3.

BÖLÜM

BASİT ÖLÇME ALETLERİNİN TANITIMI VE KULLANILMASI

3.1 Basit Ölçme Aletleri

Ölçü işlerinde kullanılacak aletler ölçülecek arazinin büyüklüğüne ve ölçmeden

İstenen hassasiyete göre seçilirler. Küçük alanların ve tekli parsellerin ölçülmesinde ve
aplikasyonunda basit ölçme aletleri dediğimiz aletler kullanılır. Bunlar jalon, jalon sehpası,
çekül, ölçü fişi(sayma çubuğu),çelik şerit metre ve dik inip çıkmaya yarayan prizma’lardır.

3.1.1.Jalon

2 m boyunda, 3-4 cm çapında, toprağa kolay girmesini sağlamak amacı ile ucunda çarık
bulunan, fırınlanmış ahşap malzemeden veya demir borudan yapılmış bir ölçme
aracıdır.Uzaktan kolay görülmesini sağlamak ve ne kadarlık kısmının göründüğünü tespit
etmek amacı ile her 50’cm değişik renklerde (kırmızı-beyaz,siyah-beyaz) boyanmıştır.

-3

Katlanabilir Jalon

Jalon Jalon ve Sehpası

Jalon nokta yerlerinin geçici olarak belirlenmesinde, doğrultuya girmede, Ortogonal (dik
koordinat )yöntemle yapılan alım ve aplikasyonda kullanılır.

Ölçme Bilgisi Ders Notları 13

Öğr.Gör.T.Fikret HORZUM
3.1.2.Jalon sehpası

Jalon yumuşak zeminde sivri ucu (çarıklı uç) toprağa sokularak dik durdurulabilir. Ancak sert
zeminlerde jalonun düşey durmasını sağlamak amacıyla jalon sehpası üç ayak ile, içinden
jalonun geçebileceği bir demir bilezikten oluşmaktadır. Şekil 3.1.b. Jalon bilezikten
geçirildikten sonra dikilmek istenen işaretin üzerine getirilir ve sehpanın ayakları yardımı ile
düşey duruma getirilir.

3.1.3.Çekül

Çekül bir noktanın düşey iz düşümünün bulunmasında veya jalonun düşey duruma
getirilmesin de kullanılan bir araç olup, bir ipe asılı alt ucu sivri bir ağırlıktır. Bir koni ile bir
koni kapağının veya silindir ile bir kesik koninin, taban tabana birleşmesinden meydana
gelmiştir. Rüzgardan sallanmaması için çekül hafif olmamalı, en az 1 kg ağırlığında olmalıdır.

Çekül

3.1.3.1.Bir Jalon Çekül Yardımıyla Düşey Duruma Getirilmesi

Önce jalon, jalon sehpası yardımı ile nokta üzerinde düşey duruma (göz kararı ile) getirilir.
Daha sonra jalon sehpasının herhangi iki ayağını birleştiren doğruya dik olacak şekilde ve
jalondan bir-iki metre uzaklıkta durularak çekülün ipi ile jalon çakışılır. Bunun için jalon
sehpasının iki ayağı uygun yönde sağa -sola hareket ettirilir
Bundan sonra jalonla durduğumuz noktadan geçen doğru ile birlikte bir dik açı oluşturulacak
şekilde yana geçerek üçüncü ayak hareket ettirilerek çekülün ipi ile jalonun çıkışı sağlanır. Bu
işlem birkaç kere tekrarlanarak jalon düşey duruma getirilir.

I.Durum

II.Durum
Jalonun Çekülle Düşey Duruma Getirilmesi

Ölçme Bilgisi Ders Notları 14

Öğr.Gör.T.Fikret HORZUM
3.1.4. Ölçü Fişi (Sayma çubuğu)

4-5mm çaplı yuvarlak demir den yapılmış 25-30cm boyunda, birer uçları kıvrılarak halka
şekline konmuş, diğer ucu ise toprağa kola girmesi için sivriltilmiş çubuklar dır. Genellikle
10’luk demetler halinde bulunur. Ölçü fişinden çekülle izdüşüm noktalarının belirlenmesinde
ve toplam uzunluktaki şerit metre sayısını belirlemede yararlanılır.

Sayma Çubuğu

3.1.5. Çelik Şerit Metreler

uzunluk ölçümünde genel olarak çelik şerit metreler kullanılır. Çelik şerit metreler 0.2-0.3mm
kalınlığında, 10-14mm eninde çelikten veya ”invar” adı verilen (%36Nikel+%64 demir)
alaşımından yapılmış 10,20,30 veya 50m uzunluklu ölçü araçlarıdır. Saplı ve kutulu olan
tipleri vardır. Kutu muhafazalı olan şerit metreler, kirlendiği zaman kutuya girmediği,
kutunun içinin temizlenemediği ve yeterli kuvvetle gerilmedikleri için kullanışlı değillerdir.

Çelik Şerit Metre

Ölçü işlerinde 20m uzunluğunda, saplı ve her desimetre çizgisinde metreyi gösteren sayıların
yazıldığı çelik şerit metreler tercih edilir. Genellikle 20° C lık oran ısısında uzunlukları 20m
olacak şekilde ayarlanmışlardır. Bu nedenle farklı ısılarda yapılan ölçümlerde düzeltme
yapılması gerekmektedir

Io : Şerit metrenin 20° lik ortam ısısındaki uzunluğu,

to :ayar sırasındaki uzunluk (20° C )
t :ölçü anındaki uzunluk,
α : çelik şerit metrenin uzama katsayısı (0.0000115 m/1° C)
I :çelik şerit metrenin ölçül anındaki boyu olmak üzere
I=Io + Io ( t – to ) * α……………olur .

Ölçülen uzunluk L’ ise,düzeltilmiş uzunluk (L);

I - 20
L=L’+ ------- * L’…………. bağıntısı ile bulunur.
20

Ölçme Bilgisi Ders Notları 15

Öğr.Gör.T.Fikret HORZUM
3.1.6.Prizmalar

Ölçü sırasındaki dik açıların oluşturulması prizmalar yardımı ile yapılır. Özellikle Ortogonal
yöntemle (dik koordinat yöntemi ile) yapılan alım ve aplikasyonda, bir noktadan bir doğruya
dik inilmesi veya doğru üzerindeki bir noktadan doğruya dik çıkılmasında çift prizmalar
kullanılır.

Prizmaların esası giren ışınla terk eden ışın arasındaki açının 100 olmasıdır. Çift prizmalar,
üçgen, dörtgen ve beşgen prizmaların uygun şekilde üst üste teşkil edip bir muhafaza içine
yerleştirilmesi ile oluşturulmuşlardır.

3.1.6.1.Prizma İle Dik İnmek

Dik inmedeki amaç P noktasının AB doğrusu üzerindeki dik ayağı noktası olan C noktasının
belirlenmesidir.

Prizma ile Dik Düşmek

Ölçme Bilgisi Ders Notları 16

Öğr.Gör.T.Fikret HORZUM
 Prizmada Jalonların Durumu

Bunun için önce AB doğrultusuna girmek gerekir. Elinde prizma ile duran kişi AB
doğrultusunda üzerinde olduğunu sandığı bir noktaya (C1 veya durumu) gelir. AB
doğrultusuna dik istikamette ileri geri hareket ederek A ve B‘deki jalonların görüntüsünü
Prizmada çakıştırır (C2 durumu). Sonra AB doğrusu üzerinde sağa sola hareket ederek A ve B
deki jalonların görüntüsü ile P deki jalonu çakıştığı zaman, prizmanın altında takılı olan
çekülün gösterdiği nokta, istenilen dik ayağı noktasıdır ( C ).

3.1.6.2.Prizma İle Dik Çıkmak

Dik çıkmada amaç AB doğrusu ve doğru üzerindeki C noktası belli iken, bu doğruya C
noktasında dik olan CP doğrusunun belirlenmesidir.

Prizma ile Dik Çıkmak

Ölçme Bilgisi Ders Notları 17

Öğr.Gör.T.Fikret HORZUM
 Prizmada Jalonların Durumu

Prizma çekül yardımı ile AB doğrusu üzerindeki C noktası üzerinde tutulduğunda A ve B deki
jalonların görüntüleri prizma içinde çakışıktır. Bu çakışık görüntüler ile karşıdaki jalonu (P1)
çakıştırmak için, jalonu tutan şahsı sağa sola hareket ettirmek gerekir. Çakışma sağlandığında
P noktası C noktasından AB doğrusuna çıkılan dike ait bir noktadır.

3.2. Doğruların Aplikasyonu

Düzlem geometriden bilindiği gibi bir doğru iki noktası ile belirlidir. Ancak topografya bir
doğrunun iki ucunun arazide biliniyor olması doğrunun ölçülebilmesi için yeterli değildir.
Doğruyu belirleyen A ve B noktalarından başka doğru üzerinden yeni noktaların arazide
belirlenmesi gerekir. Buna doğruların aplikasyonu denir.

3.2.1. Birbirini gören iki Noktayı Birleştiren Bir Doğrunun Aplikasyonu

Doğrunun aplikasyonu jalonlar veya prizma yardımı ile yapılır. Jalonlar yardımı ile
aplikasyonda iki, prizma yardımı ile aplikasyonda bir kişi yeterlidir. Jalonlar yardımı ile
aplikasyon için iki ucu belli A ve B noktalarına birer jalon dikilir. Ölçücünün biri jalonlardan
birinin 2-3 metre gerisinde durarak elinde jalonla AB arasında bulunan diğer ölçücüğe
doğrultu vererek onu AB doğrusun da görünceye kadar (A,B ve aradaki jalonlar çıkılıncaya
kadar) talimat verir. Üç jalon çakışık görüldüğün de C noktası AB doğrusu üzerinde yeni bir
noktadır.

Prizma yardımı ile aplikasyon için çift prizmalar gereklidir. Doğrunun iki ucuna (A,B)düşey
durum da jalonlar dikilir. Prizma ve çekül yardımı ile AB doğrusu üzerinde olduğu sanılan bir
noktaya gelinir. AB doğrusuna dik hareket edilerek A ve B deki jalonların görüntülerinin
prizma içinde çakışması sağlanır. Bu sağlandığın da çekülün belirlediği iz düşüm noktası AB
doğrusu üzerinde yeni bir noktadır.

Ölçme Bilgisi Ders Notları 18

Öğr.Gör.T.Fikret HORZUM
Jalonlar ve prizma yardımı ile aplikasyon A ve B noktaları arasındaki uzaklığı çok fazla
olmaması durumunda kullanılır. Aksi halde AB doğrusu üzerinde yeni noktaların belirlenmesi
teodolit dediğimiz aletler yardımı ile yapılır.

3.2.2. Birbirini Görmeyen veya Görüp Gerisinden Gözlem Yapılamayan İki Noktanın
Belirlediği Doğrunun Aplikasyonu

Bazı durumlarda aplikasyonu yapılacak doğrunun bir ucundan diğerini görmek mümkün
değildir. Bu durum da aplikasyon için aşağıdaki yol izlenir.
Şekilde görülen doğrunun A ve B noktalarına birer jalon dikilir. Ellerinde birer jalon bulunan
iki jaloncu A ve B doğrusu üzerinde olduklarını sandıkları ve doğrunun iki ucunun
görebildikleri tepe üzerin deki C ve D noktalarına gelirler. Jalonculardan biri örneğin C’ deki
D’ dekine B jalonuna bakarak doğrulu verir D’ deki jaloncuyu CB doğrultusuna sokar (D1)

Birbirini Görmeyen İki Noktayı Birleştiren Bir Doğrunun Aplikasyonu

Ölçme Bilgisi Ders Notları 19

Öğr.Gör.T.Fikret HORZUM
Benzer şekilde D1’ deki jaloncu A’ daki jaloncuya bakarak C’ deki jaloncuyu D1A
doğrultusuna sokar (C1) Daha sonra C1 deki jaloncu D1’ ki jaloncuyu C1B doğrultusuna
sokar. İşleme her iki jaloncu birbirini AB doğrultusunda görünceye kadar devam edilir ve AB
doğrusu aplike edilmiş olur.

Eğer iki bina köşesi arasındaki noktaların aplikasyonu isteniyorsa ve elde prizma mevcut
değilse aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi jalonlar yardımı ile yeni noktalar da aplike edilebilir

Gerisinden Gözlem Yapılamayan İki Noktanın Belirlediği Doğrunun Aplikasyonu

3.3. Uzunlukların Ölçülmesi

İki nokta arasındaki uzunluk denildiğinde bu iki noktanın yatay bir düzlem üzerindeki
izdüşümlerinin birleştiren noktalar arasındaki uzunluk anlaşılır.
Uzunluk ölçümünde genellikle yatay ölçü kullanılır eğik uzunluk ölçülmesi durumun da bu
uzunlukların yatay uzunluğa dönüştürülmesi gerekir

Uzunluk ölçümleri çelik şerit metre ile, optik ve elektronik aletlerle yapılabilir. Bu bölümde
uzunlukların çelik şerit metre ile ölçülmesinden ve bu ölçmede uyulacak esaslardan
bahsedilecektir.

Ölçme Bilgisi Ders Notları 20

Öğr.Gör.T.Fikret HORZUM
3.3.1 Yatay uzunluk ölçümü

Uzunluk ölçümünde en çok kullanılan yöntemdir. Esası, ölçü sırasında çelik şerit metre yatay
tutulmasıdır. Örneğin şekildeki A ve B noktalarını birleştiren doğrunun ölçülmesi isteniyorsa,
çelik şerit metrenin sıfır çizgisi A noktasında tutulur. A’ daki ölçücünün vereceği doğrultuyla
AB istikametine girilerek çelik şerit metre tam yatay durum da iken gerilir ve 20m çizgisinden
çekül sarkıtılarak C noktası belirlenir. Nokta üzerinde çekül ucu ile işaretlenir. Kolayca
bulunabilmesi için yanına bir sayma fişi sokulur veya zemin sertse işaretlenir.

Aynı işlem C ve D arasında yapılarak D noktası bulunur. Ölçüye bu şekilde devam edilir.
Çekülün izdüşüm noktalarını göstermek için kullanılan sayma fişleri geriden gelen ölçücü
tarafından toplanır. Toplanan sayma fişlerinin sayısı ölçülmüş olan tam şerit boylarının
sayısını verir. Son ölçüde dikkate alınarak AB uzunluğu bulunur. Örneğin 8 sayma fişi
toplanmış olsun. Son ölçünün de 7,29m olduğu düşünülürse AB uzunluğunun 167.29m
olduğu anlaşılır.

Yatay ölçü yönteminde 3 kişi gereklidir. Bunlardan biri şerit metrenin sıfır ucunu tutarak
önceki ölçücüye doğrultu vererek onun tam doğru üzerinde olmasını sağlar. İkinci eleman
çelik şeridi gererek kendisine verilen talimata uygun doğrultuya girer, şeridin ucunun
izdüşümünü bulur ve işaretler. Üçüncü eleman ise yardımcı eleman olarak görev yapar
noktalara jalonlar diker, çekülle belirlenen izdüşüm noktalarını geriden gelen ölçü
elemanlarına gösterir ve gerektiğinde yan tarafta durarak çelik şerit metrenin yatay
tutulmasını kontrol eder.

Yatay uzunluk ölçümünde aşağıdaki hususlara dikkat etmek gerekir.

1. Ölçü tam olarak ölçülecek kenar üzerinde yapılmalıdır. Bu durum çelik şerit metrenin
sıfırını tutan teknik elemanın öndekine istikamet vermesi ile sağlanır.
2. Ölçü sırasında çelik şerit metre on kg bir kuvvetle gerilmelidir
3. Ölçü sırasında çelik şerit metre yatay tutulmalıdır. Yataylık şeritle sağlanacağı gibi
özellikle eğimli arazide şeridin yataylığını üçüncü bir şahıs yan taraftan bakarak
sağlamalıdır.

Ölçme Bilgisi Ders Notları 21

Öğr.Gör.T.Fikret HORZUM
 4. Ölçü sırasında şerit hiçbir zaman omuz hizasından yukarı tutulmamalıdır. Eğimin çok
olduğu yerlerde çelik şerit metre yatay olarak gerildiğinde omuz hizasını geçiriyorsa,
şerit 10-15m gibi kısa tutularak omuz hizasını geçmemesi sağlanır.
5. Rüzgarlı havalarda rüzgarın etkisini azaltmak için ağır çekül kullanılmalıdır. Ayrıca
sallanmasını önlemek için yukarı aşağı yapılarak hareket ettirilmeli ve yerden fazla
yukarıda tutulmamalıdır.
6. Ölçülecek kenar yüksekteki noktadan aşağıya doğru ölçülmeli ve mümkünse çelik şerit
metrenin yüksekteki ucu çeküllenmeyip yere sabitlenmelidir. Eğimli arazilerde gidiş
dönüş yerine, çift gidiş ölçüsü yapılmalıdır

3.3.2. Üzerinde Engel Bulunan Doğruların Dolaylı Yoldan Ölçülmesi

Bazı hallerde iki nokta arasındaki uzunluğun su birikintisi, nehir v.b nedenlerle ölçülmesi
mümkün olmaya bilir. Ya da iki nokta arasında bir engel bulunabilir. Bu gibi durumlarda
ölçülmek istenen uzunluk, ölçülebilen başka doğrular yardımı ile hesaplanır.

a) Şekilde görüldüğü gibi AB doğrusu su birikintisi nedeniyle ölçülememektedir. A ve

B noktaları birbirini gördüğü için AB doğrusu üzerinde su birikintisinin sol ve
sağında sırası ile C ve B noktaları alınır. C ve D noktalarından eşit uzunluklu dik (a)
çıkarak E ve F noktaları belirlenir. AC, EF ve DB uzunlukları ölçülür aranan
uzunluk
AB=AC+EF+DB’ dir

Üzerinde Engel Bulunan Doğruların Dolaylı Yoldan Ölçülmesi

b) Aşağıdaki şekillerdeki gibi A ve B noktalarının nehrin iki tarafında bulunuyorsa

problemin çözümünde değişik yolları izlenebilir.

Üzerinde Engel Bulunan Doğruların Dolaylı Yoldan Ölçülmesi için Değişik Yollar

Ölçme Bilgisi Ders Notları 22

Öğr.Gör.T.Fikret HORZUM
 1.Yol: Şekilde görüldüğü gibi AB kenarının belirlenmesi için,

- AB doğrusu uzatılarak C noktası bulunur.

- C noktasından AC’ ye dik çıkılarak D noktası bulunur.
- B noktasından çıkılan dik ile AD doğrusunun kesişme noktası E bulunur.
- E noktasından CD ‘ ye dik inilir.

ABE ≈ EFD dir.

BE, EF, FD ölçülür.

AB/EF = BE/FD

AB= EF * BE/ FD

2.Yol: Şekilde görüldüğü gibi AB kenarının belirlenmesi için,

- B noktasından AB’ ye dik çıkılarak D noktası bulunur.

- D noktasından AD’ ye dik ile AB’nin uzantısının kesişme noktası olan C
noktası bulunur.
- BD ve BC kenarı ölçülür.
- BD2 = AB*BC olduğundan;
- AB= BD2/ BC uzunluğu hesaplanır.

3.Yol: Şekilde görüldüğü gibi AB kenarının belirlenmesi için,

- B noktasından AB’ ye dik çıkılarak D gibi bir nokta belirlenir.

- BD doğrusu BD=DC olacak şekilde uzatılır ve C noktası bulunur.
- C noktasından çıkılan dik ile AD’ nin uzantısının kesim noktası olan E
bulunur.
- ABD ve DCE eşit üçgenlerdir. CE ölçülür.
- AB=CE’ dir

c) A ve B noktaları birbirini görmüyor ise yine geometrik bağıntılardan yararlanarak

AB uzunluğunun değeri hesaplanır. Aşağıdaki Şekilde AB uzunluğu bina nedeniyle
ölçülememektedir. AB uzunluğu belirlemek için;

Ölçülmek İstenen AB Noktaları Birbirini Görmüyor ise;

Ölçme Bilgisi Ders Notları 23

Öğr.Gör.T.Fikret HORZUM
 - A noktasından geçen binayı aşan ve AB doğrusuna olabildiğince yakın bir
AX doğrusu alınır.
- B noktasından AX doğrusuna dik inilir ve C dik ayağı noktası bulunur.
- AC ve BC uzunlukları ölçülür.
- AB= √ AC 2+BC 2 bağıntısı ile AB uzunluğu hesaplanır.

Şayet doğrunun bir noktasından geçen yardımcı bir ölçü doğrusu alınmıyorsa şekildeki ölçü
düzeninden yararlanılabilir.

Ölçülmek İstenen AB Noktaları Birbirini Görmüyor ise;

- Engelin dışında, engele olabildiğince yakın XY doğrusu alınır.

- A ve B noktalarından XY doğrusunu dikler inilir.
- A’B’,AA’,BB’ uzunlukları ölçülür.
- AB=√(A’B’)2 +(BB’-AA’)2 bağıntısı ile AB uzunluğu hesaplanır.

Aşağıdaki şekildeki gibi A ve B noktaları arası orman nedeniyle ölçülememektedir. AB’nin

belirlenebilmesi için aşağıdaki yol izlenebilir.

Ölçülmek İstenen AB Noktaları Birbirini Görmüyor ise;

- A ve B noktalarını gören C noktası alınır.

- AC ve BC’ nin uzantıları üzerinde arazinin durumuna göre ölçülen AC veya
BC kadar veya bunların 1/n’i alınarak D ve E noktaları bulunur.
- DE ölçülür.
- AB=DE veya AB=n*DE’dir.

Ölçme Bilgisi Ders Notları 24

Öğr.Gör.T.Fikret HORZUM