BÖLÜM 3

DOĞRULTU ÖLÇÜMÜ

Kavramsal Kazanımlar:
Yatay doğrultu ve düşey açı kavramları ile açı ölçme yöntemleri ve donanımları
Uygulamalar:
 Silsile yöntemi ile yatay doğrultu ölçümü
 Düşey açı ölçümü

3.1 Doğrultu Kavramı

Kesişen iki doğrultu arasındaki yön farkına açı denir. Deniz yüzeyinden farklı yükseklikte olan
A, B, C gibi üç nokta arasında üç çeşit açı vardır.

Şekil 3.1 Yatay doğrultu ve düşey açı

1. Yatay açı : AB ve AC doğrularından geçen düşey düzlemlerin yatay düzlem ile arakesitleri
olan A’B’ ve A’C’ doğrultuları arasında kalan  açısına yatay açı denir. Jeodezik amaçlı açı ölçme
aletlerinde ( teodolitlerde ) yatay düzlem, aletin yatay açı bölüm dairesinden geçen düzlemdir.
Yatay açılar, noktaların yataydaki konumlarının belirlenmesinde kullanılır.

2-1
2. Düşey açı: Düşey açılar, noktalar arasındaki yükseklik farklarının hesaplanmasında ve eğik
uzunlukların yatay uzunluklara dönüştürülmesinde kullanılır. Düşey açılar iki şekilde ifade
edilebilir ve ölçülür. AB ve AC doğrularından geçen düşey düzlemler üzerinde A noktasından
geçen düşey doğrultu ( aynı zamanda iki düzlemin arakesiti ) ile AB ve AC doğruları arasındaki
açılara zB ve zC düşey açı (zenit, başucu) denir.

AB ve AC noktalarından geçen düşey düzlemlerdeki AB ve AC doğrultuları ile A noktasından

geçen yatay düzlemin bu düşey düzlemlerle arakesitleri arasındaki açılar ise  eğim açısıdır.
Yataydan yukarıya doğru büyürse pozitif (+), aşağıya doğru büyürse negatif (-) işaretli olur.

3.1 Mekanik Açı Ölçme Aletleri

Yatay ve düşey açıları ölçmek için arazide kullandığımız aletlere genel olarak teodolit
denilmektedir. Teodolitle açılar, saniye hassasiyetinde ölçülür. Açıları daha düşük hassasiyetle
ölçen aletlere de takeometre denilir. Hem açıları hem de uzunlukları elektronik olarak ölçen
aletlere de total station denilmektedir. Bir teodolitin genel yapısı aşağıdaki şekilde
görülmektedir.

Bir teodolitin önemli elemanları şunlardır:

1. Dürbün: Aleti belli bir noktaya yöneltmeye ve görüntüyü büyütmeye yarar.

2. Yatay eksen: Dürbünün etrafında döndüğü eksendir. Yatay eksen, dürbünü ve düşey açı
bölüm dairesini taşır.

3. Taşıyıcılar: Dürbün ve düşey açı bölüm dairesi ile beraber yatay ekseni taşıyan ayaklardır.

4. Düzeçler: Düşey ekseni düşeylemeye yarayan küresel ve silindirik (boru) düzeçlerdir.

Küresel düzeç, kaba yataylama için, silindirik düzeç ise hassas yataylama için kullanılır.

5. Yatay açı bölüm dairesi: Dürbünün düşey eksen etrafında dönmesini ölçmeye yarayan, alt
yapıya bağlı, merkezi düşey eksen üzerinde bulunan ve çevresinde açı bölümleri olan bir
dairedir.

6. Düşey açı bölüm dairesi: Dürbünün yatay eksen etrafındaki dönmesini ölçmeye yarayan,
yatay eksene bağlı, merkezi yatay eksen üzerinde bulunan ve çevresinde açı bölümleri olan
bir dairedir.

3-2
7. Okuma düzenleri: Yatay ve düşey açı bölüm dairelerindeki açı değerlerini okumaya yarayan
ve taşıyıcılara bağlı göstergelerdir.

Şekil 3.1 Bir mekanik teodolitin genel olarak görünüşü, ( WILD T2 )

Genel olarak bir teodolit, alt yapı ve üst yapı olarak iki kısımda ele alınabilir. Alt yapı, yatay
bölüm dairesini taşıyan ve bir üç ayak düzeni ile sehpa üzerine oturan kısımdır. Üst yapı ise, alt
yapı üstündeki dürbün, yatay eksen, taşıyıcı, vb. nin tamamıdır. Genel olarak bir teodolitte dört
eksen bulunur.

1. Düşey (asal) eksen (VV): Aleti etrafında döndürdüğümüz eksendir. Alet kurulduğu zaman
düşey eksen tam düşey olmalıdır.

2. Düzeç ekseni (DD): Silindirik düzece teğet olan eksendir. Düşey eksenin düşeyliğini (aletin
yataylığını) sağlamak için kullanılır.

3. Yatay (muylu) eksen (YY) : Dürbünü etrafında döndürdüğümüz eksendir. Alet kurulup,
düşey eksen düşey duruma getirildikten sonra, yatay eksenin yatay olması gerekir.

3-3
4. Gözlem ekseni (GG): Objektif optik merkezi ile gözlem çizgilerinin kesim noktasından geçen
eksendir.

Şekil 3.2 Teodolitin eksenleri, ( WILD T1 )

Teodolitte eksen hataları yoksa, dürbün yatay eksen etrafında döndürüldüğü zaman, gözlem
ekseni düşey bir düzlem çizer. Bunun gerçekleşmesi, yani aletin hatasız olabilmesi için eksenler
arasında şu koşulların gerçekleşmesi gerekir.

1. Düzeç ekseni düşey eksene dik olmalıdır ( DD  VV ).

2. Gözlem ekseni yatay eksene dik olmalıdır ( GG  YY ).

3. Yatay eksen düşey eksene dik olmalıdır ( YY  VV ).

Teodolitlerde, açı bölümlerinin üzerine çizildiği daireye açı bölüm dairesi denilir. Yatay açıların
üzerine çizildiği daireye yatay açı bölüm dairesi ya da kısaca yatay daire; düşey açıların üzerine
çizildiği daireye de düşey açı bölüm dairesi ya da kısaca düşey daire denir.

3-4
3.1.1 Açı Okuma Düzenleri

Açılar klasik aletlerde çeşitli açı okuma düzenleri yardımıyla okunur. Elektronik teodolitlerde
ise, açılar elektronik olarak okunur ve sonuçlar bir tuşa basılmak suretiyle ekranda görülür.
Klasik ölçme aletlerindeki açı okuma düzenlerini 5 grupta ele alabiliriz. Bunlar;

1. Çizgili açı okuma düzenleri

2. Skalalı açı okuma düzenleri

3. Optik mikrometreli çizgili açı okuma düzenleri

4. Optik mikrometreli çakıştırmalı açı okuma düzenleri

5. Sayısal açı okuma düzenleridir.

1. Çizgili açı okuma düzenleri: En basit açı okuma düzeni olup, açı penceresindeki sabit düşey
bir gösterge çizginin bölümlendirmeyi kestiği yer okunur. Alet döndürüldükçe açı penceresinde
görünen bölüm çizgileri hareket eder. Gösterge çizgisi iki bölüm çizgisi arasında kaldığı zaman,
ara değer tahmin edilir.

Şekil 3.3 Çizgili okuma düzeni ( Açı: 97.7 gon )

2. Skalalı açı okuma düzenleri: Açı bölüm dairesinin en küçük bölümünün çizgileri arasındaki
uzunluğa eşit boyda ve skala adı verilen bir bölümlendirme, bölüm dairesi ile birlikte açı
penceresine yansıtılır. Skala açı penceresinde sabittir. Alet döndürüldükçe, bölüm çizgileri
hareket eder. Açıyı okumak için önce bölümlendirmenin en küçük bölümünün değeri belirlenir.
Açı, skala içinde kalan bölümlendirme çizgisinin değerine, skala değeri eklenerek bulunur.
Fazla hassasiyet istemeyen işlerde, özellikle takeometrik alımda kullanılan takeometrelerde
genellikle bu tür bir açı okuma düzeni bulunur, (Şekil 3.4a).

3-5
3. Optik mikrometreli çizgili açı okuma düzenleri: Açı penceresine yansıtılmış olan
bölümlendirmenin, gösterge çizgisi ile bölüm çizgileri arasında kalan kısmı tahmin ile değil, bir
mikrometre düzeni yardımıyla okunur. Açının okunması için mikrometre tamburası
döndürülerek en yakın bölüm çizgisi, gösterge çizgisi ile çakıştırılır. Çakıştırılmış olan bölüm
çizgisinin değerine mikrometrede okunan değer eklenir, (Şekil 3.4b).

Genel olarak bir aletle açı okumaya başlamadan önce, açı bölüm dairesinin en küçük
bölümünün değeri ve bu bölüm değerine eşdeğer olarak düzenlenmiş olan mikrometre
bölümlendirmesinin kaça bölündüğünü ve bir mikrometre bölümünün neye eşit olduğunu
belirlemek gerekir.

Yatay açı okuması: 214.964 gon Yatay açı okuması: 218.752 gon

Düşey açı okuması: 94.064 gon

a) skalalı b) Optik mikrometreli çizgili

Şekil 3.4 Skalalı ve optik mikrometreli çizgili açı okuma düzenleri

4. Optik mikrometreli çakıştırmalı açı okuma düzenleri: Açı bölüm dairesinin 200 gon farklı
iki kısmı açı penceresine karşılıklı olarak yansıtılırlar. Bu şekilde yansıtılmış olan bölüm çizgileri
birbirleri ile çakışmamış iseler, bunlar mikrometre tamburu döndürülerek birbirleri ile
çakıştırılırlar, (Şekil 3.5a). Bu tip okuma düzenlerinde genellikle yatay ve düşey açılar, açı
penceresine ayrı ayrı yansıtılırlar. Yatay ya da düşey açının yansıtılması aletin yanındaki bir açı
değiştirme düğmesi yardımıyla yapılır. Açının okunmasına geçilmeden önce, açı bölüm
dairesinin en küçük bölümünün değeri belirlenir.

3-6
Bu tür okuma düzenlerinde gösterge çizgisini kullanmadan da açı okunabilir. Bunun için
gösterge çizgisinin solunda ve düz olarak yazılmış bulunan gon çizgisinden, gösterge çizgisinin
sağında, ters olarak yazılmış ve gösterge çizgisinin solundaki rakamdan 200 gon farklı olan gon
çizgisine kadar aralıklar 10’ar 10’ar sayılır. Bulunan sayı 10 cgon miktarını verir. Gösterge
çizgisinin solundaki gon’a sayılar 10 cgonlar ve mikrometreden okunan cgon ve mgon’lar
eklenerek açı bulunur.

a) Wild T2 Teodoliti b) Wild T2 Teodoliti

(Mikrometreli açı okuma düzeni) (Sayısal (dijital) açı okuma düzeni)

Açı okuması: Taksimattan 105.80 gon Açı okuması: Taksimattan 105.80 gon

Mikrometreden 2.24 Mikrometreden 2.238

105.8224 105.82238

Şekil 3.5 Optik mikrometreli çakıştırmalı ve sayısal açı okuma düzenleri

5. Sayısal açı okuma düzeni: Açının okunması için önce mikrometre tamburu döndürülerek açı
penceresinde görünen çizgiler karşılaştırılır. Açı bölüm penceresindeki görünen açı değeri sabit
cgon göstergesindeki hangi değerin üzerinde ise bu iki değer doğrudan okunurlar. Bu durumda
doğrultu değeri 10 cgon ‘luk kısmına kadarı okunmuş olur. Mikrometreden ise 1 cgon değeri
ile birlikte okunan mgon ’lar eklenerek doğrultu değeri bulunur, (Şekil 3.5b)

3.1.2 Teodolitin Nokta Üzerine Kurulması

Teodolitin nokta üzerine kurulması demek, düşey hale getirilmiş teodolit asal ekseninin
zemindeki noktanın merkezinden geçecek şekilde teodolitin nokta üzerine yerleştirilmesidir.

3-7
Yani aletin optik çekülünden bakıldığı zaman zemindeki noktanın merkezi ile optik çekül
göstergesinin merkezinin çakışması ve teodolitin düzeçlerinin yataylanmış olması gerekir.

Sehpa ayakları yeterli uzunlukta açılarak, sehpa tablası yaklaşık olarak yatay ve noktanın
üzerinde olacak şekilde, teodolit sehpası nokta üzerine kurulur. Sehpa üzerine yerleştirilen
teodolit, optik çekülden bakılarak zemindeki nokta üzerine sehpa ayakları yardımıyla
merkezlenir. Aletin kaba yataylanması küresel düzeçle, hassas yataylanması da silindirik
düzeçle yapılır. Kaba düzeçlemeden sonra aletin merkezlendirilmesi kontrol edilir ve varsa
merkezden kayıklık düzeltilir.

Bir teodolitin noktanı üzerine kurulması, merkezlendirme ve yataylama aşamalarından oluşur.

Aletin merkezlendirilmesinde aşağıdaki adımlar izlenir:

1. Sehpa ayakları yeterince uzatılarak sabitlenir. Sehpa başlığı ( tablası ) mümkün olduğunca
yatay ve noktanın üzerinde olacak şekilde sehpa, nokta üzerine yerleştirilir, (Şeki 3.6).

2. Alet, sehpa üzerine yerleştirilir ve sehpaya bir vida yardımıyla bağlanır. Üç ayak tablası
düzeçleme vidaları yaklaşık aynı seviyeye getirilir.

3. Sehpa ayaklarından ikisi, ayak uçları yerden fazla kaldırılmadan sağa, sola, ileri, geri,
hareket ettirilerek optik çekül göstergesinin merkezi, zemindeki noktanın merkezine
ayarlanır ve sehpa ayaklarına basılarak yumuşak zeminlerde sehpanın zemine iyice
oturması sağlanır.

4. Küresel düzeç kabarcığının, gösterge ortasından kayma doğrultusu yönündeki sehpa ayağı,
gereği kadar uzatılarak ya da kısaltılarak küresel düzeç kabarcığı ortalanır. Bu durumda
aletin yalnızca kaba yataylanması yapılmış olur. Bu işlemi yaparken sehpa ayaklarının
ucunun yer değiştirmemesi gerekir. Bunun için de, boyu değiştirilen sehpa ayağının ucuna
basılır. Ayakları uzatma ya da kısaltma işlemi, sehpa ayak vidaları gevşetilerek yapılır.

5. Hassas merkezlendirme için, sehpanın altında bulunan aleti bağlama vidası gevşetilerek,
üçayak tablası yana kaydırılır ve optik çekül göstergesinin merkezi ile zemin noktasının
merkezinin tam olarak çakışması sağlanır.

3-8
Şekil 3.6 Teodolit sehpası Şekil 3.7 Teodolitin yataylanması

Merkezlendirme işlemi sırasında alet kabaca yataylanmış olur. Hassas yataylama için aşağıdaki
adımlar izlenir:

1. Silindirik düzeç, üç ayak tablasının iki düzeç ayağına paralel hale getirilir.

2. İki düzeç ayağı, içe ya da dışa doğru birlikte döndürülerek silindirik düzeç kabarcığı
ortalanır.

Alet 100 gon döndürülür ve kullanılmayan üçüncü düzeç ayağı ile silindirik düzeç kabarcığı
ortalanır, (Şekil 3.7).

Alet, yavaşça kendi ekseni (düşey ekseni) etrafında döndürülür. Kabarcık ortadan ayrılırsa
bütün yataylama işlemleri tekrarlanır.

3.2 Elektronik Açı Ölçmü

Elektronik teodolit (Total station) ve takeometrelerin çalışma prensibi, mekanik

teodolitlerdeki okuma ve düzeçleme düzeneğinin bu aletlerde algılayıcılar tarafından
gerçekleştirilmesidir. Bütün bu işlemler bir mikro işlemci tarafından yönlendirilmektedir.

Kodlama yönteminde açı tablası mekanik teodolitlerde olduğu gibi desimal çizgiler yerine
elektrooptik yada manyetik kodlarla tanımlanmıştır. Kodlama yönteminde paralel ya da seri
olarak kodlanmış diskler kullanılmaktadır. Diskler mekanik teodolitlerde olduğu gibi kaba
aralıklara bölünmüştür. Disklerin yan yana dizilmiş dairesel şeritlerden oluşmaktadır. Disk,
koyu renkli bir dış çerçeveden sonra yarısı ışık geçirgen (açık renk) diğer yarısı ışık geçirmeyen

3-9
(koyu renk) şerit ile çevrilmiştir. İç kısımda 2 ışık geçirgen 2 geçirgen olamayan alan olmak
üzere 4 parçalı şeritten oluşmaktadır. Bir sonraki bölüm 8 parçalı 4 şeride ayrılmıştır.

Şekil 3.8 Kodlanmış açı tablası

Disk kodların okunması ışık demetleri yardımı ile yapılmaktadır. Gönderilen ışık açı tablasının
ışık geçirgenliğine göre algılayıcı fotodiyod da açık ya da koyu yani 0 veya 1 olarak algılanır.

Şekil 3.9 Kodların okunması

3.3 Yatay Doğrultu Ölçüm ve Hesabı

Yatay açılar, duyarlıklı sonuç istenen çalışmalarda genellikle ışığın kırılması etkisinin en az
olduğu sabah ve akşam saatlerinde ölçülür. Yatay açı ölçme yöntemleri şöyle sıralanabilir:

1. Basit açı ölçümü,

3 - 10
 2. İki yarım silsile ( iki yarım dizi ) yöntemi,

3. Silsile ( dizi ) yöntemi,

3.3.1 Basit Açı Ölçümü

Basit açı ölçümünde açı, yalnızca bir dürbün durumunda ölçülmektedir. Şekil 3.2 de, A
noktasındaki  açısının ölçümü için teodolit A noktasına kurulur ve B noktasına bakılarak r 1
doğrultu değeri okunur. Daha sonra alet C noktasına yöneltilerek r2 doğrultu değeri okunur. 
açısı, bu iki doğrultunun farkı alınarak elde edilir yani, =r2-r1 olur. Bu yöntem, fazla incelik
aranmayan nirengi istikşafı gibi işlerde uygulanır. Duyarlığı artırmak için açı birkaç kere aynı
şekilde ölçülür ve tüm ölçülerin aritmetik ortalaması alınarak kesin değer bulunur.

Şekil 3.10 Basit açı ölçümü

3.3.2 İki Yarım Silsile ( Dizi ) Açı Ölçümü

Poligon açıları iki yarım silsile ( iki yarım dizi ) olarak ölçülür. Her yarım silsile öncesinde aletin
merkezlendirilmesi ve düzeçlenmesi kontrol edilir. Alet hatalarının etkisiz hale getirilebilmesi
için açının iki dürbün durumunda ölçülmesi gerekir.

Şekil 3.11 İki yarım silsile açı ölçümü

Alet, P noktasına kurulur ve 1. Dürbün durumunda A noktasına yöneltilerek a1 okuması yapılır.

Alet, daha sonra saat ibresi yönünde döndürülerek dürbün B noktasına yöneltilerek b1 okuması

3 - 11
yapılır. Bu iki doğrultu arasındaki açı, 1 = b1-a1 dir. Buraya kadar yapılan işlem bir yarım
silsiledir. İkinci yarım silsileye başlamadan önce dürbüne takla attırılarak alet ikinci duruma
getirilir. Dürbün yine A noktasına yöneltilerek a2 doğrultu değeri okunur. Alet, daha sonra saat
ibresi yönünde döndürülerek B noktasına bakılır ve b2 doğrultu değeri okunur. Bu iki doğrultu
arasındaki açı, 2=b2-a2 dir. Bu şekilde iki yarım silsile açı ölçümü tamamlanmış olur. Aradaki
açının kesin değeri,

1
  (1  2 ) (3.1)
2

bağıntısı ile bulunur.

ÖRNEK:

P.101 noktasındaki kırılma açısı takeometre ile iki yarım silsile olarak ölçülmüş ve aşağıdaki
tablonun 3. ve 4. sütunlarında verilmiştir. Kırılma açısını hesaplayınız.

Ölçülen Doğrultu ( gon ) İndirgenmiş Doğrultu Kesin

DN BN
1. Durum 2. Durum 1. Durum 2. Durum Doğrultu
1 2 3 4 5 6 7
P.101 P.102 71.042 271.049 0.000 0.000 0.000
P.103 192.588 392.581 121.546 121.532 121.539

3.3.3 Silsile ( Dizi ) Yöntemiyle Açı Ölçümü

Teodolit, ölçmenin yapılacağı N noktasına kurulur. Dürbünün birinci durumunda en iyi

görülebilen noktaya ( N1 ) yöneltilerek doğrultu değeri okunur. Sonra, saat ibresinin hareketi
yönünde bütün noktalara ( N2, N3, N4 ) bakılarak doğrultular okunur. Kontrol için ilk noktaya
tekrar bakılır ve okunan değer parantez içinde yazılır. Parantez içinde yazılan bu değer hesaba
katılmaz ve iki okuma değeri arasındaki fark 1 mgon‘u geçmemelidir. Aksi durumda o yarım
silsile yinelenir. Dürbün ikinci duruma getirilir ve ilk noktadan ( N1 ) başlamak üzere saat
ibresinin ters yönünde tüm noktalara bakılarak doğrultular okunur. Kontrol için ilk noktaya
yine bakılır. İki okuma arasındaki farkın, 1 mgon dan küçük kalması gerekir. Bu şekilde bir silsile
açı ölçümü tamamlanmış olur.

Bir noktada n silsile ölçüm yapılacaksa, yatay açı bölüm dairesi, her silsile başlangıcında 200/n
kadar kaydırılır. Örneğin, n=4 ise, silsile başlangıçları 0, 50, 100 ve 150 gon olacaktır. Silsile

3 - 12
yöntemiyle açı ölçümünde sonuçlar, gözlem ekseni ve yatay eksen hataları ile sürüklenme
hatasının etkilerinden arınmış olur.

Şekil 3.12 Silsile yöntemiyle açı ölçümü

Bir noktadaki ölçülecek doğrultular toplamı 10 dan fazla ise, doğrultular, gruplara ayrılır. Bu
şekilde parça silsileler düzenlenmesi durumunda parçalar arasında birisi başlangıç olmak üzere
en az iki ortak doğrultu bulunur. Ölçme sırasında teodolitin yeniden yataylanmasından
kaçınılmalıdır. Eğer aletin düzeci kaymışsa, düzeç ayarlanır ve o yarım silsile tekrarlanır. Bir
noktada durulup k tane noktaya n silsile gözlem yapılmışsa bir doğrultunun bir silsiledeki
standart sapması,

[vv]
s (3.2)
(n  1)(k  1)

eşitliği ile hesaplanır. Bir doğrultunun n silsileden elde edilen kesin değerinin standart sapması
ise,

s
sr  (3.3)
n

eşitliği ile bulunur.

[vv ] doğrultu düzeltmelerinin kareleri toplamıdır. Düzeltme miktarı v ’leri hesaplamak için
silsileler ortalaması olan kesin doğrultu değerlerinden indirgenmiş ortalamalar çıkarılarak d
farkları bulunur. Her silsiledeki farklar toplanarak [d] hesaplanır ve k doğrultu sayısına
bölünerek di ’lerden çıkartılırsa

[d]
v i  di  (3.4)
k
3 - 13
doğrultu düzeltmeleri hesaplanmış olur. Hesap kontrolü olarak her silsiledeki [v]  0 olmalıdır.

Bir doğrultunun standart sapması üçgen kapanmaları yardımıyla da hesaplanabilir. Bir üçgenin
ortalama kapanma hatası,

[ww]
wo  (3.5)
n

eşitliği ile hesaplanır. w üçgen kapanmalarını n‘de kapanma hataları hesaplanan üçgen sayısını
göstermektedir. Bir nirengi ağında bir üçgen açısının standart sapması

wo [ww]
s   (3.6)
3 3n

ve bir doğrultunun standart sapması

s [ww]
sr   (3.7)
2 6n

eşitlikleri ile hesaplanabilir.

ÖRNEK:

Bir istasyon noktasında 3 noktaya 4 silsile doğrultu ölçüsü yapılarak aşağıdaki tablonun 3. ve
4. sütunlarındaki değerler elde ediliyor.

3 - 14
[vv ]  0.82  0.37  0.13  1.13  2.45 mgon 2

Her bir doğrultu ölçüsünün standart sapması

[vv] 2.45
sr    0.64 mgon
(n  1)(k  1) (4  1)(3  1)

Silsileler ortalamasından hesaplanan kesin doğrultuların standart sapması

sr 0.64
Sr    0.32 mgon
n 4

olarak hesaplanır.

3.4 Düşey Açı Ölçüm ve Hesabı

3 - 15
İki çeşit düşey açı vardır. Bunlar zenit (başucu) açısı ve eğim açısıdır. Teodolitlerde düşey açı
ölçme düzenleri genellikle zenit açısı ölçülecek şekilde yapılmıştır. Düşey açı bölüm dairesi,
daire merkezi yatay eksenle çakışacak şekilde ve düşey durumda dürbüne bağlanmıştır.
Dürbün aşağı yukarı hareket ettirildiği zaman düşey açı bölüm dairesi de dürbünle birlikte
hareket eder.

3.4.1 Düşey Kolimasyon Hatası

Düşey açı bir gösterge çizgisiyle okunuyorsa, optik eksen tam yatay durumda iken gösterge
çizgisinin de tam 100 gradı göstermesi gerekir. Optik eksen yatay durumda iken düşey açı
düzeci ayarlandığında gösterge çizgilerini birleştiren doğru ile bölüm dairesinin 100 ve 300
grad çizgileri çakışmıyorsa açı 100 grad’tan biraz farklı olacaktır. Bu fazla ya da az okunan
miktara gösterge hatası veya düşey kolimasyon hatası denir. Gösterge çizgilerinin
yataylanması düşey açı düzeci yardımıyla veya kompensatörlerle otomatik olarak
sağlanmaktadır. Gösterge hatası, ya optik eksen ile bölüm dairesinin 100g-300g çizgilerini
birleştiren doğru, ya da düzeç ekseni ile gösterge ekseni birbirlerine paralel değilse oluşur.
Şekilde birinci hata δ1, ikinci hata ise δ2 ile gösterilmiştir. Açı ölçümünde bu iki hatanın toplamı
bir tek hata olarak görünür. Düşey kolimasyon hatası, düşey açı bölüm dairesinin zenit
doğrultusundan kayıklığı olarak düşünülürse aşağıdaki şekilde gösterilebilir.

Şekil 3.17 Düşey kolimasyon hatası

α1 +α2 =400+2δ (3.10)

3 - 16
 α1 +α2 -400
δ= (3.11)
2

Eğer alet hatalı değilse dürbünün iki durumunda ölçülen zenit açılarının toplamı 400g olur. 400
gradtan fazla olan miktar, gösterge hatasının iki katıdır. Bunun yarısı α1 den çıkarılarak hatasız
zenit açısı bulunur. Gösterge hatası her alet kurulan noktada ölçülen bütün açılar için yaklaşık
olarak eşittir. Bir aletle iki dürbün durumunda yapılan ölçümlerle hatasız zenit açısı elde edilir.
Hata büyük olursa hesapta zorluk yaratacağı ve bir dürbün durumunda yapılan ölçümler hatalı
olacağından alet ayarlanarak bu hata giderilir. Alette hatanın giderilmesi şöyle yapılır: δ hata
miktarı birinci dürbün durumunda okunan açıdan çıkarılarak hatasız zenit açısı Z bulunur.

Z  1   (3.12)

Sonra alet birinci dürbün durumunda P noktasına yöneltilir ve mikrometre vidası ile okunması
gereken Z açı değeri ayarlanır. Düşey açı bölüm dairesinin bölüm (taksimat) çizgileri, düşey açı
düzeçleme vidası yardımıyla çakıştırılır ve kayan düzeç kabarcığı düzeç ayar vidası yardımıyla
ortalanarak aletin hatası giderilmiş olur. Hata giderildikten sonra kontrol için işlem yinelenir.

ÖRNEK:

α1=97.6586 gon

α2=302.3458 gon

  2  400 400.0044  400 0.0044

 1    0.0022 gon
2 2 2
Z  1    97.6586  0.0022  97.6564 gon

3.4.2 Düşey Açı Hesabı

Düşey açı ölçümü genellikle ışığın kırılmasının az olduğu öğle saatlerinde yapılmalıdır. Düşey
açılar genellikle 2 silsile olarak ölçülürler. Bir silsile düşey açı ölçümü şöyle yapılır: Alet nokta
üzerine kurulup düzeçlendikten sonra bir P noktasına yöneltilir ve yatay gözlem çizgisinin
ortaya yakın bir yeri dürbünün düşey az hareket vidası yardımıyla noktaya tatbik edilir. Düşey
açı düzeci yataylanır ve düşey açı okunur. Eğer alet otomatik ise yani gösterge çizgisinin
yataylanması bir kompensatör yardımıyla otomatik olarak yapılıyorsa düzecin ayarlanmasına
gerek yoktur. Dürbün ikinci duruma getirilir ve yatay gözlem çizgisi tekrar noktaya tatbik edilip,
düzeç ayarlandıktan sonra düşey açı okunur. İkinci silsileye başlarken yatay açı ölçümündeki
gibi başlangıç doğrultusunun kaydırılması söz konusu değildir.
3 - 17
ÖRNEK:

Silsile Dürbün Okunan Z Ortalama vδ Vδ2

DN BN δ (mgon)
No Durumu Düşey Açı 400-Z Z (mgon) (mgon)
I 95.7718 -3 95.7688 95.7689 -0.3 0.9
1 II 304.2342 -3 304.2312
400.0060 400.0000
B
I 95.7730 -4 95.7690 0.7 4.9
2 II 304.2350 -4 304.2310
400.0080 400.0000
A
I 107.3641 -3.5 107.3606 107.3601 0.2 0.4
1 II 292.6429 -3.5 292.6394
400.0070 400.0000
C
I 107.3623 -2.7 107.3596 -0.6 3.6
2 II 292.6431 -2.7 292.6404
400.0054 δort=-3.3 400.0000

Bir istasyonda s tane noktaya bakılarak n silsile düşey açı ölçülmüşse, ölçü sayısı n∙s olur.

v i 
i     ort  i
i
ns
[v 2 ]
sz  Bir silsile ölçülenaçıçın standart sapması (3.13)
ns  1
s
Sz  z n silsile ölçülenaçıçın standart sapması
n

[v 2 ] 9.8
sz    0.57 mgon Bir silsile ölçülenbir açıçın standart sapması
ns  1 2 2  1
s 0.57
Sz  z   0.41mgon 2 silsile ölçülenbir açıçın standart sapması
n 2

Kırılman katsayısı, havanın sıcaklık derecesine, yoğunluğuna, rutubetine ve basıncına göre

değişir. En büyük değişmeler sabah ve akşam saatlerinde, en küçük değişmeler öğle
saatlerinde olmaktadır. Bu nedenle trigonometrik yükseklik ölçümünde düşey açı ölçümleri
öğle saatlerinde yapılmalıdır. Bundan başka, yere ve su yüzeylerine yakın geçen ışınlar daha
fazla kırıldıklarından, açı ölçümünde ışınların mümkün mertebe yere ve su yüzeyine yakın
olmamasına dikkat edilmelidir. k değeri, Türkiye’nin çeşitli bölgeleri için Harita Genel

3 - 18
Komutanlığınca 1/200000 ölçekli 27 pafta için hesaplanmış olan 27 değerin ortalaması alınarak
0.13 bulunmuştur.

3 - 19