STRESZCZENIE ROZDZIAŁU IV

„STAROŻYTNE KANONY KOŚCIELNE: NIEROZWIĄZANA ZAGADKA”

To co uchodzi za jedno z najbardziej niezwykłych gatunków literatury wczesnego

chrześcijaństwa to starożytne kanony kościelne, które uchodzą za kompetentne
„apostolskie” zalecenie dot. spraw moralnych, praktyk liturgicznych oraz organizacji
kościelnej. Zaś to czemu przykłada się mniejszą uwagę to np. teksty ( np. apokryfy )
dotyczące czasów apostolskich. Jednakże, ów źródła niejako dają nam pewną wiedzę na
temat czasów gdy powstawały. Chociaż rodzimym ich językiem była greka to jakaś ich część
zachowały się w innych językach.

Odkrycie
Przed wiekiem XVIII znany ludziom był jeden tego typu dokument, a mianowicie Konstytucje
Apostolskie, czyli zbiór ksiąg, które kolejno omawiają chrześcijańskie zasady życia, wydane w
1563 roku. Mimo iż wielu nie uważało jego autentyczności, to jednak po jego odkryciu
sytuacja się zmieniła. Autor porównuje wiek XIX, w którym odkrywano kolejne kanony
kościelne do sytuacji „ grzybów po deszczu”. Johann Wilhelm Bickell w 1873 roku wydał
grecki, krótki tekst, określony mianem „Apostolski kanon kościelny” Po 5 latach Henry
Tattam dokonał edycji tekstu, który w rezultacie był tłumaczeniem na dialekt bohairski języka
koptyjskiego dzieła z 1804 roku, który składał się z 3 elementów, a nazwa tego zbioru to
Heptateuch klementyński bądź Sinodos aleksandryjski. Paul de Lagarde w 1854 wydaje
syrysjką wersję Didascalia Apostolorum, po 2 latach tłumaczy na owy język „Apostolski
Koanon Kościelny” a także greckie dzieło o nazwie Konstytucje Świętych Apostołów podane
prze Hipolita. To co miało uchodzić za Kanony Hipolita w 1870 roku, wydał po arabsku
Daniel von Haneberg, zaś 5 lat później Philoteos Bryennios odkrył jedyny tekst uchodzący za
Didache, który wydał w 1883. Tegoż roku Lagarde wyjawił istnienie sahidyckiej wersji
bohairskiego zbioru wydanego wczesniej przez Tattmana, natomiast w 1899 Ignatius
Rahmani wydał syryjski dokument „Testamentum Domini” który miał być zapiskiem teog co
Jezus miał powiedzieć po swym zmartwychwstaniu Apostołom. W 1900 roku Edmund
Hauler wydał teskt z V w. palimpsestu werońskiego zawierającego tłumaczenie z licznymi
ubytkami, łacińskie tłumaczenie Didascaliów, Kanonu Kościoła Apostolskiego i Konstytucji
Kościoła Egipskiego. Horner w 1904 roku dokonał konfrontacji między arabską i etiopską
wersją Sinodosu aleksandryjskiego z tekstami Tattmana i Legarde’a. Od XX wieku ani jeden
kanon nie został już dodany do nowych odkryć mimo ich odmienne wersje zostały
odnalezione. Jednak wpłynęło to na nowe wydania tychże dokumentów.

Związki między kanonami

Gdy kanony koscielne pojawiały się, szybko zauważono ich literackie podobieństwo.
Próbowano odpowiedzieć na pytanie jak one pasują do siebie ? Zasugerowano wiele
koncepcji. W 1891 Achelis stwierdził, że wszystko przebiegało od Kanonów Hipolita przez
Konstytucje Kościoła Egipskiego, Epitome, Konstytucji Apostolskich VIII. Między czasie Franz
 Xawer Funk przedstawił podobny ale odwrotny układ. W 1899 gdy Rahmani wydawał swe
dzieło mówił, że pochodzi z II w., z którego czerpały Konstytucje Apostolskie VIII, a z
Konstytucji Kościoła Egipskiego zależne były Konstytucje Hipolita. John Wordsworth w 1901
roku przedstawił teorię wedle której istniał zaginiony kanon kościelny, z którego pochodzić
miały wszystkie inne. W 1906 roku Goltz przedstawił teorię jakoby owy anonimowy teskt
może być faktycznym dziełem Hipolita Rzymskiego pt.: Tradycja Apostolska. Te teorię zaczął
sprawdzać Eduard Schwartz w 1910 , potem Richard Hugh Conolly w 1916 roku. Teraz, mimo
wielu głosów wątpliwości przyjmuje się, że ten dokument jest źródłem wszystkich innych
kanonów kościelnych. Drzewo genealogiczne , które autor przedstawia zawiera ważne
sformułowanie. Skoro kanony mają pochodzić od apostołów i nie ujawinia się ich imion ani
miejsca powstania, te zagadki muszą być wyjaśnione o ich wewnętrzne świadectwa.

Poszczególne dokumenty
1) Didache
Rozdziały 1-6 to tak zwane „Dwie Drogi” , gdyż zawarta jest tam nauka o życiu i
śmierci. Po niej jest zdawkowa informacja o pouczeniach chrztu, praktyki postne,trzykrotnej
modlitwy w ciągu dnia, modlitwy w czasie agapy/Eucharystii, przyjmowania apostołów i
proroków, celebrowania eucharystii oraz wybierania bp. i diakonów, a napomnienie
eschatologiczne kończy całość. Pierw odnaleziony przez Bryenniosa teskt grecki, był
świadkiem oryginału. Później w Oksyrynchos odnaleziono kolejne fragmenty, oraz części
tłumaczeń etiopskiego i koptyjskiego. O gruzińskim naukowcy mają wątpliwości co do czasu
pochodzenia, bowiem pochodzenie wskazuje XIX w. ale tłumaczenie prawdopodobnie
pochodzi z V w. Tu pomoc daje Didache w Kanonie Kościoła Apostolskiego, oraz w
Konstytucjach Apostolskich VII. Uważa się, że Didache powstało w Syrii w II w. lub I stuleciu,
bądź wcześniej niż pisma Nowego Testamentu. Joan Hazelden Walker uważa, że musiało być
ów dzieło napisane przed Ewangeliami. Jest to błąd ponieważ nie można założyć, że wszędzie
i w równym tempie chrześcijaństwo się rozwijało. Inni myśleli, że Didache znał autor
Ewangelię czwartą, przez uzyte tam słowo klasma czyli łamany chleb, w Dichache 9.4 jest od
ewangelii według św. Jana zależne. Arthur Voobus skrytykował to mówiąc, że inne fragmenty
Didache 9.4 klarownie pokazują zawarte tam słowo artos, czyli chleb a nie klasma.

2) Didascalia Apostolorum
Owy kanon zaczyna się od napomnień życia chrześcijańskiego i był raczej wzorowany
na Didache. Dalej mowa jest o kwalifikacjach i postępowaniu bp. W tym i innym miejscu
czytamy o mozliwoci odpuszczenia po pokucie grzechów dokonanych po chrzcie np.:
apostazji i cudzołóstwa. Dalsze rozdziały to kolejno: opis miejsca jakie ma zajmować bp.,
prezbiterzy, diakoni, świeccy mężczyźni, kobiety oraz dzieci w kościele, napominanie do
stałości w wierze, unikaniu heretyckich zgromadzeń i świąt, zalecenia co do wdów, diakonów
i diakonis, adopcji sierot, nieprzyjmowanie datków od osób źle żyjących, opieki nad
więzionymi, gotowości prześladowań i śmierci, dni przed Wielkanocą mają być postnymi
( środa i piątek ), wychowanie dzieci, herezje i schizmy. Rozdziały 24 i 25 opisują jak miały
być zbudowane Didascalia, a 26 mówi o wolności chrześcijan co do prawodawstwa Starego
Testamentu. Niestety fragment rozdziału 15 został zgubiony, a jedyne źródła to tłumaczenie
łacińskie i syryjskie. To 1 zawiera 2/5 tłumaczenia, dlatego to drugie tłumaczenie zachowane
w częściach lub w całości z któ®ego najstarsza cześć pochodzi z VIII w. jest najbliższe
oryginałowi. Prawie na pewno owe Didascalia, jak było mowa na początku bardzo
prawdopodobnie powstały w północnej Syrii w 1 połowie III w. Z powodu ich znaczenia
nadawanego biskupstwo, wnioskowano iż sam autor mógł być biskupem ora lekarzem przez
znajomość medycyny. Twierdzenie, że mógł być konwertytom z judaizmu nie mają tutaj
podstaw.

3) Kanon Kościoła Apostolskiego

Nazwę zawdzięczamy Bicekllowi, który wydał je w 1843 roku, ale nosi też owo dzieło
inną nazwę w języku greckim. Połowa traktatu zawiera adaptację Didache, druga zaś zawiera
instrukcje co do nominowania duchownych, jak i wdów oraz obowiązki diakonów i
świeckich. Do dnia dzisiejszego zachował się jeden manuskrypt z XII w zawierający całość , a
fragmenty, w różnych tłumaczeniach. Prawdopodobne jest powstanie dzieła w III w. ale
miejscem może być Egipt lub Syria.

4) Tradycja Apostolska
Po prologu widoczne jest bardzo zwięźle opisane są przepisy dot. obrzędu święceń
bp. , wraz z modlitwą eucharystyczną, prezbitera i diakona wraz z modlitwami temu
towarzyszące. Później jest nominowanie wdów, lektorów, dziewic, subdiakonów oraz
obdarzonych darem uzdrawiania. Następnie długie pouczenia dot. wejścia bezpośrednio w
życie chrześcijańskie począwszy od katechumenatu, a kończąc na samym chrzcie. Końcem
dzieła są przepisy dot. agapy, postu, modlitwy, znaku krzyża i celebrowanie nauczania.
Ponieważ oryginał w greckim języku nie ocalał, Gregory Dix i Bernard Botte, próbowali
dokonać rekonstrukcji korzystając z zachowanych tłumaczeń jendakowoż różnych od siebie.
Efekt jest pozytywny co do istoty, jednak niektórzy są skłonni kwestionować autentyczność
poprzez retusz w innych wiekach, aby dopasować tekst do aktualnej nauki Kościoła. Kolejne
wątpliwości dot. miejsca powstania. Większość przyjmuje Rzym za ów miejsce powstania, z
ręki Hipolita w ok. 215 roku. A to wszystko za sprawą napisania przez niego poprzednich
kanonów kościelnych oraz występowania wyrażenia „tradycja apostolska”. Lecz i to można
poddać pod dyskusję. W starożytnym chrześcijańskim świecie często łączono dokumenty z
tymi, którzy w jakiś sposób mieli z nimi kontakt i byli autorytetem dla tamtych ludzi. Jak
stiwerdza Christph Markschies, łączenie kanonów Hipolita z nim samym nie miały racji bytu
aż do wieku IV/V, zatem i „tradycje apostolskie” które pojawiały się w jego działach były
błędnie interpretowane przez co nie mogą to ów dzieła się odnosić. Dlatego też samo dzieło
„Tradycje Apostolskie” jest poddane pod wątpienie, gdyż dzieła Hipolita wymienione przez
Euzebiusza i Hiernoima nie zgadzają się z listą tesktów odnalezionych na Skatule w Rzymie w
1551 roku, które pomijają nawet co ważniejsze jego dzieła. Efektem tego było zasugerowanie
istnienia 2 różnych autorów, których miały być owe teksty. Ewenementem ostatnich odkryć
to fakt iż owa kolumna nie przedstawia Hipolita ale kobietę, której renowacja przemianowała
ją na biskupa, a artykuły Mercela Metzgera dały początek tezie, że Tradycje Apostolskie nie
są dziełem 1 osoby ale różnych przez liczne niuanse tam występujące. Liczni uczeni przyjeli te
argumentację, o której w dalszej części tego akapitu piszą. Sentencją jest uznanie przez nich ,
że owo dzieło jest zbiorem materiałów z różnych źródeł, z różnych obszarów i okresów
historii.

4) Kanony Hipolita
Pierwszy publikowany teskt tych kanonów pochodiz z 1870 roku z edycji Haneberga,
które Achiles w 1891 roku przełożył na łacinę. Achiles uznał to za oryginał Hipolita i jemu
autorstwo przypisał. Gdy badania Schwartza i Conolly’ego wskazały, że ten teskt jest
pochodną Tradycji Apostolskiej z V/VI w. zainteresowanie sapdło. Rene-Georges Coquin w
poprawnym wydaniu umocnił argument Bernarda Botta, jakoby ów teskt miał pochodzic z
Egiptu z IV stulecia, a dokładnie 336-340. To czyni go najwcześniejszym pochodnym tesktem
od tradycji Apostolskiej. Christpoh Marksies podważył to, mówiąc że możliwości datowania
go na tamten czas jest razem z dostepa nam wersją są późniejsze niż IV/V w. Jednakże należy
mieć w świadomości wartość tego tesktu, ponieważ może przyczynić się do rekonstrukcji
oryginału, a wiele przeróbek i dopisków może być pierwotną nauką, później zmienioną przez
innych. Coquin twierdzi, że tekst został spoisany przez prezbitea niż biskupa w Aleksandrii.
Jendak Brkaman podważył to miejsce zwracając się ku Egiptowi.

5) Konstytucje apostolskie
To dzieło składające się z : Didascaliów, Didache, oraz Tradycji Apostolskiej, gdzie
każdy teskt został przerobiony. Powszechna opinia skłania się do 375/380 jako daty
powstania w Antiochii. Synod Trullański w 691/692 roku uczył, że to heretycy musieli
sfałszować oryginał. Patriarcha Konstantynopola w tym czasie, krytykował kompilację za
herezję arianizmu, chociaż opinia potem się podzieliła. Badacze z XX w. na czele z Funkiem
skłaniają się stopowania nieprawowierności dzieła, gdzie dzieła zawarte tam pochodziły
sprzed okresu arianizmu. Cuthbert Hamilton Turner, krytykował metode Funka i zostawał
przy ariańskim wyniku badań. Później Bernard Capelle udowodnił, że hymn Gloria In Excelsis
został zmieniony z hymnu do Jezusa na Boga Ojca. Nadto uczeni uważają, że kompilator
Konstytucji Aposotlskich musiał też tłumaczyć listy Ignacego Antiocheńskiego. Do tej
dywagacji włączył się Georg Wagner, Dieter Hagedorn oraz Marcel Metzger, który
wnioskował za Hadegornem, iż komentarz do księgi Hioba jest ( Juliana ) bardziej ariański niż
umiarkowany pogląd teologiczny twierdzący, że Chrystus jest podporządkowany Ojcu w
Konstytucjach Apostolskich. Metzger jednak nie uważał, że sma kompilator jest arianistą.
Tekst znany jako Konstytucje Świętych Apostołów podane przez Hipolita są wyjątkami z
Konstytucji Apostolskich VIII, w dwóch fragmentach są biższe oryginałowi greckiemu tradycji
Apostoslkeij niż rozszerzonej wersji z Konstytucji Apostolskich. Co do jednego manuskryptu
Marksiches twierdzi , że mogła to być jakaś zmodyfikowana wersja kanonu.

6) Testamentum Domini
To dłuższa wersja Tradycji Apostoslkiej, zawierającej pouczenia Jezusa swoim
uczniom. Autor jest nadwyraz wierny źródłowi, ale powstawiał wiele własnych słów
powodując zmieniony charakter wypowiedzi. Czyli, są tam wszystkie modlitwy ale o
poszerzonej wersji oraz nowe. Mimo braku oryginału uznaje się wersję Rahmaniego za
źródło,ale z problemami. Pierwszy dotyczy oparcia się ns jednej rodzinie manuskryptów, a za
Testamentum Domini, stoi inna wersja piśmiennicza. Drugi zaś dotyczy rekonstrukcji tesktu,
który mimo wszystko może nie być wierny oryginałowi, zważywszy na dwie różne wersje
tekstu. Porównywanie z tymi tesktami było jak dotąd trudne, ale w 1984 roku Robert Beylot
wydał edycję krytyczną wersji etiopskiej. Obie wersje są późniejsze niż syryjska, to można
różnice zbagatelizować uznając ów poprawki zamierzone przez kopistów. Dla przykładu
wersja etipska ma doksologię prostszą niż w syryjskiej. Wielu uczonych skłania się za
powstaniem w Syrii dzieła choć sugerowano Azję Mniejszą i Egipt. Datuje się je na V w. jkako
ostatnie spisane kanony. Jednak za inną datę powstania poddał Grant Sperry-White.

Kolekcje
Niecała zagwozdka została jednak wyjasniona. Dalej jest sporo pytań co do literatury
kanonów. Mało osób zdawało sobie sprawę, że kanony stanowią jakąś część o wiele
większych kolekcji. Zatem wyrózniamy 4 kolekcje kanonów:
1) Konstytucje Apostolskie
2) łacińskie tłumaczenie 3 greckich dzieł, powstałe wtedy co Konstytucje Apostolskie
3) kolekcja znana jako Sinodos Aleksandryjski
4) zbiór Oktateuch klementyński
To co w nich zaskakuje to to, że różne kanony pojawiają się tam wedle tej samej kolejności :
Didascalia, Didache i Tradycję Apostolską, a w innych zamiast Didache jest Kanon Kościoła
Apostoslkiego i Tradycja Apostolska. Sinodos Aleksandryjski zachowuje dwa ostatnie dzieła
ma w tym samym układzie, ale oddaje inną wersję Kanonów Apostolksich VIII. To samo
dotyczy Oktateuchu , ale tutaj na początku dodawany jest Testamentum Domini. Zatem jest
tu jakaś zależność między nimi jak w kanonach. Należy wykluczyć tutaj zależność
bezpośrednią. Tłuamczenie łacińskie nie może pochodzić z Konstytucji Aposotlskioch
tłumaczonych ponownie z greki na łacinę. Trzeba szukać innych wyjaśnień niż te które są
podobieństwami w tłumaczeniu. Botte daje teorię za istnieniem trzyczęściowej greckiej
kolekcji zawiertającej: Didascalia, Kanonu Kościoła Apostoslkeigo i Tradycji Apostoslkeij.
Zatem to by sugerowało, że łacińska kolekcja była owym tłumaczeniem tegoż dzieła, podczas
gdy autor Konstytucji Apostolskich miał być pod ich wpływem. Ale ita teoria ma liczne
trudności. Np., czemu autor Sinodosu miałby pozbyć się pierwszych z zmaieszczonych tam
dzieł ? Botte sugeruje iż Didascalia nie poddawały się podziałowi na inne kanony . Skąd
zatem Konstytucje Aposotlskie VIII ? Autor proponuje założenie wcześniejszej formy
Oktateuchu, z której pochodzą wersje syryjskie i arabskie. Jednak i tu potrzeba bardziej
szczegółowej wersji wyjaśnienia . Teoria Hansennsa zakłada, że w IV w. kanon Kościoła
Apostoslkiego i Tradycja Apostoslka były w ruchu. Z tego obiegu wynikły kolejne kolekcje:
Didascalia, Kanon Kościoła Apostolskiego oraz Tradycja Apostolska, z której wyłoniły się:
Konstytucje Apostolskie i łacińskie tłumaczenie, oraz Kanon Kościoła Apostoslkeigo, Tradycji
Apostoslkiej i Konstytucji Apostoslkiej VIII. Jest to tylko szkic przekazywania dokumentów.

„Żywa literatura”
Niektóre materiały źródłowe składają się z wielu warstw materiału. Zanim osiągnęły
ostateczny wygląd, błędnie nazywany oryginalnym tesktem przechodząc wiele edycji.
Przyjmuje się, że Konstytucje Apostoslkie korzystały z mało znanych nam materiałów
źródłowych, zwłaszcza w księdze VII, gdzie znajdują się modlitwy o żydowskim charakterze.
Jakiś czas temu zauważono, że od 1 i 2 części Didache uzależnione jest pierwsza połowa
Kanonu Kaościoła Apostolskiego. Także i kanon Kościoła Apostoslkiego ma rózne źródła
pisane. Wiekszość specjalistów daje zgodę co d otego, iż Didache ewoluowało, ale różni się w
kwestii redakcji i starożytności poszczególnych fraz. „Dwie drogi” czyli pierwsza część
dokumentu funkcjonowała samodzielnie, jest też jej wersja łacińska, Doctrina Apostolorum,
a jej forma znajduje się w rozdziałach Listu Barnaby. Pominięcie w Doctrina Apostolorum jak
i w Kanonie Kościoła Apostolskiego Didache komplikuje sprawe i nie daje wyjaśnienia. Często
nasuwa się pogląd , że materiałz „Dwóch dróg” ma żydowskie korzenie, choc ma to
niepewny wymiar. Podręcznik dyscypliny z Qumran pokazuje, że był żydowski skład nauk
moralnych w formie „Dwóch dróg”, ale nie dowodzi związku z literacką formą w Didache.

„Fakt czy fantazja”

Andrew Finlay Walls zauważył jak zmieniała się tendencja rozumienia słowa
„apostolski” . Początkowo odnosi się do tego co zgodne ze świadectwem i nauką apostołów.
Później zaś stają się przypisywane określonej osobie, choć napisane przez kogoś zupełnie
innego, przypisując coś apostołom. Zatem Didache, poza tytułem „Nauka dwunastu
apostołów” jak i „Tradycja Apostolska” oraz „Kanonów Hipolita” nie czyni uwag co do
pochodzenia zawartego w nich materiału. Owe dzieła twierdzą, że ich nauka jest zgodna z
przekazem bezpośrednim od apostołów. Co innego Didascalia. Tam podobno jest zawarta
relacja o soborze apostołów, by owe Diddascalia były tarczą przeciw herezji. Nastepnie
rozpoczyna się rozdział poświęcony zwolnieniu z posłuszeństwa rytulanego prawodawstwa
Starego Testamentu, ale mają przestrzegać prawa morlanego ( jego ). Ta końcówka
powodowała kontrowersje, dlatego autor musiał zasłonić się autorytetem uczniów Pana.
Autor Kanonu Kościoła Apostolskiego idzie dalej i to co ma do wypowiedzenia porozdzielał
między uczniów Chrystusa, dając każdemu z osobna daną frazę, mimo rozłączeniu Piotra i
Klefasa zachowuje liczbe 12 dzieki usunieciu Judasza i Macieja. Miejsce powstania podobnie
ja kw Didascaliach miejscem powstanie jest spotkanie dwunastu przy obecności Marty i
Marii. Ich dodanie miało być ukazaniem czego kobietom nie wolno w Kościele. Zaś
Testamentum Domini poprzedza wczeasaneijszych bowiem przypisuje oprócz nauki
apostołów , nauczanie samego Jezusa Chrystusa ! Wcześniejsze dokumenty skupiały się na
życiu chrześcijan. gdzie chodzi o jej dobro, podejmuje tematy tych co stają na czele, czyli
kwalifikacjom. Didache i Kanon Kościoła Aposotlskiego zawiera nie liczne w tej kwestii
zdania, zaś Didascalia pomijają to . Alexander Faivre dostrzegł że listy pasterskie, np. List
Poliakrpa do Filipian zawiera moralne napomnienia do wspólnoty wraz z kwalifikacjami dla
duchownych. Oba gatunki są pseudoepigraficzne . Ponadto próbują legitymizować ówczesne
praktyki do nauczania apostołów. W Tradycji Apostoslkiej zaś zniknęły pouczenia moralne i
kwalifikacje co do wyświęcania, a zastapione dyrektywą podczas ustanawiania duchownych
poprzez teskty modlitw podczas święceń i Eucharystii, prze opisy rytuałów do którego należy
się stosować w trakcie chrztu i inne podobne kwestie. Testamentum Domini skupia się zaś
na aranżacji wystroju kościoła,a Didascalia na umiejscowieniu ludzi w środku. To pokazuje
jak zmienił się przedmiot uwagi kanonów, a apostolskie pochodzenie coraz mocniej
podkreślane przez przesadne emocjonalne wypowiedzi. Stąd podkurzenie, żę nie wszyscy
redagowali otrzymany teskt z ówczesną praktyką Kościołów. Czasem możemy mieć zatem do
czynienia nie z faktycznym stanem a z propagandą do własnych celów. Podejrzewano to w
niektórych dokumentach. Jendak nie można ich od tak odrzucić. Na pewno jest tam jakiś
fundament osadzony na tradycji . Należy pamiętać o nieufności niepodpartego dowodami
świadectwa kanonu. Wraz z rozwojem akcentów niektóre teskty zostały porzucone a inne
nie. Problem dotyczył treści i formy. Pokolenia nie za bardzo chciały zachować Didascalia. Nie
były one już potrzebne. to samo dotyczy Didache i jego tłumaczeń na inne języki. Owo
nauczanie moralne nie było już ważne , jak i skape liturgiczne zapisy. Wyjaśnai to przy okazji
czemu Tradycję Apostolską tak wiele razy powielano i tłumaczono. Jej treść była tą której
poszukiwano. Były to zalążki późniejszych rubryk liturgicznych i prawa kanonicznego.
Równierz wyjasnia to czemu Konstytucje Apostolskie VIII uzależniły się od reszty dzieła, a
wreszcie czemu przestały powstawać nowe kanony, a gatunek ten wymarł. Wspomniana
wyżej fikcja apostolska przestałą być wykorzystywana, a zaczęły pwostawać kolekcje tesktów
liturgicznych i kanoniczno-prawnych, które autorytet czerpały od żyjących bp. i synodlanych
zgromadzeń. Jednak pseudo-apostolskie pouczenia wciąż respektowano i zachowywano w
pomniejszych Kościołach orientalnych, gdzie niejako przyczyniły się do formowania
większości praktyk religijnych. Przeszkodą jest Kanon Kościoła Apostolskiego. Często pojawia
się obok Tradycji Apostolskiej w każdej kolekcji kanonów kościelnych. Tradycja Apostolska
odnosi się początkowymi zdaniami do dzieła zagadnienia darów duchowych, którego śladów
po dziś dzień nie odnaleziono. Możliwe jest że ktoś omyłkowo uznał Kanon Kościoła
Katolickiego za owy brakujący teskt i połączył w tejże kolejności obydwa kanony.

Konkluzja
Pozostają jeszcze uzupełnienia. Dalej brak krytycznych wersji tejże literatury.
Wykonano już krytykę źródeł z krytyką form i redakcji. Z tą ostatnią należy stanąć naprzeciw
by zrozumiec co i kto go formował. Pomimo poplatania litertury kanonów w rozmaite wzory,
to efekt będzie taki, że różne wzory stworzą ci co je zechą ułożyć. jeśli chcemy całą tę
złożoność wziąć pod rozwage bez wyciągania postrzeglnych fragmentów, dopiero ujrzymy
piekny wzór złożoności , który wtenczas zrozumiemy.