HUKUKUN KAYNAKLARI

Dr. Öğr. Üyesi Barış TEKSOY

Hukukun Temel Kavramları Dersi
HUKUKTA KAYNAK KAVRAMI

 Maddî Kaynak-Şeklî Kaynak

 Maddî Kaynak: Hukukun kaynağı/kökeni
nedir? Neden ve nasıl böyle bir hukuk
var?
 Şeklî Kaynak: Hukuk kurallarını nerede
ve hangi biçimde buluruz?
 (Şekli Kaynaklar=Yürürlük Kaynakları:
Hukuka yürürlük kazandıran kaynaklar)
TÜRK HUKUKUNUN YÜRÜRLÜK
KAYNAKLARININ 3 TEMEL ÖZELLİĞİ

1- Türk hukuku esasen yazılı hukuk

kaynaklarına dayanır
2- Türk hukukunda asıl (yazılı ve
yazısız) kaynaklar-yardımcı kaynaklar
ayrımı vardır.
3- Türk hukukunun yürürlük
kaynakları arasında bir normlar
hiyerarşisi vardır.
NORMLAR HİYERARŞİSİNİN
SONUÇLARI
1- Alt basamakta yer alan bir kaynakla getirilen hüküm,
kendisinden üstte yer alan basamakta yer alan kaynakla
getirilmiş hükme aykırı olamaz.
2- Alt basamaktaki kaynak, üst basamakta yer alan
kaynaktaki bir hükmü kaldıramaz, buna istisna getiremez ya
da değiştiremez.
3- Üst basamakta yer alan bir kaynaktaki hükmün,
kendisinden alttaki basamaklarda yer alan kaynakla
getirilmiş olan hükme uyma zorunluluğu yoktur.
4- Üst basamaktaki kaynak tarafından alt basamakta yer
alan kaynaktaki hükmün kaldırılması ya da değiştirilmesi
mümkündür.
TÜRK HUKUKUNUN YAZILI ASIL
KAYNAKLARI

Normlar hiyerarşisine göre:

1- Anayasa
2- Kanun-Uluslararası Antlaşma (OHAL
Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi)
-------------(Yasama-Yürütme sınır çizgisi)-------------
3- Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi
4- Yönetmelik
5- Adsız Düzenleyici İşlemler
ANAYASA
Anayasa

 Anayasa=Temel Yasa: Hukuk düzeninin en

temel kurallarını gösterir.
 Başlıca düzenleme konuları:
 Devletin temel nitelikleri ve örgütlenme biçimi,
siyasal iktidarın/egemenliğin kullanılması
 Temel haklar ve özgürlükler, devlet-birey
ilişkileri
 Devletin işlevleri (Yasama, Yürütme, Yargı)
 Devlet örgütünün işleyişi, organları, organların
yetki ve görevleri, organlar arasındaki ilişkiler
 Kamu kaynaklarının toplanması ve
harcanmasına ilişkin temel kurallar
Türk Hukukunda Yazılı
Anayasalar
 1789 ABD-1791 Fransa, 19. yüzyılda
liberalizm ve anayasacılık hareketleri
 1876 Kânûn-ı Esâsî
 1921 Teşkilatı Esasiye Kanunu
 1924 Teşkilatı Esasiye Kanunu
 1961 Anayasası
 1982 Anayasası
 (Değişiklikler: 1987, 2007, 2010 ve 2017
yıllarında halkoylamasına başvurularak,
1993, 1995, 1999, 2001, 2002, 2004,
2005, 2006, 2011, 2016 yıllarında
halkoylaması olmaksızın)
1982 Anayasasının Türk hukuk
düzeni ile ilgili önemli tercihleri
 1- Sert/katı anayasa tercihi: Anayasa
değişiklikleri, yasama tarafından gerçekleştirilen
sıradan kanun değişikliklerine göre daha zor ve
karmaşık bir usule tâbidir. (+Değiştirilemeyecek
hükümler ile sertlik kuvvetlendirilmiştir)
 2- Anayasanın üstünlüğü tercihi: Anayasa
normlar hiyerarşisinde en üstte yer alır ve
kanunlar başta olmak üzere diğer tüm
kaynakların anayasaya uygunluğu zorunludur.
(AY m.11)
 3- Hukuk devleti tercihi: Anayasanın açık
hükmüne göre, Türkiye Cumhuriyeti bir hukuk
devletidir. (AY m.2)
Anayasal Güvence Nedir?
Herhangi bir konunun, 1982 Anayasası tarafından
düzenlenmiş olmasının hukuksal sonucu, ilgili
kuralın anayasal güvence altına alınmasıdır. Bu
güvence 3 biçimde somutlaşır:
1- Yasama ve yürütme, ilgili kurala aykırı
düzenleme getiremez.
2- Yürütme ve yargı tarafından ilgili kurala aykırı
karar alınamaz, bunlar tarafından, kanun ve diğer
kaynaklar hakkında yapılacak yorumların ilgili
anayasa kuralına uygun olarak yapılması gerekir.
3- Sert/katı anayasa tercihi nedeniyle, kuralın
herhangi bir kanun hükmü, bir idarî karar ya da bir
yargı kararı gibi kolayca ya da keyfî olarak
kaldırılması ya da değiştirilmesi mümkün olmaz.
Anayasa Değişiklikleri (m.175)
 Değiştirme yetkisi TBMM’ye aittir.
 TBMM 1/3 (200 MV) yazılı teklifi şarttır. (Başka
herhangi bir yetkilinin veyahut belirli sayıda
vatandaşın TBMM tarafından görüşülebilecek
resmî anayasa teklifi sunma yetkisi yoktur.)
 2 defa görüşme + gizli oylama zorunludur.
 Kabul için en az: TBMM 3/5 (360 MV)
 TBMM’de kabul sonrası CB: (a) RG’de yayımlar
(b) 1 kez geri gönderebilir (c) halkoylamasına
gidebilir. Halkoylaması 2 halde gerçekleşebilir:
(1) 3/5 ve 2/3 arası (360-399) kabulde, CB RG’de
yayımlayamaz, geri gönderebilir ya da zorunlu
halkoylaması yapılır.
(2) 2/3 ve üstü (400 ve üstü) ise CB isteğine bağlı
halk oylaması yapılabilir.
 Anayasa Değişiklikleri (m.175)

TBMM (360-399) TBMM (400 ve üzeri)

Cumhurbaşkanı Cumhurbaşkanı

Geri Gön. Zor. Halkoyl. RG Geri Gön. Halkoyl.

Aynen K. Aynen K. Aynen K. Aynen K.

(360-399) (400 ve üzeri) (360-399) (400 ve üzeri)
CB: Zor. H.oyl. CB: 1-RG CB: Zor. H.oyl. CB: 1-RG
2-H.oyl. 2-H.oyl.
KANUN (YASA)
Kanun
 Gerçek ve dar anlamıyla kanun, hukuk
kaynaklarından yalnızca birisidir.
 Kanun yapma yetkisi yalnızca TBMM’ye aittir.
 Kanunlar anayasaya uygun olmak zorundadır.
 Kanunların anayasaya uygunluğunun yargısal
denetimi Anayasa Mahkemesi tarafından
gerçekleştirilir.
 Tüm kanunların Resmi Gazete’de
yayımlanması zorunludur.
 Her kanunun: (1) Başlığı/ismi olur (örn. Türk
Ceza Kanunu). (2) Sıra numarası/sayısı olur
(örn. 5718 sayılı Kanun). (3) Yürürlük tarihi olur
(özel olarak daha ilerideki bir tarih
belirtilmemişse, Resmi Gazete’de yayımlandığı
gün yürürlüğe girer).
Kanun
 Kanunların soyut ve genel nitelikli hukuk
kuralları getirmesi yasama tekniği ve kanunun
varlık nedeni açısından ideal olandır.
 Soyutluk: Belli ve tek bir somut olay için değil,
aynı kategoriye giren benzer tüm olaylar için,
sürekli olarak uygulanmak üzere kanun yapma
 Genellik: Belirli bir kişi için oluşturulmama,
gayrişahsîlik, aynı durumda olan herkese
uygulanmak üzere kanun yapma
 Bununla beraber, anayasa gereği kanunla
düzenleme zorunluluğu olan hallerde ve
özellikle TBMM tarafından düzenleme
getirilmesinin siyaseten tercih edildiği hallerde,
soyutluk ve genellik nitelikleri düşük kanunlar
yapılabilmektedir.
Kanun Yapma Usulü
 Resmî kanun teklifi verme yetkisi yalnızca
milletvekillerine aittir (İstisna: Bütçe Kanunu-
Cumhurbaşkanı). Tek bir milletvekili de kanun
teklifi verebilir.
 Kanunlaşma için aşağıdaki 3 sayının sağlanmış
olması gerekir (AY m.96):
 1-Toplantı yeter sayısı: Üye tamsayısının 1/3’ü
yani 200 milletvekilinin hazır olması gerekir.
 2-Karar yeter sayısı: Toplantıya katılanların salt
çoğunluğunun yani yarıdan bir fazlasının kabul
oyu vermesi gerekir (örn. 380 MV ise 191 MV).
 3-Asgarî kabul oyu sayısı: Teklifin kabulü için
gereken sayı, hiçbir durumda üye tamsayısının
1/4’ünün bir fazlasından, yani 151
milletvekilinden az olamaz.
Kanun Yapma Usulü
 TBMM tarafından kabul edilmiş olan teklif
kanunlaşmış/yasalaşmış olur ve RG’de
yayımlanmak üzere Cumhurbaşkanı’na gönderilir.
 Cumhurbaşkanı,15 günlük süre içerisinde, (a)
Resmî Gazete’de yayımlatır (b) 1 defaya mahsus
olmak üzere, kısmen (örn. tek bir maddeyi) ya da
tamamen yeniden görüşülmek üzere geri gönderir.
(İstisna: Bütçe Kanunu’nu geri gönderemez.)
 Geri gönderilme halinde, kanun hiçbir değişiklik
yapılmadan fakat en az 301 milletvekili (TBMM üye
tamsayısının salt çoğunluğu) tarafından aynen
kabul edilirse, Cumhurbaşkanı kanunu bir daha
geri gönderemez ve RG’de yayımlatmak
zorundadır. (!) Değişiklik halinde ve 301 sayısının
sağlanamaması halinde yeniden geri gönderebilir.
ULUSLARARASI
ANTLAŞMALAR
Uluslararası Antlaşmalar
 Geniş anlamıyla uluslararası antlaşma terimi,
devletler arasında ya da devletler ile
uluslararası örgütler arasında imzalanan, yazılı
nitelikteki tüm uluslararası antlaşma türlerini
(antlaşma, anlaşma, sözleşme, şart vb.)
karşılar. Anayasa tarafından tercih edilen
«milletlerarası andlaşma» terimi de aynı
anlamda ve aynı kapsamda kullanılmaktadır.
 Bu anlamıyla, uluslararası hukukun başlıca
kaynağıdır.
 Uluslararası hukuktaki etkisi: Taraf devletler ya
da taraf devletler ve uluslararası örgütler
arasında, uluslararası hukuktan doğan hak ve
yükümlülükler olarak karşımıza çıkar.
Uluslararası Antlaşmalar
 Ulusal (iç) hukuktaki etkisi: Etkinin niteliği ve bunun
gerçekleşme biçimi taraf devletlerin kendi hukuk
düzenleri tarafından düzenlenir.
 Türk hukukunun tercihi: Kanun hükmündedir (AY m.90/5).
 Uluslararası antlaşmaların Türkiye Cumhuriyeti adına
diğer devletlerle ya da uluslararası örgütlerle
görüşülmesi, hazırlanması, bunlar için gerekli yazışma,
bildirim ve belge değişimleri gibi bürokratik işlerin
yapılması ile imzalanması, Türkiye’nin uluslararası
ilişkilerini yönetmekle görevli olan yürütme organı
tarafından yapılır (Cumhurbaşkanı, Dışişleri Bakanlığı ve
Cumhurbaşkanı tarafından görevlendirilen temsilciler).
 Yürütme tarafından imzalanmış bir uluslararası
antlaşmanın, Türkiye açısından bağlayıcılık kazanması
ve aynı şekilde iç hukuk bakımından kanuna eşdeğer
etkisini gösterebilmesi ise yasama organının (TBMM)
bunu uygun bulmasına bağlıdır (AY m.90/1).
Temel Hak ve Özgürlüklere İlişkin
Uluslararası Antlaşmalar
 AY m. 90/5 c.1: Usulüne göre yürürlüğe
konulmuş milletlerarası andlaşmalar kanun
hükmündedir.” Uluslararası antlaşmalar
kanundan üstün değildir, onunla eşit güçtedir.
 İstisna: (AY m.90/5 c.3) (2004 AY değişikliği)
“Usulüne göre yürürlüğe konulmuş temel hak ve
özgürlüklere ilişkin milletlerarası andlaşmalarla
kanunların aynı konuda farklı hükümler içermesi
nedeniyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda
milletlerarası andlaşma hükümleri esas alınır.”
 Örnekler: AİHS, Mültecilerin Hukukî Statüsüne İlişkin BM
(1951 Cenevre) Sözleşmesi, BM Çocuk Hakları
Sözleşmesi, Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) Zorla
Çalıştırmanın Yasaklanması Sözleşmesi
Uluslararası Antlaşmaların
Anayasaya Uygunluğu
 AY m. 90/5 c.2: «Bunlar hakkında Anayasaya
aykırılık iddiası ile Anayasa Mahkemesine
başvurulamaz.»
- Uluslararası antlaşmalar anayasaya uygun
olmak zorunda değil midir? Anayasadan daha
üstün bir hukuk kaynağı var mı? Yürütme ve
yasama anayasaya aykırı karar alabilir mi?
Görüşümüz: (1) Normlar hiyerarşisi gereği
uluslararası antlaşmalar da şüphesiz
anayasaya uygun olmak zorundadır. (2) Bu
hüküm uluslararası antlaşmaların anayasaya
uygun olması zorunluluğunu kaldıran bir hüküm
olmayıp, yalnızca bunun denetlenmesi
mekanizmasını ortadan kaldıran bir hükümdür.
Uluslararası Antlaşmaların Uygun
Bulunması Usulü
 Anayasa m. 90/1:
“…andlaşmaların onaylanması, Türkiye Büyük
Millet Meclisinin onaylamayı bir kanunla uygun
bulmasına bağlıdır.”
 Uygun bulmaya ilişkin kanunlar da tüm kanunlar
gibi RG’de yayımlanır.
 Uygun Bulma Usulünün İstisnaları:
1) «Ekonomik/ticarî/ teknik ve süresi 1 yılı aşmayan ve
devlet maliyesine yüklenme getirmeyen, kişi hallerine ve
Türk vatandaşlarının yabancı ülkelerdeki mülkiyet
haklarına dokunmayan antlaşmalar» (AY m.90/2)
TBMM onayına ihtiyaç yoktur, CB kararı ve RG’de yayım
ile yürürlüğe girer. (2 ay içinde TBMM bilgisine sunulur)
Uluslararası Antlaşmaların Uygun
Bulunması Usulü
2) «Taraf olunan bir uluslararası antlaşmaya dayanan
uygulama antlaşmaları + kanunun verdiği yetkiye
dayanılarak yapılan, ekonomik/ticarî/teknik/idarî
antlaşmalar» (AY m.90/3)
TBMM onayına ihtiyaç yoktur, CB kararı yeterlidir.
Bunlardan «ekonomik, ticarî ve özel kişilerin haklarını
ilgilendiren» antlaşmaların RG’de yayımlanması zorunludur,
diğerlerinin değildir.
(!) Usule ilişkin nihaî kural (AY m. 90/4): Türk
kanunlarına değişiklik getiren her türlü antlaşma
için, her durumda TBMM onayı aranır. (+ RG’de
yayımlanır.)