O
P
Q

22
 7
6
5
4
3
2
1
p+
n0

K
L
M
N
O
P
Q

7
6
5
4
3
2
1
p+
n0

K
L
M
N
O
P
Q

23
Budowa atomu – położenie atomu w układzie okresowym pierwiastków
chemicznych.

Położenie pierwiastka chemicznego w układzie okresowym generowane jest

przez jego dwie cechy charakterystyczne:
- liczbę elektronów walencyjnych
- liczbę wszystkich powłok elektronowych

Liczba elektronów walencyjnych wskazuje numer grupy, w której położony jest

pierwiastek chemiczny.
Np. Lit ma 1 elektron walencyjny i znajduje się w 1. grupie głównej
Beryl ma 2 elektrony walencyjne i znajduje się w 2. grupie głównej
Bor ma 3 elektrony walencyjne i znajduje się w 13. grupie głównej
Węgiel ma 4 elektrony walencyjne i znajduje się w 14. grupie głównej
Azot ma 5 elektronów walencyjnych i znajduje się w 15. grupie głównej
Tlen ma 6 elektronów walencyjnych i znajduje się w 16. grupie głównej
Fluor ma 7 elektronów walencyjnych i znajduje się w 17. grupie głównej
Neon ma 8 elektronów walencyjnych i znajduje się w 18. grupie głównej

Sumaryczna liczba wszystkich powłok elektronowych atomu danego pierwiastka

chemicznego generuje numer okresu, w którym dany pierwiastek zajmuje miejsce
w układzie okresowym.
Np. Wodór ma 1 powłokę elektronową, więc znajduje się w 1. okresie
Lit ma 2 powłoki elektronowe i znajduje się w 2. okresie
Sód ma 3 powłoki elektronowe i znajduje się w 3. okresie
Brom ma 4 powłoki elektronowe i znajduje się w 4. Okresie

24
Przeanalizuj budowę atomów oraz położenie w układzie okresowym
wymienionych pierwiastków chemicznych:

Nazwa Liczba Nr Liczba Nr

pierwiastka Symbol elektronów grupy powłok okresu
chemicznego walencyjnych elektronowych
wodór
lit
sód
beryl
magnez
bor
glin
węgiel
krzem
azot
fosfor
tlen
siarka
fluor
chlor
neon
argon
krypton

25