11. POLøGON VE KOORDøNAT HESABI
Poligon Geçkilerinin Sınıflandırılması
11.1.Tanımlar
Bir arazi parçası üzerindeki do÷al ve yapay tesislerin ölçülüp harita ve
planlarının yapılabilmesi veya bir plan üzerindeki büyüklüklerin arazide
iúaretlenebilmesi (aplikasyon) için arazide yeterli sayıda ve do÷rulukta konumu sabit,
koordinatları bilinen bir takım noktalara ihtiyaç vardır. Bu noktalara “yatay kontrol
noktaları” denir. Yatay kontrol noktaları, Uzay ve uydu teknikleriyle oluúturulan üç
boyutlu a÷lar ve noktalar, A, B, C, C1, C2, C3 ve C4 Derece A÷lar ve noktalar olarak
isimlendirilir. C1 noktaları, üst derecedeki a÷lara dayalı ve baz uzunlu÷u 15-20 km
olan a÷ ve noktalarıdır. C2 noktaları, üst derecedeki a÷lara dayalı, ortalama kenar
uzunlu÷u 5 km olan a÷ ve noktalarıdır. C3 noktaları, üst derecedeki a÷lara dayalı, en
büyük baz uzunlu÷u 3 km olan a÷ ve noktalarıdır.C4 Noktaları, üst derecedeki a÷lara
dayalı poligon a÷ı ve noktalarıdır. Türkiye Yatay Kontrol (Nirengi) A÷ı ve bu a÷a
dayalı olarak yersel tekniklerle üretilen a÷lar ve noktalar ise, I.Derece (Kenar
uzunlukları:25-35 km), II.Derece (Kenar uzunlukları:10-30 km), III.Derece (Kenar
uzunlukları:4-15 km), IV. Derece (ara, tamamlayıcı ve dizi nirengi noktaları) ve
V.Derece A÷ ve Noktalar (Poligon a÷ları ve noktaları) olarak isimlendirilirler.
Yeryüzünde koordinatları bilinen nirengi noktalarının en kısa kenarlıları bile 1-
3 km arası oldu÷undan, bu nirengi noktaları arası kenarlar dik koordinat ve kutupsal
(takeometrik) alım için uygun de÷ildir. Bu nedenle, nirengi noktalarının arası arazinin
alımına imkan verecek úekilde yeni noktalarla sıklaútırılır. Bu noktalara “poligon
noktaları”, bu noktalarını birleútiren güzergaha “poligon güzergahı veya geçki”, iki
poligon noktası arasındaki kenara “poligon kenarı”, kenarlar arasındaki kırılma
açısına “poligon kırılma açısı”, poligon geçkilerinin oluúturdu÷u úebekeye “poligon
úebekesi (veya a÷ı)” denir.
139
11.2.1.3. Kapalı Poligon Geçkileri
Nirengi ve poligon gibi koordinatı bilinen bir noktadan ve do÷rultudan
baúlayıp yine aynı noktada ve do÷rultuda son bulan geçkilerdir (ùekil 11.3). Küçük
arazi parçalarının ölçülmesinde, çeúitli mühendislik projeleriyle ilgili özel amaçlı
uygulamalarda, yeteri kadar ba÷lantı noktalarının olmaması durumunda tercih edilir.
Bu tür poligon geçkilerinde de ölçü ve hesap kontrolü mümkündür.
ùekil 11.3. Kapalı poligon geçkisi
11.2.2. Poligon A÷ı øçindeki Önem Ve øncelik Derecelerine Göre Sınıflandırma
Poligon geçkileri, bir bölgenin ölçülmesi için oluúturulan poligon a÷ı içindeki
önem ve incelik derecelerine göre; ana, ara ve yardımcı geçkiler olarak
sınıflandırılırlar.
11.2.2.1. Ana Poligon Geçkileri
Bir nirengi noktasından baúlayıp, baúka bir nirengi noktasında son bulan ve
çalıúma alanını büyükçe bloklara ayıran geçkilerdir. (ùekil 11.4 de 1, 2, 3, 4 ve 5 nolu
geçkiler). Ba÷lantı noktaları olarak nirengiden sonra gelen ilk ana poligon noktaları da
alınabilir. Geçki uzunlukları 1600 m’den fazla olamaz.
11.2.2.2. Ara Poligon Geçkileri
Ana poligon geçkilerinin ayırdı÷ı bloklar içerisinde, aynı geçkide olmayan ana
poligon noktaları arasında oluúturulan geçkilerdir. (ùekil 11.4 de 6, 7, 8 ve 9 nolu
geçkiler). Ba÷lantı noktaları olarak ana poligon noktasından sonra gelen ilk ara
poligon noktaları da alınabilir. Geçki uzunlukları 1000 m’den fazla olamaz.
141
11.2.
Poligon güzergahları geometrik úekillerine göre ve poligon a÷ı içindeki önem
ve incelik derecelerine göre iki úekilde sınıflandırılabilir.
11.2.1.Geometrik ùekillerine göre Sınıflandırma
11.2.1.1.Açık (Kör) Poligon Geçkileri
Nirengi ve poligon gibi koordinatı bilinen bir noktadan ve do÷rultudan
baúlayıp koordinatları yeni hesaplanacak olan bir noktada son bulan geçkilerdir. Bu
tür poligon geçkilerinde ölçü ve hesap kontrolü mümkün olmadı÷ı için ölçü ve
hesaplarda çok dikkatli davranılmalı ve zorunlu olmadıkça oluúturulmamalıdır
(ùekil 11.1).
.
ùekil 11.1. Açık (Kör) poligon geçkisi
11.2.1.2.Dayalı (Ba÷lı) Poligon Geçkileri
Nirengi ve poligon gibi koordinatı bilinen bir noktadan ve do÷rultudan
baúlayıp yine koordinatları bilinen bir noktada ve do÷rultuda son bulan geçkilerdir
(ùekil 11.2). Her türlü ve ölçü hesap kontrolü sa÷landı÷ı için en fazla tercih edilen
poligon geçkileridir.
ùekil 11.2. Dayalı (ba÷lı) poligon geçkisi
140
11.2.2.3. Yardımcı Poligon Geçkileri
Detay ölçülerinin yapılabilmesi için ana ve ara poligon geçkilerinin ayrılıp yapı
alanlarına ve avlulara giren ve avluları poligon noktalarıyla çevreleyen ve çıkmaz
sokak, yapı araları ve avlu içlerinde belirlenen kör poligon noktaları ve poligon kenarı
üzerinde sadece uzunluk ölçmek suretiyle belirlenen küçük (binder) noktalardan
oluúur. (ùekil 11.4 de 10, 11ve 12 nolu geçkiler).
ùekil 11.4. Ana, ara ve yardımcı poligon geçkileri
11.3. Poligon øúleri
Poligon iúleri, poligon noktalarının yatay konumlarının belirlenmesi amacı ile
büroda ve arazide yapılan her türlü ölçü, hesap ve çizim iúlerini içine alır. Bunlar;
1. Poligon noktalarının yerlerinin seçimi (istikúaf),
2. Poligon zemin iúaretlerinin yerleútirilmesi (tesis),
3. Poligon noktalarının röperlenmesi,
4. Poligon kenarlarının ölçülmesi,
5. Poligon açılarının ölçülmesi,
6. Poligon noktalarının koordinatların hesabı
7. Poligon kanavalarının çizilmesi
dir.
11.3.1.Poligon Noktalarının Yerlerinin Seçimi (østikúaf)
Poligon iúinin ilk adımıdır. østikúaf iúlemiyle çalıúma alanı için gerekli ve yeter
sayıda poligon noktalarının yerlerinin belirlenir. Bu amaçla, öncelikle çalıúma alana
veya komúu alanlara ait daha önce yapılmıú haritalar varsa bunlara ait dokümanlar
142
(ölçü krokileri ve haritalar) temin edilir. Büroda bu dokümanlar incelenerek mevcut
poligon ve nirengi noktaları tespit edilir. Daha sonra, araziye çıkılarak amacımıza
uygun poligon noktalarının yerleri belirlenir. Genel olarak, poligon noktalarının,
yolların ve su kanallarının kenarlarında, arazi sınırları üzerinde, kaldırım kenarlarında
ve sa÷lam zeminlerde olmasına dikkat edilir. Poligon noktalarının yerlerinin tespitinde
dikkat edilecek hususlar úunlardır.
1. Bir poligon noktasından, bir önceki ve bir sonraki nokta veya nokta üzerine
düúey olarak yerleútirilen jalon veya nokta üzerine tutulan çekülün ipi
rahatlıkla görülebilmelidir.
2. Dayalı poligon geçkisi, gergin bir çizgi úeklinde, yani kırılma açıları 200g’
yakın olmalıdır.
3. Poligon kenar uzunlukları, mümkün oldu÷unca eúit , elektronik uzaklık
ölçer kullanılması durumunda 500 m, çelik úerit metre kullanılması
durumunda 150 m’den fazla olmamalıdır.
4. Poligon noktalarının yerleri, tahrip ve kayıp olma ihtimali az olan ve
arandı÷ında kolayca bulunabilecek tarla sınırı, kaldırım ve yol kenarı gibi
yerlerde seçilmelidir.
5. Geçki uzunlukları, ana poligon geçkilerinde 1600 m, ara poligon
geçkilerinde 1000 m ve yardımcı poligon geçkilerinde ise 600 m’den fazla
olmamalıdır. Güzergah uzunlu÷u, güzergahın baúlangıç ve son noktası
arasındaki uzunlu÷un 1.5 katını aúmamalıdır.
6. Poligon kenarları, prizmatik alım için ölçü do÷rusu olarak alınacak ise,
detay noktalarına yakın geçmelidir.
7. Poligon noktaları, takeometrik alım için alet noktası olarak kullanılacak ise,
geniú görüú alanına sahip yüksek noktalar olmalıdır.
11.3.2. Poligon Zemin øúaretlerinin Yerleútirilmesi (Tesis)
Arazide yerleri belirlenen noktalar, kalıcı olacak úekilde zeminde iúaretlenir.
Bu iúaretlemede , zeminin durumu ve yapılacak iúin amacı, kurumların özel ve genel
teknik düzenlemeleri dikkate alınarak , belirli boyut ve tipte beton blok , demir çivi,
demir boru , ahúap kazık vb. iúaretleme araçlarından yararlanılır(ùekil 11.5).
143
ùekil 11.6.Poligon röper çizelgesi
11.3.5. Poligon Açılarının Ölçülmesi
Baúlangıç ve bitiú noktaları dahil bütün poligon noktalarında, poligon açıları,
en az 10cc’yi do÷rudan ölçebilen teodolitler (açı ölçerler) ile iki yarım silsile yöntemiyle
ölçülür.
145
ùekil 11.5. Poligon tesisleri
11.3.3. Poligon Noktalarının Röperlenmesi
Zeminde tesisi yapılan poligon noktalarının, o bölgede yapılacak olan
çalıúmalar süresince ve ileriki çalıúmalarda da kullanılması gerekti÷inde kolayca
bulunabilmesi, kayıp ve tahrip olması durumunda yeniden tesisi için röperlenmesi
gerekir. Röperleme, poligon noktalarının yakınında duvar, bina, kaya vb. en az üç
sabit noktaya olan yatay uzunluklar ölçülerek yapılır. Aynı tesisten birden fazla röper
noktası alınmıúsa, röper alınan noktalar arasıda ölçülür (ùekil 11.6).
11.3.4. Poligon Kenarlarının Ölçülmesi
Poligon kenar uzunlukları, iúten istenilen do÷ruluk derecesi ve eldeki mevcut aletler
göz önünde tutularak, çelik úerit metrelerle veya elektronik uzaklık ölçerler
kullanılarak ölçülür. Poligon kenarları, ölçme do÷rulu÷u ± (5 mm + 5 ppm) veya daha
iyi olan elektronik uzaklık ölçerlerle karúılıklı iki kez ölçülür. Bu ölçmelerde alet ve
iúaret yükseklikleri cm inceli÷inde ölçülür. Çelik úerit metre ile poligon kenarı ölçmek
için ilgili ødarenin izni alınır. Çelik úerit metre ile ölçülecek en büyük poligon kenarı
uzunlu÷u 150 metreyi geçmemelidir. øki ölçü arasındaki fark 3 cm’den büyük
olmamalıdır (B.Ö.H.H.B.Ü.Y. Madde 27).
144
11.3.5.1.Açılar
Kesiúen iki do÷ru arasındaki açıklı÷a “açı” denir. Ölçme bilgisinde kesiúen
do÷ruların yerini do÷rultular alır. Açılar kesiúme noktasına kurulan ve teodolit denilen
açı ölçmeye yarayan optik aletlerle ve genellikle saat ibresinin hareketi yönünde
ölçülürler.
Deniz yüzeyinden de÷iúik yükseklikte olan A, B, C gibi üç nokta arasında üç
çeúit açı vardır. Bunlar;
1.Yatay açı: AB ve BC do÷rularının yatay bir düzlem üzerindeki izdüúümleri
olan A ′ B′ ve B′C′ do÷ruları arasında kalan α açısına “yatay açı” denir (ùekil 11.7).
Yatay açı nokta koordinatlarının hesabında kullanılır.
2. Düúey Açı: B noktasından geçen yatay düzlemin AB ve BC do÷rularından
geçen düúey düzlemle olan ara kesitleri ile AB ve BC do÷ruları arasında kalan ve
düúey düzlem içinde ölçülen açıya “düúey açı” denir. Düúey açılar noktaların
yüksekliklerinin hesabında kullanılır.
Düúey açılar, do÷ruların uzaydaki durumuna ve baúlangıç do÷rultularına göre
iki türlü ifade edilebilir.
a-Zenit (Baúucu) açısı: Zenit (baúucu) do÷rultusu çekül do÷rultusunun tersi
yönündeki do÷rultudur. Zenit (baúucu) do÷rultusundan itibaren ölçülen düúey açıya
“zenit” veya “baúucu” açısı denir (ùekil 11.7’de Z1 ve Z 2 ).
b-E÷im açısı: Yatay do÷rultudan itibaren ölçülen açılara “e÷im” açısı denir
(ùekil 11.7’de β1 ve β 2 ).
3. Durum (Konum) Açısı: A, B, C noktalarından geçen ve e÷ik düzlem
içerisinde kalan açıya ”konum” veya “durum” açısı denir (ùekil 11.7’de γ ). Bu açı
topografya hesaplarında kullanılmaz.
146