ZAGINIONA BIBLIA

KSIGI, KTRE NIE WESZY DO KANONU

J.R. Porter
Z angielskiego przeoy
Jakub Slawik

SPIS TRECI
WPROWADZENIE 6
CZ PIERWSZA: ZAGINIONA"
BIBLIA HEBRAJSKA 10

Rozdzia 1: Na pocztku 12
Stworzenie wiata 12
Stworzenie aniow 14
Anioowie i ich dziaanie 16
Upadek szatana i bunt aniow 18
Adam i jego upadek 22
Relacja Ewy z upadku w grzech 24
Rytm czasu 26
Henoch mdrzec 30
Nadchodzcy Syn Czowieczy 34
Kosmiczne wizje 36
Metuselah, Noe i Melchizedek 38

Rozdzia 2: Sowa patriarchw 40

Testament Abrahama 40
Apokalipsa Abrahama 42
Testament Izaaka 44
Testament Jakuba 46
Testamenty dwunastu patriarchw 48
Testament Rubena 50
Testament Symeona 52
Testament Lewiego 54
Testament Judy 56
Testament Issachara 58

Testament Jzefa 60
Jzef i Asenet 62

CZ DRUGA: ZAGINIONY"
NOWY TESTAMENT 128

Testament Mojesza 66
Pseudo-Filon 68

Rozdzia 3: Zaginione pisma

prorokw 72
ywoty prorokw 72

Tomasz w Indiach 200

Mygdonia i Charyzjusz 204
wite rytuay i modlitwy 206

Rozdzia 1: Brakujce lata ycia Jezusa 130

Hymn o perle 208

Dziadkowie Chrystusa 130

Mczestwo Tomasza 210

Legendy o narodzeniu 134

Opowiadania o dziecku Jezus 138

Rozdzia 5: Wizje koca czasw 212

Ewangelie judeochrzecijan 140

Apokalipsa Piotra 212

Miejsce pobytu Rechabitw 74

Apokalipsa Pawia 214

Testament Salomona 76

Rozdzia 2: Ewangelie pasyjne 144

Apokalipsy gnostyckie 216

Apokalipsa Eliasza 78

Ewangelia Piotra 144

Apokalipsa Tomasza 218

Apokalipsa Sofoniasza 80

Ewangelia Nikodema 146

Chrzecijaskie ksigi sybiliskie 220

Mczestwo i Wniebowstpienie Izajasza 82

Raport i mier Piata 152

Druga Ksiga Barucha 86

Ewangelia Bartomieja 154

Trzecia Ksiga Barucha 90

Rozdzia 6: Zaginione listy do wiernych 222

Abgar i Jezus 222

Czwarta Ksiga Barucha 92

Rozdzia 3: Tajemnice gnostyckie 156

List do Laodycejczykw 224

Wizja Ezdrasza 94

Herezja gnostycka 156

Pawe i Seneka 226

Apokalipsa Sedracha 96

Ewangelia Prawdy 160

List Pseudo-Tytusa 228

Testament Hioba 98

Ewangelia Filipa 164

Nauki Piotra 230

Wyrocznie Sybilli 100

Koptyjska Ewangelia Tomasza 166

List Apostow 232

List Arysteasza 104

Dialogi z Chrystusem 170

Rozdzia 4: Psalmy, pieni i ody 106

Rozdzia 4: Legendy apostolskie 172

Psalmy Salomona 106

Apokryficzne dzieje apostolskie 172

Bibliografia 237

Skargi i wyznania 110

Dzieje Piotra 174

Indeks 239

Ody Salomona 112

Mczestwo Piotra 178

Podzikowania 255

Hymny i pieni 116

Dzieje Jana 180

Sowniczek 236

Dzieje Pawia 184

Rozdzia 5: Mdro i filozofia 118

Pawe i lew 188

Mdroci Achikara 118

Pa wet w Filippi 190

Trzecia Ksiga Machabejska 122

Pawe w Koryncie 192

Czwarta Ksiga Machabejska 124

Mczestwo Pawia 194

Pseudo-Focylides 126

Dzieje Andrzeja 196

Wykaz skrtw 237

WPROWADZENIE
Zaginiona Biblia jest antologi staroytnych pism, ktre nie weszy w skad ydowskiej czy chrzeci
jaskiej Biblii. Pochodz one z literatury znanej jako apokryfy Biblii hebrajskiej (Starego Testamen
tu) i Nowego Testamentu, dzie majcych ogromne znaczenie, dlatego e rzucaj wiato na histori,
religi i kultur zarwno judaizmu, jak i chrzecijastwa z przeomu er.

Zaginiona Biblia" a kanon biblijny

Biblia hebrajska lub Stary Testament jest zbiorem ksig wyselekcjonowanych z ogromnej masy
staroytnych pism, obejmujcych take apokryfy czy pseudoepigrafy. Podobnie Nowy Testament
stanowi wybr z literatury, ktra zawieraa te omawiane tutaj apokryficzne dziea. Ostatecznie
przyjte pisma utworzyy ydowski i chrzecijaski kanon biblijny, ktry obejmuje ksigi uznane
za autorytatywne i natchnione przez Boga. Kanon hebrajski zacz si ksztatowa w jaki czas po
zakoczeniu si niewoli babiloskiej ydw pod koniec VI w. p.n.e., ale ostatecznie zosta ustalo
ny krtko przed kocem I w. n.e. lub nawet pniej. Kanon Nowego Testamentu zosta sformo
wany w IV w. n.e. (por. tablica chronologiczna na stronach 89). Zanim zosta zamknity, kilka
dzie z Zaginionej Biblii byo prawdopodobnie powszechnie akceptowanych jako autorytatywne.
W rzeczywistoci nie da si

wyznaczy wyranej granicy pomidzy utworami niekanonicznymi

z jednej strony, a Bibli hebrajsk i Nowym Testamentem z drugiej jedynie na podstawie ich cha
rakteru i treci.
Wraz z zamkniciem kanonu inne pisma nieuchronnie zostay utracone", wypady z Biblii
judaizmu i gwnego nurtu chrzecijastwa, ktry zdegradowa je jako bdne lub heretyckie. Ni
gdy nie zostay jednak cakowicie wyparte, szczeglnie na obszarach bardziej peryferyjnych - dc
dzisiaj Biblia Kocioa etiopskiego zawiera I Ksig Henocha i Ksig Jubileuszw a wiele z tych
dzie zachowywao wpyw w redniowieczu na Zachodzie. Dopiero reformacja ze swoim podkre
laniem wycznego autorytetu kanonicznego Pisma i owiecenie ze swoim racjonalizmem i na
ukowoci doprowadziy nieomale do ich cakowitego porzucenia. Tak byo a po wiek XX.
kiedy to odkryto je na nowo, a ich prawdziwe znaczenie jeszcze raz doceniono.
Celem Zaginionej Biblii jest przedstawienie reprezentatywnych przykadw gwnych gatun
kw literackich pimiennictwa niekanonicznego, przy czym skupiono si na tekstach powico
nych bd zajmujcych si postaciami biblijnymi. Pominite zostay starotestamentowe ksigi
deuterokanoniczne (por. sowniczek), ktre nie s zaliczane do apokryfw czy pseudoepigrafw
mimo e maj one z pseudoepigrafami wiele wsplnych cech. Nie uwzgldniono take zwojw
znad Morza Martwego. Tumaczenia tych dzie na jzyki wspczesne, takie jak angielski, nie
miecki czy francuski, s ju szeroko dostpne [jak dotd brak ich penego tumaczenia na jzyk

polski, por. bibiografia na s. 237 - przyp. tum.]. Ksika ta dzieli si na dwie gwne czci. Pierw
sza (Zaginiona" Biblia hebrajska) zajmuje si pseudoepigrafami, a druga (Zaginiony" Nowy Te
stament) nowotestamentowymi i apokryfami. W kadej czci komentarzowi do treci,
pochodzenia i znaczenia danego pisma towarzyszy tumaczenie co najmniej jednego wyjtku,
fragmentu, ktry oddaje co z kolorytu i charakteru oryginalnego tekstu. Podstawowe informacje
dotyczce kadego dziea - tytu, data powstania, jzyk oryginau, miejsce pochodzenia i najstar
szy zachowany manuskrypt - s streszczone na marginesach jako dane", a specjalnie wyrnio
ne w tekcie ramki prezentuj tematy kluczowe.

C z pierwsza: Z a g i n i o n a " Biblia hebrajska

Pseudoepigraf" dosownie oznacza faszywy tytu" lub tekst przypisany komu innemu ni faktycz
nemu autorowi. Jednak wiele innych pism ydowskich i chrzecijaskich odpowiada tej definicji, w
czajc w to niektre ksigi biblijne wskutek tego termin ten uwaany jest przez wielu uczonych za
niefortunny. Jednoczenie okazao si, jak trudno znale jakie odpowiednie okrelenie. Pseudoepi
grafy obejmuj apokalipsy (objawienia" kosmicznych wydarze), testamenty (ostatnie sowa wiel
kich postaci z przeszoci Izraela), rozwinicia narracji biblijnych, pisma filozoficzne, poematy,
psalmy i modlitwy. Tym, co je czy, s powtarzajce si tematy, szczeglnie takie jak pochodzenie za,
koniec wiata, mesjasz, transcendencja Boga, anioowie, zmartwychwstanie i raj jako zapata dla spra
wiedliwych. Cho wikszo z tych dzie ma prawdopodobnie pochodzenie ydowskie, to byy w rw
nym stopniu przedmiotem zainteresowania chrzecijan i przetrway tylko dziki Kocioowi,
a niektre z nich by moe zostay nawet stworzone przez samych chrzecijan.
Pisma te s obecnie uznawane za istotne dla zrozumienia pocztkowego okresu zarwno ju
daizmu, jak i chrzecijastwa. Ukazuj judaizm tego okresu jako ywy, rnorodny i peen speku
lacji, otwarty na wpywy otaczajcego wiata, a mimo to skoncentrowany na zachowaniu
i interpretowaniu wasnych tradycji w obliczu zewntrznych zagroe. Przejcie tych dzie przez
Koci pokazuje, jak gboko nowa religia bya zakorzeniona w glebie judaizmu.

Cz druga: Z a g i n i o n y " N o w y Testament

Nowotestamentowe apokryfy zostay napisane w okresie od II a do by moe IX w. n.e. W wikszo
ci naladoway one nowotestamentowe gatunki ewangelie, dzieje, listy i apokalips i czsto uka
zyway si pod imionami apostow. W odpowiedzi na pragnienia zwyczajnych wiernych, by
dowiedzie si wicej, ni mona byo odnale w tym, co stao si Nowym Testamentem, o wielkich
bohaterach wiary, dziea te rociy sobie prawo do przedstawienia autentycznych wspomnie Jezusa
i Jego uczniw. Podczas gdy jest nieprawdopodobne, by zawieray one wiele, jeli w ogle, godnych
zaufania historycznych informacji, to s obok Nowego Testamentu wiadectwem niezwykej aktyw
noci literackiej wczesnego Kocioa. Rzucaj take wiato na styl ycia i rnorodno wczesnego
chrzecijastwa. Szczeglnie fascynujce pod tym wzgldem s liczne ewangelie, dzieje i apokalipsy
pochodzenia gnostyckiego (por. ss. 156-159).
Mimo e zostay usunite przez gwny nurt chrzecijastwa jako heretyckie, apokryficzne pis
ma chrzecijaskie nie utraciy wiele ze swego ludowego uroku, tak e ich idee i legendy czsto
odnajdyway wyraz w literaturze, a szczeglnie w sztuce.

"ZAGINIONA"
BIBLIA HEBRAJSKA

Rozdzia 1: Na pocztku 12
Rozdzia 2: Sowa patriarchw 40
Rozdzia 3: Zaginione pisma prorokw 72
Rozdzia 4: Psalmy, pieni i ody 106
Rozdzia 5: Mdro i filozofia 118

Na ssiedniej stronie: Menora (kandelabr) staroytnej wityni

w Jerozolimie, z manuskryptu Biblii hebrajskiej przepisanego przez Jakuba
ben Jzefa z Ripolli w Solsonie, Hiszpania, i datowanego na rok 1384 n.e.

ROZDZIA 1

NA POCZTKU

STWORZENIE WIATA
Opowiadanie o stworzeniu wszechwiata z pierwszego rozdziau Ksigi Rodzaju jest stosunko
wo krtkie i proste, co nieuchronnie prowadzio do powstania kolejnych pism o naturze stwr
czej dziaalnoci Boga. Najpeniejszy i najznamienitszy przykad takiej spekulacji znajduje si
w dziele znanym jako 2 Ksiga Henocha (lub Ksiga Henocha sowiaska), ktra moga by
wit ksig jakiej sekty ydowskiej, by moe w Egipcie.
Ksiga ta ma pretensje do bycia zapisem nadzwyczajnej wizji Henocha postaci biblijnej, kt
ra staa si inspiracj dla caej tradycji pism (por. ss. 30-35). Dzieo stworzenia ma centralne zna
czenie dla teologii 2 Ksigi Henocha: osiga swj punkt kulminacyjny po wstpieniu Henocha do
sali tronowej Boga w najwyszym niebie, gdy Bg odsania przed nim tajemnice procesu stwrcze
go w dugiej przemowie. Poniewa opis stworzenia nie jest cakowicie spjny, staje si moliwe wy
szczeglnienie w nim etapw jego stopniowego, twrczego rozszerzania. Boy opis opiera si
zasadniczo na Ksidze Rodzaju, ale autor prawie cakowicie przeksztaca obraz biblijny przez uj
cie go w terminach staroytnej fizyki greckiej, przemieszanej z szeregiem idei, ktre wydaj si od
zwierciedla egipsk i irask mitologi. Twierdzono, e 2 Ksiga Henocha moe by najwcze
niejsz znan prb pogodzenia Biblii z nauk.

Adoel

i Aruchaz

Na pocztku, wedug 2 Ksigi Henocha, Bg przemie

i grny fundament wiata. Nastpnie, mieszajc te

rza! miejsce rzeczy niewidzialnych", tak e akt stwo

podstawowe elementy, stworzy inne skadniki

rzenia

wszechwiata: wiato i ciemno razem daty wod

wymaga

wpierw

zrobienia

tego,

co

niewidzialne widzialnym, lub tego, co byfo nieby

(por. wypis na nastpnej stronie), z ktrych z kolei

tem bytem. Zostao to zrealizowane przez dwch

otrzymano siedem sfer nieba i suchy ld na ziemi.

niewidzialnych

zwanych Adoelem

W kocu Bg stworzy! pierwszego czowieka

i Aruchazem. Adoel jest nieznanym imieniem, ale

porednikw

z rnych elementw ziemskich i niebiaskich - na

Aruchaz moe by czony z greckim sowem arche,

przykad o ludzkim rozumie powiedziano, e powsta

wan ide we wczesnej fizyce greckiej.

z ruchliwoci aniow i z obokw" i nazwa go

Na Boy rozkaz Adoel zrodzi wiato, a Aruchaz

ciemno, one za odpowiednio utworzyy dolny

imieniem Adam, wywodzcym si z greckich nazw

czterech kierunkw (por. wypis na s. 23).

Z 2 Ksigi Henocha, r o z d z i a y 2427

Wczeniej, ni to powstao, to wszystko, co

I zawoaem po raz drugi do gbokoci i po-

uksztatowaem [ja-Bg] z nicoci do bytu

wiedziaem: Niech wyjdzie z niewidzialnego

i z niewidzialnego do widzialnego.

widzialny firmament". I wystpi Aruchaz, twar-

I rozkazaem w gbokociach, eby wyst-

dy, ciki i niezwykle czarny. I powiedziaem do

piy rzeczy niewidzialne i stay si widzialne.

niego: Zejd na d i utwierd si, i bd funda-

Adoel wystpi, niezwykle wielki. Spojrzaem

mentem rzeczy dolnych". I zstpi na d, i sta

na niego, a oto mia on w swoim wntrzu wiel-

si twardy. I sta si fundamentem rzeczy dol-

kie wiato. Powiedziaem do niego: Rozerwij

nych. I poza ciemnoci nie ma nic niszego,

si, Adoelu, i niech stanie si widzialne to, co

I rozkazaem: Niech wemie si troch

z ciebie wyjdzie!". I rozerwa si i wyszo z nie-

wiatoci i troch ciemnoci". I powiedziaem:

go wielkie wiato.

Zag si i otocz si wiatoci!". I rozpo-

wiatu za powiedziaem: Wstp wyej

starem j, i staa si wod.

i utwierd si, i sta si fundamentem grnym". I ponad wiatoci nie ma ju nic.

ApST, s. 204 (z wyj. ostatniego akapitu). Cytaty w tekcie

gwnym ApST, ss. 199 nn.

STWORZENIE ANIOW
Wiele pism przypisuje due znaczenie naturze i dziaalnoci aniow. W kanonicznej Biblii
hebrajskiej anioowie odgrywaj w ludzkiej historii stosunkowo nieznaczn rol w porw
naniu z bezporednimi interwencjami Boga. Jednak w wiekach nastpujcych po niewoli
babiloskiej ydw w VI w. p.n.e. wida wyrane zmiany w izraelskiej idei bstwa. Jedno
czenie wyobraenia aniow podlegay znaczcemu rozwojowi, ktry znalaz swoje pene
odzwierciedlenie w pismach niekanonicznych.
W tym okresie Bg by stopniowo postrzegany coraz bardziej jako cakowicie transcendentna,
wyniosa istota przebywajca w odlegej sferze niebios, znajdujcych si wysoko nad stworzon zie
mi, zasadniczo niewidzialny i niepoznawalny. Tylko wyjtkowe istoty ludzkie, ktre zostay prze
niesione do niebios, takie jak Henoch, mogy dowiadczy z N i m bezporedniego kontaktu.
Odkd Bg zosta odsunity ze wiata, komunikowa si ze stworzeniem i ludmi poprzez pored
nikw, przede wszystkim aniow, ktrzy uzyskali w ten sposb ogromne znaczenie w ydowskiej
myli religijnej. Wszechwiat by w caoci obserwowany przez niezliczon liczb istot anielskich.
Ksiga Rodzaju nie dostarcza adnych informacji o pochodzeniu aniow, dlatego pniejsze pisma
podjy si opisania tego, jak Bg ich stworzy w ramach swej Boskiej dziaalnoci stwrczej. W tych
relacjach czsto si mwi, e ciaa aniow zostay zrobione z elementw ognia. Nastpn osobliw
cech, ktrej nie odnajdujemy w Biblii, jest to, e anioowie s postrzegani jako sprawujcy kontro
l nad naturalnymi zjawiskami, takimi jak ciaa niebieskie, pogoda i pory roku. Odtd mona po
wiedzie, e podlegli Boej wadzy anioowie staj si si kierujc caym wszechwiatem.

Na nastpnej stronie: Tum aniow, malowido etiopskie z XVII w. Istotna rola aniow w etiopskim Ko
ciele prawosawnym wywodzi si z ich uwiconego statusu w tej kulturze, wynikajcego z Ksig Henocha.

Z Ksigi Jubileuszw,

rozdzia

Pierwszego dnia stworzy niebiosa, ktre s

i niegu, gradu i szronu,

w grze, i ziemi, i wody, i wszystkie duchy, kt

i aniow otchani, grzmotu i byskawic,

re Mu usuguj:

i aniow duchw zimna i upau, zimy

aniow obecnoci

i wiosny, lata i jesieni,

i aniow uwicenia,

i wszystkich aniow Jego stworze, ktre

i aniow ducha ognia,

s na niebie i na ziemi.

i aniow ducha wichru,

i aniow ducha chmur i ciemnoci,

ApST, s. 265.

Z 1 Ksigi Henocha (etiopskiej), r o z d z i a 71

I wynis mojego ducha, ducha Henocha, do naj

domu... Przedwieczny by razem z nimi. Jego go

wyszego nieba i ujrzaem tam budowl zbudo

wa bya biaa i czysta jak wena, a Jego odzienie nie

wan z krysztaowych blokw, porodku tych

do opisania. Padem na twarz, a cae moje cia

blokw jzyki ognia ywego... Ujrzaem niezliczo

o struchlao i duch mj si zmieni. Zawoaem

ne mnstwo aniow, tysic tysicy i dziesi tysi

wielkim gosem. Potnym tchnieniem bogosa

cy razy dziesi tysicy [aniow] otaczao tron.

wiem, chwaliem i wysawiaem.

Micha, Rafa, Gabriel, Fanuel i wici anioowie,

ktrzy s w niebie, wchodzili i wychodzili z tego

ApST, s. 166. Cytaty w tekcie gwnym, ApST, ss. 144 nn.

ANIOOWIE I ICH DZIAANIE

Pisma niekanoniczne dziel aniow na wiele rnych grup, w zalenoci od obszarw ich
odpowiedzialnoci. I tak obok aniow, ktrzy kontroluj zjawiska naturalne, wystpuj te
postacie takie, jak anio pokoju" czy anio mierci". Istnieje te szereg niebiaskich istot,
ktrych podstawow funkcj jest strzeenie niebieskiego tronu Boga. Nie ma moliwoci
wyodrbnienia ich spord aniow, z wyjtkiem tych, ktrzy maj charakterystyczne nazwy,
jak serafini, cherubini i ofanim.
Takie nazwy i klasyfikacje zmieniaj si znaczco, gdy przechodzi si od jednego autora do
drugiego. Jedn z istotnych cech, ktrej nie odnajdujemy w Biblii, jest idea hierarchii aniow, na

Imiona
W pseudoepigrafach anioom, a zwaszcza archanioom,
nadano specyficzne imiona i funkcje. Ich dokadne zna
czenie nie zawsze jest proste do ustalenia i by mo
e wszystko, co da si na ten temat powiedzie, zawiera
si w stwierdzeniu, e odnosz si one do szeroko rozci
gajcej si sfery wadzy. Pochodzenie anielskich imion
jest niejasne, ale niektre z nich zdaj si odwoywa do
szczeglnej roli aniow. I tak imi Rafa [Rafael], anioa,

aniow
ktry zwizany jest leczeniem, pochodzi z hebrajskiego
rafa (leczy"), a Raguel, anio, ktry dokonuje zemsty",
wywodzi si z hebrajskiego raa (zniszczy"). Wszystkie
te imiona zawieraj czstk el (bstwo", bg"), ktra
sugeruje, e odzwierciedlaj one starsz, pierwotnie politeistyczn koncepcj - w szczeglnoci ide synw Bo
ych", ktrzy tworz Bosk rad tronow w Biblii (Hiob
28,7; Psalm 29,1 ftp.).

czele ktrej stoi grupa starszych aniow, opisywanych jako archanioowie", nazywanych te za
pomoc innych okrele. Najczciej mwi si o siedmiu archanioach (por. poniszy wypis), ale
niektre opisy wyliczaj czterech lub tylko trzech. Inne pisma ukazuj odmienny obraz anielskiej
hierarchii i jej przywdztwa. W Ksidze Jubileuszw, na przykad, najwysz rang maj anioo
wie obecnoci" i anioowie uwicenia", ktrych szczegln funkcj jest przestrzeganie szabatu.
W Biblii anio jest przede wszystkim posacem (takie te jest znaczenie greckiego sowa aggelos),
ale w pismach niekanonicznych anioowie peni znacznie rnorodniejsze i szersze funkcje. Poza tym
e s posacami Boga do ludzi, s te tymi, ktrzy wstawiaj si za ludmi i zanosz ich modlitwy do
Boga. Anioowie rezyduj zazwyczaj w pobliu niebieskiego tronu Boga, gdzie sprawuj rodzaj cigej
liturgii wychwalania Boga. Jeszcze inn wan funkcj jest strzeenie sprawiedliwych jednostek i wy
branego ludu jako caoci przed niegodziwcami. Anioowie wyprbowuj mczyzn i kobiety, by do
wie ich lojalnoci wzgldem Boga, i zwizuj ze duchy, ktre mogyby sprowadzi ludzi na manowce.
Z 1 Ksigi Henocha, r o z d z i a 20
Te s imiona witych czuwajcych aniow:

Sarakael, jeden ze witych aniow, ktremu

Uriel, jeden ze witych aniow, mianowicie

podlegaj duchy ludzi nakaniajcych do grzechu.

[anio] gromu i drenia.

Gabriel, jeden ze witych aniow, ktremu

Rafa, jeden ze witych aniow, [anio] du

podlega raj, we i cherubini.

chw ludzkich.

Remiel, jeden ze witych aniow, ktrego Bg

Raguel, jeden ze witych aniow, ktry doko

ustanowi nad tymi, ktrzy powstaj (z mar

nuje zemsty nad wiatem wiate.

twych) .

Micha, jeden ze witych aniow, miano

wicie ten, ktry jest nad najlepsz czstk ludz
koci, nad narodem [izraelskim].

ApST, s. 150.

UPADEK SZATANA I BUNT ANIOW

Obok niezliczonych zastpw yczliwych aniow, pseudoepigrafy opisuj ponadludzk sfe
r niegodziwych duchw, sprzeciwiajcych si Boym zasadom. Taki dualistyczny pogld na
wszechwiat odzwierciedla zainteresowanie autorw problemem za i jego pochodzenia, wy
rastajce z wczesnych historycznych uwarunkowa, przeciwko ktrym si kierowali. Wy
growane nadzieje rozbudzone wrd ydw powrotem z niewoli babiloskiej pod koniec
VI w. p.n.e. nie ziciy si, a Ziemia Obiecana przesza pod rzdy nastpcw obcych tyranw.
Dla pobonych grzesznicy w wietle ydowskiego Prawa okazali si tymi, ktrym si powo
dzio na wiecie. Jednake jak wszechmocny i cakowicie sprawiedliwy Bg mg najwyra
niej wyda swj lud wybrany na panowanie zych mocy?
Najpowszechniejszy pogld by taki, e zo pochodzi nie od Boga, ktrego dziea by
y doskonae, lecz od grupy aniow, ktrzy zbuntowali si i zgrzeszyli przeciwko Bogu. Zostali
oni wypdzeni do niszych czci wszechwiata, ale nadal byli istotami nadludzkimi, swoj si
wykorzystywali, by unieszczliwia ludzi i krzyowa Boe plany wobec wiata. O grzechu, kt
ry spowodowa wygnanie upadych aniow, mwi si czasami, e polega na sprzeciwieniu si wiel
bieniu Adama jako obrazu Boga (por. niej). Innym powszechnym wyjanieniem jest, e anio
owie ci usiowali wywyszy siebie przez ustanowienie konkurencyjnego tronu nad tronem Boga.
Z ycia Adama i Ewy, rozdziay 13 16

[Diabe mwi do Adama:] Gdy Bg tchn

Gdy to usyszeli inni anioowie, ktrzy mi

w ciebie tchnienie ycia, a twoje oblicze i podo

podlegali, odmwili wielbienia go... Bg rozgnie

Rdz. 2,7

biestwo zostay uczynione na obraz Boga, Mi

wa si na mnie i wypdzi mnie i moich aniow

Rdz. 1,27

cha... wezwa wszystkich aniow, mwic:

poza nasz chwa. I z powodu ciebie zostalimy

'Chwalcie obraz Pana Boga, jak Pan Bg pole

wygnani do tego wiata z naszego mieszkania,

ci'... I kiedy Micha zmusza mnie do wielbie

i zostalimy zesani na ziemi. I od razu zacz

nia, powiedziaem do niego: 'Dlaczego mnie

limy si smuci, gdy tylko zostalimy pozbawieni

zmuszasz? Nie bd wielbi niszego i p

tak wielkiej chway. I bolao nas ogldanie ciebie

niejszego ode mnie. Jestem wczeniejszy od

w takiej radoci i bogoci. Wic podstpem usidli

niego w stworzeniu; zanim on zosta stworzo

em twoj on i doprowadziem do twojego wy

ny, ja ju istniaem. On powinien uwielbia

gnania z jej powodu z twojej radoci i bogoci, tak

mnie'.

jak ja zostaem wygnany z mojej chway".

Na ssiedniej stronie: Archanio Micha pokonuje bunt aniow z nieba, Domenico Beccafumi (14851551). Upadek
Szatana i jego naladowcw zainspirowa wiele dramatycznych przedstawie artystycznych (por. te s. 20).

Upadek szatana i bunt aniow, Jakub Izaak Swanenburgh

(1571 1638). Micha przegania ze anioy do bezadnego

i strasznego miejsca" (1 Ksiga Henocha 21) w gbi ziemi.

Pogld, e Bg nie spowodowa powstania za,

wynika z nieco niejasnego fragmentu na pocztku
Ksigi Rodzaju, ktry opowiada o tym, jak to sy
nowie Boy" polubili ludzkie kobiety. Potom
stwem z tych zwizkw bya rasa gigantw
zwanych nefilim, co prawdopodobnie oznacza po
hebrajsku upadli" (Rdz 6,1-4). Po tej historii, ale
w sposb niezbyt cile z ni zwizany, Biblia
wspomina Boe niezadowolenie i determinacj, by
zniszczy ycie na ziemi (Rdz 6,57). Pniejsi pisa
rze interpretowali t opowie jako zstpienie aniow
(synw Boych") z niebios, podczas gdy ich monstrual
ne potomstwo miao by demonami, ktre stay si rdem
wszelkiego za wiata. Czasami pierwotny grzech aniow by
opisywany jako zwyke podanie, sprowokowane piknem ludzkich
kobiet lub by moe pragnieniem aniow, by powikszy sw liczb poprzez reprodukcj.
Jak ich niebiascy przeciwnicy, tak i upadli anioowie tworzyli hierarchi. Posiadali herszta, na
zywanego kilkoma imionami, m.in. takimi jak Szatan, diabe, Belial, Mastema, Semiaz czy Szatanail. Nawizujc do niebiaskich aniow, czci zych aniow take nadano imiona. Kilka z nich, takie
jak Azazel, pochodzi prawdopodobnie z Biblii, gdzie Azazel pojawia si jako rodzaj ducha pustkowia
(Ksiga kapaska 16) - pustynia czsto jest postrzegana jako miejsce odwiedzane przez demony. Za
sugerowano przekonywajco, e tytuy te pierwotnie przedstawiay personifikacje zjawisk niebie-

Z 1 Ksigi Henocha, r o z d z i a 8

Azazel nauczy ludzi wyrabia miecze, sztylety,

si zepsute. Amezarak wyuczy zaklinaczy i na-

tarcze i napierniki. Pokaza metale i sposb ich

cinaczy korzeni, Armaros [nauczy] odklinania,

obrbki: bransolety i ozdoby, sztuk malowania

Barakiel [wychowa] astrologw, Kokabiel zo-

oczu i upikszania powiek, bardzo cenne i wy

wieszczw, Tamiel wyuczy astrologw, Asradel

szukane kamienie i wszelki [rodzaj] kolorowych

nauczy drg ksiyca.

barwnikw. I nastaa wielka niegodziwo i wiel

ki nierzd. Pobdzili, a wszystkie ich drogi stay

ApST, ss. 145 n.

skich: imi Kokabiel miaoby si wywodzi z hebrajskiego kokab (gwiazda"). W pseudoepigrafach

anioowie s faktycznie czsto utosamiani z gwiazdami. Innym podobiestwem do dobrych aniow
jest fakt, e tym nazwanym imiennie istotom przypisano specjalne funkcje. W szczeglnoci powie
dziano o nich, e maj zwodzi Izraela przez nauczanie ludu tego, co uwaano za sztuki zakazane,
i nauki, takie jak alchemia i astrologia (por. poniszy wypis).
O mieszkaniu upadych aniow mwiono oglnie, e znajduje si ono na lub pod ziemi, ale
wedug 2 Ksigi Henocha niektrzy z nich zamieszkuj rne czci niebios. Najczciej wymienian
grup s stranicy" - pierwotnie dobrzy anioowie stre: siedmiu archaniow zostao opisanych
w 1 Ksidze Henocha jako wici czuwajcy anioowie" (por. wypis na s. 17). Jednak byli oni czsto
utosamiani z synami Boga", ktrzy enili si z ziemskimi kobietami, tak e zostali wygnani z nie
ba. Istniej relacje podajce, e tylko niektrzy stranicy zgrzeszyli, pozostali byli bardzo strapieni
tym, co uczynili ich towarzysze, nawet bagali, niestety nieskutecznie, o Boe miosierdzie dla ich
postpku.
Opowiadanie o upadku aniow, prawdopodobnie po raz pierwszy powiadczone w 1 Ksidze
Henocha (por. ss. 31-33), wywaro gboki i dalekosiny wpyw na pniejsze przekonania i pisma,
zwaszcza na pne teksty pseudoepigraficzne, gdzie czsto si ono pojawia. Nowy Testament poka
zuje wyranie, e legenda o upadku aniow bya dobrze znana pierwszym chrzecijanom, co atwo
dostrzec w Apokalipsie w Jana, a szczeglnie w Licie w. Judy, ktry wspomina bunt aniow i na
stpujce w konsekwencji ich uwizienie (Jud 6), a nawet cytuje bezporednio 1 Ksig Henocha (Jud
1415). Legenda ta bya obecna w znaczcy sposb w chrzecijaskiej myli, literaturze i sztuce przez
wiele wiekw.

Los

upadych

Mimo e zio tak gboko przenika wiat, nie ma jednak

ostatniego sowa. Pan jako Bg sprawiedliwoci musi
ukara kady grzech, wczajc w to grzech ztych anio
w. Czasami mwi si wrcz, e Bg wytpi zych anio
w (lub przynajmniej pierwsze ich pokolenie).
Alternatywnie twierdzi si czsto, e zostali oni uwizie
ni a do Sdu Ostatecznego nad nimi poniej ziemi
w bezadnym i strasznym miejscu" (1 Ksiga Henocha
21) albo w jednym z siedmiu niebios.
Ksiga jubileuszw zawiera ciekaw prb wyjanie
nia, jak to si dzieje, e pomimo uwizienia demonicz

aniow

nych sil zo cigle pozostaje tak bardzo aktywne w wie

cie. Wedug tej ksigi przywdcy zych duchw pozwo
lono pozostawi dziesiciu swoich uczniw jako
porednikw, majcych kara ludzko, podczas gdy
reszta zostaa osadzona w wizieniu.
Mimo e opisy tego, w jaki sposb Bg dziaa wzgl
dem upadych aniow, rni si midzy sob, pseudo
epigrafy s jednomylne w tym, e w kocu podczas
Sdu Ostatecznego spotka ich przeznaczony im los, gdy
ich si zostanie cakowicie zniszczona. Istnieje szereg
ywych opisw ostatecznego potpienia, ktre ich czeka.

ADAM I JEGO UPADEK

Posta Adama, pierwszego czowieka, zostaa w pseudoepigrafach bardzo rozbudowana
w porwnaniu z jej opisami w Biblii. Staje si on istot nadludzk, obdarzon wielk chwa
. Niekanoniczne pisma ydowskie i gnostyckie kad szczeglny nacisk na jego stworze
nie na obraz Boga (Rdz 1,27). Jedno z dzie, Zycie Adama i Ewy, stwierdza, i anioowie
mieli za zadanie wielbienie Adama, poniewa obdarzony by Boym podobiestwem. I dla
tego e Szatan i jego towarzysze nie uczynili tego, zostali wypdzeni z nieba (por. s. 18).
W 2 Ksidze Henocha Adam zosta przedstawiony jako drugi anio", przeznaczony do bycia
dobrym i posiadania mdroci, tak e nie byo na ziemi niczego, z czym mona by go porwna.
Ksiga ta opowiada, jak Adam zosta utworzony z siedmiu komponentw wszechwiata, ukazu
jc go jako istot kosmiczn (por. wypis na stronie obok). Inne dziea dowodz, e Boym zamia
rem byo ubstwienie Adama lub e zosta on wraz z Ew wzity nie z ziemskiej substancji, lecz
z jednego z eonw", wzniosej istoty niebiaskiej, ktra wedug gnostykw bya bezporedni
emanacj Boga (por. s. 157).
Jednak nie mona zignorowa faktu, e Adam utraci swj pierwotny, chwalebny stan. Z po
wodu grzechu jego ubstwienie zostao odoone na wiele lat, tak e wpierw nadesza mier.
W rzeczywistoci, im bardziej podkrelano pierwotn doskonao Adama, tym tragiczniej byy
odczuwane konsekwencje upadku. Grzech Adama w ogrodzie Eden by postrzegany jako rdo

Grzech

pierworodny

Chrzecijaska doktryna o grzechu pierworodnym

miertelno i harmonijny kontakt ze Stwrc w stan

opiera si na idei, e zio wyniko z grzechu Adama

nieuchronnej mierci i oddalenia od Boga. Wszyscy

w Edenie. W pseudoepigrafach jest ona znacznie

ludzie dziel ten stan nie przez jaki wasny czyn, lecz

mniej powszechna ni pogld, e zo spowodowali

przez bycie potomkiem Adama.

upadli anioowie (por. s. 18). Jednak mimo e nauka

Chrzecijastwo nauczao, e ludzko uczestni

chrzecijaska bez wtpienia wywodzi si z rozdziau 5

czy w samym grzechu Adama, a nie tylko w jego

Listu w. Pawa do Rzymian, Pawe mg rwnie po

konsekwencjach. Z pewnoci rwnie pseudo

zostawa pod wpywem spekulacji znajdujcych si

epigrafy zakadaj, i ycie w zakconej relacji

w pseudoepigrafach. Zarwno taka spekulacja, jak

z Bogiem skutkuje grzesznoci, lecz take ucz, e

i nauczanie Pawa bazuj na biblijnej koncepcji, e

ludzie wci maj woln wol i mog wybiera

w Adamie zawieraa si caa przysza ludzko, ktrej

midzy

charakter zosta przez niego zdeterminowany. Niepo

nagrodzon szczliwym yciem wiecznym a zem

suszestwo Adama zmienio jego pierwotn nie

(por. s. 81).

dwiema

drogami"

sprawiedliwoci

wszystkich ludzkich chorb i w szczeglnoci mierci, a take przyczyna zepsucia caej natury.
Ksiga Jubileuszw (por. s. 26) opowiada, e gdy Adam zosta usunity z Edenu, zwierzta utraci
y zdolno mwienia, a wszystkie stworzenia, ktre w raju yy w jednoci, zostay rozdzielone
i rozproszone po ziemi.
Nawet po upadku, wedug ycia Adama i Ewy, Adamowi zagwarantowano dostp do tronu
Boga, ktry przyj jego pokut, przyobieca ostateczne zmartwychwstanie i odnowienie oraz ob
jawi mu bieg historii w przyszoci. Gdy Adam zmar, jego dusza zostaa zabrana do niebiaskie
go raju, bdcego odpowiednikiem ziemskiego Edenu. Testament Abrahama za przedstawia go
jako przecudnego ma" przyozdobionego chwa i siedzcego na zotym tronie (por. s. 41),
z ktrego obserwuje sprawiedliwych i grzesznikw, gdy wchodz oni albo przez wsk bram do
wiecznego raju, albo przez szerok bram, prowadzc na wieczne potpienie.

Z 2 Ksigi Henocha, r o z d z i a 30

Szstego dnia poleciem mojej mdroci stwo

rzy czowieka z siedmiu komponentw:
pierwszy, jego ciao z ziemi;
drugi, jego krew z rosy i ze soca;
trzeci, jego oczy z bezdennego morza;
czwarty, jego koci ze skay;
pity, jego rozum z ruchliwoci aniow
i z obokw;
szsty, jego yy i wosy z trawy ziemi;
sidmy, jego duch z mojego ducha i z wiatru...
I na ziemi wyznaczyem go, by by drugim anio
em, szanowanym i wielkim i wspaniaym...
I wyznaczyem mu imi z czterech komponen
tw:
ze Wschodu (Anatole) - A
z Zachodu (Dusme) - D
z Pnocy (Arktos) - A
z Poudnia (Mesembria) - M

Anioowie adorujcy Adama,

XVII-wieczna

minia

tura perska. W tle Iblis (Szatan w islamie) odma

wia wychwalania czowieka (por. ss. 1821).

RELACJA EWY Z UPADKU W GRZECH

Podczas gdy Adam zyskiwa na znaczeniu (por. ss. 22-23), wci na nowo prbowano ca wi
n za upadek obciy Ew, pierwsz kobiet. 2 Ksiga Henocha mwi bez ogrdek, e gdy
diabe przyszed do raju, zwid Ew, ale z Adamem si nie zetkn" (rozdz. 31). To cakiem
naturalne, i pograno si w spekulacjach na temat, w jaki sposb i dlaczego Ewa ulega po
kusie, i szukano odpowiedzi poprzez rozwinicie lakonicznego opowiadania z Ksigi Rodza
ju. Szczeglnie interesujcy fragment z ycia Adama i Ewy zawiera relacj wasn Ewy,
skierowan do jej dzieci i wnukw, o wydarzeniach, ktre towarzyszyy upadkowi w grzech.
Jawi si tu ona jako znaczca posta, majca wasne prawa do opieki nad poow ogrodu Eden
i wszystkimi samicami - w przeciwiestwie do Biblii, w ktrej wszystko podlegao Adamowi.
Zycie Adama i Ewy wprowadza do biblijnego opowiadania bardziej bezporedni ton religijny i mo
ralny. Ewa zostaje zwiedziona przez dz, chciwo, ktr opisuje si jako pocztek wszystkich grze
chw idea obecna take w Nowym Testamencie (List do Rzymian 7,7). Jej nago w pierwszym rzdzie
nie ma wymiaru fizycznego - jest raczej brakiem sprawiedliwoci, co pozostawao w zgodzie z po
wszechn interpretacj rabinack (por. poniszy wypis). Dla wzmocnienia narracji autor dodaje konkret
ne detale. I tak drzewo poznania dobra i za staje si drzewem figowym. W, dopki nie zostanie
ograniczony tylko do pezania po ziemi, ma rce i stopy. Dziaa za namow Szatana, odzwierciedlajc je
go wzrastajce znaczenie jako mocy zla. Zblia si do Ewy pod postaci jednego z aniow, ktry odgry
wa cay czas bardzo wan rol i jest przedstawiony jako uczestnik regularnych aktw wielbienia Boga.
Z ycia Adama i Ewy, rozdziay 1720 (wersja grecka)
[Szatan] powiedzia do mnie: Czy ty jeste

jak zwierzta. Poniewa nie chc, bycie yli

_

Ew?". A ja powiedziaam do niego: Tak je

w niewiedzy. Ale wsta, podejd i jedz, i poznaj

stem". I powiedzia do mnie: Co robisz w raju?".

chwa tego drzewa". Ale ja powiedziaam do nie-

I odpowiedziaam: Bg umieci nas tutaj, bymy

go: Boj si, eby Bg nie rozgniewa si na

go strzegli i jedli z niego". Diabe odpowiedzia

mnie, tak jak nam powiedzia". On powiedzia do

mi przez usta wa: Dobrze robicie, ale jecie nie

mnie: Nie bj si!"...

ze wszystkich drzew". I powiedziaam do niego:

Poszed, wspi si na drzewo i nasyci swoj

Tak, jemy ze wszystkich drzew z wyjtkiem tyl-

trucizn owoc, ktry da mi do jedzenia, ktr jest

ko jednego, ktre jest w rodku raju, co do ktrego jego dza. Gdy dza jest pocztkiem wszelkieBg poleci nam nie je z niego, w przeciwnym

go grzechu. I zgiam ga ku ziemi, wziam

razie niechybnie zginiecie".

owoc i zjadam. I w tym samym momencie otwar-

Wtedy w powiedzia do mnie: Jako yje

Bg! Poniewa smuc si nad wami, e jestecie
Rdz. 2,17

y si moje oczy i poznaam, e byam naga bez

sprawiedliwoci, w ktr zostaam ubrana.

RYTM CZASU
Upikszenia pocztkowych fragmentw Biblii znajduj si take w wanym dziele zwanym
Ksig Jubileuszw. Historie z Ksigi Rodzaju i z pierwszych rozdziaw Wyjcia, opowiedzia
ne przez ni na nowo, s przedstawione w postaci tajemnego objawienia udzielonego przez
anioa Mojeszowi na grze Synaj. Dzieo nosi sw nazw z tego powodu, e autor wykorzystu
je biblijne jubileusze" lub lata jubileuszowe, czyli okresy czterdziestu dziewiciu (siedem ra
zy siedem) lat, jako podstawowe jednostki czasu (Ksiga Kapaska 25,8 nn). Bieg historii jest
podzielony wedug nastpujcych po sobie jubileuszw, a zdarzenia s datowane przez przypi
sanie ich do poszczeglnych jubileuszw lub do jednego z ich siedmioletnich tygodni".
Ksiga Jubileuszw dodaje pewne interesujce szczegy do znanych opowiada z Ksigi Rodza
ju. W rozdz. 3 powiedziano, e wszystkie zwierzta i ptaki w Edenie mogy mwi, komunikujc si
jednym jzykiem" (zob. wypis na stronie obok) - przypuszczalnie po hebrajsku - ktry ksiga ta
opisuje w dalszym cigu jako jzyk stworzenia". Jednak zamilky one po upadku w grzech, by mo
e dlatego, e Ewa posuchaa gosu wa". W czci dotyczcej potomkw Adama (Ksiga Jubile
uszw 4,9-11, rozwinicie 5) autor wyjania, jak byo to moliwe, e synowie Adama i Ewy zrodzili
potomkw: wzili za ony swoje siostry (por. genealogia na s. 29). Zadziwiajce jest, e Ksiga Jubi
leuszw nie ma adnych obiekcji wobec kazirodztwa pomidzy bratem i siostr, w przeciwiestwie
do kazirodztwa pomidzy ojcem i crk czy matk i synem, ktre zostao w innym miejscu ostro po
tpione. Wedug tej ksigi sawny potomek Adama, Henoch (por. ss. 30-37), znalaz si w Edenie,
z ktrego pierwsi ludzie i zwierzta zostali wygnani po upadku, gdzie spisa potpienie i sd nad
wiatem, nad wszelkim zem czynionym przez ludzi". Z powodu obecnoci Henocha Eden ocala
przed wielkim potopem (Ksiga Jubileuszw 4,24).
Kwesti ogromnej wagi jest w Ksidze Jubileuszw kalendarz, ktry rzeczywicie ma decydujce
znaczenie w judaizmie, gdy reguluje przestrzeganie rnych wit, stanowicych serce religijnego y
cia narodu. Kada niezgoda dotyczca kalendarza byaby istotna, poniewa oznaczaaby, e dzie wi
teczny dla jednych ydw byby zwyczajnym dniem pracy dla innych. Istniej dowody na ostre spory
o kalendarz w ostatnich wiekach p.n.e., ktre znalazy swoje odzwierciedlenie w wielu pismach,
a zwaszcza w Ksidze Jubileuszw i 1 Ksidze Henocha, ordujcych za kalendarzem sonecznym, kt
ry rni si znaczco od kalendarza ksiycowego, zaakceptowanego przez gwny nurt judaizmu po
niewoli babiloskiej.
W kalendarzu ksiycowym pocztek kadego miesica by wyznaczany przez pojawienie si no
wego ksiyca: kady miesic ksiycowy mia 29 lub 30 dni, tak e cay rok liczy 354 dni. Natomiast
kalendarz soneczny, aktywnie promowany przez Ksig Jubileuszw i inne dziea, charakteryzowa si
idealn regularnoci, z czterema trzymiesicznymi porami roku, kady miesic mia dokadnie 30 dni.

Jednak z tego powodu, e 12 miesicy po 30 dni dawao w sumie tylko 360 dni, dodawano dodatkowy
dzie po kadej porze roku, ale nie wliczono go jako cz ktrego z miesicy. Cay rok kalendarzowy
skada si wtedy z 364 dni, podzielonych przez wit liczb siedem na dokadnie 52 tygodnie. W prak
tyce ten kalendarz pozostawa w tyle za corocznymi ruchami soca (rzeczywisty rok ksiycowy ma
365,25 dni), ale nie jest jasne, czy Ksiga Jubileuszw bya wiadoma tego problemu.
Autor otwarcie potpia zwolennikw oficjalnego ydowskiego kalendarza ksiycowego jako odstpcw, trzymajcych si wit pogan" - moe jest to aluzja do faktu, e po niewoli babiloskiej coraz
czciej posugiwano si babiloskimi nazwami miesicy. Dla ksigi kalendarz soneczny by pierwotn
Z Ksigi Jubileuszw,
Rdz. 3,21.23

rozdzia

Pan uczyni ubiory ze skry i ubra ich, i wygna

kie ciao z ogrodu Eden zostao wypdzone, ka

z ogrodu Eden... Tego dnia zwierzta, bydo

dy rodzaj i kada rodzina - do miejsc dla nich

i ptactwo, i wszystko, co chodzi i porusza si,

stworzonych na ziemi. Ale ze wszystkich stwo

przestao mwi, przedtem natomiast one

rze, zwierzt i byda tylko Adamowi zostao da

wszystkie porozumieway si jedn mow i jed

ne, aby mg przykry swoje czci wstydliwe.

nym jzykiem. On wyprowadzi z ogrodu Eden

wszelkie ciao, ktre si tam znajdowao. Wszel

ApST, s. 269. Pozostae cytaty ApST, ss. 262 nn.

i zasadnicz struktur wszechwiata oraz zosta zapisany na niebiaskich tablicach podczas stworzenia.
Gwne wita ydowskie byy obchodzone od pocztku czasu przez aniow w niebie, zanim zostay
objawione Izraelitom. Cotygodniowy szabat, wyznaczony przez dzie, w ktrym Bg odpocz od dzie
a stworzenia, by, co zrozumiae, postrzegany jako szczeglnie uwicony, i odmalowano go w gorcych
sowach (por. poniszy wypis). W ksidze tej najwaniejsz doroczn uroczystoci jest wito Tygodni,
ktre w Biblii odgrywa stosunkowo niewielk rol. Ma ono podwjne znaczenie, gdy podczas jego ob
chodw wituje si pierwsze zbiory oraz odnowienie Boego przymierza z Izraelem.
Ksiga Jubileuszw ma szczegln rang jako jedno z najwczeniejszych dzie zajmujcych si spra
wami, ktre w nadchodzcych wiekach zdominoway judaizm, takich jak rosnca waga Pisma wite
go i jego interpretacji oraz spekulacja o duchach i anioach. Podstawowym jej celem jest rozszerzenie
zakresu obowizywania ydowskiego Prawa i zapewnienie jego cisego przestrzegania. Autor zdaje si
roci sobie prawo do tego, by dzieo to byo drug ksig pierwsz stanowioby pierwszych pi ksig
Biblii (Tora, czyli Picioksig) - Prawa danego Mojeszowi. Przypuszczalnie powstao ono w grupie po
bonych ydw, sprzeciwiajcych si polityce Antiocha IV Epifanesa (rzdzi w latach 175-164 p.n.e.),
krla imperium Seleukidw, zaoonego w 312 r. p.n.e. przez jednego z wodzw Aleksandra Wielkiego,
w skad ktrego wesza Palestyna. Antioch usiowa ujednolici wszystkie religie w swoim krlestwie.
W tym celu w 167 r. wznis w wityni jerozolimskiej otarz Zeusa i zakaza charakterystycznych zwy
czajw ydowskich, takich jak obrzezanie i przestrzeganie szabatu. Powstanie ydowskie, pod przewod
nictwem Judy Machabeusza, doprowadzio do utworzenia ostatniego do czasw nowoytnych
niepodlegego pastwa ydowskiego.
Z Ksigi Jubileuszw, r o z d z i a 2 i 6
I uczyni wielki znak, dzie szabatu... Powie-

rzy ten dzie dla bogosawiestwa, uwicenia

dzia wtedy do nas wszystkich aniow obec-

i chway, pobogosawi go bardziej ni wszystkie

noci i wszystkich aniow uwicenia, dwie

inne dni...

najwiksze grupy aniow - abymy z N i m za-

Dlatego te zostao postanowione i zapisane

chowywali szabat w niebie i na ziemi... Jest on

na niebieskich tablicach, by oni mogli obchodzi

bardziej wity i bardziej bogosawiony ni jaki-

tego miesica wito Tygodni, jeden raz do roku,

kolwiek dzie z jubileuszu jubileuszy. W tym

tak aby rokrocznie odnawia przymierze. Wszyst-

dniu zachowywalimy szabat w niebie, zanim

kie te wita byy obchodzone w niebie od dnia

zostao to objawione jakiemukolwiek czowieko-

stworzenia a do dni Noego przez dwadziecia

wi, by zachowywa szabat na ziemi.

sze jubileuszy i pi tygodni lat...

Stworzyciel wszystkiego pobogosawi go,

A ty [Mojeszu] rozka dzieciom Izraela,

lecz nie uwici adnego ludu ani narodu dla

niech zachowuj lata w tej liczbie dni - 364 dni,

zachowywania szabatu, z wyjtkiem tylko jedne-

to bdzie cay rok.

go Izraela... Stworzyciel wszystkiego, ktry stwo-

ApST, ss. 266 n i 274 n.

HENOCH MDRZEC
By moe najbardziej intrygujca i znaczca postaci w pseudoepigrafach jest Henoch, ktremu
przypisuje si wiele tekstw. W Biblii hebrajskiej zosta tylko krtko wspomniany jako sidmy
z kolei potomek Adama w genealogii w Ksidze Rodzaju 5, gdzie wszystko, co o nim napisano, to
obok kilku informacji o jego wieku i dzieciach enigmatyczny werset: y wic Henoch w przy
jani z Bogiem, a nastpnie znik, bo zabra go Bg" (Rdz 5,24). Wychodzc od tego tajemnicze
go stwierdzenia, staroytni autorzy byli w stanie przedstawi Henocha jako proroka i patriarch
oraz przekaziciela ogromnej liczby pism objawieniowych.
Wyraenie y w przyjani z Bogiem", lub dosowniej: chodzi z Bogiem", moe zosta zrozu
miane w tym sensie, e Henoch by sprawiedliwym czowiekiem w epoce penej za, co odzwierciedla
o pogld autora na wasne czasy. Zabra go Bg" zostao zinterpretowane w tym znaczeniu, e Henoch
zosta dopuszczony do miejsca w niebie, w ktrym przebywa Bg, tam otrzyma sekretne objawienia do
tyczce kosmosu i czasw ostatecznych, objawienia owe spisa dla poytku pobonych ydw, ktrzy
bd y w tych ostatnich latach.
Wiele z pism o Henochu zostao w kocu zebrane razem w dziele znanym obecnie jako 1 Ksiga
Henocha (Ksiga Henocha etiopska), zawierajcym kilka najstarszych pseudoepigrafw (por. ramka po
niej). Ksiga miaa wielki wpyw na pniejsz literatur ydowsk i chrzecijask, wczajc w to
Nowy Testament (por. s. 21), i bya wysoko ceniona we wczesnym Kociele, zanim w IV w. n.e. nie prze
staa by akceptowana. Mimo to 1 Ksiga Henocha pozostaa czci Biblii w Kociele etiopskim, tak e
jej peny tekst zachowa si tylko w jzyku etiopskim. Fragmenty aramejskie odkryte wrd zwojw znad

Picioksig"

Henocha

Panuje oglna zgoda co do tego, e 1 Ksiga Henocha

moe stworzy co w rodzaju Picioksigu Heno

sktada si z piciu pierwotnie niezalenych tekstw:

cha". Reprezentuje on rnorodne tradycje datowane

Ksigi Czuwajcych (rozdziay 1-36), Ksigi Przypo

na rne okresy w ostatnich wiekach p.n.e.

wieci (rozdziay 3771), Ksigi Astronomicznej (roz

Oglnie cae dzieo odzwierciedla okolicznoci

dziay 7282), Ksigi Snw (rozdziay 8390) i Listu

zwizane z powstaniem Machabeuszw przeciwko

Henocha (rozdziay 91107) do swoich dzieci.

hellenizacyjnej polityce krlestwa Seleukidw w II w.

Picioczonowy ukad zachca do porwna z Pi-

p.n.e. (por. s. 28). Jest ono zatem jeszcze jednym przy

cioksigiem, pierwszymi picioma ksigami Biblii (od

kadem reakcji jakiej ydowskiej grupy pobonych

Ksigi Rodzaju do Ksigi Powtrzonego Prawa, nazy

na ten szczeglny dla judaizmu kryzys.

wanymi take Tor lub Prawem). Zamierzano by

Henoch, czowiek bogosawiony i sprawiedliwy,

ktremu Pan otworzy oczy i obdarzy witym
widzeniem w niebiosach, zabra gos i powie
dzia: [To, co pokazali mi anioowie! Usysza
em od nich wszystko i zrozumiaem to, co
zobaczyem, cho przeznaczone to jest nie temu
pokoleniu, lecz pokoleniom dalekim, ktre do
piero nadejd. Przemwiem na temat wybra
nych i o nich uoyem przypowie:
wity i Wielki wyjdzie ze swego mieszka
nia i Wieczny Bg zstpi na Gr Synaj i uka
e si ze swoim zastpem, i objawi si w mocy
swej niebiaskiej potgi. Wszyscy ulegn prze
raeniu, a Czuwajcy zadr... Na wszystko
zostanie wydany wyrok, rwnie na wszystkich
sprawiedliwych. Sprawiedliwych [Bg] obda
rzy pokojem,

swoich

wybranych

zachowa

i zmiuje si nad nimi. Wszyscy bd naleeli

do Boga, bdzie im przewodzi i bd bogo
sawieni, a wiato Boe nad nimi bdzie wie
ci. Oto przychodzi On z dziesicioma tysi
cami witych, aby dokona sdu nad nimi
i aby zniszczy grzesznikw, i aby zaja kade
go za wszystko, co przeciwko N i e m u uczynili
grzesznicy i niegodziwcy".
ApST, s. 144.

Ksigi Czuwajcych mocniej naznaczona jest przez wyrniajc si tradycj o Henochu. Henoch odby
wa wiele podry do najwyszych niebios i odlegych czci wszechwiata oraz uzyskuje niezrwnan
wiedz o Boym stworzeniu, ktr z kolei przekazuje ludziom. Rozdziay te jako cao rozwijaj wcze
niejszy temat upadku aniow, Czuwajcych" (por. s. 21), dostarczajc szczegowych i makabrycz
nych opisw ich uwizienia i ukarania. Henoch dokadnie relacjonuje Czuwajcym wizj, podczas
ktrej zostaje uniesiony do Boej niebiaskiej wityni i tronu, gdzie syszy Boski sd nad nimi. Narra
cja wydaje si czerpa z biblijnych Ksig Ezechiela i Izajasza (Ez 1-2; Iz 6) i stoi na pocztku dugiej
historii ydowskiej spekulacji mistycznej o tronie Boym (tradycja merkawy").
Nastpnie anio zabiera Henocha w podr po zachodniej czci kosmosu, podczas ktrej uczy si
o naturze i funkcjach wiatrw, oraz pokazano mu miejsce odbywania kary przez Czuwajcych, gdzie
znajduje si wiele postaci Szeolu, hebrajskiego krlestwa mierci. W kolejnych rozdziaach Henoch po
druje do siedmiu gr na dalekiej pnocy, gdzie oglda drzewo ycia (por. wypis). Stamtd udaje si
na wschd do witego miasta Jerozolimy - centrum ziemi. W tym momencie znajduje si jeszcze je
den opis miejsca odbywania kary przez zych aniow. W ten sposb Henoch podruje na wschd, p
noc, zachd i poudnie do kracw wiata, gdzie przy kadym stoj trzy niebiaskie bramy, z ktrych
pochodz wiatry i gwiazdy. Oglda take ogrd Eden z drzewem poznania dobra i za oraz dalsze wi
zje niebiaskiego tronu. Opis podry Henocha mg zosta zainspirowany przez staroytn greck mi
tologi: rzeka ognia, ktry spywa jak woda" przypomina Puriflegeton, jedn z rzek Hadesu.

Z 1 Ksigi Henocha, r o z d z i a y 2425

Stamtd poszedem na inne miejsce ziemi. Poka

rzekem: Chciabym dowiedzie si wszysdde-

za mi [anio] gr ognia pync dzie i noc.

go, ale szczeglnie interesuje mnie to drzewo".

Podszedem do niej i ujrzaem siedem wspania

Odpowiedzia mi, mwic: Ta wysoka gra...,

ych gr, ktre rniy si od siebie. [Widziaem

ktrej szczyt podobny jest do tronu Pana, to tron,

te] drogocenne i pikne kamienie... Byo midzy

gdzie wity i Wielki, Pan Chway, Wieczny Krl

nimi drzewo, jakiego nigdy nie wchaem i ad

zasidzie, gdy nawiedzi w swej dobroci ziemi.

ne z nich ani adne inne nie byo do podobne.

A to pikne wonne drzewo adne [stworzenie]

Pachniao wonniej ni jakakolwiek wo, a jego li

cielesne nie ma prawa go dotyka a do wielkiego

cie, kwiaty i drewno nie usychaj... Nastpnie

sdu... zostanie dane sprawiedliwym i pokornym.

Micha, jeden ze witych i czcigodnych aniow,

Z jego owocu wybrani otrzymaj ycie. Zostanie

ktry by ze mn i ktry sta na ich czele, odpo

zasadzone na pnocy, w witym miejscu, w do

wiadajc mi, rzek: Henochu! Dlaczego pytasz

mu Pana, Wiecznego Krla".

mnie o wo tego drzewa i dlaczego chcesz to wie

dzie?". Wwczas ja, Henoch, odpowiadajc mu,

ApST, s. 152.

NADCHODZCY SYN CZOWIECZY

Rozdziay 37-71 1 Ksigi Henocha byy pierwotnie niezalen Ksig Przypowieci, nazywan
tak dlatego, e wszystkim trzem jej sekcjom dano tytu przypowie". Nie ma tu takiego sen
su, jaki posiada ten termin w Nowym Testamencie, lecz oznacza poselstwo ogaszajce objawie
nie, jak w przypadku wyroczni Balaama w Biblii (Ksiga Liczb 23-24). Ta cz 1 Ksigi
Henocha powtarza wiele tematw z wczeniejszej czci, takie jak podr Henocha do nieba
i rnych obszarw kosmosu, sd nad upadymi anioami oraz elementy tylko luno zwizane
z gwn tematyk dla przykadu niewielki poemat o mdroci i fragmenty o Noem i potopie.
Jednak dominujcym tematem Ksigi Przypowieci jest ogoszenie nadejcia Sdu Ostateczne
go, ktry opisywany jest bardzo szczegowo w kolejnych scenach umiejscowionych w niebie.
Sd Ostateczny nie dotyczy zych aniow w takiej mierze jak we wczeniejszych rozdziaach,
lecz raczej krlw i monych, ktrzy s postrzegani jako wrogowie wybranego ludu Boego. Lud
ten zostaje ocalony dziki obaleniu swych przeladowcw oraz dziki darowi zmartwychwstania
i ycia wiecznego dla tych, ktrzy zmarli. Odzwierciedla to opozycj pobonych ydw zarwno
przeciw obcym, imperialnym siom na Bliskim Wschodzie, jak i przeciw wyzyskiwaczom z wy
szych klas ich wasnej spoecznoci.
Wiele uwagi powicono mesjaskiemu" nauczaniu Ksigi Przypowieci. Tym, ktry dokonu
je sdu, nie jest wycznie Bg (nazywany tu Panem Duchw"), jak to byo we wczeniejszych

Syn

Czowieczy"

Ksidze

Henocha

Ewangeliach

Bardzo wiele dyskutowano nad moliwoci wpywu

strony, ksiga ta istnieje tylko w stosunkowo pnej wer

postaci Syna Czowieczego z 1 Ksigi Henocha na No

sji etiopskiej, tak e moe by dzieem chrzecijaskim,

wy Testament, a w szczeglnoci nad tym, czy tutaj

bazujcym na Nowym Testamencie. Najmocniejszym

tkwi korzenie wyraenia Syn Czowieczy", ktre od

argumentem przeciwko tej ostatniej hipotezie jest by

najdujemy w Ewangeliach. Wczesne chrzecijastwo

moe fakt, e w jej obecnym ksztacie w kocowym roz

byo zapewne obeznane z 1 Ksig Henocha (por. s. 21),

dziale Syn Czowieczy zosta najwyraniej utosamio

lecz nie jest pewne, czy dzieo, ktre znali, zawierao

ny z samym Henochem (anio... pozdrawiajc mnie,

Ksig Przypowieci, gdzie pojawia si termin Syn

rzek: 'Ty jeste Synem Czowieczym, ktry narodzi si

Czowieczy".

do sprawiedliwoci'"). Jeli fragment ten jest oryginal

Niestety, bardzo trudno datowa Ksig Przypowieci.

ny, to jest cakowicie nieprawdopodobne, eby napisa

Wikszo uczonych skania si do datowania jej na ko

go chrzecijaski autor, dla ktrego Jezus, a nie kto in

niec I w. p.n.e. lub pocztek I w. n.e. W takim przypad

ny, sta si Synem Czowieczym. Jednak kwestia ta

ku wyprzedzaaby ona Nowy Testament. Z drugiej

wci pozostaje nierozstrzygnita do koca.

rozdziaach 1 Ksigi Henocha, lecz niebiaska posta, ktra pojawia si obok Boga i przejmuje wie
le Jego atrybutw i funkcji. Istota ta nosi trzy imiona, wszystkie wywodzce si od biblijnych po
przednikw: "Wybrany", Syn Czowieczy", Pomazaniec" (lub Mesjasz"). Imi Pomazaniec"
pojawia si tylko dwa razy, przy czym nic nie zostao powiedziane o jego roli. Syn Czowieczy",
wyraenie przejte z Ksigi Daniela, nie jest w rzeczywistoci tytuem, lecz znaczy tyle co czo
wiek", istota ludzka". W 1 Ksidze Henocha wskazuje na kogo o ludzkim wygldzie, anioa lub
czowieka przemienionego w niebie na ksztat anioa. Ta tajemnicza posta istniaa jeszcze przed
stworzeniem i bdzie w ostatnich dniach wiata zasiada na Boym tronie, by dokona sdu nad
wszystkimi mocami za oraz zapocztkuje krlestwo wiecznego pokoju i bogosawiestwa (por.
ramka na ssiedniej stronie).

Z 1 Ksigi Henocha, r o z d z i a 46
I Tam ujrzaem kogo, kto mia Gow D n i " i je
go gowa [bya] biaa jak wena i z nim [by] inny,
ktrego twarz miaa wygld czowieka, i jego
twarz [bya] pena aski, jak jednego ze witych
aniow. Zapytaem jednego ze witych aniow,
ktrzy przyszli ze mn... kto on jest, skd on jest
i dlaczego chodzi z Gow Dni"? Odpowiadajc
mi, rzek do mnie: To jest Syn Czowieczy, do
ktrego naley sprawiedliwo... Jego wybra Pan
Duchw; ma on zwycia przed Panem Du
chw, w sprawiedliwoci na wieki. I ten Syn
Czowieczy, ktrego widziae, wyposzy krlw
i monych z ich miejsc odpoczywania i mocarzy
z ich tronw... i z ich krlestw, bo go nie wywy
szyli i nie oddali mu czci, i pokornie nie uznali,
skd zostao im dane krlestwo".
ApST, s. 157 (Gowa Dni" okrela kogo, kto stoi u pocztku dni,
poprzedza czas - przyp. tum.).

Syn Czowieczy zasiadajcy na tronie, z komentarza

do Apokalipsy hiszpaskiego opata Bogosawio

nego z Liebany (zmar w 798 r.). Manuskrypt po

wsta ok. 1100 r. w San Domingo de Silos.

KOSMICZNE WIZJE
Pozostae trzy ksigi skadajce si na 1 Ksig Henocha rni si znaczco midzy sob zarw
no co do formy, jak i treci. Ksiga Astronomiczna, ktra zajmuje si kalendarzem sonecznym,
jest jednym z najwczeniejszych pseudoepigrafw i bya pierwotnie niezalenym dzieem, du
szym ni wersja z 1 Ksigi Henocha. Ksiga Snw zawiera dwie wizje Henocha, dotyczce przy
szych kataklizmw. Zamykajca cao cz jest przedstawiona jako list napisany przez
Henocha do swoich potomkw, rodzaj testamentu.
W Ksidze Astronomicznej Henoch znowu podruje przez niebiosa, a jego przewodnik, anio Uriel,
instruuje go o dziaaniu kosmosu. Efektem jest niestrawna masa szczegowych kalkulacji i wnioskw,
ktra dostarcza quasi-naukowego usprawiedliwienia dla 364-dniowego kalendarza sonecznego (por. ss.
26-28). Dzieo to byo wysoko cenione przez tych, ktrzy przyjli taki kalendarz, jak na przykad spo
eczno qumraska - zwoje znad Morza Martwego zawieraj cztery fragmenty aramejskich kopii tej
ksigi, datowanych najwyraniej ju na III w. p.n.e.
Ksiga Snw powstaa w czasie powstania Machabeuszw (por. s. 28), najprawdopodobniej przed
mierci Judy Machabeusza w 160 r. p.n.e. Pierwsza wizja jest szczegowym opisem potopu biblijne
go, ktry odegra ogromn rol jako dowd dawnego sdu Boego nad grzechem i jako model dla przy
szego Sdu Ostatecznego. Wizja koczy si poruszajc modlitw do Boga o zmiowanie. Znacznie
dusza druga wizja jest przykadem gatunku literackiego nazywanego apokalips" - objawieniem do
tyczcym czasw ostatecznych. Wiksza cz wizji jest streszczeniem historii Izraela, sigajcym a do
czasw machabejskich i zakoczonym proroctwem o nadchodzcym mesjaskim krlestwie. Taki prze
gld przeszoci i przyszoci jest charakterystyczny dla apokaliptyki, ktrej najbardziej znany przykad
stanowi chyba Ksiga Daniela. Typowe jest, e przesze wydarzenia s przedstawione w postaci przepo
wiedni jakiego odlegego w czasie proroka, ktry y przed nastaniem tych wydarze. Celem takiego
zabiegu jest zademonstrowanie, e skoro jasnowidz dokadnie przewidzia znan odbiorcom przeszo,
mona mu take ufa, gdy zapowiada nieznan przyszo. Innym rysem tej wizji, take charaktery
stycznym dla apokaliptyki, jest jej dziwaczna obrazowo, w ktrej gwni bohaterowie nie s nazywa
ni imionami, lecz przedstawiani jako zwierzta, takie jak byki (patriarchowie), owce (wierni Izraelici)
i dzikie drapieniki (wrogowie Izraela). Taka obrazowo wywodzi si z Biblii i dziaa na zasadzie ko
du zrozumiaego tylko dla tych, ktrzy znaj Bibli.
Ostatnia cz 1 Ksigi Henocha odzwierciedla wiele form literackich zaczerpnitych z Biblii, w
czajc w to etyczne nauczanie o dwch drogach" (por. ss. 22 i 81) i szereg biada", przepowiadajcych
niegodziwcom nieszczcie (por. wypis na ssiedniej stronie). Dwie sekcje zawieraj tzw. Apokalips Ty
godni, ktra ukazuje za pomoc raczej tajemniczych poj przysze wydarzenia a do czasw ostatecz
nych, w okresie podzielonym na ery (tygodnie") o rnych dugociach. Ksiga koczy si fragmentem
niezalenego materiau, ktry zawiera midzy innymi sekcj dotyczc Noego i potopu.

Wniebowstpienie Henocha. Anio prowadzi Henocha do niebios na panneau z otarza wykonanego

w technice cloisonne, nakadania emalii w komrki na pozacanej miedzi, w 1181 r. przez Mikoaja
z Verdun dla monastyru w Klosterneuburgu, Austria.

Z 1 Ksigi Henocha, r o z d z i a 94
Biada tym, ktrzy buduj niegodziwo i ucisk

a nie pamitalicie o Najwyszym. Popenilicie

oraz wzmacniaj oszustwo, bo prdko zostan

blunierstwo i niegodziwo i zasuylicie na

odrzuceni i nie zaznaj pokoju. Biada tym, ktrzy

dzie przelania krwi, na dzie ciemnoci i na

buduj swoje domy na grzechu, albowiem bd

dzie wielkiego sdu.

zrzucone z fundamentu, a oni padn od miecza.

Oto, co do was mwi i co wam zapowia

Ci, ktrzy gromadz zoto i srebro, zgin

dam: ten, ktry was stworzy, odrzuci was, i nikt

surowo ukarani. Biada wam, bogacze, bo zaufa

nie zlituje si nad waszym upadkiem.

licie waszym bogactwom, ale od waszych braci

zostaniecie odsunici, albowiem bylicie bogaci,

ApST, ss. 182 n.

METUSELAH,
NOE I MELCHIZEDEK
Chocia Henoch jest najwaniejsz postaci z okresu poprzedzajcego potop, jak przedsta
wiaj pisma niekanoniczne, to dziea te mwi take o innych sawnych osobach z Ksigi Ro
dzaju, ktre s zwizane z Henochem, szczeglnie o jego synu Metuselahu i o najbardziej
znaczcym - jego wielkim prawnuku Noem.
Henoch relacjonuje swoje objawienie w 1 Ksidze Henocha najstarszemu synowi Metuselahowi
i zapisuje je w ksidze, ktr mu powierza, by przekaza j wszystkim przyszym pokoleniom. W ten
sposb Metuselah, ktrego ycie trwajce 969 lat (Rdz 5,25) jest najdusze w Biblii, zapewnia kon
tynuacj tradycji; dziki niemu nauczanie Henocha zostaje zachowane i przekazane dalej. W takim
samym wietle Metuselah jest ukazany w 2 Ksidze Henocha, ale w kontekcie powstania kapastwa.
W niej ju Henoch zdaje si posiada funkcje kapaskie, a po jego mierci wanie Metuselah staje
si porednikiem sukcesji kapaskiej. Bg jednoznacznie desygnuje go na kapana i poleca, by suk
cesj po sobie przekaza z kolei na swego wnuka Nera, ktry ma by modszym bratem Noego.
Wielkie znaczenie Noego polega na tym, e jest jedynym ocalonym z wielkiego potopu, Boej ka
ry za konsekwencje upadku aniow (por. s. 20). Kataklizm ten zaczto postrzega jako pierwowzr
Sdu Ostatecznego. W1 Ksidze Henocha znajduje si dusza narracja, odnaleziona take w jednym
ze zwojw znad Morza Martwego, o narodzinach Noego, gdzie jawi si on jako nadludzkie dziecko,
zdolne do mwienia od momentu swego narodzenia. Jego ojciec Lamech wierzy, e Noe jest potom
kiem aniow, i prosi swego ojca Metuselaha, aby uda si do Henocha i pozna
prawd. Henoch zapewnia Lamecha, e to
jest jego syn i e zadziwiajce fizyczne wa
ciwoci wskazuj na to, e jest on jednost
k wyjtkow wybran przez Boga, ktr
czeka wielka przyszo. Noe, tak jak He
noch, y w przyjani z Bogiem" (Ksiga
Rodzaju 6,9).

Ta mozaika z VI w. n.e. z kocioa San Apollinare in Classe, Rawenna, Wiochy, przedstawia

Melchizedeka (w rodku) jako kaptana-krla
podobnego do Chrystusa, ktrego ofiara (Rdz
14,1820) jest prefiguracj eucharystii.

Henoch

List

W Licie do Hebrajczykw w Nowym Testamencie Mel

chizedek jest opisywany jako kaptan, ktrego kapastwo
jest prefiguracj kapastwa Jezusa, i jako kto bez ojca,
bez matki, bez rodowodu". Wysunito hipotez, e
2 Ksiga Henocha jest zalena od Listu do Hebrajczykw
i e jest ona z tego powodu najprawdopodobniej chrze
cijaskim tekstem lub przynajmniej ta cz 2 Ksigi
Henocha zostaa napisana przez chrzecijanina.
Jednak obrazy Melchizedeka w Licie do Hebrajczy
kw i z opowiadania w 2 Ksidze Henocha nie za bardzo

do

Hebrajczykw

s ze sob zgodne: przede wszystkim w 2 Ksidze Heno

cha ma on matk i rodowd. Wrd zwojw umraskich znajduje si manuskrypt, w ktrym Melchizedek
pojawia si jako niebiaski zbawiciel, utosamiony z ar
chanioem Michaem, co dowodzi, e byl on przedmio
tem spekulacji w krgach ydowskich. Najlepiej zatem
bdzie myle o Melchizedeku jako o postaci, ktr inte
resowali si zarwno ydzi, jak i chrzecijanie, a 2 Ksi
ga Heirocha i List do Hebrajczykw reprezentuj nie
zalene rozwinicia tego samego tematu.

Dzieje narodzin Melchizedeka (2 Ksiga Henocha) maj wiele takich samych cech. Jest on przed
stawiony jako wnuk Noego. Charakteryzuje go podobiestwo do Metuselaha, podkrelono jednak, e
nie zosta poczty na ludzki sposb, gdy jego domniemany ojciec Ner nie wspy w tym czasie ze
swoj on Sofonim. Naladujc popularny wzr opowiada o narodzinach w Biblii, autor ukazuje
on Nera jako niepodn, narodziny Melchizedeka s rezultatem bezporedniej Boej interwencji.
W Biblii Melchizedek pojawia si po potopie (Rdz 14), ale 2 Ksiga Henocha umieszcza jego narodze
nie w okresie poprzedzajcym potop, i tak jak Noe zostaje wybrany, by ocala z kataklizmu. Melchi
zedek, ktrego spotka Abraham, by kapanem; w 2 Ksidze Henocha jest on obdarzony insygniami
kapastwa od momentu narodzin.
Z 1 Ksigi Henocha, r o z d z i a 106
Metuselah wzi dla swego syna Lamecha on,

czowieka, ale do dzieci aniow z nieba, jest inne

ktra zasza od niego w ci i urodzia syna. Cia

go rodzaju, nie jest taki jak my. Jego oczy s jak

o jego byo biae jak nieg i czerwone jak kwiat

promienie soca, a oblicze jego chwalebne. Wy

ry, a wosy na jego gowie [byy] biae jak wena

daje mi si, e nie wyszed on ode mnie, ale od

(...) mia pikne oczy. Kiedy otworzy swe oczy,

aniow. Boj si, eby co nadzwyczajnego nie

napeni cay dom jasnoci jak soce... Kiedy za

stao si na ziemi za jego ycia..." [Metuselah uda

brano go z rk akuszerki, otworzy swoje usta

si do Henocha, ktry odpowiedzia:] Powiadom

i mwi o Panu Sprawiedliwoci. A jego ojciec La-

swego syna Lamecha, e ten, ktry mu si urodzi,

mech zlk si z tego powodu, uciek i uda si do

jest naprawd jego synem. Nazwij jego imi

swego ojca Metuselaha. Powiedzia do niego:

Noe...".

Zrodziem dziwnego syna. Podobny jest nie do

ApST.s. 188.

ROZDZIA 2

SOWA PATRIARCHW

TESTAMENT ABRAHAMA
Testament Abrahama, ktry rzekomo podaje sowa pierwszego patriarchy Izraela, naley do ta
kiego rodzaju pism niekanonicznych, w ktrych wielkie postacie biblijne przekazuj na ou
mierci swj testament" czy spucizn swoim potomkom. Pierwowzorem tych dzie jest scena
z Ksigi Rodzaju 49, gdzie umierajcy Jakub wzywa swoich dwunastu synw i przekazuje sze
reg przepowiedni ich dotyczcych. Podobny wzr odnajdujemy w opisie mierci Mojesza (Po
wtrzone Prawo 33-34). Autorzy testamentw umieszczaj w nich rwnie pouczenia etyczne,
a take proroctwa o Izraelu, zdarzeniach uniwersalistycznych i kocu wiata.
Testament Abrahama nie jest w cisym sensie testamentem, poniewa Abraham nie pozostawia
w nim swego poselstwa. Jednak mier i jej nieuchronno ksztatuje gwny temat tego dziea. Co
kadego spotyka: nieunikniony gorzki napj mierci", jest przeznaczeniem wszystkich istot ludzkich,
nawet Abrahama - tragiczna nuta przywoujca inne staroytne pismo, takie jak mezopotamski Epos
o Gilgameszu i biblijn Ksig Koheleta. Pomimo nienagannego ycia, Abraham jest ukazany w spo
sb odlegy od ideau: jako osoba, ktra zabiega o odroczenie swej mierci, proszc Boga, eby mc
wpierw zobaczy cay wiat i wszystkie dziea, ktre, Wadco, jednym sowem stworzye". Proba
zostaje speniona i Abraham wznosi si nad ziemi w rydwanie cherubw. W centralnej i najbardziej
dramatycznej czci dziea przybywa on do pierwszej bramy nieba, gdzie widzi dusze zmarych, os-

Jedno

rodzaju

ludzkiego

Uderzajc cech charakterystyczn Testamentu Abra

nawrcenia. Przedwczesna mier, niezostawiajca

hama jest jego uniwersalizm. Jako dzieci Adama

czasu na pokut, stanowi pene zadouczynienie za

wszyscy ludzie bd sdzeni przez Boga na tej samej

grzechy, tak e po niej nie nastpuje ju dalsza kara.

podstawie: nie ma tu rozrnienia midzy ydami

Bg moe take odpowiedzie na wstawiennictwo

i poganami ani, pomijajc odosobnione odniesienie do

sprawiedliwego za grzesznikiem. Podczas swej po

dwunastu plemion, mowy o szczeglnej roli Izraela.

dry Abraham widzi ludzi czynicych zo i dopomi

Rwnie uderzajcy jest nacisk na Boe askawe zamia

na si dla nich o kar mierci. Ale pniej, gdy

ry wobec ludzkoci. W jzyku przypominajcym Ksig

uwiadamia sobie, e to przeczy Boemu zamiarowi,

Ezechiela 18 powiada si, e nie ma On upodobania

wstawia si u Boga za nimi, tak e zostaj oni przy

w mierci grzesznikw, lecz raczej chce da im szans

wrceni do ycia.

Waenie dusz przybyych, z egipskiego manuskryptu z ok. 1285 r. p.n.e. Testament Abrahama

wykorzystuje ten powszechny egipski motyw pogrzebowy, co sugeruje jego powstanie wrd
g r e c k o j z c z n y c h ydw w Egipcie.

dzane na podstawie zapisu ich uczynkw w niebiaskiej ksidze przez waenie na wadze (motyw
egipski - por. ilustracja) lub przez ogie (por. wypis). Ogaszajcym wyrok jest Abel, dwanacie po
kole plemion Izraela i na kocu Bg. W obecnoci Adama dusze sprawiedliwych przechodz
przez wsk bram (por. s. 23), podczas gdy dusze grzesznikw - znacznie liczniejsze - przechodz
przez bram szerok; wyobraenie znajdujce si take w Ewangelii wg w. Mateusza 7,1314.
Abraham powraca do domu, a Bg wysya spersonifikowan posta mierci po jego dusz. Pa
triarcha w dalszym cigu opiera si wezwaniu, ale ostatecznie jego dusza zostaje schwytana podst
pem. Ciao Abrahama jest uroczycie pochowane, a dusza zaniesiona przez aniow do raju.
Z Testamentu Abrahama,

rozdziay

12-13

Porodku, pomidzy dwiema bramami, sta bu

czyny, ten z lewej grzechy, a w przed stoem,

dzcy trwog tron... A na nim zasiada przecud

ktry trzyma wag, way dusze. Anio ognisty,

ny m, socu podobny, jakby syn Boy. Przed

trzymajc ogie, poddawa dusze prbie...

nim stal krysztaowy st cay ze zota i bisioru.

[I Micha rzek do Abrahama:] ,Widzisz,

Na stole leaa ksiga sze okci gruba i dziesi

pobony Abrahamie, tego lk budzcego ma

okci szeroka. Po jego prawej i lewej stali dwaj

siedzcego na tronie? On jest synem pierworod

anioowie trzymajcy papier, atrament i piro do

nego Adama, zwanym Ablem... Zasiada tutaj,

pisania. Przed stoem siedzia anio wietlany,

aby sdzi cae stworzenie, i bada sprawiedli

ktry trzyma w swojej rce wag. Z lewej strony

wych i grzesznikw. Dlatego mwi Bg: 'Ja was

siedzia anio cay z ognia, niemiosierny i gro

nie sdz, lecz kady czowiek bdzie osdzony

ny, ktry w swej rce dziery trb zawierajc

przez czowieka' ".

w sobie ogie trawicy, przeznaczony do badania

grzesznikw... Ten po prawej zapisywa dobre

ApST, s. 95.

APOKALIPSA ABRAHAMA
Innym dzieleni, ktre ma pochodzi od pierwszego patriarchy Izraela jako jego autora, jest
Apokalipsa Abrahama. Ksiga ta zostaa napisana w reakcji na zniszczenie Jerozolimy i ydow
skiej wityni przez Rzymian w 70 r. n.e. i moe by datowana na krtko po tej katastrofie. Jest
ona zatem w przyblieniu wspczesna chrzecijaskim Ewangeliom, ktre oferuj wasne ro
zumienie tego samego wydarzenia. Gwnym tematem Apokalipsy jest cakowite rozdzielenie
ydw i pogan, podejcie bardzo odmienne w porwnaniu z Testamentem Abrahama (por.
s. 40). Autor postrzega to rozdzielenie jako fundamentalny aspekt stworzonego wiata, ktry
jest podzielony na praw i lew stron, zaludnion odpowiednio przez ydw i pogan.
Wsplne dla wielu apokalips jest to, e wychodz od rnych biblijnych fragmentw, ktre autor
rozwija i interpretuje na wasny sposb. Jak i inne pisma apokaliptyczne, skada si z narracji, po ktrej
nastpuje szereg objawie dotyczcych przyszej historii. Podstaw czci narracyjnej (rozdz. 1-8) jest
Ksiga Rodzaju 12,1 nieomal zacytowana na kocu rozdziau 8 gdzie Bg nakazuje Abrahamowi
opuci ojczyzn w Mezopotamii. Biblia (Ksiga
Jozuego 24,2) zawiera tradycj, wedug ktrej
przodkowie narodu ydowskiego, a zwaszcza Te
rach, ojciec Abrahama, czcili w Mezopotamii inne
bstwa ni Bg. Std atwo byo zinterpretowa
opuszczenie przez Abrahama na Boy rozkaz te
go pogaskiego otoczenia jako jego odwrcenie si
od bawochwalstwa i nawrcenie na czczenie je
dynego, prawdziwego Boga. Apokalipsa opisuje,
jak Abraham odrzuci boki Teracha - temat, kt
ry by ju znany (pojawia si take we wczeniej
szej Ksidze Jubileuszw).
Drugim czynnikiem, ktry wywar wpyw na
te pierwsze rozdziay, jest polemika z bawochwal
stwem - cecha charakterystyczna judaizmu po nieAbraham w ogniu, ze Zotej hagady, ydowskiego
manuskryptu z Hiszpanii, ok. 1320 r. n.e. Przed
stawia legend, niewystpujc w Biblii, o Abraha
mie, ktry po roztrzaskaniu bokw swego ojca
zostaje wrzucony do ognia przez krla N i m r o d a
(po prawej) i ocalony przez anioa.

woli babiloskiej, jak to wida bardzo wyranie na przykad u Izajasza 44,9-20. Boki s wymiewane
z du doz humoru jako pozbawione ycia wytwory rk ludzkich, niemajce nawet siy, by pomc cho
cia samym sobie. Gdy Abraham przypadkowo kadzie boki zbyt blisko ognia, atwo spalaj si na po
pi. Temat prawdziwego oddawania czci oraz potrzeba uchronienia go przed popadniciem
z powrotem w bawochwalstwo przewija si przez cale dzieo.
Punktem wyjcia dla waciwej, apokaliptycznej czci (rozdz. 9-32) jest inny fragment biblijny,
Ksiga Rodzaju 15, gdzie Abraham ma wizj Boga i skada Mu ofiar. W Apokalipsie jest on wspierany
i kierowany przez anioa Jaoela. W Ksidze Rodzaju odpdza drapiene ptaki, ktre zlatuj si na pad
lin, miso ofiarne, a w Apokalipsie jest tylko jeden ptak, ktrym okazuje si, jak to zostaje objawione
Abrahamowi, demon Azazel. Jaoel odsya tego demona do wiata podziemnego i w ten sposb ceremo
nia zostaje speniona. Abraham i anio s przeniesieni do nieba.
W niebie Abraham recytuje pie aniow o Boym tronie, ktrej nauczy go Jaoel (por. s. 116). Po
tem zostaj mu ukazane tajemnice kosmosu i przysze wydarzenia, a w punkcie kulminacyjnym widzi
wityni jerozolimsk. Abraham wpierw oglda wityni tak, jaka powinna by, lecz w rzeczywisto
ci jest ona sprofanowana przez popadniecie w bawochwalstwo i Bg pozwala poganom j zniszczy.
Jednak w czasie ostatecznym Izrael znw bdzie oddawa prawdziw cze w odbudowanej wityni,
a poganie zostan unicestwieni. W kocu Abraham wraca na ziemi, gdzie Bg ponawia obietnic
zniszczenia pogan i ogasza nadejcie "Wybranego" dla odnowienia Izraela. Na zakoczenie Apokalipsa
powraca do Ksigi Rodzaju, przywoujc proroctwo o zniewoleniu Izraela w Egipcie (15,13).

Z Apokalipsy Abrahama,

rozdzia

[Abraham rzek:] Ojcze Terachu! Ogie god-

poniewa swoimi promieniami owieca cay

niejszy jest od twoich bogw zotych, srebrnych,

wiat. Ale i jego nie uznam za boga, poniewa

kamiennych i drewnianych, poniewa ogie

gdy nastanie noc, ganie. Ani nie uznam za bo

spala twoje bogi, tymczasem twoi bogowie, pa

gw ksiyca i gwiazd, poniewa i one w czas

lc si, podlegaj ogniowi, natomiast ogie drwi

nocy trac swe wiato.

sobie z nich, pochaniajc twoich bogw. Ale

Posuchaj jednak Terachu, ojcze mj! Po

nawet tego nie nazw bogiem, gdy pokonuje

wiem ci o Bogu Stworzycielu wszystkiego. Ten

go woda. Godniejsza od niego jest wic woda,

jest prawdziwym Bogiem, ktry stworzy lazu

gdy gasi ogie i nawadnia pody ziemi. Jednak

rowe niebo i wyzoci soce, zapali ksiyc

i jej nie nazw bogiem, poniewa woda spywa

i razem z nim gwiazdy, osuszy ziemi porod

pod ziemi. Raczej godniejsza u z n a m ziemi,

ku licznych wd i ciebie samego na niej posta

poniewa pokonuje natur wody. Ale i jej nie

wi. On te mnie dzisiaj znalaz w niepokoju

nazw bogini, poniewa i ona osuszana jest

moich myli".

przez soce i dana zostaa czowiekowi do

uprawy. Godniejszym od ziemi uznam soce,

ApST, s. 448.

TESTAMENT IZAAKA
Testament Abrahama (por. ss. 40-41) tworzy oddzieln trylogie razem z Testamentem Iza
aka i Testamentem Jakuba (por. ss. 46-47), a podobiestwa pomidzy nimi s tak due, e
zostay zgrupowane w jedn cao w koptyjskich, arabskich i etiopskich manuskryptach.
Trzej patriarchowie pojawiaj si we wszystkich trzech tekstach, a w Testamencie Izaaka
Abraham jest nawet waniejszy ni sam Izaak. Testament ten jest odczytywany w Kociele
koptyjskim 4 wrzenia, w wito Abrahama, Izaaka i Jakuba.
W obecnym ksztacie Testament Izaaka jest dzieem chrzecijaskim, ale elementy chrzecijaskie
wydaj si pniejszymi dodatkami, tak e jest moliwe, i pierwotne dzieo, tak jak jego pierwowzr
Testament Abrahama, zostao napisane przez ydowskiego autora po grecku. Wyrniajc cech charak
terystyczn ksigi jest, szczeglnie w porwnaniu z Testamentem Abrahama, moralne i etyczne naucza
nie woone w usta Izaaka, majce silnie uniwersalistyczny wydwik.

Trzej patriarchowie: Abraham, Izaaka i Jakub. Malowido cienne w etiopskim kociele prawosawnym
Abune Yemata, Gheralta, Tigray.

Dzieo rozpoczyna si od zwiastowania przez archanioa Michaa Izaakowi jego bliskiej mierci.
Syn Izaaka, Jakub, jest tym gboko zaniepokojony, ale Izaak rozwiewa jego wtpliwoci, przypomina
jc mu jego znaczcych przodkw i obiecujc wspania przyszo jako protoplasty zarwno dwunastu
plemion Izraela, jak i - w tym punkcie wpywy chrzecijaskie s oczywiste Jezusa Chrystusa. Nastp
nie gromadzi si tum, do ktrego Izaak kieruje swoje dugie kazanie skupiajce si na byciu prawdzi
wym blinim dla drugiego i harmonii. Zawiera w nim wzr wyznania przeznaczony do recytacji przez
skadajcych ofiary i koczy je wyszczeglnieniem charakterystycznych obowizkw kapanw, do kt
rych zalicza samego siebie.
Anio powraca i zabiera Izaaka do niebios, gdzie wpierw jest wiadkiem tortur przybyych grzesz
nikw, zwaszcza tych, ktrzy szukali zwady ze swymi blinimi. Potem wstpuje jeszcze wyej, a do
tronu Boego (ukrytego za zason), i spotyka swego ojca Abrahama. Poprzez Abrahama Bg nakazu
je wszystkim ludziom, by naladowali przykad Izaaka i umierajc, pozostawiali po sobie spisany testa
ment lub ostatni wol, oraz poleca przestrzega dnia witecznego ku czci Izaaka. Ksiga koczy si
zabraniem duszy Izaaka do nieba w rydwanie otoczonym cherubami oraz zamykajcym ksig
peanem wychwalajcym Trjc wit.

Z Testamentu Izaaka, rozdzia 4

Izaak powiedzia...: Jeli przemawiasz w gnie

Praca kapanw nie jest atwa, odkd ci

wie, strze samego siebie przed rzucaniem

y na kadym kapanie obowizek, od dzisiaj a

oszczerstw i wystrzegaj si prnego przechwala

do dopenienia si ostatniego pokolenia i koca

nia si... Uwaaj, by ze sowo nie wyszo z ust

wiata, by nie ugasi pragnienia piciem wina

twoich... Wystrzegaj si wycigania swojej rki po

ani nie usatysfakcjonowa si jedzeniem chleba

co, co nie naley do ciebie... Nie mieszaj

i by nie rozprawia o sprawach tego wiata ani

wasnych myli z mylami wiata, gdy stoisz przy

nie sucha tego, kto o nich rozprawia. Lecz

otarzu w obecnoci Boej. Gdy zbliasz si, by

kapani musz powici wszystkie swoje de

zoy swoj ofiar Bogu... powiniene modli

nia i swoje ycie modlitwie i czuwaniu... po to,

si do Niego sto razy bez przerwy. Na pocztek

aby kady mg baga Boga skutecznie. A teraz

powiniene wypowiedzie nastpujce dzikczy

wci i wci bagaj Boga, pokutujc za swoje

nienie: 'O Boe, Niepojty, Niezbadany, Majcy

przesze grzechy, a nie popeniaj dalszych grze

moc, rdo czystoci, oczy mnie swoj ask,

chw. Zatem nie zabijaj mieczem, nie zabijaj

wedug Twej dobroci wobec mnie... Zaprawd,

jzykiem, nie cudzo swoim ciaem i nie za

moja sprawa jest w Twoich rkach i moja pomoc

chowuj gniewu a do zachodu soca. Nie

jest u Ciebie... Wybacz mi, e jestem grzeszni

przyjmuj niesprawiedliwych pochwa i nie ra

kiem. I wybacz wszystkim Twoim stworzeniom,

duj si z upadku twoich wrogw lub twoich bra

ktre uksztatowae, a ktre nie usuchay i nie

ci. Nie blunij, wystrzegaj si oszczerstw. Nie

uwierzyy w Ciebie'...

patrz na kobiet lubienym okiem".

TESTAMENT JAKUBA
Wiele pism niekanonicznych skupia si na Jakubie, przodku dwunastu plemion Izraela. Jed
nym z najbardziej interesujcych jest Testament Jakuba, blisko zwizany z Testamentem
Izaaka oba pisma s odczytywane w Kociele koptyjskim w wito Trzech Patriarchw (por.
s. 44). Rozpoczyna si od zwiastowania archanioa Michaa Jakubowi jego bliskiej mierci,
ale zanim to nastpi, Jakub zostaje zabrany do niebios, gdzie jest wiadkiem tortur potpio
nych, a potem spotyka Abrahama i Izaaka w miejscu wiatoci. Na kocu Bg i jego anioo
wie przenosz dusz Jakuba do nieba, podczas gdy jego ciao zostaje pochowane w rodowym
grobowcu w Hebronie.
Jednak Testament Jakuba nie jest po prostu imitacj Testamentu Izaaka. Jest on znacznie moc
niej zaleny od Ksigi Rodzaju i relacjonuje wikszo zdarze z biblijnej historii o Jakubie, akcep
tujc opis Ksigi Rodzaju, ktry zajmuje tu znacznie wicej miejsca ni w przypadku Izaaka.
Testament Jakuba jest take duo bardziej chrzecijaski ni wczeniejszy Testament Izaaka, mimo
e wykorzystuje ydowskie legendy. Trzeci cech charakterystyczn dziea jest wyranie widocz
na obecno rzeczywistego autora: dwa ostatnie rozdziay powicone s cakowicie zaleceniom
i nauczaniem samego narratora, ktre jednoznacznie wskazuje, e jest on chrzecijaninem. W ko
cu zaznacza si brak apokaliptycznych opisw historii i koca wiata. Odosobnione odniesienie do
ostatnich dni w rozdz. 5 ograniczone jest do przyszoci dwunastu plemion Izraela oraz niewiele
dodaje do opowiadania Ksigi Rodzaju o ich przybyciu do Egiptu i objciu w posiadanie Kanaanu.
Rzeczywistym zamiarem dziea jest wyoenie religijnych, liturgicznych i moralnych wymaga,
ktrych celem jest waciwe prowadzenie swego ycia w teraniejszoci.

Drabina
Z wyranym zainteresowaniem anioami i niebiask

Jakuba
anio Sariel (por. drugi wypis na stronie obok). To przypo

rzeczywistoci pisma niekanoniczne kieroway uwag

mina rozdz. 7 Ksigi Daniela, ktry mg by dla autora

na biblijny epizod, w ktrym Jakub ni o drabinie czy

wzorem. W apokaliptyczny sposb anio przekazuje pro

schodach do nieba, po ktrych anioowie wstpuj do g

roctwo dotyczce losu potomkw Jakuba i ich triumfu

ry i zstpuj w d (Rdz 28,11-28). W jednym z dzie,

w czasach ostatecznych, gdy przywdca zych mocy - na

Drabinie Jakuba, drabina ma dwanacie szczebli, po bo

zywany przez anioa dziwnym imieniem Sok zosta

kach kadego z nich znajduje si popiersie czy statua

nie zniszczony na zawsze. Ostatni rozdzia wydaje

o ludzkim ksztacie. Jakub modli si do Boga o wyjanie

si pierwotnie samodzielnym dzieem chrzecijaskim,

nie jego tajemniczej wizji i w odpowiedzi odwiedza go

zapowiadajcym narodzenie i ukrzyowanie Jezusa.

Z Testamentu Jakuba, r o z d z i a 2
[Anio rzek do Jakuba:] Bogosawiony jest lud,
ktry bdzie dy do swej czystoci i oglda
swe dobre czyny. Bogosawiony czowiek, ktry
bdzie pamita o tobie w dniu twego uroczys
tego wita. Bogosawiony ten, ktry bdzie
czyni miosierdzie dla chway twych kilku
imion i da kubek wody do picia lub przyjdzie
z ofiar do wityni, lub przyjmie obcego, lub
odwiedzi chorego i pocieszy jego dzieci, lub
odzieje nagiego dla chway twych kilku imion.
Takiemu nigdy nie bdzie brakowao dobrych
rzeczy tego wiata ani ycia wiecznego w wiecie,
ktre nadchodzi. Wicej, ktokolwiek spowoduje,
e zostan spisane historie twoich kilku ywotw
i cierpie na swj wasny koszt lub spisze je was
n rk, lub bdzie czyta je im powanie, lub
bdzie sucha ich z wiar, lub bdzie wspomi
na twoje czyny, tym zostan przebaczone ich
grzechy i odpuszczone ich wykroczenia".

Z Drabiny Jakuba, r o z d z i a y 5-6

[Sariel, anio snw] rzek do mnie: Widziae

Sen Jakuba, detal z malowida w katedrze na

drabin z dwunastoma szczeblami, kady szcze

wyspie Torcello, Wenecja. Jakub ni o niebiaskiej

bel ma 'dwie ludzkie twarze, ktre zmieniaj

drabinie, po ktrej anioowie wchodz do

swj wygld. Drabin jest ta era, a dwanacie

i schodz z nieba.

szczebli to okresy tej ery. A dwadziecia cztery

twarze to krlowie bezbonych narodw tej ery.

owie i archanioowie bd ciska swoje pioruny

Za tych krlw dzieci twoich dzieci i pokolenia

wietliste przed nimi dla ocalenia twoich ple

twoich synw zostan poddane prbie... Wiedz,

mion... Bd trzsienia ziemi i wielkie zniszcze

Jakubie, e potomkowie twoi zostan wygnani

nie. I Pan wyleje swj gniew przeciwko

do obcego kraju, a oni dotkn ich niewol i b

Lewiatanowi, smokowi morskiemu; on zabije

d zadawa im rany kadego dnia. Ale Pan os

rozpustnego Sokoa mieczem, poniewa wzbu

dzi nard, ktremu oni su... Poniewa anio-

dzi gniew Boga bogw swoj pych".

TESTAMENTY DWUNASTU
PATRIARCHW
Testamenty dwunastu pa tarchws wiadectwem popularnoci gatunku testament" wrd pi
sarzy dzie niekanonicznych. Podstawowym dla nich wzorem jest relacja o ostatnich sowach Ja
kuba do jego synw w Ksidze Rodzaju 49. Odczuwano, e synowie owi, jako protoplaci
dwunastu plemion Izraela, powinni pozostawi po sobie podobne testamenty dla potomkw.
Uwaa si, e Testamenty dwunastu patriarchw s utworami jednego autora (ktry mg wykorzysta
wczeniejszy materia), gdy prawie wszystkie naladuj ten sam model. Z wyjtkiem krtkiego Testamen
tu Aszera, kady rozpoczyna si od przywoania przez patriarch do oa mierci w Egipcie rodziny i po
wtrzeniu jej przykadowych epizodw z swego mijajcego ycia. Po tym nastpuje sekcja z etycznymi
poleceniami, koncentrujca si na cnotach, ktrym naley by wiernym, i na wystpkach, ktrych nale
y unika. Wsplnym tematem w tych tekstach jest doktryna o dwch duchach aktywnych w wiecie,
pierwszy to duch prawdy, drugi - bdu, oraz o wynikajcym z tego dla ludzi wyborze pomidzy dwoma
sposobami postpowania, pierwszy kierowany jest przez aniow Boych, drugi przez aniow mocy za,
nazywanych Beliarem lub Szatanem. Waciwym wyborem, do ktrego teksty te czsto nawouj, jest
trzymanie si Prawa Boego i przestrzeganie przykaza Najwyszego. Dalej stoj zapowiedzi przyszo
ci, ostrzegajce przed katastrof, ktra spadnie na Izraela z powodu niegodziwego postpowania, ale tak
e obietnica, e na kocu czasw nard zostanie odnowiony, jego zbezczeszczona witynia odbudowana
i nawet poganie zbawieni. Na kocu patriarcha umiera, wyraajc ostatnie yczenie bycia pochowanym
w rodowym grobowcu w Hebronie w Ziemi Obiecanej, co zostaje spenione we waciwym momencie.
W ten sposb Testamenty egzemplifikuj szereg motyww charakterystycznych dla wielu pseudoepigra
fw jako caoci, a szczeglnie blisko s zwizane z Ksig Jubileuszw (por. ss. 26-28).
Mniej wicej dziesi fragmentw w tych tekstach ma bez wtpienia chrzecijaski charakter, ale
wci toczy si debata, czy s one integraln czci tego dziea - w tym przypadku trzeba by przyj,
e autor by chrzecijaninem - czy te s wstawkami do ydowskiego dokumentu w celu uczynienia go
bardziej akceptowalnym dla Kocioa, w ktrym byl znany i czytany przez pierwsze cztery wieki n.e.
Brak jest wystarczajcych dowodw, by mc si opowiedzie za ktrym z tych rozwiza, i by
moe wcale nie trzeba jednoznacznie rozstrzyga tej kwestii, poniewa coraz czciej uznaje si, e roz
rnienie pomidzy tym, co ydowskie, a tym, co chrzecijaskie, w pierwszych wiekach n.e. nie zawsze
wyranie si zarysowuje, a take e judeochrzecijastwo (spoeczno ydw wyznajcych wiar
chrzecijask) dugi czas odgrywao znaczc rol (por. s. 140).
W jednej grupie manuskryptw kady z Testamentw ma nagwek okrelajcy szczegln cnot lub
wystpek, na ktrym si on koncentruje. Ten rys odzwierciedla wpywy helleskich pism filozoficznych
i etycznych, ktre mona odnale w dwunastu Testamentach rwnie poza samymi nagwkami.

Historia Jzefa i jego braci, pyta drzwiowa z brzu wykonana przez Lorenza Ghibertiego (1378-1455)
dla baptysterium katedry we Florencji, Wiochy.

Testamentu Aszera,

rozdziay

78

[Aszer powiedzia:] Nie bdcie, dzieci, jak So

mujc Prawa Boego, ale ludzkie przepisy. Z te

doma, ktra nie rozpoznaa aniow Pana i do

go powodu zostaniecie rozproszeni jak Gad

znaa wiecznej zagady. Wiem bowiem, e

i Dan, bracia moi, ktrzy nie znaj swej ziemi

zgrzeszycie i bdziecie wydani w rce waszych

ani swego pokolenia, ani swej mowy. Ale Pan

wrogw. Ziemia wasza opustoszeje, wy za roz

zgromadzi was w wierze ze wzgldu na nadzie

proszycie si na cztery strony wiata. I staniecie

j swego miosierdzia, ze wzgldu na Abrahama,

si bezsilni w rozproszeniu jak rozlana woda,

Izaaka i Jakuba".

dopki Najwyszy nie spojrzy na ziemi i sam

To powiedziawszy, da im nastpujce po

przeszedszy jako czowiek, jedzc i pijc z lud

lecenie: Pochowajcie mnie w Hebronie". Tak

mi, nie skruszy z atwoci gowy smoka przez

umar, zapadajc w agodny sen. A synowie je

wod. On zbawi Izraela i wszystkie narody - Bg

go uczynili, jak im nakaza. Zabrawszy jego

przemawiajcy przez czowieka... Poznaem bo

koci, pogrzebali obok jego ojcw.

wiem... e nie bdziecie Mu posuszni i e niego

dziwie z Nim postpowa bdziecie, nie przyj

ApST, ss. 73 n.

TESTAMENT RUBENA
W niektrych manuskryptach Testamentowi Rubena, ktry ma by najstarszym synem Jakuba,
dano podtytu o mylach", ale myli te w duej mierze s mylami lubienymi, dlatego dzieo
skada si gwnie z szeregu ostrzee przed cudzostwem. Na pocztku Ruben wspomina swo
j przeszo, zwaszcza grzech stosunku pciowego z Bilh, konkubin ojca, o ktrym Biblia m
wi bardzo krtko (Ksiga Rodzaju 35,22) i z powodu ktrego zosta przeklty przez umierajcego
Jakuba (Ksiga Rodzaju 49,9). W efekcie utraci status pierworodnego syna Jakuba (1 Ksiga
Kronik 5,1-5).
Autor zapenia lakoniczn biblijn wzmiank rnymi spronymi szczegami, takimi jak oglda
nie przez Rubena kpicej si Bilhy, ktre pojawia si take w Ksidze Jubileuszw, a zostao prawdopo
dobnie zapoyczone z opowiadania o krlu Dawidzie i Batszebie (2 Ksiga Samuela 11,2) lub
z deuterokanonicznego opowiadania o Zuzannie (rozdz. 15-16). Bilha bya pijana, wtedy gdy zostaa

uwiedziona - szczeg najprawdopodobniej zaczerpnity z opowiada o pijastwie Noego (Rdz 9,20)

i Lota (Rdz 19,32-36). Dla kontrastu Ruben przytacza przykad swego brata Jzefa, ktry opar si o
nie Potifara w Egipcie (Rdz 39). Jzef jest stale stawiany w Testamencie za wzr czowieka cnodiwego.
Ruben przechodzi potem do diatryby przeciwko kobietom w ogle, oskarajc je o usiowanie kon
trolowania mczyzn przez stosowanie podstpw, majcych na celu ich uwiedzenie. Powtarza trady
cyjny motyw, jakoby cudzostwo prowadzio do bawochwalstwa, i odwouje si do historii
Czuwajcych (Stranikw), zych aniow, za ktrych upadek wini ziemskie kobiety (por. s. 20). Taka
niska ocena kobiet odnajdywana jest w jeszcze innych pismach ydowskich z tego okresu, ale ze szcze
gln moc zostaje wyraona wanie w Testamencie Rubena.
Ostatnia cz dziea wprowadza ide, ktra zostaje szerzej rozwinita gdzie indziej w dwunastu
Testamentach: dominacja plemion Lewiego i Judy, z ktrych pochodz odpowiednio arcykapani i kr
lowie Izraela. Ta diarchia kapana i krla moe by porwnywana z dwoma mesjaskimi postaciami po
jawiajcymi si w niektrych zwojach znad Morza Martwego, mesjaszem Aarona" i mesjaszem
Izraela". Spord tych dwch posta kapana jest znacznie waniejsza, poniewa jest on odpowiedzial
ny za powodzenie narodu jako ten, ktry dokonuje interpretacji prawa i skada ofiary.
Innym grzechem, do ktrego prowadzi cudzostwo, jest zazdro - to temat szerzej rozwinity
w Testamencie Symeona. Cudzostwo spowoduje, e dzieci Rubena stan si zazdrosne o synw Lewie
go, ale jeli ulegn swej zazdroci, nara si na Bosk zemst.
Z Testamentu Rubena, r o z d z i a y 3 i 5
Posuchajcie Rubena, waszego ojca. N i e zwra

Ze s kobiety, dzieci moje, albowiem nie

cajcie uwagi na spojrzenie kobiety, nie przeby

majc wadzy nad mczyzn, ani siy, podstp

wajcie z kobiet zamn na osobnoci, nie

nie posuguj si powabem, aby go do siebie

zajmujcie si przesadnie sprawami kobiet.

przywiza... W taki sposb zwabiy one Strani

Gdybym by nie zobaczy Bilhy kpicej

kw przed potopem. Ci bowiem stale na nie pa

si na miejscu osobnym, nie popenibym tak

trzc, zaczli ich poda, a przechodzc do

wielkiej niegodziwoci. Umys mj owadnity

czynu, przybrali wygld mczyzn. I kiedy one

kobiec nagoci nie pozwoli mi zasn...

obcoway ze swymi mami, ukazywali si im.

W Gader, w pobliu... Betlejem, Bilha odurzo

One za, w myli podajc zjawiajcych si

na winem spoczywaa odkryta na swoim posa

mczyzn, rodziy gigantw.

niu. Gdy wszedem i zobaczyem jej nago,

dopuciem si niegodziwoci, a pozostawiw
szy j we nie, odszedem...

ApST, ss. 47 n.

Na ssiedniej stronie: Zuzanna i starcy, Pompeo Batoni (1708-1787). W tym dodatku do Ksigi Daniela,
dwch lubienych starcw szpieguje cnotliw Zuzann, a po udaremnieniu ich seksualnych awansw,
prbuj j oskary o cudzostwo. W kocu dziki interwencji Daniela zostaje ocalona, a starcy zgadzeni.

TESTAMENT SYMEONA
Nagwek tego dokumentu podaje w tytule: o zawici". Jego tem jest wanie biblijna nar
racja o uczuciu zazdroci ywionym wobec Jzefa przez jego braci. Sprawozdanie z tego epi
zodu w Ksidze Rodzaju nie wymienia bezporednio Symeona, ale autor wybra go tutaj
jako typowy przykad niszczcych skutkw zawici: o Symeonie powiedziano, e pragn za
bi Jzefa - pogld odnajdywany jeszcze gdzie indziej w dwunastu Testamentach, czego
prba zostaa udaremniona tylko dziki Boskiej interwencji.
Symeon mg zosta wyszczeglniony w Ksidze Rodzaju 42,24 bowiem powiedziano o Jze
fie, e gdy jego bracia przybyli do Egiptu, kaza sku Symeona w kajdany, co mogo zosta zrozu
miane jako podkrelenie, i mia on szczeglny powd, by go ukara. Testament odwouje si do
owego zdarzenia i Symeon mwi, e zda sobie spraw z tego, i cierpia sprawiedliwie, i nie skar
y si. Inne biblijne miejsce mogo sta si punktem wyjcia niektrych pocztkowych sw Sy
meona: Staem si bardzo silny, nie unikaem trudu i nie lkaem si niczego". Moe to by aluzja
do Ksigi Rodzaju 34, gdzie Symeon obok Lewiego jawi si jako gwatowny wojownik, dokonuj
cy brutalnej zemsty na mieszkacach Sychem za zgwacenie siostry Diny; czyn, ktry przynosi
mu przeklestwo z ust ojca na ou mierci. Jednak autor nie jest specjalnie zatroskany biblijn
narracj ani stworzeniem spjnego opisu historycznego zdarzenia. I tak w rozdz. 1 mwi o Judzie,
e sprzeda Jzefa do Egiptu, ale w rozdz. 4 Symeon przyznaje si do wycznej za to odpowie
dzialnoci. Autor interesuje si gwnie etyczn nauk, o quasi-filozoficznym charakterze, opisu
jc natur zawici i jej bolesne konsekwencje.
W dziele obecne s jeszcze inne tematy, z ktrych wikszo pojawia si i gdzie indziej w dwu
nastu Testamentach. Lewi i Juda s chwaleni jako uosobienie odpowiednio arcykapastwa i wa
dzy krlewskiej, ale Lewi napotka opozycj ze strony potomkw Symeona, ktrzy nie bd
w stanie zdoby nad nim przewagi z powodu spoczywajcego na nich nieprzemijajcego prze
klestwa Jakuba. Posta Jzefa zostaje zaakcentowana jako wzr cnoty i wspaniaomylnoci.
Rozdziay 6 i 7 zawieraj proroctwa dotyczce triumfu Boga w czasach ostatecznych, ktre zo
stay zaadaptowane do istniejcego ju tekstu, a odnosz si do przyjcia Chrystusa jako zbawcy.
Proroctwo w rozdz. 6 posuguje si imionami tradycyjnych wrogw Izraela, jakie wystpuj w Bi
blii, a take Kapadocczykw" i Hetytw", ktrzy wydaj si narodami wspczesnymi autorowi.
Na kocu Jzef jest ponownie szczeglnie uhonorowany za pomoc upikszenia krtkiego biblij
nego opisu jego pochwku w Egipcie (Rdz 50,26).

Jzef nakazujcy zaku Symeona w kajdany, namalowany ok. 1785 r. przez Williama Blake'a (1757-1827).
Wedug Testamentu dwunastu patriarchw Symeon zosta skuty, poniewa chcia zabi Jzefa.

Z Testamentu Symeona, r o z d z i a 2

W tym czasie zazdrociem Jzefowi, poniewa

moliwoci dziaania, tak e prawa moja rka

miowa go ojciec nasz. Tote powziem posta

staa si na wpumara przez siedem dni. I zro

nowienie przeciw niemu, aby go zgadzi, ponie

zumiaem, dzieci, e spotkao mnie to z powodu

wa ksi faszu, posawszy ducha zawici,

Jzefa. Nawrciszy si przeto, pakaem i baga

zalepi mj umys, abym nie uwaa Jzefa za

em Pana, aby przywrci wadz mej rce, abym

brata i nie oszczdza Jakuba, ojca mego. Jednak

uwolniony zosta od wszelkiej skazy, od zawici

e Bg jego i Bg jego ojcw, posawszy anioa,

i od wszelkiej nierozwagi. Poznaem bowiem, e

wyrwa go z rk moich... Ja za gniewaem si na

dopuciem si zego czynu... z powodu Jzefa,

Jud, poniewa wypuci go ywym. I przez pi

ktremu zazdrociem.

miesicy byem oburzony na niego. Wtedy to

Pan odj wadz mym nogom i rce pozbawi

ApST, ss. 48 n.

TESTAMENT LEWIEGO
Jak mona by oczekiwa, najdusze i najbardziej znaczce z Testamentw dwunastu patarchw s te, ktre zajmuj si Lewim, Juda i Jzefem, najwaniejszymi spord braci wedug rela
cji biblijnej. Testament Lewiego zosta scharakteryzowany sowami o kapastwie i arogancji":
[W ApST, s. 50 nagwek ma brzmienie O kapastwie i wyniesieniu", co jest niezgodne z poni
sz interpretacj autora - przyp. tum.] podaje, w jaki sposb kapastwo zostaje nadane Lewiemu i jego potomkom, a take, w jaki sposb ci potomkowie zepsuli kapastwo przez aroganckie
nieposuszestwo Boym nakazom dotyczcym ich urzdu.
Pocztkowa cz opisuje dwie wizje Lewiego. W pierwszej, naladujcej wzr z 1 Ksigi Henocha
14-16, anio prowadzi Lewiego do Boego tronu w niebie, gdzie Bg obiecuje mu kapastwo a po ko
niec czasw. Zostaje take pouczony o geografii niebios. W drugiej wizji insygnia arcykapaskie, zgod
ne z ich wyliczeniem w Ksidze Wyjcia 28, zostaj ju teraz przekazane Lewiemu przez siedem
anielskich istot.
Po drugiej wizji Lewi odwiedza Izaaka, ktry ostrzega, e jego potomkowie zbezczeszcz sanktu
arium, i instruuje, jak zachowa czysto. Wylicza grzechy, ktrych dopuszcz si kapani, nastpcy Le
wiego, co spowoduje zniszczenie wityni jerozolimskiej. Jest to wyrany dowd dziaania
chrzecijaskiego redaktora, ktry wiedzia ju o zburzeniu przez Rzymian wityni w 70 r. n.e. Jedno
czenie wszystko to zdaje si wskazywa, e dzieo jest produktem ydowskich krgw, takich jak sekta
qumraska, w ktrych uwaano wityni i jej ob
rzdy za skalane i bezprawne oraz wypanywano
nowej wityni i nowego kapastwa. Testament
Lewiego osiga punkt kulminacyjny w obietnicy
nowego kapana w czasach ostatecznych, wspania
ej istoty opisywanej terminami, ktre w Biblii od
nosz si do postaci krlewskiej. Niektrzy uczeni
dostrzegali w tym aluzj do wadcy Jana Hirkana
(135-105 r. p.n.e.) z dynastii machabejskiej (por.
s. 28), ktremu tradycja ydowska przypisywaa
funkcje kapaskie, krlewskie i prorockie.
Ruiny, ktre mog by pozostaoci po samary
taskiej wityni na Grze Garizim, w pobliu
antycznego miasta Sychem, wspczesnego Nablusu. Do dzisiaj niewielka wsplnota Samarytan
(por. ramka) zbiera si tutaj, by witowa Pasch.

Z Testamentu Lewiego,

rozdziay

56

[Anio rzek do Lewiego:] Pomci) krzywd Dy

Sychema. To samo bowiem, co uczynili Dynie

ny [=Diny] na Sychemie, a ja bd z tob, bo Pan

[=Dinie], siostrze naszej, chcieli uczyni Sarze,

mnie posa". Wtedy to zgadziem synw Hemo-

ale Pan im przeszkodzi. Podobnie te przelado

ra [=Chamora] zgodnie z wyrokiem zapisanym

wali Abrahama, ojca naszego, gdy by przechod

na tablicach niebieskich... Kiedy usysza ojciec,

niem. Przeganiali jego owce brzemienne, a take

rozgniewa si i smuci... Tote pomin nas [Le

Jebie, domownika jego skrzywdzili haniebnie...

wiego i Symeona] przy bogosawiestwach... Ja

W kocu przyszed na nich gniew Pana.

jednak wiedziaem, e Bg wyznaczy kar dla

ApST, ss. 51 n.

Testamentu

Lewiego,

Miaem znowu widzenie jak poprzednio. Zoba

rozdzia

si wyraa w posugiwaniu kapaskim. Trze

czyem siedmiu mw w biaych szatach, m

ciemu nadadz nowe imi, poniewa z Judy po

wicych do mnie: ,Wsta, przywdziej szat

wstanie krl i ustanowi nowe kapastwo na

kapastwa, wieniec sprawiedliwoci, sowo zro

wzr tego, ktre jest pord narodw i dla

zumienia, sukni prawdy, pancerz wiary, mitr

wszystkich narodw. Jego pojawienie si bdzie

znaku oraz efod proroctwa"... I powiedzieli do

niezauwaalne jak pojawienie si proroka Naj

mnie: Lewi, trzy urzdy otrzyma twoje potom

wyszego z potomstwa Abrahama".

stwo jako znak chway Pana, ktry przybdzie.

Urzd pierwszy bdzie wielkim... Drugi bdzie

ApST, s. 52.

Samarytanie
Pomidzy dwiema wizjami Lewiego znajduje si

usiuje j usprawiedliwi w ten sposb, e Bg ogosi

fragment wywodzcy si z odmiennej tradycji, ktry

wyrok na mieszkacach Sychem jako rezultat ich cig

opowiada, w jaki sposb Lewi doszedi do tego, e zo

ego zego postpowania. Za Sychemitami stoj Sama

sta w drugiej wizji obdarzony godnoci kapask.

rytanie z czasw autora, ktrzy zostaj zdema

Anio-przewodnik, nazwany anioem ordujcym za

skowani jako gupi nard, przebywajcy w Sychem"

Izraelem, sprowadza Lewiego z powrotem na ziemi

w deuterokanonicznej Mdroci Syracha (50,26), po

i nakazuje mu dokona zemsty na Sychemitach, po

chodzcej prawdopodobnie z tego samego okresu. Sa

niewa zgwacili oni jego siostr Din (Ksiga Rodza

marytanie, ktrzy za Pismo uznaj tylko Picioksig,

ju 34). Lewi dokonuje masakry Sychemitw-m-

chc uchodzi za potomkw pnocnych plemion

czyzn.
Autor jest wiadom, e w Ksidze Rodzaju akcja
Lewiego zostaje potpiona przez jego ojca Jakuba, ale

Izraela, Efraima i Manassesa, ale w czasie powstania

dwunastu Testamentw byli uwaani przez ydw za
obcy nard.

TESTAMENT JUDY
Testament Judy jest najduszym ze wszystkich dwunastu Testamentw i, jak stwierdza jego
podtytu, zajmuje si odwag, chciwoci i rozwizoci". Pierwsze dziewi rozdziaw,
w ktrych Juda opisuje swj doskonay charakter z czasw modoci, egzemplifikuje temat od
wagi. Nastpujce dalej rozdziay odmalowuj ostro z tym kontrastujcy obraz degeneracji pa
triarchy z powodu pragnie seksualnych i chciwoci.
W rozdziaach 1-9 Jakub desygnuje Jud na krla, a on szeregiem miaych czynw wobec dzi
kich zwierzt oraz przede wszystkim zakoczonymi powodzeniem wyczynami militarnymi (takie jak
opisany w rozwiniciu krtkiej notatki z Ksigi Rodzaju 48,22 o podboju przez Jakuba Amorytw)
udowadnia, e jest czowiekiem odpowiednim na ten urzd. Dalej opowiadanie skupia si na zwizku
z on Bessu (lub Batszu, czyli crk Szui) i synow Tamar. Obie nie byy Izraelitkami, a mae
stwo z kobietami spoza ludu wybranego byo cikim grzechem w oczach autora. Uzupenia on rela-

Pejza z Jud i Tamar, Lucas Cassel (1500-ok. 1570). Malowido przedstawia scen z Ksigi Rodzaju 38,
gdzie Juda zaleca si do swojej owdowiaej synowej Tamar, ktra przebraa si za prostytutk.

cj o tych wydarzeniach z Ksigi Rodzaju 38 obrazowymi detalami, jak to, e mocny napj spowodo
wa, i Juda wspy zarwno z Bessu, jak i Tamar, i e jego maestwo z Bessu zostao osigni
te dziki przekupstwu ze strony jej ojca.
Potem nastpuj dwie czci zawierajce napomnienia etyczne: pierwsza ostrzega przed intensyw
nym piciem, druga przed siln mioci do pienidzy - o grzechach owych powiedziano, e nie s god
ne takiego krla jak Juda. Najwikszym bdem, do jakiego doprowadza Jud picie, jest wyjawienie
Boskich tajemnic pogaskiej kobiecie (to sugeruje, e Testament ten wywodzi si z ezoterycznego y
dowskiego ugrupowania, ktre posiadao wasne nauki tajemne). Podobnie jak w innych miejscach
dwunastu Testamentw, tak i tutaj znajduje si zapowied losu, jaki czeka potomkw Judy, jeli bd
naladowa jego zy przykad, ktry w punkcie kulminacyjnym zdaje si odwoywa do narodowej ka
tastrofy w 70 r. n.e. (por. s. 42). Druga cz nakazuje dzieciom Judy by posusznymi plemieniu Lewiego, poniewa kapastwo przewysza wadz krlewsk. Jednak pomimo klsk oczekujcych ten
nard podkrela si, e Boa obietnica wiecznego krlestwa dla Judy nie zostanie odwoana. W podsu
mowujcej zwykle dany Testament czci eschatologicznej pojawia si posta mesjaskiego krla, opi
sana za pomoc obrazw poetyckich zblionych do tych, jakimi przedstawiono idealnego kapana
w Testamencie Lewiego. Po jego przyjciu nastpi zmartwychwstanie, a wszystkie narody bd mwi
tym samym jzykiem, uniewaniajc przeklestwo spod wiey Babel z Ksigi Rodzaju 11.

Z Testamentu Judy, r o z d z i a y 12
Ojciec mj zapowiedzia mi: Staniesz si krlem

psa. Z dzikim odycem biegem i pokonawszy go

pomylnie prowadzcym wszystkie sprawy". Pan

w biegu, rozdarem na czci. W Hebronie pante

okazywa mi askawo we wszystkich moich dzie

ra napada na psa. Schwyciwszy za ogon, odrzuci

ach, w polu i w domu... Lwa zabiem i wyrwaem

em j i rozbiem w pobliu Gazy. Dzikiego byka

jagni z jego paszczy. Niedwiedzia pochwyciw

pascego si na polu schwyciem za rogi i obraca

szy za apy, strciem z urwiska. I kade zwierz,

jc, oguszyem go, przewrciem i zabiem.

jeli zwrcio si przeciwko mnie, rozrywaem jak

ApST, ss. 55 n.

Z Testamentu Judy, r o z d z i a 13
Poniewa i ja sam chepiem si, e podczas wo

On za pokaza mi z myl o crce bardzo wiele

jen nie uwioda mnie twarz piknej niewiasty,

zota... Przyozdobiwszy j zotem i perami,

wymiewaem si z Rubena, mego brata, z powo

sprawi, e nalewaa nam wino podczas uczty

du Bilhy, ony ojca mego, dlatego duch poda

z caym wdzikiem kobiecym. Wino oszukao

nia i rozwizoci uderzy we mnie i ulegem

moje oczy i rozkosz zaciemnia serce. Zaprag

Bessue, Kananejce, i Tamar, polubionej moim

nwszy jej, obcowaem i przekroczyem przyka

synom. I powiedziaem do mego tecia: Zasig

zanie Pana.

n rady ojca i tak wezm twoj crk za on".

ApST, s. 58.

TESTAMENT ISSACHARA
To krtkie dzieo zawiera gwnie polecenia etyczne, ktre czerpie zarwno z nauczania biblij
nego, jak i etyki helleskiej. Podtytu zawiera okrelenie o prostocie", bdce pojciem grec
kim oraz cnot zalecan w izraelskiej literaturze mdrociowej.
Narracyjna cz pisma opiera si na dwch fragmentach z Ksigi Rodzaju. Jednym z nich jest
wypowied o Issacharze w ostatnim sowie Jakuba (Rdz 49,14-15). Mimo e tekst hebrajski podkre
la urodzajno terytorium okupowanego przez Issachara, to jednoczenie skazuje go na przymuso
w prac, prawdopodobnie na suenie kananejskim panom. Ale w Septuagincie (greckim
tumaczeniu Biblii hebrajskiej), z ktrej autor tutaj wyranie korzysta, Issachar jest przedstawiony
o wiele bardziej pozytywnie jako rolnik wkadajcy wiele wysiku w upraw swojej ziemi. Wanie
w taki sposb jawi si on w caym Testamencie, prowadzc prost egzystencj wieniaka (por. ramka).
Drugi biblijny fragment, Ksiga Rodzaju 30,124, stanowi podstaw dla dwch pierwszych roz
dziaw, na nowo relacjonujcych rozmow o mandragorze rolinie, ktra miaa wywoywa ci
pomidzy dwiema onami Jakuba, Le, matk Issachara, a Rachel. Tre Testamentu jest nieco po
gmatwana, ale jej gwna myl jest jasna. Bohaterk jest tutaj Rachela, ktrej Bg nakaza abstynen
cj seksualn, tak e odrzuca wspycie pciowe dla przyjemnoci, a dy do niego tylko po to, by
zyska potomka.
Kocowa, eschatologiczna cz w Testamencie Issachara jest znacznie krtsza ni w pozostaych
Testamentach. Zapowiada moralny upadek potomkw Issachara, co bdzie skutkowa uciskiem ze
strony pogan, oraz przynosi obietnic odnowy, jeli si oni nawrc. Ostatni rozdzia powtarza opis
cnt Issachara i koczy si typow informacj o jego mierci i pochwku w Hebronie.

Wizja
W trzecim rozdziale Testamentu Issachara patriarcha
opisuje siebie jako prostego, ciko pracujcego rolni
ka, ktry utrzymuje sam siebie i ktry wpierw po
wica owoce swej pracy z wdzicznoci Bogu,
a potem daje je jako zapomog biednym i ucinionym.
Issachar realizuje tym samym podstawow w Biblii
hebrajskiej wizj pasterskiego i rolniczego spoecze
stwa, ktrego egzemplifikacj jest proste ycie Adama
i Ewy po upadku w grzech i ktre koncentruje si na

spoeczestwa
rodzinie oraz jej domu i roli, sucych utrzymaniu
si przy yciu. Issachar napomina swe dzieci, by na
ladoway przykad jego ycia. Maj unika pogoni za
bogactwem i pokus seksualnych, a powica si swo
jej codziennej pracy, ktra uzdolni ich do radowania
si z bogosawiestwa dobrej ziemi, ktr Bg da na
wasno Izraelowi. To take jest fundamentalnym
biblijnym ideaem dobrego ycia, kadcym nacisk na
cnot cikiej pracy.

Adam i Ewa, ilustracja do Ksigi Rodzaju 3,23 i 3,16 z Biblii MoutierGrandval, powstaej ok. 840 r. n.e. w Tours,
Francja. ydowska i chrzecijaska tradycja postrzega proste ycie Adama i Ewy po upadku za wzr do naladowania.

Z Testamentu Issachara, r o z d z i a 2
Jeliby Lea, matka moja, nie oddaa obydwch

bem, nie za dla rozkoszy... Dlatego z powodu

mandragor w zamian za obcowanie z mem,

owych mandragor wysucha Pan Racheli. Cho

zrodziaby omiu synw. A tak zrodzia szeciu,

bowiem pragna, to jednak nie zjada, ale za

Rachela za dwch, poniewa z powodu man

niosa je do wityni Pana, przekazujc je w

dragor wejrza na ni Pan. Wiedzia bowiem, e

czesnemu kapanowi Najwyszego.

z powodu dzieci pragna wspycia z Jaku

ApST, s. 61 (z drobn korekt ostatniego wyraenia).

Z Testamentu Issachara, r o z d z i a 3
Postpowaem w prawoci serca. Staem si rolni

i wszystko, co pierworodne, ofiarowaem przez

kiem pord ojcw moich i braci, dostarczajc

kapana najpierw Panu, potem ojcu, potem ko

pody pl w stosownym czasie... W moich czy

rzystaem ja sam. A Pan podwaja dobra w moich

nach nie byem podstpny ani zoliwy, ani za

rkach. Jakub za wiedzia, e Pan wspomaga

wistny wobec bliniego... W wieku lat trzydziestu

mnie z powodu mojej prostoty. Kademu bo

pojem on, jako e cika praca nadwtlia

wiem potrzebujcemu i kademu ucinionemu

me siy. A nie mylaem o przyjemnociach z ko

udzielaem podw ziemi w szczeroci serca.

biet, ale z powodu zmczenia zasypiaem...

Cokolwiek wypracowaem, kadorazowy zbir

ApST, ss. 61 n.

TESTAMENT JZEFA
Jako wzorowa posta Jzef ma wielkie znaczenie w caym Testamencie dwunastu patarchw,
ale najpeniej zosta przedstawiony w Testamencie, ktry nosi jego imi. Tytu tego dziea zawie
ra sowa o roztropnoci", a przedstawienie Jzefa jako przykadu czystoci seksualnej jest z pew
noci gwnym wtkiem ksigi. Jednak druga poowa Testamentu w pierwszym rzdzie opiewa
Jzefa jako tego, ktry demonstruje znaczenie mioci braterskiej i utrzymywania rodzinnej har
monii. W materiale dominuje narracja i pomimo e czytelnik jest wzywany do naladowania J
zefa w obu tych aspektach, znajduje si tutaj znacznie mniej polece etycznych ni w pozostaych
jedenastu

Testamentach.

Pierwszy rozdzia skada si z poematu, w ktrym Jzef wychwala Boga za wielokrotne wybawie
nie go z niebezpieczestw. Forma poematu nawizuje do gatunku indywidualnego psalmu dzikczyn
nego z Biblii. Jego zasadnicz cech wydaje si wyliczenie dziesiciu takich aktw wyzwolenia, chocia
i inne zostaj wspomniane (por. wypis na ssiedniej stronie). W kolejnym rozdziale Jzef mwi:
,W dziesiciu prbach [Bg] znalaz mnie bez zarzutu. We wszystkim okazaem wytrwao".
Potem nastpuje seria epizodw szczegowo ukazujcych histori stosunku Jzefa do ony Po
tifara i stanowicych rozszerzenie opowiadania z Ksigi Rodzaju 39,623. Uwypuklono w nich Bo
trosk i wsparcie dla Jzefa. Zona Potifara, zwana tutaj Egipcjank", chwyta si wielu sztuczek,
by zdoby jego wzgldy - autor by prawdopodobnie zainspirowany krtkim stwierdzeniem z Ksi
gi Rodzaju 39,10: I mimo e go namawiaa codziennie, nie usucha jej i nie chcia pooy si przy
niej, aby z ni y". Najpierw posuguje si grobami i torturami, potem pochlebstwami, proszc J
zefa, by pouczy j o czczeniu prawdziwego Boga. Pniej proponuje, e zabije swego ma i polu
bi Jzefa, nastpnie prbuje magicznego leku, ktry Jzef neutralizuje, potem posuwa si do groby
popenienia samobjstwa, jeli Jzef jej nie ulegnie. W kocu, tak jak w Ksidze Rodzaju, oskara
go faszywie przed swoim mem o usiowanie dokonania na niej gwatu, w wyniku czego Jzef zo
staje wtrcony do wizienia.
Nastpna cz za pomoc rozbudowanego opowiadania o przykrym yciu Jzefa jako niewolni
ka w Egipcie, zanim zosta zabrany do domu Potifara - wprowadza temat braterskiej mioci. Tutaj o
na Potifara jest nazywana mieszkank Memfis", a celem opowiadania jest pokazanie, jak Jzef
zachowa milczenie we wszystkich trudnych dowiadczeniach, nie chcc przynie haby braciom.
Kocowe, apokaliptyczne zwiastowanie wskazuje na biblijny motyw Jzefa jako tego, ktry do
wiadcza widze sennych. Oglda nadejcie postaci odkupiciela, ktrym w obecnym schrystianizowanym tekcie jest oczywicie Jezus, Baranek Boy i Syn Dziewicy Maryi. Powiedziano o Nim, e jest
potomkiem Lewiego i Judy i e zapocztkuje wieczne krlestwo, ktre zastpi krlestwo Jzefa. Potem
patriarcha umiera, a synowie przenosz jego koci do Hebronu.

Sen Jzefa, Bartolo di Fredi (13301410), ilustracja do Ksigi Rodzaju 37,59. Biblijny wtek Jzefa,
majcego widzenia senne i wyjaniajcego sny, naznacza wyranie Testament Jzefa.

Z Testamentu Jzefa, r o z d z i a

Posuchajcie Jzefa, ktrego miowa Izrael.

Sprzedali mnie w niewol, a Pan mnie wyzwoli.

Nakocie uszu, synowie, ku sowom ojca waszego.

Pozostawaem w niewoli, ale wspomoga mnie

Widziaem w yciu swoim zawi i mier, a nie

oddaliem si od prawdy Pana.
Bracia moi nienawidzili mnie, Pan natomiast
mnie umiowa.
Zamierzali mnie zabi, ale Bg ojcw moich
ustrzeg mnie.

potna rka Pana.

Odczuwaem gd, ale sam Pan udzieli mi po
ywienia.
Byem w opuszczeniu, ale Pan pocieszy mnie.
Byem chory, a Najwyszy nawiedzi mnie.
Byem w wizieniu, a Zbawca okaza mi ask.

Wtrcili mnie do studni, ale Najwyszy wypro

wadzi mnie.

ApST, s. 74. Cytat w tekcie gwnym z tego samego tumaczenia.

JOZEF I ASENET
W Ksidze Rodzaju 41,45 zapisano, e Jzef polubi Asenet (Asenat), crk egipskiego kapa
na z On czy Heliopolis. Asenet pniej urodzia mu dwch synw, Manassesa i Efraima. Ta
krtka informacja pobudzaa wyobranie pniejszych pisarzy, ktrzy rozwinli ow histori,
wzbogacajc j szczegami, aby nada opowiadaniu artystyczny autentyzm. Najpeniejszym
i najbardziej wpywowym przykadem jest dzieo zwane Jzef i Asenet.
Ksiga ta dzieli si na dwie odmienne sekcje. Pierwsza odnotowuje zdarzenia prowadzce do ma
estwa dwojga bohaterw. Asenet wiedzie ycie dziewicy w odosobnieniu jako kapanka egipskich
bstw (jej imi oznacza Naleca do Neit", wanej egipskiej bogini). Odrzucia licznych konkuren
tw, nawet najstarszego syna faraona, ale pewnego dnia jej ojciec owiadcza, e zamierza wyda j za
Jzefa. Asenet odmawia, poniewa jest to obcokrajowiec, uciekinier, byy niewolnik wiziony za cudzo
stwo. Jednak gdy Jzef przybywa, Asenet zakochuje si w nim, tylko e teraz to ona zostaje odrzuco
na, gdy Jzef nawet nie myli o polubieniu poganki.
Wedug autora pniejsze maestwo Jzefa
z Asenet byo usprawiedliwione tym, e wyrzeka
si ona swego bawochwalstwa i nawrcia do je
dynego, prawdziwego Boga. Dzieo powica
sporo uwagi opowiadaniu o tym nawrceniu.
Gdy Jzef i Asenet spotkaj si po raz pierwszy,
Jzef modli si o nie do Boga. W jego modlitwie
nawrcenie zostaje zdefiniowane jako przejcie
z ciemnoci do wiatoci, od bdu do prawdy
i od mierci do ycia, co naladuje sposb stwo
rzenia wiata i szczeglnie mocno podkrela w
tek nowego ycia. Taki jzyk powraca niejeden
raz w dalszej narracji. Zainspirowana bogosa
wiestwem Jzefa, Asenet pokutuje w worze
i popiele, co jest znakiem aoby, oznaczajcym,
e znajduje si ona wci w krlestwie mierci,
oraz niszczy swoje boki. Tu nastpuj trzy mo-

Egipska wapienna pyta wotywna z ok. 150 r.

p.n.e., ukazujca potn matk, bogini Neit,

ktrej kult koncentrowa si w Sais w delcie Nilu.

Rytua

witych

pszcz

Po ostatnich baganiach Asenet o wyzwolenie z mocy

wrcone do ycia przez anioa: by moe jest to sym

diabla (por. tekst gwny), odwiedza j anielska istota

bol zmartwychwstania.

w ludzkiej postaci, ktra spenia jej prob, obdarza

Nieatwo zinterpretowa wszystkie elementy tego

jc niemiertelnoci. Asenet przyjmuje dar, zjadajc

epizodu. Moliwe, i ukrywa si za nim jaki rzeczy

cudowny plaster miodu, ktry zosta zrobiony przez

wisty ezoteryczny rytua, w rodzaju inicjacyjnych ry

rajskie pszczoy. Anio wyrnia go znakiem krzya

tuaw misteryjnych kultw helleskich, ktre, jak

to moe, ale nie musi wskazywa na chrzecijaskie

wierzono, miay obdarowywa niemiertelnoci. Jeli

wpywy z plastra wychodzi ogromny rj pszcz,

tak jest faktycznie, opis ten trzeba uwaa za celowo

ktre otaczaj Asenet. Niektre z nich powracaj do

tajemniczy, a jego symbolik za zrozumia jedynie

nieba, podczas gdy inne umieraj, ale zostaj przy

dla wtajemniczonych.

nologi poetyckie Asenet, w ktrych zdaje si ona na miosierdzie Boga Jakuba i w kocowej dugiej
lamentacji wyznaje swoje grzechy oraz prosi o wyzwolenie od atakw diaba, ojca bogw Egipcjan".
W kocu wyraa swoj mio do Jzefa oraz obiecuje troszczy si o niego i by mu posuszna jako
dobra ona. Poematy te s poruszajce i nie jest chyba wyrazem zbytniej fantazji dostrzeganie w nich
osobistej refleksji nad przeytym dowiadczeniem nawrcenia. Pniej Asenet uczestniczy w tajem
niczym rytuale, ktry moe odzwierciedla praktyk jakiej ezoterycznej sekty ydowskiej (por. ram
ka na s. 63), i zostaje przyjta jako nowo narodzona do spoecznoci wybranych (Izraela). Zostaje jej
Z Jzefa i Asenet, r o z d z i a y 12
Pentefres... kapan Heliopolis... mia crk nie

W grnej czci wiey znajdowao si pomiesz

mal

wspania

czenie z dziesiciu komnat. Pierwsza komnata

i wdziczn, ktra z uwagi na pikno poczone

bya dua, o piknym wygldzie, pokryta na

z dostojestwem przewyszaa wszystkie dzie

pododze kamieniami koloru czerwonego. Sufit

wice kraju. Nie miaa w sobie niczego, co

tej komnaty by ze zota, a we wntrzu tej kom

upodobniaoby j do crek egipskich, natomiast

naty znajdoway si posgi bstw egipskich,

bya we wszystkim podobna do crek hebraj

w niezliczonej iloci, ze zota i srebra. Asenet

skich. Bya wspaniaa jak Sara, wdziczna jak

wszystkich tych bogw czcia, ich si lkaa i im

Rebeka i pikna jak Rachela...

skadaa ofiary... Pozostae siedem komnat nale

osiemnastoletni,

dziewic

Asenet odnosia si lekcewaco i pogardli

ao do siedmiu dziewic, po jednej dla kadej. Te

wie do kadego mczyzny i nigdy mczyzna

byy na usugi Asenet, a byy rwienicami, po

nie ujrza jej, poniewa Pentefres posiada na te

niewa urodziy si tej samej nocy co Asenet. By

renie domostwa wie, bardzo potn i wysok.

y one niezwykle pikne. ApST, s. 14.

Wpyw Jzefa
Jzef i Asenet stao si jednym z najpopularniejszych
i powszechnie czytanych dziel spord wszystkich
pism niekanonicznych. Judaizm cakowicie je odrzu
ci, ale zostao przejte przez Koci, w ktrym byo
z pewnoci dobrze znane w pierwszych wiekach n.e.
zarwno na Zachodzie, jak i Wschodzie, zwaszcza
w Armenii i Etiopii. W Europie swoj popularno
w duej mierze zawdziczao Wincentemu z Beauvais (ok. 1190-1246 r. n.e.), ktry zawar skondenso

i Asenet
wan wersje dziea w swoim Speculum maius, ency
klopedii historii wiata. Taki skrt by czsto oddziel
nie wpierw kopiowany, a potem drukowany, tak e
znalaz si w wielu zbiorach napisanych w bardzo
rnych jzykach i by rozpowszechniany a do
XVIII w. Posta piknej i pobonej Asenet przyciga
a oczywicie uwag artystw, a jej przedstawienia s
powszechne w biblijnych i innych redniowiecznych
manuskryptach.

przyobiecane, e polubi Jzefa, i lub staje si, jak mona byo tego oczekiwa, wspania ceremoni
pod przewodnictwem samego faraona.
Druga sekcja ksigi zostaje umieszczona osiem lat pniej. Najstarszy syn faraona wci kocha
si w Asenet i prbuje przekupi braci Jzefa, by porwa j i zabi Jzefa. Dan i Gad zgadzaj si mu
towarzyszy, ale ich zasadzka zostaje udaremniona przez innego brata, Beniamina. Asenet wspania
omylnie wybacza Danowi i Gadowi, ale trzy dni pniej syn faraona umiera od ran zadanych mu
podczas ataku, a jego ojciec umiera z alu. Ostatecznie w szczliwym zakoczeniu Jzef zostaje kr
lem w miejsce zmarego faraona.
Opowie usiuje odpowiedzie na pytanie, w jaki sposb Jzef, doskonay izraelski bohater, mg
polubi cudzoziemk, crk pogaskiego kapana. Nawrcenie Asenet daje na to odpowied. Autor
zdaje si broni pogan nawracajcych si na judaizm, ktrych za jego dni byo wielu, przed surowy
mi reguami wspczesnych. Asenet jest pierwowzorem wszystkich nastpnych prozelitw. Jest rw
nie wzorem dziewictwa i niewinnoci, cnt wysoko cenionych przez wielu pisarzy niekanonicznych.
Wtedy gdy Lewi powstrzymuje Beniamina przed zabiciem syna faraona, podkrela si take wyszo
moraln tych, ktrzy s wyznawcami judaizmu.
Jednak dzieo to powinno by uwaane w pierwszym rzdzie za romans, napisany w rwnej mie
rze dla rozrywki, jak i dla moralnego podbudowania. Autor nagromadzi szereg nastpujcych po so
bie ywych i obrazowych scen, jak opis domu Asenet (por. wypis na s. 63) czy relacj z ataku na
Asenet, ktry jest gwnie opowiadaniem przygodowym, majcym skromny wydwik religijny.
Utwr ma wiele cech folklorystycznych, wczajc w to wtek dotyczcy gwnej postaci, ktra do
wiadcza wielu perturbacji, ale w kocu triumfuje. Dzieo to mona porwna z biblijnymi lub deuterokanonicznymi ksigami, ktre take skupiaj si na bohaterkach, takich jak Rut, Estera, Judyta.
Przypomina te wiele romansw grecko-rzymskich, np. Metamorfozy albo Zoty osio Apulejusza.

Z Jzefa i Asenet, r o z d z i a 8
I powiedzia Pentefres do swojej crki [AsenetJ:

niezniszczalnoci, pocaowa obc niewiast, ktra

Pozdrw twego brata [Jzefa], poniewa on jest

swymi ustami bogosawi martwych i niemych

rwnie dziewiczy, jak ty dotychczas, i stroni od

bokw, spoywa z ich stou chleb smutku, pije

kadej niewiasty cudzoziemskiej, jak ty od kade

podczas ich libacji kielich zdrady i zostaa namasz

go obcego mczyzny". A gdy si zbliaa, aby

czona namaszczeniem zguby. Natomiast pobony

ucaowa Jzefa, Jzef wycign praw rk, poo

m ucauje sw matk i siostr nalec do swego

y na piersi Asenet i powiedzia: Nie wypada po

pokolenia, jej rodzin oraz niewiast dzielc

bonemu mowi, ktry bogosawi swymi ustami

z nim oe, ktrzy bogosawi swymi ustami Bo

Boga ywego, spoywa bogosawiony chleb ycia,

ga ywego". Gdy Asenet usyszaa sowa Jzefa,

pije bogosawiony kielich niemiertelnoci i zosta

bardzo si zasmucia i zacza ka.

namaszczony bogosawionym namaszczeniem

ApST, s. 17.

Jakub bogosawicy synw Jzefa, Rembrandt (16061669). Od wczesnego chrzecijastwa Asenet (z prawej) czsto
umieszczana jest w tej scenie z Ksigi Rodzaju 48, mimo e Biblia nie wspomina o jej obecnoci.

TESTAMENT MOJESZA
Mimo e w tekstach niekanonicznych znajduje si wiele odniesie do Mojesza, to istnieje tylko
jedno dzieo, w ktrym jawi si on jako podmiot zwykej formy testamentu i w konsekwencji ja
ko objawiciel apokaliptycznych zapowiedzi przyszej historii i czasw ostatecznych. W przeci
wiestwie do niego na przykad Ksiga Jubileuszw nic nie mwi o kocu ycia Mojesza, a jej
gwnym celem jest opis ustanowienia Paschy i szabatu.
W obecnym ksztacie Testament Mojesza jest pomylany jako powtrzenie i rozwinicie Ksigi Po
wtrzonego Prawa 3134. Pierwszy rozdzia jest poegnaln mow Mojesza do Jozuego, w ktrej wy
znacza go na swego nastpc i przekazuje mu kilka ksig, ktre Jozue ma namaci olejkiem cedrowym
i przechowa w dzbanie garncarskim. Idea trzymania w ukryciu pism witych a do ich ujawnienia we

Testament i mier Mojesza, Luca Signorelli (14411523). Na pierwszym planie Mojesz mianuje Jozuego na
swego nastpc (z lewej) przed ogoszeniem testamentu (z prawej), w tle zostaje pochowany na grze Nebo.

waciwym czasie jest powszechna w judaizmie (poczwszy od Ksigi Daniela 12,4), a przechowywanie
dokumentw w dzbanie byo, jak pokazuj to odkrycia zwojw znad Morza Martwego, rzeczywist
praktyk. Mojesz przedstawia samego siebie jako przygotowanego od pocztku wiata na porednika
przymierza". Zastosowano wic typowo apokaliptyczny sposb przegldu przeszych wydarze za po
moc ujcia ich w formie zapowiedzi, ktra w tym przypadku na nowo opowiada histori biblijn a do
upadku Jerozolimy w 586 r. p.n.e. i powrotu z niewoli babiloskiej, dokonujc jej interpretacji w wietle
Ksigi Powtrzonego Prawa 33.
Nastpnie autor powraca do wasnych czasw, w ktrych dostrzega powtarzanie si takiego sche
matu historii Izraela, wedug ktrego grzechy narodu sprowadzaj Boski sd. Ten sd przybra teraz ob
licze Antiocha IV Epifanesa, a autor zdaje si pisa krtko po rozpoczciu si przeladowa judaizmu
przez krla w 167 r. p.n.e. (por. s. 28). Szczegy tego przeladowania odpowiadaj obrazowi z Ksigi
Daniela, a zwaszcza z deuterokanonicznych 1 i 2 Ksigi Machabejskiej. Opis osiga swj punkt kulmi
nacyjny w opowieci o Lewicie Takso i jego siedmiu synach, ktrzy ukrywaj si w jaskini, wolc raczej
umrze ni okaza nieposuszestwo przykazaniom Boym. Epizod o Takso koczy si zapewnieniem,
e Bg pomci ich mier (zob. wypis). Zadziwiajca jest zapowied uniesienia Izraela do nieba, pod
czas gdy ziemia zostanie wydana w rce jego wrogw.
Testament zosta pniej zrewidowany przez redaktora, ktry donosi o niegodziwoci hasmonejskich kapanw-krlw, nastpcw machabejskich wyzwolicieli. Po czym nastpuje opis panowania H e
roda Wielkiego (rzdzi w latach 37-4 p.n.e.) i jego synw. Poniewa redaktor mwi, e maj oni
zasiada na tronie krcej ni Herod, najpniejsz dat tej rewizji musi by 30 r. n.e., gdy w rzeczywi
stoci jego dwch synw rzdzio duej ni 34-letnie panowanie ojca. Innym atwo identyfikowalnym
epizodem jest stumienie przez Rzymian ydowskiej rewolty po mierci Heroda w 4 r. p.n.e. Tak samo
jak w pierwotnym dziele, wydarzenia te s postrzegane jako bezporedni wstp do czasw ostatecznych.
Z Testamentu Mojesza, r o z d z i a

10

I ziemia zadry, a po swoje koce si zatrzsie.

Tak, ich boki zniszczy.

I wysokie gry zostan obnione...

Potem bdziesz szczliwy, o Izraelu!

Soce nie da wiata.

I wejdziesz na szyj i skrzyda ora.

I w ciemnoci rg ksiyca umknie.

Tak, wszystkie rzeczy zostan spenione.

Tak, zostan rozbici na kawaki...

I Bg wyniesie ci w gr do najwyszego

I morze cofnie si do otchani, zostan

zamknite rda wd.
Tak, rzeki znikn.
Poniewa Bg Najwyszy wyruszy, Wieczny
tylko On.
Otwarcie wystpi, by dokona zemsty na
narodach.

miejsca.
Tak, On utwierdzi ci mocno w niebie gwiazd,
w miejscu, gdzie one mieszkaj.
I bdziesz spoglda z wysokoci.
Tak, bdziesz oglda twoich wrogw
na ziemi.

PSEUDO-FILON
Ksiga znana jako Pseudo-Filon (faszywy Filon") opowiada na nowo biblijne histori Izraela,
poczwszy od potomkw Adama a do mierci krla Saula. Trudno stwierdzi, w jaki sposb do
szo waciwie do tego, e dzieo - tradycyjnie zatytuowane Ksiga biblijnych dziejw dawnych" zostao przypisane Filonowi Aleksandryjskiemu (ok. 15 r. p.n.e.-ok. 150 r. n.e.), sawnemu y
dowskiemu filozofowi i uczonemu. W kadym razie zostao wczone do aciskich tumacze
jego pism, chocia metoda traktowania tu tekstu biblijnego bardzo rni si od metody Filona.
mier Saula moe wydawa si osobliwym momentem dla zakoczenia ksigi, tak e niektrzy
uczeni wycigaj z tego wniosek, e cz oryginau zagina. Jednak obecne zakoczenie moe by ro
dzajem komentarza do smutnej kondycji narodu ydowskiego w czasach autora, prawdopodobnie
gdzie w I w. n.e., bdcej nastpstwem podboju przez Rzymian. Metoda autora polega na cytowaniu
wierszy z Biblii i nastpnie opracowaniu ich za pomoc masy legendarnego i moralizujcego materiau.
W niektrych przypadkach Pseudo-Filon mg korzysta ze starszych tradycji, ale dzieo wyrnia si
ogromn liczb legend i wyobrae, ktrych nie odnajduje si nigdzie indziej i ktre mog cakiem do
brze by wytworem wasnej niezwykej wyobrani autora (por. ponisza ramka). Jego styl jest podobny
do rabinackiej metody znanej jako hagada, w ktrej tekst jest interpretowany i upikszany za pomoc
wielu legend, przypowieci, popularnych opowiada i folkloru. Dzieo dostarcza najwczeniejszego
wiadectwa dla wielu waciwoci, ktre staj si powszechne w pniejszych pismach ydowskich.
Fragmenty biblijne zawierajce ydowskie Prawo wymagay odmiennej metody interpretacji (halacha),
tak e autor prawie omija sekcje prawne, poczwszy od Ksigi Wyjcia a do Ksigi Powtrzonego

Upikszanie

Pisma

Pseudo-Filon obchodzi si z tekstem biblijnym bardzo

z Ksigi Sdziw i 1 Ksigi Samuela. Wyranie wida,

swobodnie. I tak patriarcha Abraham jawi si jako przy

e pismo zainteresowane jest swoimi bohaterkami: De-

wdca grupy ludzi, ktrzy odmawiaj dostarczania ce

bora nazywa siebie kobiet Bo", co jest przerbk

gie do budowy wiey Babel. W rezultacie zostaje on -

powszechnego w Biblii wyraenia m Boy", i, co jest

wyrane echo Ksigi Daniela 3 - wrzucony do pieca

jeszcze bardziej zastanawiajce, crka Jeftego idzie na

ognistego, z ktrego ratuje go Bg (por. take s. 42).

mier na tono swej matki", a nie ojca".

Dzieo to jest te najstarszym wiadectwem ydowskiej

Autor chce zatem zaspokoi ciekawo swych czytel

tradycji o Mojeszu, ktry narodzi si obrzezany, oraz

nikw dotyczc postaci, ktre w Biblii nie s niczym

przypisuje pieni Deborze (crce Jeftego) i Annie (mat

wicej jak tylko imieniem, np. ojciec Mojesza, Amram,

ce Samuela), ktre rni si zupenie od ich pieni

i Kenaz, ojciec pierwszego sdziego (por. gwny tekst).

Malowido cienne z II w. n.e. z synagogi w staroytnym D u r a Europos, Syria, ilustrujce popularne

upikszenia Biblii, ktre odnajdujemy u Pseudo-Filona: tutaj sama crka faraona wyciga Mojesza
z rzeki, a nie jak w Biblii jedna z jej sucych (Wj 2,5).

Z Pseudo-Filona, r o z d z i a 9

Wj 2,1

Wj 2,3

I Amram z plemienia Lewiego poszed i poj

mj lud, i on zawsze bdzie przewodzi'". I kie

on ze swego wasnego plemienia... I m ten

dy Miriam opowiedziaa swj sen, jej rodzice nie

mia jednego syna i jedn crk; ich imiona to

uwierzyli jej...

Aaron i Miriam. I zstpi pewnej nocy duch Bo

Teraz Jokebed pocza z Amrama [i urodzi si

ga na Miriam, i miaa widzenie senne, i opowie

syn]... Krl egipski wyznaczy miejscowych do

dziaa je rano swoim rodzicom, mwic:

wdcw, ktrzy, gdy hebrajskie kobiety urodziy,

Widziaam tej nocy i oto m w pciennej sza

mieli natychmiast wrzuca ich synw do rzeki.

cie sta i rzeki do mnie: 'Id i powiedz swoim ro

A ona wzia swoje dziecko i zrobia dla niego

dzicom: Oto ten, ktry si wam urodzi, zostanie

koszyk z kory sosny, umiecia koszyk na brzegu

wrzucony do wody; jednak poprzez niego woda

rzeki. Dziecko urodzio si ju w przymierzu

wyschnie. I uczyni znaki przez niego i wybawi

Boym i przymierzu ciaa [obrzezane].

Dawid gra Saulowi, Samuel Koninck (1609-1656). Ilustracja do 1 Ksigi Samuela 16,23, a take 19,9-10 opisu prby zabicia Dawida dzid przez Saula.

Prawa. Niezwykle selektywnie wybiera rwnie fragmenty narracyjne - na przykad przodkom od Abra
hama do Jzefa powica tylko krtkie podsumowania i cakowicie pomija opis podboju Kanaanu. In
n widoczn cech charakterystyczn jest zwyczaj wygaszania" mw do swoich bohaterw, tak jak to
robili historycy greccy.
Przynajmniej jedn trzeci dziea zajmuje autorskie omwienie Ksigi Sdziw, ktra relacjonuje
wyczyny wielkich przywdcw Izraela. Sugerowano, e odzwierciedla to szczeglne zainteresowanie
Pseudo-Filona dobrym przywdztwem w jego wasnych czasach, ktrymi z tego powodu mgby by
okres pierwszego powstania ydowskiego przeciwko Rzymowi (lata 6670 n.e.). Jednak przywizywa
no by tym samym zbyt due znaczenie do jednego tylko aspektu dziea. Bardziej prawdopodobne jest,
e ksig naley postrzega jako przykad tego, w jaki sposb Pismo mogo by przybliane spoeczno
ciom synagogalnym w Palestynie w I w. n.e. Nie byoby chyba nawet wyrazem zbytniej fantazji, by
traktowa autora Pseudo-Filona za twrc serii ywych ilustracji do uytku w kazaniach czy nauczaniu
synagogalnym.
Materia dotyczcy Ksigi Sdziw i 1 Ksigi Samuela dobrze obrazuje metod twrcy. Pierwszym
sdzi Izraela w Biblii jest Otniel, syn Kenaza" (Sdz 3,9). Biblia nie mwi wiele wicej o Kenazie, ale
Pseudo-Filon powica mu cae cztery rozdziay, zna tradycj o krlu Dawidzie jako psalmicie, ale
psalm, ktry mu przypisuje, jest cakiem odmienny od jakiegokolwiek psalmu w Biblii. Dawid formu
uje u niego tajemnicz pie-egzorcyzm, by wypdzi zego ducha z Saula, ktrej jzyk moe odzwier
ciedla wczesnych zwyczaje egzorcystyczne (por. poniszy wypis).

Z Pseudo-Filona, r o z d z i a 60
I po tym uczyniono plemi [zych] duchw.

Pie, ktr Dawid gra Saulowi, aby zy duch

1 Sm 16,23

odstpi od niego.

A teraz nie bd nieznony, jak kto stworzony

Ciemno i cisza byy, zanim wiat zosta uczy

drugiego dnia.

niony,

A jeli nie, to wspomnij Tartara, dokd

i cisza wypowiedziaa sowo i ciemno staa si

idziesz.

wiatoci.

Albo nie wystarczy ci sysze, e ja przez to,

Wtedy twoje imi [o duchu] zostao wymwione

co rozbrzmiewa przed tob, piewam za wiele?

przy gromadzeniu razem tego, co byo rozpro

Albo czy zapomniae, e zostalicie stworzeni

szone,

z echa odbijajcego si w chaosie?

Lecz niech napomina ci nowe ono, z ktrego

grna cz tego zostaa nazwana niebem, a dol

na zostaa nazwana ziemi.

si narodziem,
z ktrego ten po jakim czasie urodzony z moich

Grnej czci polecono, by spuszczaa deszcz we

ldwi bdzie panowa nad wami".

waciwym czasie,
a dolnej czci polecono, by dawaa jedzenie
wszystkich stworzeniom.

71

ROZDZIA 3

ZAGINIONE PISMA PROROKW

YWOTY PROROKW
To krtkie dzieo streszcza pocztkowe zdanie: Imiona prorokw i skd pochodz, i gdzie zmar
li, i jak, i gdzie le". W wikszoci przypadkw ywoty prorokw zawieraj take legendy, pro
roctwa i cuda, ktrych nie ma w Biblii. Dzieo przedstawia prorokw wikszych" (Izajasza,
Jeremiasza, Ezechiela), Daniela, dwunastu prorokw mniejszych" i siedmiu innych, ktrych
imion nie spotyka si w Pimie witym.
W I w. n.e. istniaa ydowska tradycja odnotowana w Ewangelii wg w. ukasza 11,47 i Licie do
Hebrajczykw 11,37 mwica, e niektrych spord staroytnych prorokw spotka gwatowny ko
niec. Biblia nie wspomina o tym, w jaki sposb zmarli prorocy wiksi, ale ywoty mwi, e Izajasz zo
sta przepiowany na p (por. s. 83), Jeremiasz ukamienowany, a Ezechiel stracony (aposto Pawe mwi
o tym w Licie do Hebrajczykw, nie wymieniajc imion prorokw). W ludowym judaizmie tego okre
su najwyraniej otaczano czci takie wite postacie, moc ich wstawiennictwa, a take ich groby (por.
ponisza ramka). Taka pobono moe by postrzegana jako jedno ze rde pniejszego, chrzeci
jaskiego kultu witych i zwyczaju pielgrzymowania do miejsc ich pochwku. Autor wykazuje si do
br znajomoci Judei i Jerozolimy, a ywoty mona porwnywa ze sawnym dziennikiem podry
Egerii (Eterii), chrzecijaskiej ptniczki z IV wieku. Przetrway one tylko w chrzecijaskich manu
skryptach i zawieraj wyrane chrzecijaskie interpolacje. Rozdziay o Eliaszu i Elizeuszu, ktre nie
wiele wnosz nowego, a jedynie odtwarzaj biblijn narracj, take wygldaj na dodatki.

Groby

prorokw

ywoty interesuj si znaczco grobami prorokw, kt

mw, dostarczajcego informacji o witych ludziach,

re s opisywane z pewnymi szczegami, zwaszcza

ktrych zamierzali uczci, oraz o tym, czego mog

groby prorokw wikszych. Jest to dowodem na otacza

oczekiwa u ich grobw. O Herodzie Wielkim (pano

nie czci miejsc pochwku bohaterw Izraela mniej

wa w latach 374 p.n.e.) powiedziano, e ozdobi grb

wicej w czasach Jezusa. Wierzono te, e pielgrzymi,

Dawida nowym marmurowym wejciem, a w Ewange

ktrzy je odwiedzaj, doznaj cudw i uzdrowie. By

lii wg w. Mateusza Jezus przemawia do uczonych

moe w swej pierwotnej formie ywoty miay by

w Pimie i faryzeuszy: ...budujecie groby prorokom

czym w rodzaju podrcznika dla ydowskich pielgrzy

i zdobicie grobowce sprawiedliwych" (23,29).

ywotw prorokw,

rozdziay

12

Izajasz, z Jerozolimy, zmar za Manassesa, bdc

faraona, gdy Egipcjanie darzyli go wielkim

przepiowanym na p, i zosta pochowany poni

szacunkiem, zyskujc dziki niemu korzyci.

ej dbu w Rogel, blisko miejsca, gdzie cieka

Poniewa modli si i mije odeszy od nich,

przecina akwedukt, ktrego wod zamkn Eze

a take smoki wodne zwane przez Egipcjan ne-

chiasz, zatykajc jej rdo. I Bg uczyni cud

fot, a przez Grekw krokodylami. I ci, ktrzy s

w Siloe z powodu proroka, poniewa omdlewa

wierni Bogu, modl si w tym miejscu a do

jc przed mierci, modli si o wod do picia,

dzisiaj, i zabieraj pyt z tego miejsca, zostaj

i od razu zostaa ona wysana z niej; dlatego na

uzdrowieni od uksze mij.

zywa si Siloe, co znaczy wystany"... Gdy y

dzi... przychodz, woda wypywa, a kiedy
zbliaj si obcy, nie. Dlatego do dzisiaj wypywa
ona nagle od czasu od czasu, aby tajemnica mo
ga by zamanifestowana. I poniewa stao si to
przez Izajasza, na pamitk tego nard pocho
wa go w pobliu troskliwie i z wielk czci, tak
e dziki jego modlitwie nawet po jego mierci
mog si radowa z dobrodziejstwa wody, gdy
take wyrocznia go dotyczca zostaa im dana.
Jego grb znajduje si w pobliu grobowca
krlw, na zachd od grobowca kapanw
w poudniowej czci miasta. Poniewa Salo
mon zrobi grobowce, zgodnie z planem Dawi
da, na wschd od Syjonu, do ktrego wejcie
prowadzi z Gabaon, odlegego o dwadziecia
stadiw od miasta. I zrobi on tajemn kon
strukcj z wijcymi si przejciami; i do dzisiaj
wikszo ludzi o tym nie wie. Tam krl prze
chowywa zoto z Etiopii i przyprawy.
Jeremiasz pochodzi z Anatot, a zmar
w Tafnai w Egipcie, ukamienowany przez swj
lud. Zosta pochowany w ssiedztwie paacu

Ukamienowanie Jeremiasza,

z Biblii Francuskiej

z 1526 r. Obrazuje niebiblijn legend, wedug

ktrej Jeremiasz zosta ukamienowany w Egipcie.

MIEJSCE POBYTU RECHABITW

Tendencje i zainteresowania tego niezwykego dokumentu stawiaj go poza pozostaymi
pseudoepigrafami. Jak i w innych przypadkach, jego obecna forma jest wyranie chrzecija
ska, ale nie ma wtpliwoci co do tego, e najwczeniejsze czci byy pierwotnie dzieem y
dowskim. Opisuje on spoeczno Rechabitw, Bogosawionych", ktra prowadzi bogie
ycie na wyspie daleko na morzu. D z i e o byo popularne w redniowieczu w Europie i na Bli
skim Wschodzie i zachowao si kilka jego rnojzycznych wersji.
W Biblii Ksiga Jeremiasza 35 opisuje grup kierowan przez Jonadaba, syna Rekaba [ = R e chaba]", ktra zachowaa styl ycia z wczeniejszych nomadycznych czasw Izraela, cechujcy si
powstrzymywaniem si od alkoholu i uprawy roli oraz yciem wycznie w namiotach. Jeremiasz
komentuje ich pobono i obiecuje, e chocia Bg wkrtce zetrze z powierzchni ziemi krlestwo
Judy, zachowa Rechabitw, tak e nie zabraknie Jonadabowi potomka, ktry by sta zawsze przede
Mn" (Jr 35,19). Miejsce pobytu Rechabitw jest rodzajem midraszu (upikszajcej interpretacji) do
Ksigi Jeremiasza, wyjaniajcego, w jaki sposb
Rechabici byli w stanie unikn zniszczenia, kt
re miao dotkn pozostaych Izraelitw.
Dzieo rozpoczyna si od informacji o Zosimie, pustelniku przebywajcym na pustyni, ktr)
wiele lat modli si do Boga o zobaczenie kraje
Rechabitw. Ostatecznie pojawia si anio i pro
wadzi Zosima dug i mczc drog, na ktre w
kocu zostaje on cudownie przeniesiony do odleg
ej rajskiej wyspy, ktr opisuje jako rozkoszn
i pikn, i zapenion bujnymi drzewami, przyno
szcymi rozkoszne i pachnce owoce [...] przy
ozdobione kwiatami i pene wielu wspaniaych
przyjemnoci". Tam Zosimus spotyka Bogosa
wionych, ktrzy spisuj dla niego relacj ze swegc

Zoty wiek,, Jacopo Zucchi (1541-1590). Miejsce pobytu

Rechabitw posuguje si greckimi i rzymskimi trady
cjami o czterech wiekach wiata, z ktrych pierwszy,
idylliczny Zloty wiek zosta powizany w chrzecija
stwie z Edenem i bogosawionym miejscem przebywa
nia, gdzie sprawiedliwi yj a do Sdu Ostatecznego.

ycia na kamiennych tablicach, by zabra je z powrotem do zwykego, ludzkiego wiata (por. poni
szy wypis). Bogosawieni s jak Adam i Ewa sprzed upadku w grzech, ciesz si towarzystwem
aniow. Prowadz ascetyczne ycie, nie jedz chleba i nie pij wina - znowu jak Adam i Ewa
sprzed upadku - chodz nadzy, ale bez jakichkolwiek podejrze o nieczysto. Chocia bezgrzesz
ni, Bogosawieni s miertelnikami, ktrzy pobieraj si i maj dzieci oraz oczekuj koca czasw.
Po siedmiu dniach Zosimus opuszcza wysp w tak samo cudowny sposb, w jaki na ni przyby.
Dzieo posuguje si legend o wyspie Bogosawionych, szeroko rozpowszechnion w staroyt
nym wiecie basenu Morza rdziemnego i odnajdywan w pracach sawnych greckich i aciskich
pisarzy, takich jak Hezjod, Homer, Herodot i Lukian. Autor mg zna take ydowskie ruchy asce
tyczne z przeomu er, szczeglnie sekt terapeutw z Egiptu (por. s. 98). Jej opisy u wczesnych pi
sarzy ydowskich wykazuj wiele podobiestw z Rechabitami, cho nie mona twierdzi, e tych
ostatnich naley utosami z terapeutami. Chrzecijaski historyk Euzebiusz (zmary w 339 r. n.e.)
postrzega terapeutw jako chrzecijaskich mnichw, i pniejsza, schrystianizowana forma Miej
sca pobytu Rechabitw moe mie za cel ukazanie idealistycznego obrazu ycia klasztornego.

Z Miejsca pobytu Rechabitw,

rozdziay

1012

Anioowie Boga ukazali si nam we wspaniaej

i pozostaj w czystoci przez reszt swego y

postaci. I wyprowadzili nas wszystkich z wi

cia... Ale ona pocza i rodzi dwoje dzieci; jed

zienia i umiecili nas w powietrzu, ktre jest

nemu z nich przeznaczone jest maestwo,

nad ziemi, i zabrali nas do tego miejsca, w kt

a drugie wzrasta w dziewictwie...

rym nas teraz widzisz... I jestemy bez grzechu

[I] jestemy nadzy nie tak jak przypusz

i bez za, i bez obrzydliwych myli. I jestemy

czasz, poniewa jestemy okryci okryciem

miertelni; jednak jestemy oczyszczeni i nie

chway; i nie pokazujemy sobie nawzajem oso

skazitelni... i nasz wzrok jest stale i nieprzerwa

bistych czci naszych cia. Ale jestemy okryci

nie skierowany na wiato przyszego ycia...

etol chway podobn do tej, w ktr ubrani by

Nie ma wrd nas winnic, zboa, uprawy

li Adam i Ewa zanim nie zgrzeszyli.

ziemi, drewna, elaza, domw, budynkw, zota

Mamy wiedz o was ludziach, ktrzy za

czy srebra; ani burz, ani deszczu z nami; ani

mieszkujecie wiat... I anioowie Boy przeby

niegu ani lodu... I ziemia, w ktrej jestemy, wy

waj z nami i ogaszaj nam sprawy, ktre

peniona jest wspaniaym wiatem, tak e ciem

wydarz si wrd was; i cieszymy si z do

no i noc nie wchodz do niej. I mamy lnic

brych czynw uczciwych, ktrzy s pord was.

powierzchowno i przebywamy w wietle.

I smucimy si nad grzesznikami i poganami,

I s wrd nas mczyni, ktrzy bior o

ktrzy s na wiecie; i bagamy Boga nieustan

ny, i tylko raz mczyzna wspyje ze swoj

nie, by powstrzyma swj gniew przeciwko

on. A potem zostaj od siebie oddzieleni

wam.

TESTAMENT SALOMONA
W obecnym ksztacie Testament Salomona jest prawdopodobnie dzieem chrzecijan mwicych
po grecku. Jednak opiera si na starszych tradycjach ydowskich, obok helleskiej magii oraz in
nych idei i wierze, majcych dug histori w cywilizacjach staroytnego Bliskiego Wschodu.
Przedstawiony jest jako testament", ale forma testamentu nie miaa na niego duego wpywu, a jej
cecha charakterystyczna, zapowiedzi przyszej historii, jest w nim faktycznie nieobecna. Chodzi tu
o ksig Salomona, o ktrej powiedziano, e jest testamentem dla synw Izraela, eby mogli pozna si
demonw i ich postacie". To sytuuje dzieo wrd duej liczby tekstw uywanych przez ydowskich
egzorcystw do zwalczania efektw poczyna zych duchw, szczeglnie chorb (por. Dz 19,19).
W Biblii o mdroci Salomona mwi si, e polega ona gwnie na wiedzy o naturalnych fenome
nach, rolinach i zwierztach (1 Kri 5,9-14 [4,29-34]). Wnioskujc z tego fragmentu, rabini przypisy
wali Salomonowi ogromny zasb astrologicznej, magicznej, medycznej, a zwaszcza demonologicznej
wiedzy, ktra umoliwia mu zmuszenie zych duchw do pracy przy budowie wityni. Std Testament
rozpoczyna si od relacji o tym, w jaki sposb zaprzg on szeregi demonw do pomocy w budowie
wityni. Urocza historia opowiada o maym chopcu pracujcym przy wityni, ktrego zaatakowa de
mon. Chopiec poskary si Salomonowi i Bg da krlowi piercie z pieczci, ktra umoliwia
chopcu podporzdkowanie sobie demona. Magiczny piercie Salomona po raz pierwszy jest wzmian
kowany przez ydowskiego historyka Jzefa Flawiusza (I w. n.e.) i odgrywa wielk rol w pniejszych
ydowskich pismach i legendach.
Take z Biblii wywodzi si krtka wzmianka o wizycie krlowej Saby, ktrej przyczepiono tu ety
kietk czarownicy, z jak pojawia si w pniejszych ydowskich legendach.

Demony,

astrologia

uzdrawianie

Testament Salomona ma znaczenie dla powizania de

przyczyn okrelonej choroby, na ktr przepisane

monologii i astrologii: w tym dziele kady duch wyja

zostaj zaklcia i lekarstwa, tak e cz ta byta przy

nia, e zamieszkuje dan gwiazd, konstelacj czy

rwnywana do staroytnej encyklopedii medycznej".

znak zodiaku. Dalej wyliczono trzydzieci sze cia

U jej podstaw znajduj si podobne listy w tekstach

niebieskich, ktre s dekanatami zodiakalnymi

babiloskich, wymieniajce po imionach demony

astrologiczne wyobraenie dobrze znane w staroyt

i choroby, za ktre one odpowiadaj. Jeden fragment

nym wiecie [obszar nieba dzieli si na 12 znakw

opowiada, jak Salomon zapiecztowa demona

zodiaku po 30" kady, a kady znak na 3 dekanaty,

w rodku szerokiej, paskiej czary za pomoc magicz

majce wic po 10" (std ich nazwa), co daje w sumie

nego piercienia - przypomina to aramejsk czar za

36 dekanatw przyp. tum.]. Kady z duchw jest

kl przeznaczon do apania zych duchw.

Burza, Giorgione (1477-1510). Dwie zamane kolumny w ezoterycznej tradycji o wityni Salomona
wskazuj na gbsze mityczne znaczenie ni to, ktre wynika z wyranego, prostego uroku tej sceny.

Z Testamentu Salomona, r o z d z i a

18

Przybyo do mnie trzydzieci sze cia niebie

kanatem zodiaku i jestem zwany Ruaks. Spra

skich... Ja, Salomon, zapytaem je, mwic:

wiam, e gowy ludzi cierpi bl i... ich skronie

Kim wic jestecie?". Wszystkie jednoczenie,

pulsuj. Gdy tylko sysz 'Michale uwi Ruak-

jednym gosem rzeky: Jestemy trzydziestoma

sa', natychmiast ustpuj". Drugi duch rzek:

szecioma ciaami niebieskimi, wiat jest rzdzo

Jestem zwany Barsafaelem. Sprawiam, e ci,

ny ciemnoci tego wieku"... Wtedy wezwaem

ktrzy tkwi w moim czasie, maj ble z boku

pierwszego ducha i rzekem do niego: Kim je

ich gw. Gdy sysz 'Gabrielu, uwi Barsafa-

ste?". On odpowiedzia: Jestem pierwszym de

ela', natychmiast ustpuj".

APOKALIPSA ELIASZA
Ten niejasny dokument zawiera wiele historycznych aluzji i odniesie, ktre przy dzisiejszym sta
nie wiedzy w duym stopniu nie poddaj si interpretacji. Jego forma nie jest w rzeczywistoci
apokalips - zasadniczo tajemniczym objawieniem przekazanym przez anioa jasnowidzowi, do
tyczcym wydarze z ostatnich dni wiata - chocia dzieo to faktycznie zawiera materia o cha
rakterze apokaliptycznym, szczeglnie o kocu czasw.
Pomimo tytuu w tekcie nie ma adnej prby przypisania jej Eliaszowi, ale zosta on tu dwa razy
wspomniany i mona tylko przypuszcza, e wanie to doprowadzio do uznania go za autora dziea.
Zaczyna si ono od prorockiej formuy: Sowo Pana przyszo do mnie, mwic: 'Synu czowieczy, mw
do tego ludu...'", niewymieniajcej imienia proroka. Termin syn czowieczy" mgby raczej wskazy
wa na Ezechiela, do ktrego jest on zazwyczaj w Biblii stosowany. Cao utworu jawi si jako zbir
pierwotnie niezalenych, luno ze sob zwizanych rde. W obecnym ksztacie jest on niewtpliwie
tekstem chrzecijaskim, ale mona odkry w nim wyrniajce si warstwy ydowskie, ktre ulegy
rozszerzeniu lub zmodyfikowaniu. I tak rdzeniem pierwszego rozdziau jest ydowska rozprawa o cno
cie postu i wytrwaoci w modlitwie, ktra jednak zostaa poprzedzona chrzecijaskim, apokaliptycz
nym fragmentem o wybawieniu dokonanym przez Syna Boego i o ostatecznym przeznaczeniu
sprawiedliwych i grzesznikw, opartym na rnych nowotestamentowych wersetach.
Nastpny rozdzia - O krlu Asyrii oraz rozpadzie nieba i ziemi, i rzeczy pod ziemi" - wzoruje
si na typowo apokaliptycznym schemacie, w ktrym przeszo jest prezentowana w postaci zapowie
dzi, a punktem kulminacyjnym jest proroctwo o kocu czasw. Wyliczonych krlw nie da si zidenty
fikowa w sposb niebudzcy wtpliwoci, ale Egipt jest krajem dominujcym, tak e prawdopodobnie
on jest miejscem powstania pierwotnej apokalipsy i przepracowania tekstu przez chrzecijan.
Rozdzia trzeci koncentruje si na przyjciu antychrysta, syna nieprawoci", ktrego przedstawio
no w terminologii chrzecijaskiej, chocia dziwny opis fizycznej powierzchownoci zdradza ydowskie
pochodzenie fragmentu (por. wypis na ssiedniej stronie). Kolejny rozdzia zajmuje si mczestwem
i wymienia z imienia trzech mczennikw: Eliasza, Henocha i Tabit. Mczestwo Henocha i Eliasza
przypomina mier dwch wiadkw" w Apokalipsie w. Jana 11,112, podczas gdy Tabita to kobieta,
ktr Piotr przywrci do ycia w Dziejach Apostolskich 9,36-41. S to zatem postaci wyranie chrze
cijaskie. Dalej nastpuje jasny opis mczestwa szeciu mczyzn, ktry naley prawdopodobnie do
gatunku ydowskich legend o mczennikach, ktry odnajdujemy take w Ksigach Machabejskich.
Na kocu autor powraca do antychrysta. Opowiada o jego mierci po kosmicznych zmaganiach
i Sdzie Ostatecznym, a cao zamyka inauguracja tysicletniego krlestwa dziki powtrnemu przyj
ciu Chrystusa. Opis ma charakter gwnie chrzecijaski, ale znw istniej wskazwki, e powsta
w wyniku przepracowania rda ydowskiego.

Nauczanie i uczynki antychrysta, Luca Signorelli (14411523). Malowido odzwierciedla chrzecijask tradycj,
wedug ktrej antychryst (z przodu po prawej na piedestale) przyjmie fizyczn posta samego Chrystusa.

Z Apokalipsy Eliasza, r o z d z i a y 3 i 5
Oto powiem ci [o znakach syna nieprawoci],

Ale znaku swojej gowy nie bdzie mg zmie

eby mg go pozna. Jest on [tekst uszkodzo

ni. Po tym poznasz, e jest on synem nieprawo

ny] chudonogim modziecem, majcym kpki

ci... Po tych rzeczach przyjd Eliasz i Henoch.

szarych wosw z przodu swojej ysej gowy. Jego

Zo ciao wiata. Bd ciga syna nieprawoci

brwi bd siga do jego uszu. Ma odsonit tr

i zabij go, poniewa nie moe on mwi.

dowat skaz na grze swoich rk. Bdzie prze

W tym dniu roztopi si w ich obecnoci jak ld,

mienia si w obecnoci tych, ktrzy to widz.

ktry zostaje stopiony przez ogie.

Stanie si maym dzieckiem. Stanie si stary...

APOKALIPSA SOFONIASZA
Apokalipsa Sofoniasza jest przypisywana jednemu z prorokw mniejszych", znanemu tylko
z krtkiej ksigi biblijnej noszcej jego imi. Dzieo, ktrego wiksza cz zagina, znajdu
je si w tych samych koptyjskich manuskryptach co Apokalipsa Eliasza, chocia oba teksty zo
stay pierwotnie napisane prawdopodobnie po grecku.
Pewne cechy sugeruj, dlaczego autor zdecydowa si przypisa swe dzieo Sofoniaszowi. Biblij
na Ksiga Sofoniasza zawiera sporo materiau apokaliptycznego, zapowiadajcego gwnie nadej
cie Sdu Ostatecznego. Zosta on opisany za pomoc poj podobnych do tych ze le zachowanego,
skpego tekstu Apokalipsy, co pierwotnie mogo by jeszcze wyraniejsze. Biblijny Sofoniasz grzmi
przeciwko pewnym zdeprawowanym kapanom i Apokalipsa potpia podobn grup. Ksig Sofo
niasza i Apokalips czy take znaczce zainteresowanie Jerozolim.
Chocia dzieo przetrwao tylko w krgach chrzecijaskich, ukazuje zadziwiajco mao ladw
chrzecijaskich wpyww. Brak jest fragmen
tw bezdyskusyjnie chrzecijaskich i mimo e
niektre miejsca z drugiego rozdziau zdaj si
odwoywa do wersetw z Nowego Testamentu,
podobiestwo nie jest na tyle due, by mc m
wi o zalenoci od Nowego Testamentu.
Dzieo przybiera form podry proroka do
niebios. Jednak w porwnaniu z innymi opisami
takich podry brak tu zainteresowania kosmo
logi czy geografi niebiask, czy te hierarchi
aniow (chocia anioy s postaciami znaczcy
mi). Autor prawie cakowicie skupiony jest na
losie dusz w yciu pomiertnym. Po siedmiu
scenach, ktre skadaj si na podr Sofonia
sza, nastpuj dalsze cztery, z ktrych kada
rozpoczyna si od obrazu anioa grajcego na

Anio wacy dusze, kataloski fresk z XIII w. Mo

tyw ten, ktry pojawia si w Apokalipsie Sofonia

sza, jest ostatecznie staroytnego egipskiego po

chodzenia (por. te s. 41).

trbie: pierwotnie mogo istnie wicej scen z trb, by moe w nawizaniu do siedmiu aniow
z Apokalipsy w. Jana. Pniej Sofoniasz zostaje zabrany do wiata podziemnego, gdzie widzi dwch
ogromnych aniow: przeraajcego anioa oskaryciela i anioa Eremiela, stranika dusz w Hade
sie. Anio oskaryciel pokazuje mu zwj wyliczajcy wszystkie grzechy, ale o jasnowidzu owiadcza
si, e jest niewinny. Wtedy przedstawia si drugi zwj, w ktrym prawie na pewno zapisano duo
liczniejsze dobre uczynki (w tym miejscu tekstu znajduje si luka). Jasnowidz zostaje rozgrzeszony
i jak Eliasz przemieniony w anioa. W opisie wiata podziemnego znajduje si kilka mitologicznych
elementw, jak waenie na szalach dobrych i zych dusz, analogiczne do staroytnych tradycji egip
skich. Oczyszczony Sofoniasz wypywa ze wiata podziemnego w odzi, co przywouje obraz Hade
su z mitologii greckiej, ktry z kolei odzwierciedla starsz bliskowschodni ide.

Z Apokalipsy

Sofoniasza,

rozdziay

6-7

Ujrzaem przed sob wielkiego anioa... Jego

anioem Eremielem, ktry jest nad otchani

zby wystaway z jego ust na zewntrz jak

i Hadesem, w ktrym uwizione s wszyst

u niedwiedzia. Jego wosy byy rozsypane jak

kie dusze od zakoczenia potopu, ktry przy

wosy kobiet. Jego ciao byo jak ciao wa, gdy

szed na ziemi, a do dzisiaj"... Zapytaem go:

zapragn mnie pokn. I kiedy go ujrzaem,

Kim jest wielki anio..., ktrego widziaem?".

przestraszyem si go... i ujrzaem [innego]

Rzek: Jest tym, ktry oskara ludzi w obecno

wielkiego anioa stojcego przede mn z twa

ci Pana".

rz wiecc jak promienie soca w jego chwa

Wtedy spojrzaem i ujrzaem go z manu

le... I upadem na twarz i uczciem go.

skryptem w jego rce. Zacz go rozwija...

Powiedzia do mnie... Nie czcij mnie. Nie je

stem Panem Wszechmogcym, lecz wielkim

popeniem, byy w nim zapisane.

Dwie
U podstaw Apokalipsy Sofoniasza ley motyw dwch
drg" dobra lub grzechu, ycia lub zniszczenia
pomidzy ktrymi istoty ludzkie mog swobodnie
wybiera. S one sdzone wedug czynw, ktrych do
konay na ziemi. Take anioowie ukazuj si Sofoniaszowi parami: pierwszy, ktry zapisuje uczynki
sprawiedliwoci, i drugi, ktry wykonuje wieczn ka
r na niegodziwych. W Hadesie znajduje si wic

odkryem,

wszystkie

grzechy,

ktre

drogi
straszny anio oskaryciel i yczliwy anio, ktry na
gradza (por. tekst gwny). A jednak Bg jest miosier
ny i ma lito dla wiata i dusz, ktre s karane", i jest
otwarty na modlitwy patriarchw Abrahama, Izaaka
i Jakuba za drczonymi duszami. Bg chce, aby istoty
ludzkie pokutoway za swe niewaciwe uczynki i je
li to uczyni, unikn sdu. W dziele kilka razy gono
rozbrzmiewa wezwanie do pokuty.

MCZESTWO I WNIEBOWSTPIENIE
IZAJASZA
Mczestwo i Wniebowstpienie Izajasza jest dzieem zoonym z dwch rnych czci,
ktre naley te datowa na inne okresy. Pierwszych pi rozdziaw opowiada o wydarze
niach prowadzcych do stracenia proroka Izajasza przez krla judzkiego Manassesa. W Bi
blii nic nie mwi si o mierci Izajasza, ale autor Mczestwa jest najwyraniej dobrze
obeznany z relacj o panowaniu Ezechiasza i Manassesa w 2 Ksidze Krlewskiej.
Legenda o mczestwie Izajasza bya szeroko rozpowszechniona w staroytnoci. Jej rdem
jest by moe stwierdzenie, e Manasses, ktrego Biblia opisuje jako najgorszego z wadcw, krew
niewinn przela w tak ogromnej iloci, i napeni ni Jerozolim od kraca do kraca" (2 Kr
lewska 21,16). W Mczestwie zabjstwu Izajasza nadano wymiar kosmologiczny i nadnaturalny.
Sprawc jego mierci jest nie tyle Manasses, ile raczej Beliar, anio niesprawiedliwoci, ktry rz
dzi wiatem", a o ktrym powiedziano, e mieszka w sercu Manassesa.
Tekst rozpoczyna si od sceny w rodzaju testamentu, w ktrej Ezechiasz daje ostatnie polece
nia swemu synowi Manassesowi. Izajasz ostrzega krla, e Manasses nie bdzie zwaa na jego
sowa, i tak te si staje. W konsekwencji zej polityki Manassesa Izajasz i grupa prorokw odcho
dzi z Jerozolimy, by wie ascetyczne ycie na pustyni. Wtedy faszywy prorok Belkira (lub Bekira) pojawia si, by z inspiracji Beliara oskary Izajasza o zdrad. Belkira jest Samarytaninem,
ktry zbieg do Judy po zdobyciu Samarii przez Asyryjczykw. Po skazaniu Izajasza przez krla
na mier Belkira odgrywa przewodni rol w jego egzekucji (por. wypis na stronie obok).
Temat mczestwa zyska ogromne znaczenie w judaizmie w wyniku przeladowa Antiocha IV
Epifanesa (por. s. 28), a Mczestwo moe by wizane - na przykad - z relacj o mczestwie
uczonego w Pimie Eleazara z 2 Ksigi Machabejskiej. Ucieczka Izajasza i jego towarzyszy
na pustyni odpowiada podobnym dziaaniom licznych pobonych ydw, szukajcych schro
nienia przed atakami ze strony Antiocha. Take wrogo wobec Samarytan odzwierciedla po
wszechny w tym okresie i w latach pniejszych pogld ydw palestyskich (por. s. 55). Std
pierwotn form Mczestwa naley datowa na koniec II w. p.n.e., co sprawia, e jest ono jednym
z najstarszych pseudoepigrafw i by moe najwczeniejszym wiadectwem legendy o mcze
stwie Izajasza.
Obecna posta dziea zawiera dwa jawnie chrzecijaskie dodatki, w ktrych znajduj si ty
powe elementy apokaliptyczne. Duszy, ktry przerywa narracj wtedy, gdy pojawia si Beliar,
jest opisem wizji Izajasza, w ktrej naucza on o yciu i mierci Umiowanego" (Jezusa), pniej
szym zepsuciu w Kociele, panowaniu Beliara i powtrnym przyjciu Chrystusa. Nawizuje do
przekonania, e cesarz Neron powrci jako antychryst, a to, co powiedziano o zu w Kociele, ma
swoje paralele w chrzecijaskich pismach z koca I w. n.e., co wyznacza prawdopodobn dat

Mczestwa

Izajasza,

rozdziay 3 i 5
[Bekira] pozna i ujrza miejsce Izajasza i proroI kw, ktrzy z nim byli, gdy on sam mieszka
w ziemi Betlejem. Przyczy si do Manassesa.
On sam prorokowa faszywie w Jerozolimie...;
on za pochodzi z Samarii. Stao si, kiedy przy
by Salmanassar, krl Asyryjczykw, e zdoby
Samari... A [Bekira] by modziecem, uciek
wic i przyby do Jerozolimy w czasach Ezechia
sza... Bekira oskara Izajasza i prorokw, ktrzy
z nim byli, mwic: Izajasz i prorocy, ktrzy s
z nim, prorokuj przeciw Jerozolimie i przeciw
[ miastom Judy, e bd spustoszone, ...a take
przeciw tobie, panie krlu, e pjdziesz w klatce
i w elaznych kajdanach... Sam za Izajasz rzeki:
'Widz wicej od proroka Mojesza'. Mojesz
I bowiem powiedzia: 'Nie moe czowiek zoba
czy Pana i y', natomiast Izajasz powiedzia:
'Ja ujrzaem Pana i oto jestem ywy'. Wiedz zaI tern, o krlu, e jest faszywym prorokiem...".
I oskara bardzo Izajasza i prorokw przed MaI nassesem... Spodobaa mu si bardzo mowa Bekiry, rozkaza wic, aby pojmali Izajasza.
...Beliar rozgniewa si na Izajasza i osied
li si w sercu Manassesa, a [ten] przeci Iza
jasza drewnian pi. Podczas gdy Izajasz by
I przecinany, obok sta jego oskaryciel Bekira,
stali wszyscy faszywi prorocy, cieszc si i wy
miewajc Izajasza.
ApNT 3, ss. 142 ni 147. Pozostae cytaty w tekcie pochodz z tego
samego wydania (ss. 139 nn).

mier Izajasza, z Biblii Francuskiej z 1526 r. W jed

nej z wersji legendy Izajasz zosta przepiowany na

pl (por. List do Hebrajczykw 11,37), gdy schowa

si w drzewie.

powstania tych dodatkw. Druga, krtsza, chrzecijaska interpolacja zajmuje si wygldem nie
biaskiego wiata, co stanowi temat pierwotnie niezalenego Wniebowstpienia Izajasza. Dodatek
ten zosta przypuszczalnie napisany, by powiza Wniebowstpienie z Mczestwem, w czasie gdy
oba teksty zostay ze sob zestawione, by moe pod koniec IV w. n.e.
W wikszoci manuskryptw Wniebowstpienie zatytuowane jest jako ,Wizja Izajasza", co okre
la jego charakter. Jest to zasadniczo tekst apokaliptyczny, dostarczajcy opisu podry jasnowidza do
niebios, jakiej dowiadcza w wizji. Dzieo to jest znacznie wyraniej chrzecijaskie ni Mczestwo,
chocia opiera si na starszych i dobrze znanych tradycjach ydowskich. Koncentruje si prawie ca
kowicie na istocie Chrystusa i Jego wcieleniu, yciu, mierci, zmartwychwstaniu i przede wszystkim
na znaczeniu Jego wniebowstpienia. Mona w nim widzie te odzwierciedlenie dosy wczesnej teo
logii chrzecijaskiej, w ktrej rozpocz si proces rozwoju doktryny o Trjcy witej. Usytuowane
we wczesnym okresie ycia Izajasza Wniebowstpienie zaczyna si od wizyty Izajasza u Ezechiasza,
w trakcie ktrej prorok otrzymuje od anioa wizj. Znajduje si tutaj bardzo ciekawy opis prorockiej
ekstazy (por. wypis na ssiedniej stronie). Izajasz opowiada swoj wizj Ezechiaszowi i na kocu
dziea opowiadanie to staje si testamentem, ktry Ezechiasz przekazuje Manassesowi.

Fresk z Pompei z I wieku n.c.: wtajemniczenie w jakiej grecko-rzymskiej religii misteryjnej. Takie pogaskie
kulty byy szeroko rozpowszechnione i miay wpyw na Wniebowstpienie Izajasza i inne pisma (por. ramka).

Zstpienie

Umiowanego

Podczas swej podry po niebiosach (por. tekst gw

ktry przypomina grecko-rzymskie religie misteryjne,

ny poniej) Izajasz zauwaa, e chocia zmarli spra

w ktrych wtajemniczeni otrzymuj magiczn for

wiedliwi w sidmym niebie otrzymali swoje szaty

mu, umoliwiajc im przejcie przez rne niebio

i stali si jak anioowie, nie zasiadaj na swoich tro

sa a do ostatniego, najwyszego.

nach ani nie nosz swoich koron. Powiedziano mu, e

Potem autor opowiada o narodzeniu si Jezusa

nie otrzymaj koron i tronw dopki Umiowany nie

i bardzo krtko o Jego yciu, mierci i zmartwych

zstpi". W tym miejscu nastpuje narracja o zstpie

wstaniu. Punktem kulminacyjnym jest opis ostatecz

niu Jezusa do wiata ludzi. Przechodzi On przez ka

nego, triumfalnego wniebowstpienia Chrystusa

de z siedmiu niebios w kolejnoci schodzenia w dt,

prowadzcego przez siedem niebios (por. Ef 4,9-10),

ale w kadym z nich przemienia si w anielsk posta

gdzie ju nie przemienia si ani nie ukrywa, ale uka

waciw dla danej sfery, tak e anioowie Go nie roz

zuje w swej prawdziwej naturze, by odbiera po

poznaj. Kilka razy podaje haso odwiernemu, rys,

wszechn adoracj aniow.

Reszta dziea opisuje niebiask podr Izajasza, w ktrej jest on przenoszony przez anioa
przez siedem niebios. Kade niebo ma swoich wasnych, szczeglnych aniow, ale zadaniem
wszystkich aniow jest wypiewywanie chway Jedynemu, ktry zasiada w sidmym niebie. Tam
Izajasz oglda Pana Chrystusa i Ducha witego, ktry wyglda jak anio, ale w przeciwiestwie
do aniow jest obiektem czci. Oni z kolei s podporzdkowani "Wielkiej Chwale", naczelnemu
bstwu, odpowiednikowi Ojca. Sidme niebo jest te ostatecznym domem sprawiedliwych, gdzie
otrzymaj oni ubranie, ktre przeksztaci ich w istoty anielskie, oraz korony i trony, ktre symbo
lizuj ich udzia w krlowaniu Chrystusa (por. powysza ramka). Tylko oni ujrz chwa praw
dziwego Boga - przywilej, do ktrego nawet anioowie nie mog aspirowa.

Wniebowstpienia

Izajasza,

rozdzia

Przyby Izajasz... do Ezechiasza w Jerozolimie...

dali si od niego, i tylko oddech by w nim, gdy

Kiedy rozmawia z Izajaszem o sowach prawdy

mia widzenie. Anio, ktry zosta posany, aby

i wiary, wszyscy usyszeli, jak brama si otwara

da mu widzenie, nie by z tego firmamentu i nie

i [rozleg si] gos Ducha... K d y przemawia

by z aniow chway tego wiata, lecz przyby

w Duchu witym, a wszyscy suchali, zamilk,

z sidmego nieba... Izajasz, po tym jak otrzyma

jego umys oderwa si od niego, i nie widzia lu

widzenie, opowiedzia je Ezechiaszowi.

dzi, ktrzy stali przed nim. Oczy za jego byy

otwarte, jego usta milczay, a umys jego ciaa od

ApNT 3, ss. 148-150.

DRUGA KSIGA BARUCHA

Baruch wystpuje w Biblii tylko jako sekretarz proroka Jeremiasza i nie ma adnych przesanek
ku temu, by uzna, e sam rwnie cieszy si moc prorock. Jednak Biblia podaje, e Jeremiasz
podyktowa mu swoje proroctwa i e zostay dodane liczne dalsze sowa podobne do tamtych"
(Jeremiasz 36,32). Przyjto, e tymi dodatkami byy wasne sowa Barucha, a poniewa cecho
wao je podobiestwo do Jeremiaszowych, take uznano je za proroctwa.
Kilka staroytnych tekstw prbowao przekaza sowa Barucha. Ich pierwowzorem jest Ksiga
Barucha lub 1 Ksiga Barucha, jedna z deuterokanonicznych ksig biblijnych. Datowana przypuszczal
nie nie pniej ni na ok. 150 r. p.n.e., zawiera skarg, lamentacj z powodu upadku Jerozolimy w 587 r.
p.n.e., hymn ku czci mdroci i zwiastowanie nadziei na przyszo. Znajduje si w niej take list Je
remiasza do wygnacw ydowskich w Babilonie, napisany prawdopodobnie ju w IV w. p.n.e.
2 Ksiga Barucha take zawiera list do wygnacw, ale tym razem od Barucha, ktry w tym pnym
dziele jest przedstawiany nie tylko jako prorok z wasnymi racjami, ale nawet jako przewyszajcy Jere
miasza. Oprcz listu ksiga ta obejmuje skargi, modlitwy i apokalipsy; wiele z nich posuguje si trady
cyjnym materiaem. Rozpoczyna si od opisu zniszczenia Jerozolimy przez Babiloczykw w 587 r.
p.n.e., ktry w rzeczywistoci odzwierciedla podbj miasta przez Rzymian w 70 r. n.e., na krtko przed
tym, jak napisana zostaa owa ksiga. Dzieo w caoci naley postrzega jako reakcj pobonego y
da na tragedi z 70 r. n.e., napisan po to, by doda otuchy swemu narodowi w obliczu ogromnej ka
tastrofy i pooy fundament odnowy. Posiada paralele do pism rabinicznych, szczeglnie do 2 Ksigi
Ezdrasza (por. s. 94) i Pseudo-Filona (por. ss. 68-71), ktrych tem s te same okolicznoci i podobne cza
sy. Co wane, 2 Ksiga Barucha nie nosi adnych ladw wpyww chrzecijaskich.
Autor 2 Ksigi Barucha w szczeglny sposb interesuje si wityni ydowsk zburzon w 70 r.
n.e. Tekst stwierdza, e chocia ziemska budowla przemina, jest zachowana w niebie. Anioowie wy
nieli jej wite przedmioty, ktre posu do przyszej restauracji - jest to odmienny wariant tradycji
ni ta, wedug ktrej ukry je Jeremiasz (2 Mch 2,4-8). Potem Baruch podejmuje trzy siedmiodniowe
posty. Po pierwszym wygasza poruszajc skarg nad Jerozolim (por. wypis na ssiedniej stronie). Po
drugim prowadzi dialog z Bogiem, ktry podnosi kwesti teodycei (Boej sprawiedliwoci", w szcze
glnoci dlaczego Bg toleruje istnienie za). Po trzecim nastpuje typowo apokaliptyczna wizja dwu
nastu katastrof poprzedzajcych przyjcie Mesjasza, zmartwychwstanie zmarych i Sd Ostateczny.
Nastpnie Baruch ostrzega lud przed nadchodzcymi katastrofami, Boskim sdem i niezmiennymi
Boymi zamiarami. Jasnowidz otrzymuje jeszcze dwie kolejne wizje oraz wyjanienie tajemniczych
rzeczy, ktre oglda (wida tu wzorowanie si na Ksidze Daniela). Po czym nastpuj dalsze naucza
nia ludu, przed dugim listem Barucha koczcym dzieo. Prawdopodobnie list by kiedy oddzielnym
dokumentem, a jego tre pokazuje drug myl przewodni autora: nadrzdno ydowskiego Prawa

Rzymska paskorzeba z koca I w. n.e., ukazujca wojsko z przedmiotami zrabowanymi w 70 r. n.e.

ze wityni jerozolimskiej.

Z 2 Ksigi Barucha, r o z d z i a 10
Bogosawiony ten, ktry si nie narodzi, lub ten,
ktry si narodzi, aby umrze (zaraz).
N a m za, ktrzy yjemy, biada, poniewa widzie
limy spustoszenie Syjonu i to, co zdarzyo si
w Jerozolimie.
Przywoaem syreny z morza i przyjdcie wy, Liliaty [Demony nocy (?)] z pustyni, Satyry i sza
kale z lasw.
Czuwajcie i przepaszcie biodra wasze na znak
aoby i ze mn opakujcie.
Wy, rolnicy, znowu nie zasiewacie, a ty, ziemio,

A ty, soce, zatrzymaj wiato swoich promieni.

A ty, ksiycu, zniszcz wielko twego wiata.
Dlaczeg znowu wzejdzie wiato, gdzie wiato
Syjonu staje si ciemnoci...
Z tego obecnego stanu nie mwcie o piknoci
ani nie wnioskujcie o chwale.
Wy za, kapani, wecie klucze do domu wite
go i wyrzucie je na wysokoci niebieskie.
Oddajcie je Panu i mwcie: Strze Ty Twego
Domu. My za znalelimy si jako nieodpo
wiedzialni zarzdcy".

dlaczego wydajesz owoce swoich plonw...

A wy, niebiosa, zatrzymajcie swoj ros ani nie
otwierajcie zbiornikw wody.

ApST, ss. 410 n. Cytat w ramce i na s. 111 z tego samego tumacze

nia (s. 407).

Prorok Baruch wmalowany w dekoracyjny inicja

E", ktra ozdabia pocztek Ksigi Barucha

w pierwszej drukowanej Biblii stworzonej przez

Johanna Gutenberga w 1455 lub 1456 r.

nalegajc na jego przestrzeganie przez wygna

cw.
Dzieo zdaje si posiada struktur triadyczn: Baruch otrzymuje trzy wizje, trzy razy zwra
ca si do ludu i podejmuje trzy posty. Szczeglne
znaczenie maj trzy sekcje zawierajce dialogi
pomidzy Baruchem i Bogiem. S one nazna
czone gbok wiadomoci siy za, zepsucia
wiata i ludzkiej miertelnoci. Pierwszy dialog
skupia si na problemie teodycei, tak jak przed
stawia si on tym, ktrzy przeyli zniszczenia
dokonane przez Rzymian. Czy wszystkie Boe
obietnice dla Izraela zostay uniewanione? Nie
biaski glos mwi Baruchowi, e Izrael zosta
ukarany za grzechy, jednak Bg przebaczy swe
mu ludowi. Poganie w kocu dowiadcz sdu,
poniewa nie poznali, e ich obecne powodzenie
jest znakiem Boego bogosawiestwa. Lecz ta
odpowied nie satysfakcjonuje Barucha, ktry,
by moe nawizujc do Ksigi Rodzaju 18, twierdzi, e Jerozolima powinna zosta ocalona dziki do
brym uczynkom sprawiedliwych, a nie zniszczona z powodu zych uczynkw niegodziwych, dajc do
zrozumienia, e Bg postpi niesprawiedliwie. Baruch przyznaje, e zwykli miertelnicy nie mog
zrozumie Boego sdu, ale dalej skary si, e wprawdzie sprawiedliwi, ktrzy zmarli, mog to
wszystko poj w nadziei ycia wiecznego, to ci, ktrzy wci yj, cierpi. Dochodzi do mrocznej kon
kluzji, e podczas gdy wiat taki jaki jest trwa nadal, Izrael, dla ktrego wiat zosta stworzony, znik
n. W odpowiedzi Bg zaprzecza, i Boe wyroki s niepoznawalne: zostay objawione w Ksidze
Prawa, Torze, tak e lud nie ma adnej wymwki dla swego nieposuszestwa i w peni zasuy na ka
r. Po drugie, sprawiedliwi, ktrzy zmagaj si w obecnym wiecie, mog by pewni chwalebnej zapa
ty w nowym wiecie, ktry nadchodzi.
Kwestia nowego wieku zostaje podjta w drugim dialogu. Baruch rozmyla o biedzie i krtkotrwaoci obecnej egzystencji i pyta, jak dugo trwa bdzie ten stan, bagajc Boga o przyspieszenie koca
czasw. Bg odpowiada, e nie moe go przesun musi zaczeka a wszyscy, ktrym przeznaczone

byo y, si narodz. Obiecuje jednak, e koniec jest bardzo bliski, tak e Baruch i jego towarzysze go
ujrz.
Trzeci dialog koncentruje si na pytaniu o zmartwychwstanie, doktrynie, ktra rozwina si w ju
daizmie pod koniec zeszej ery. Baruch pyta, czy zmartwychwstali zachowaj swoje miertelne ciaa ze
wszystkimi ich niedoskonaociami. Bg mwi, e wpierw nastpi oglne zmartwychwstanie w ziem
skich ciaach wszystkich, ktrzy odeszli, ale potem oddzieli On niegodziwych od sprawiedliwych. Nie
godziwcy zostan odesani z powrotem do rzeczywistoci mierci, ale sprawiedliwi - ci, ktrzy yli
wedug Prawa i jego nauki zostan przeksztaceni w istoty anielskie i stan si jak gwiazdy. Taka idea
pojawia si te w licznych innych pismach.

Z 2 Ksigi Barucha, r o z d z i a y 2123

[Baruch si modli:] Dokd bdzie trwao to, co

a jej nie ukoczy?... Gdy bowiem zgrzeszy

ulega zniszczeniu? Dokd czas umarych bdzie

Adam i mier postanowiono przeciwko tym,

pomylny? Do jakiego czasu splamieni s wielk

ktrzy zostali zrodzeni, wtedy policzono zro

niegodziwoci, ktrzy zeszli z tego wiata? a

dzonych i liczbie tej przygotowano miejsce,

skawie spojrzyj na miosierdzie i wypenij wszyst

gdzie zamieszkaliby yjcy i gdzie umarli byli

ko, co rzeke, aby to doprowadzi do koca, aby

by strzeeni. Gdyby nie wypenia si liczba

uznana bya potga Twoja przez tych, ktrzy

okrelona, nie mogoby by ocalone... Napraw

uwaaj Twoja pobaliwo za chorob...".

d... blisko jest moje odkupienie, albowiem

Dao si sysze glos z wysokoci, ktry m

przyjdzie i nie jest daleko jak dawniej".

wi: Baruchu! Baruchu! Dlaczego nie poru

szasz si? Czy jest taki, kto chodzi po drodze,

Baruch

ApST, ss. 415 n.

przetrwanie

Znaczenie Prawa wielokrotnie podkrelane w caej

2 Ksidze Borucha najpeniej zostao rozwinite w licie
do wygnacw, ktry ksztatuje program przetrwania
narodu ydowskiego po klsce z 70 r. n.e. Baruch zapew
nia, e ostateczna odpata jest niewtpliwa, ale nastpi
w momencie, w jakim Bg zechce. A do tego czasu lud
musi y w doskonaym posuszestwie Prawu, nie za
niedbujc go, tak jak uczynili ich przodkowie. Odnosi si
to do sytuacji po 70 r. n.e., kiedy pod przewodem rabinw

judaizmu

Prawo stao si sercem religijnego ycia ydw; zastpu

jc wityni i ofiarnictwo. Jak pisze Baruch: Teraz nie
mamy niczego oprcz Wszechmocnego i Jego Prawa".
Autor wyranie pozostaje w bliskich zwizkach z ju
daizmem rabinicznym, dlatego wysunito sugesti, e
byl jednym z rabinw, ktrzy zebrali si w Jamnii (Jaw
ne), na zachd od Jerozolimy, na pocztku II w. n.e., dla
dokonania przebudowy podstaw wiary, by umoliwi
dalsz narodow egzystencj ydw.

TRZECIA KSIGA BARUCHA

3 Ksiga Barucha powstaa w takich samych okolicznociach - po upadku Jerozolimy - jak in
ne dziea nalece do tradycji Barucha i mierzy si z takim samym problemem jak 2 Ksiga
Barucha: w jaki sposb moliwa jest komunikacja pomidzy Bogiem i ludmi, gdy nie ma ju
wityni ani jej ofiar?
Wedug 2 Ksigi Barucha niebiaska witynia zostanie objawiona w dniach ostatecznych, zast
pujc wczeniejsze sanktuarium, a w ] Ksidze Barucha witynia w niebie jest ju istniejc rzeczy
wistoci: anioowie, wstawiajc si za ludmi, skadaj tam relacje o ich dobrych i zych uczynkach,
ktre archanio Micha przedstawia przed tronem Boga. Niegodziwi otrzymuj potem kar, podczas
gdy sprawiedliwi s nagradzani koszami oliwy, co prawdopodobnie oznacza, e zostaj obdarzeni
Bosk chwa (2 Ksiga Henocha wspomina o maci chway Pana"). Jednak decydujc spraw jest
to, e nie ma ju adnej potrzeby odbudowy wityni w Jerozolimie ani teraz, ani w przyszoci.
Dzieo jest apokalips w tym sensie, e anio objawia Baruchowi wszystkie tajemnice Boe", ale
w odrnieniu od innych apokalips nie zawiera zapowiedzi przyszej historii ani postaci mesjaskiej,
ani proroctw o wydarzeniach w czasach ostatecznych. Struktur
dziea wyznacza wsplny motyw podry przez niebiosa,
podczas ktrych Baruch odkrywa tajemnice stworzenia.
Uczy si o naturalnych zjawiskach wszechwiata,
o dziaaniu soca i ksiyca, o pochodzeniu
deszczu i o wielkim wu, ktry pije z ko
smicznego morza, by zapobiec powodzi.
Znajduj si w nim take objawienia
w formie rozwinicia o charakterze legen
darnym pocztkowych fragmentw Ksigi
Rodzaju. I tak w pierwszym i drugim nie
sie Baruch jest wiadkiem kar wymierza
nych odpowiednio budowniczym i architek:om wiey Babel opisanej w Ksidze Rodza
ju 11. Potem pokazany zostaje mu w, ktry
zwid Adama i Ew, oraz drzewo, ktre sprowa-

Trzynastowieczna mozaika przedstawiajca Feniksa

z dawnej Bazyliki w. Piotra, Rzym. Przedstawia go z gorej

cym sonecznym nimbem.

Z 3 Ksigi

Barucha,

rozdzia 6

I to ptak leccy... wielki jak gra. I powiedziaem do

ry te byy zote. I anio powiedzia do mnie: Prze

anioa: Kim jest ten ptak?". I powiedzia do mnie:

czytaj je!"... A one mwiy tak: Ani ziemia, ani

On jest stranikiem wiata". A ja powiedziaem:

niebo nie zrodziy mnie, lecz ogniste skrzyda zro

Panie, w jaki sposb jest on stranikiem wiata?

dziy mnie". I powiedziaem: Panie, jaki to jest

Naucz mnie". I anio powiedzia: Ptak ten towa

ptak i jakie jest jego imi?". I anio rzek mi: Jego

rzyszy socu, rozkadajc swoje skrzyda, pocha

imi to Feniks". Powiedziaem: A co on je?".

nia

nie

I rzek mi: Mann niebiesk i proch ziemi"... Ptak

pochania, adne ludzkie plemi nie przetrwao

rozpostar swoje skrzyda i przykry promienie

by ani nic innego, co yje, dlatego Bg wyznaczy

soca, i zatrzepota swoimi skrzydami, i powsta

tego ptaka". I rozpi swoje skrzyda, i ujrzaem na

odgos jak grzmot burzy, a ptak zawoa, mwic:

jego prawym skrzydle bardzo wielkie litery... a lite

Dawco wiata, przydaj wiatu okazaoci".

jego palce

promienie.

Jeliby ich

dzio Adama na manowce: tutaj czytamy, e bya to winna latorol, zasadzona przez Noego po po
topie - upikszenie biblijnego stwierdzenia o tym, e zasadzi on winnic (Rdz 9,20). W kocu Ba
rach zostaje zabrany do pitego nieba, gdzie trafia na zamknit bram i nie moe pj dalej. Tu
spotyka archanioa Michaa, ktry jako jedyny moe otworzy bram, by przej przez ni do tronu
Boego, gdy spenia swoj misj.
Ksiga zachowaa si w jzyku greckim i starosowiaskim. W obecnej postaci grecka wersja jest
bez wtpienia dzieem chrzecijaskim, jak wyranie wskazuj na to liczne odniesienia do Nowego
Testamentu, ale tekst sowiaski nie ma wielu takich jawnie chrzecijaskich cech, co wiadczy
o tym, e jest ona mocno przepracowanym wariantem starszego ydowskiego pisma.

Mitologia

i folklor

Opowiadanie o podry Barucha do niebios jest

wzbogacone wieloma elementami z bliskowschodniej
mitologii i folkloru, szczeglnie historia o Feniksie,
ktry w 3 Ksidze Barucha jest przedstawiony w wy
jtkowy sposb jako stranik wiata, osaniajcy ludz
ko przed ranicymi promieniami soca. Nie ma
ladu po sawnej legendzie o Feniksie odradzajcym
si z popiou swego przodka, chocia istota ta jest wy

Ksidze

Barucha

ranie zwizana z ogniem i socem (por. wypis po

wyej). Ci, ktrzy zaplanowali i budowali wie Ba
bel (por. tekst gwny), jawi si jako dziwne
hybrydowe zwierzta, tak e przypominaj staroytne
mezopotamskie demony (ludzie... z twarzami wo
w i rogami jeleni, i stopami kz, i ldwiami
owiec... ich wygld by podobny do psw, a ich stopy
jak jeleni").

CZWARTA KSIGA BARUCHA

Tytu 4 Ksigi Barucha w greckich manuskryptach brzmi: To, co pozostao po Jeremiaszu pro
roku", i jej pierwotnym bohaterem by Jeremiasz, ktry zdominowa pocztkowe rozdziay
i kocowe opowiadanie. Midzy nimi znajduje si cz, w ktrej Baruch stoi wyej ni prorok,
i to w takim stopniu, e jest przedstawiony jako porednik pomidzy Jeremiaszem i Bogiem (por.
poniszy wypis).
Wyszo skryby nad prorokiem moe odzwierciedla sytuacj po 70 r. n.e., gdy judaizm palesty
ski zasadniczo odwrci si od nadziei apokaliptycznych ku uczonym studiom i wykadaniu ydow
skiego Prawa. Okolicznoci poruszane w ksidze - spldrowanie przez Babiloczykw Jerozolimy
i wygnanie wielu jej mieszkacw - s takie same jak w innych ksigach z tradycji Barucha, o ile jed
nak w tych pozostaych restauracja miasta nastpuje tylko w apokaliptycznej przyszoci, o tyle tutaj po
wrt z wygnania i przywrcenie kultu ofiarniczego s ukazane jako wydarzenia, ktre ju nastay.
Struktura ksigi sugeruje, e na pocztku bya ona utworem ydowskim, poddanym pniej
chrzecijaskiej redakcji - wyranie widocznej w ostatnim rozdziale, w ktrym Jeremiasz zostaje uka
mienowany po tym, jak zapowiedzia nadejcie Chrystusa. Niektrzy uczeni dowodzili, e 4 Ksiga
Barucha bya od pocztku chrzecijaskim pismem, jednak oglny ton dziea wskazuje, e autor po
strzega przyszo w kategoriach przywrconego do ycia judaizmu. Interesuje si szczeglnie czysto
ci narodu, tak jak wyznaczay j reformy Ezdrasza i Nehemiasza: zanim wygnacy bd mogli
powrci do Jerozolimy, musz wpierw odesa swoje ony-cudzoziemki. Ci, ktrzy upieraj si przy
sprowadzeniu take ich, zostaj wygnani na pustyni, gdzie buduj miasto Samaria, co jest odzwier
ciedleniem powszechnego ydowskiego pogldu, e Samarytanie byli wymieszan i nieczyst ras.
Dlatego najlepiej bdzie postrzega pierwotn wersj 4 Ksigi Barucha jako wezwanie skierowane do
ydw, by w obliczu wszystkich dotykajcych ich nieszcz zrealizowali to, co skada si na wci
wane fundamentalne przekonania i przykazania ich wiary.

Z 4 Ksigi Barucha, r o z d z i a 6
Baruch... przynis kart oraz atrament. Napisa

sowa, ktre ci przekazuj. Te wanie s sowa

te list zawierajcy, co nastpuje: Baruch, suga

Pana Boga Izraela, ktry wyprowadzi nas z zie

Boga, Jeremiaszowi przebywajcemu w niewoli

mi egipskiej, z wielkiego ucisku: 'Poniewa nie

w Babilonie le pozdrowienie. Raduje si, ponie

zachowalicie moich nakazw, ale unioso si

wa Bg... zmiowa si z powodu naszych ez

wasze serce i wystpilicie przeciwko Mnie, dla

i wspomnia na przymierze, ktre zawar z na

tego w gniewie i alu wydaem was uciskowi

szymi ojcami, Abrahamem, Izaakiem i Jakubem.

w Babilonie'".

Posia do mnie anioa swego i powiedzia mi te

ApST, s. 8.

Strona z Biblii powstaej w sefardyjskiej spoecznoci ydowskiej w Perpignan, Francja, w 1299 r. Ukazuje wiecznik
(menorf) i inne przedmioty wite, co do ktrych tradycja utrzymuje, e stanowiy cz wyposaenia witynnego.

WIZJA EZDRASZA
Apokalipsa Ezdrasza i Wizja Ezdrasza nale do licznych pism skupionych wok biblijnej po
staci Ezdrasza, ktry odnowi judaizm po powrocie z niewoli babiloskiej pod koniec VI w. p.n.e.
Wszystkie te dziea s zalene od 4 Ksigi Ezdrasza, jednego z biblijnych apokryfw.
Oba dziea skupiaj si na kwestii Boej sprawiedliwoci w sposb, ktry czasami przypomina
Ksig Hioba. Ezdrasz zostaje przeniesiony do nieba, a take do Tartaru (pieka), gdzie oglda mczar
nie grzesznikw (por. wypis na stronie obok). W niebie pyta Boga, dlaczego ludzi stworzono ze zdol
noci do grzechu, tak e nieuchronnie cigaj na siebie Bosk kar. Bg odpowiada, e Adam zosta
stworzony jako doskonay, ale obdarzony rwnie woln wol, ktra umoliwia mu - i wszystkim lu
dziom po nim - bycie nieposusznym Bogu. Jeli wic ludzie grzesz, s sami sobie winni. Ezdrasz
omiela si jednak stwierdzi, e upadek Adama zosta w rzeczywistoci zawiniony przez Boga, ktre
go sprawiedliwo jest arbitralna zarzut, do ktrego Bg si nie ustosunkowuje (por. poniszy wypis).
Te mroczne spekulacje s rwnowaone przedstawieniem Boga jako miosiernego i cierpliwego,
przynajmniej w stosunku do tych, ktrzy pokutuj za grzechy. Dzieo opisuje take raj, bdcy nagro
d sprawiedliwych. Nade wszystko Ezdrasz wyraa ide, e sprawiedliwi mog wstawia si za grzesz
nikami. Nieustannie modli si do Boga, by okaza miosierdzie niegodziwym, i daje do zrozumienia,
e jego proby nie pozostaj cakiem bez odpowiedzi.
W ich obecnej postaci Apokalipsa i Wizja s wyranie chrzecijaskimi utworami, ale pochodz
z okresu, w ktrym Koci by jeszcze cile zwizany ze swym ydowskim dziedzictwem, tak e cha
rakterystyczne elementy ydowskie i chrzecijaskie nie zawsze s atwe do odrnienia. Chrzecija
ski wkad jest najwyraniejszy w dugim opisie antychrysta w Tartarze, a wrd mieszkacw
niebiaskiego raju znajduj si Piotr, Pawe, ukasz i Mateusz, znani z Nowego Testamentu.

Z Apokalipsy Ezdrasza, r o z d z i a 2

Gdzie jest Twoje dawne zmiowanie, Panie,

ni przestpstwo". I rzek prorok: Czy go nie

gdzie jest Twoja wielkoduszno?". I rzek Bg:

strzeg anio?... Jak wic zosta zwiedziony ten,

Jak uczyniem dzie i noc, tak uczyniem

ktry by strzeony przez aniow? To wszystko

grzesznika i sprawiedliwego i musz postpo

Ty nakazae. Suchaj wic uwanie tego, co Ci

wa, jak postpuje sprawiedliwy". I rzek prorok:

powiem: Jeliby mu nie dal Ewy, nie zwidby

Kto uczyni naszego praojca, Adama?". I rzek

go w. Ty jednak zbawiasz, kogo chcesz, i gu

Bg: Uczyniy go moje nieskalane rce. Potem

bisz, kogo chcesz".

umieciem go w raju, aby strzeg prawa drzewa

ycia. Ale on popeni nieposuszestwo i pope

ApNT 3,s.l83.

Z Wizji Ezdrasza, wiersze 1 11

Gdy Ezdrasz modli si do Pana Jezusa Chrystu

wali liczne jamuny, przyodziewali nagich, kar

sa, powiedzia: Panie, utwierd mnie w ufnoci,

mili godnych, a pragncym dawali si napi".

abym nie dozna lku, gdy ujrz kary grzeszni

I przychodzili grzesznicy, i wchodzili przez

kw". Wtedy dano mi siedmiu aniow, przeoo

bram, a smoki i psy ich atakoway, i byli paleni

nych Tartaru, i podnieli mnie na odlego

pomieniem. I zapytaem anioa, ktry mnie pro

szeciu tysicy siedmiuset stopni od pieka. I uj

wadzi: Panie, kim s owi, ktrzy cierpi tak ka

rzaem... Przychodzili ludzie sprawiedliwi i prze

r?". I rzek do mnie: To s ci, ktrzy zaparli si

chodzili z radoci. I zapytaem anioa, ktry

Pana, a w Dniu Paskim pozostawali z kobietami,

mnie prowadzi: Kim s owi, panie, i dlaczego

i dlatego znosz cierpienia". [Rzekem:] Panie,

przechodz z tak radoci?". Rzek do mnie: To

przebacz grzesznikom!".

s mowie wici i lkajcy si Boga, a ich ja

muna wzniosa si do niebios. To s ci, ktrzy da

ApNT3, ss. 191 n.

Sen o Dantem zabijanym przez anioa, z manuskryptu Boskiej Komedii Dantego (1265-1321), ktrego
opisy pieka, czyca i nieba byy porednio inspirowane Wizj Ezdrasza.

APOKALIPSA SEDRACHA
Apokalipsa Sedracha w rzeczywistoci naley do tradycji Ezdraszowej, a imi Sedrach" jest czym
w rodzaju puzzli. Jest to grecka forma imienia Szadrach (Szadrak), ktry w Biblii jest jednym
z trzech ydowskich modziecw, wrzuconych do poncego pieca za odmow oddawania czci
bokowi (Dn 3). Anio wyratowa ich z pomieni, co mogo naprowadzi autora na myli, e Se
drach by kim, kto mia dostp do wiata aniow. Jednak Sedrach" moe by po prostu znie
ksztaconym imieniem Esdras", czyli greckiej formy imienia Ezdrasz. Ksiga z pewnoci ma
wiele wsplnego z Apokalips i Wizj Ezdrasza (por. ss. 9495) i zawiera wsplne
z nimi wszystkie gwne wtki: na przykad wstpienie Sedracha do nieba,
zapytywanie Boga i dyskusja o stworzeniu Adama.
Jednak Apokalipsa Sedracha ma take swj odrbny charakter.
W ksztacie, w jakim si zachoway, Apokalipsa Sedracha i oba
pisma Ezdrasza s chrzecijaskie, ale w przypadku Sedracha tyl
ko na pocztku i na kocu dziea wystpuj niekwestionowane
chrzecijaskie idee i jzyk, nawet tutaj jednak nie penetruj one
tekstu zbyt gboko. Chrystus pojawia si tylko jako ten, ktry
jest posany, by zabra dusz Sedracha do raju, ale wyglda to
w taki sposb, jakby Jego imi po prostu zastpio archanioa Mi
chaa, ktry peni t rol w innych dzieach oraz wystpuje w po
zostaych miejscach ksigi.
Pocztkowy rozdzia Apokalipsy jest homili o prymacie mi
oci, wzorowan gwnie na sawnym fragmencie z 1 Listu do
Koryntian 13. Pierwotnie byo to prawdopodobnie cakiem sa
modzielne dzieo, dodane dlatego, e Boa mio jest dominu
jcym tematem w Apokalipsie Sedracha. Wydaje si te, e jeszcze
w innym miejscu natrafiamy na zwizki z przypowieci Jezusa
o synu marnotrawnym z Ewangelii wg w. ukasza 15, ale nau
ka, ktra z niej wypywa, w Apokalipsie jest tak mocno przeciw
stawna do tej z Ewangelii, e jest to prawdopodobnie ydowska
wersja tej samej historii (por. wypis na ssiedniej stronie).

Szadrach i jego towarzysze w ogniu (z prawej) oraz przypowie

o synu marnotrawnym (z lewej) przedstawieni przez Johna Pipera
(19031992) na tym oknie w kociele Aldenburgh, Suffolk, Anglia.

Etyka

Apokalipsy

Sedracha

Gtwny punkt cikoci Apokalipsy Sedracha ley w na

obecna jest te wyranie nuta uniwersalistyczna: Bg

uczaniu etycznym i religijnym. Znajduje si tutaj jeden

obdarza zbawieniem nawet dobrych pogan. W przeci

niezwyky fragment, gdy Sedrach, napotykajc mier,

wiestwie do innych dzie, takich jak Wizja i Apokalipsa

wypowiada skarg nad piknem ludzkiego ciaa, ktre

Ezdrasza, Apokalipsa Sedracha nie opakuje Boego daru

musi teraz zosta zamknite w grobie (por. poniszy wy

wolnej woli dla ludzi, ktra niesie ze sob zdolno do

pis). Nade wszystko autor podkrela Boe miosierdzie

grzechu. Dla Sedracha wolna wola wynika z Boej mi

i wspczucie oraz Jego wol uczynienia wszystkiego, by

oci dla ludzkich istot: jest On dla nich cierpliwy

umoliwi grzesznikom pokut (chocia jeli tego nie

i wstrzemiliwy oraz posya aniow, by prowadzili je

zrobi, bd musieli dowiadczy sdu). W Apokalipsie

w dokonywaniu waciwych wyborw w yciu.

Z Apokalipsy Sedracha,

rozdzia 6

Mwi do niego [Sedracha] Bg: "Wiedz, e

opuci ojca, odszed, sta si obcym, i suy ob

wszystko to, co jemu rozkazaem, nioso ze sob

cemu. Ojcu za, gdy zobaczy, e on go opuci,

zgod. I to wanie jemu poddaem. Uczyniem

zaciemnio si serce. I odszed ojciec, aby odebra

go bowiem roztropnym, dziedzicem nieba i zie

swj majtek, i wypdzi go ze swej chway, po

mi, i wszystko mu poddaem, i kade zwierz

niewa opuci on swego ojca. Jake wic ja,

uciekao przed nim i na jego widok. Ale on wzi

Bg przedziwny i zazdrosny, oddaem mu

to, co moje, i sta si jako obcy, jako cudzoonik

wszystko, a on, wziwszy to, sta si cudzooni

i jako grzesznik. Jaki ojciec rzecze do mnie

kiem i grzesznikiem?".

wyposay swego syna, a ten wziwszy majtek

ApNT 3, ss. 203 n.

Z Apokalipsy Sedracha, r o z d z i a

11

[Sedrach powiedzia:] O gowo, ustrojona nad

i rce, i nogi a do teraz was zbawiam... O ciao

zwyczajnie, jak niebo, o soce wietliste dla nie

pikne ozdobione, z wosami rozwianymi jak

ba i ziemi. Twoje wosy s sawniejsze od Teman,

gwiazdy. O gowo ozdobiona jak niebo. O twarzy

a oczy od Bosor... A teraz, upadszy na ziemi,

piknie uperfumowana, o oczy niosce wiato.

stanie si nieznan... O palce ozdobione srebrem

O gosie jak echo trby, o jzyku nioscy pojed

i zotem: wielkie dziea s dokonywane przez

nanie. O brodo piknie ozdobiona... O ciao

palce. Palce za poruszaj trzy stawy i gromadz

piknie ozdobione, niosce sodycz wszystko po

pikno. Teraz za stajecie si tylko przybyszami

znajc, a teraz upade na ziemi. Twoja pik

na wiecie... O nogi najsilniejsze, pikne w bie

no stanie si niewidzialna".

gu... A teraz pozostajecie bez ruchu. O gowo,

ApNT 3, ss. 206 n.

TESTAMENT HIOBA
Jak sugeruje tytu, Testament Hioba naley do gatunku testamentu, w ktrym umierajcy m
drzec kieruje do swoich potomkw tu przed mierci i pochwkiem pochwa przykadnego,
moralnego postpowania w ogle oraz jednej cnoty w szczeglnoci (w tym przypadku cierpliwo
ci i wytrwaoci). Jednak brak w nim ladw apokaliptycznych idei, charakterystycznych dla in
nych Testamentw, podczas gdy cz powicona moralnemu postpowaniu jest bardzo krtka
i wspomina tylko obowizek dawania jamuny i unikania maestw z cudzoziemkami. Z dru
giej strony, Testament Hioba zawiera yw narracj w stylu midraszowej hagady, ydowskiej me
tody interpretacyjnej, w ktrej tekst biblijny zostaje na nowo opowiedziany i rozszerzony, przez
co wydobywa si z niego nowe znaczenia.
Testament dzieli si na dwie czci korespondujce z dwoma rnymi czciami Ksigi Hioba.
Pierwsza zajmuje si atakiem Szatana na Hioba, czyli tematem opowiadania proz, ktry rozpoczyna
t ksig biblijn, a ktre autor uzupenia o mas legendarnych szczegw. Wrogo Szatana zostaje
sprowokowana przez Hioba, ktry zniszczy pogask wityni - wyczyn gdzie indziej przypisany
Abrahamowi. Rozbudowany zosta te biblijny opis bogactwa i hojnoci Hioba. Chocia Szatan, tak jak
w Biblii, musi uzyska Bo zgod na swj atak na Hioba, ukazany jest jako wroga posta, tak e Bg
nie moe ponosi odpowiedzialnoci za nieszczcia spadajce na Hioba.
W Biblii Hiob pasywnie przyjmuje swoje klski, i autor Testamentu chce z pewnoci podkreli je
go cierpliwo. Ale dzieo pokazuje take Hioba walczcego z Szatanem, co zostaje opisane w katego
riach wspzawodnictwa atletw. W czterech sugestywnych scenach Szatan staje naprzeciw Hioba; nie

Sekty

mistycyzmem,

rozdziela majtno pomidzy swoich synw, ale crkom

czstymi hymnami i znaczeniem, jakim obdarza kobiety.

obiecuje nawet lepsze dziedzictwo: magiczne pasy, ktre

Byiy to cechy charakteryzujce terapeutw (uzdrowi

uzdolni je do mwienia w jzyku aniow (por. wypis).

Testament Hioba

zaskakuje

swoim

mistyczne i Testament Hioba

cieli"), ydowskiej sekty z I w. n.e. w Egipcie. Testament,

Czasami twierdzono, e dzieo zostao zaadaptowane

ktry przedstawia Hioba jako krla Egiptu i mistrza

przez montanistw, heretycki ruch chrzecijaski z II w.

w pisaniu hymnw, wywodzi si najprawdopodobniej

n.e., ktry przyznawa przewodni rol kobietom-proro-

wanie z tej kontemplacyjnej i ascetycznej grupy.

kiniom mwicym jzykami. Dar anielskiej mowy

Znaczenie przypisywane kobietom ilustruje duga

ukazuje dziaanie mistycyzmu, ktry jest widoczny take

i poruszajca narracja o pierwszej onie Hioba, Sitis.

w wierze Hioba nie w przeksztacenie obecnego wiata,

Pniej, po jego powrocie do dawnego szczcia, Hiob

lecz w wieczn niebiask rzeczywisto.

Hiob wymiewany przez swoj on, George de La Tour (1593-1652), ilu

stracja do Hi 2,910. Biblia nie wymienia imienia ony Hioba, ale Testa
ment Hioba, w ktrym jest ona istotn bohaterk, nadaje jej imi Sitis.

jest jednak w stanie uzyska przewagi nad nim i w kocu musi

uzna swoj porak. Zwycia wytrwao Hioba, co stanowi
gwne przesanie autora, jak podsumowuje to sam Hiob: Moje
dzieci, wy take musicie by cierpliwi we wszystkim, co si wam
przydarzy. Poniewa cierpliwo jest lepsza ni wszystko inne".
Druga cz Testamentu, podobnie jak ksiga biblijna, koncen
truje si na wizycie przyjaci Hioba (pocieszycieli Hioba"): Elifaza, Bildada, Sofara i Elihu, o ktrych tutaj powiedziano, e s
krlami. Czytelnika najbardziej zaskakuje, e tak niewiele przypo
mina biblijnego Hioba, cigle na nowo protestujcego i wyzywaj
cego Boga. Na pocztku Elifaz wznosi skarg nad aosnym stanem
Hioba, w odpowiedzi na co ten potwierdza swoj pewno otrzyma
nia nagrody u Boga. Elifaz koczy stwierdzeniem, e jego prby po
mocy cierpicemu, polegajce na wskazaniu tego, co uczyni, by
zasuy na swj los, s strat czasu. Jednak dwaj jego pozostali to
warzysze wci prbuj pomc nieszcznikowi. Bildad podwaa moliwo Hioba, by sam ustala, czy
jest przy zdrowych zmysach, a Sofar proponuje diagnoz i medyczne wsparcie krlewskiego lekarza, na
co Hiob odpowiada, e moje uzdrowienie i leczenie s od Pana". Po czym niebiaski gos przekonuje
krlw, i s w bdzie, dc do odkrycia przyczyny losu Hioba. Wtedy zwracaj si oni przeciwko
czwartemu uczestnikowi, Elihu, ktry pozosta niewzruszony, i intonuj sarkastyczny hymn, wieszcz
cy jego potpienie przez Boga. Ostatecznie Hiobowi zostaje przywrcone bogactwo, nawet jeszcze wik
sze, ni mia wczeniej.
Z Testamentu Hioba, r o z d z i a y 46 i 4850
Hiob wzi trzy kolorowe pasy, ktre wyglday

skim jzyku, wzniosa hymn do Boga, harmoni

tak, e aden czowiek nie mgby ich opisa...

zujcy z hymnami aniow... Wtedy obwizaa

I da kadej ze swoich crek pas, mwic: Ob-

si Kasia... I jej usta otrzymay jzyk potg i sa

wicie sobie nimi piersi, eby dobrze wam si

wia Boga za stworzenie najwyszego miejsca...

dziao przez wszystkie dni waszego ycia"...

Wtedy obwizaa si take inna, nazywana Ro

I tak, gdy crka nazywana Hemera wstaa, ob

giem Alamtei. I jej usta przemwiy ekstatycznie

wizaa si swoim pasem... I otrzymaa inne ser

w jzyku tych, ktrzy s na wysokociach... Mwi

ce ju w ogle nie mylaa o ziemskich spra

a w jzyku cherubw, sawic Pana potg, oga

wach - ale przemawiaa ekstatycznie w aniel

szajc ich wspaniao.

WYROCZNIE SYBILLI
Prorokinie znane jako Sybille byy sawne zarwno w staroytnym wiecie grecko-rzymskim, jak
i poza nim. Sowo sybilla" mogo pierwotnie odnosi si do cile okrelonej osoby, ale po mniej
wicej 350 r. p.n.e. zaczo oznacza wszystkie, liczne kobiety-jasnowidzw, ktrych ekstatyczne
wypowiedzi zapowiaday nieszczcia majce spa na ludzko. Sybille byy zazwyczaj przedsta
wiane jako stare kobiety i przypisywano im wiele zbiorw proroctw. Kilka z nich, pierwotnie sta
nowicych propagand polityczn, wywodzio si ze rodowisk ydowskich i wczesnochrzecija
skich i zostao ze sob zestawionych w znanych nam Wyroczniach Sybilli w czternastu ksigach.
Co oczywiste, Wyrocznie Sybilli rni si w pewien sposb od pozostaych pseudoepigrafw. Jak
wszystkie proroctwa sybiliskie, zostay napisane greckim heksametrem, cakiem odmiennym od semic
kich form poezji charakterystycznych dla Biblii i tradycji ydowskich. Czasami odwouj si one do bi
blijnych postaci i zdarze (szczeglnie do powodzi, ktra suya za wzr kosmicznego zniszczenia), ale
przewaaj znacznie czstsze odniesienia do wczesnej historii, ktre czsto pozwalaj na datowanie
i lokalizacj poszczeglnych pism.
Wyrocznie czasami przedstawiaj Sybille jako posta ydowsk, ale aluzje do jej pogaskiego po
chodzenia s powszechniejsze. Z ydowskiego punktu widzenia zademonstrowanie poganom, e jed
na z ich wasnych wysoko cenionych proroki nie tylko nauczaa zasad judaizmu - monoteizmu,

Na ssiedniej stronie: Ten fresk, namalowany przez Perugina (ok. 14521523) w Palazzo dei Priori
w Perugii, Wiochy, przedstawia sze sawnych Sybilli staroytnoci (od lewej do prawej): Erytrejsk,
Persk, Kumask, Libijsk, Tibursk i Delfick.

Wyrocznie

Sybilli

napicia pomidzy

wschodem

zachodem

Wyrocznie Sybilli powiadczaj istnienie napiec pomi

upadek zarwno Grekw, jak i Rzymian, co zostaje skon-

dzy Wschodem i Zachodem na obszarze basenu Morza

trastowane z religijn i etyczn wyszoci judaizmu.

rdziemnego na przeomie er. Ludzi Wschodu, wcza

Jednak obok swojej niechci do Rzymian (por. wy

jc w to ydw, oburzao narzucanie europejskich zasad

pis na stronie obok) III Ksiga ma take wyranie po

w stosunku do ich staroytnych religii i kultur, wpierw

zytywne nastawienie w stosunku do pogan. Posuguje

przez helleskie imperium Aleksandra Wielkiego i jego

si greckimi tematami mitologicznymi i formami lite

nastpcw, a pniej przez Rzymian. Wyrocznie ukazuj

rackimi i mimo e potpia pogan za bawochwalstwo

znaczc wrogo szczeglnie wobec Rzymu. Wszystko

i niemoralno, wyraa nadziej na ich ostateczn po

to mona zilustrowa za pomoc III Ksigi. Na pocztku

kut i nawrcenie si do oddawania czci jedynemu

i na kocu Sybilla demaskuje bawochwalstwo i moralny

prawdziwemu Bogu.

Z Wyroczni Sybilli, I I I Ksiga, linie 356380

Dziewico przepikna, zotem strojna, crko a
ciskiego Rzymu...
odarta z kosztownoci, jako suebnica polubio
na zostaniesz.
Niejeden raz twa Pani obetnie wspaniae twoje
wosy,
wymierzajc kar rzuci na ziemi z wysoka,
albo te z ziemi ku grze znowu ci uniesie,
poniewa obarcz ci ludzie win za nieszczli
we ycie...

Albowiem z gwiadzistego nieba zejdzie ku lu

dziom wszelkie prawo i sprawiedliwo...
mio, wierno, gocinno, yczliwo wobec
obcych.
Daleko za od ludzi odejd bezprawie, ktnie,
zawi, gniew i gupota.
Odejd te niedostatek, przymus, zabjstwo,
zgubne ktnie, nieszczliwe spory,
rozboje nocne i wszelkie nieszczcia owych cza
sw.

agodny pokj ziemi Azji owadnie.

Europa bdzie szczliwa...

ApST, ss. 357 n.

Paskorzeba przedstawiajca Kleopatr VII wykuta w Denderze, Egipt, za jej rzdw. Krlowa zostaa
ukazana jako bogini Izyda, za ktrej inkarnacj si uwaaa, i do ktrej odnoszono si jako do Pani".

wysokich standardw etycznych i kultu witynnego, ale take czsto obnaaa pogaskie bawochwal
stwo i moraln swobod (por. wypis na ssiedniej stronie), miao oczywicie wielk warto.
Spekulacje o kocu obecnego wiata s centralnym tematem wikszoci wyroczni, koncentrujcych
si na zapowiedziach kosmicznego zniszczenia i odnowie wiata przez wielk uniwersalistyczn mo
narchi. Podobne nadzieje byy powszechne w wiecie grecko-rzymskim, a biblijny potop jest nierzad
ko wizany z rozpowszechnion pogask ide wielkiego wiatowego poaru.
Czsto trudno ustali dokadne znaczenie aluzji historycznych w Wyroczniach. Tego rodzaju pro
blemy dobrze ukazuje III Ksiga. Gwn jej cz wypenia tre apokaliptyczna, wyrocznie przeciw
ko wielu rnym narodom oraz opis zniszczenia wiata, dnia sdnego i nastania ostatecznego, Boego

krlestwa. Tutaj, jak i w innych ksigach Wyroczni Sybilli, historia przedstawiona jest w wystylizowany
sposb, a wyrocznie czsto nie maj wyranych powiza midzy sob, gdy ksiga ta jest zasadniczo
zbiorem pojedynczych wyroczni z rnych okresw.
Jednak III Ksiga jest wana, dlatego e zarwno miejsce, jak i czas jej powstania mona dosy do
kadnie ustali. Zainteresowanie Egiptem wyranie pokazuje, e tam wanie zostaa skompilowana, co
w rzeczywistoci dotyczy praktycznie poowy ksig Wyroczni Sybilli. Jej z gruntu pojednawcze nastawie
nie do pogan (por. ramka na s. 100) moe by postrzegane jako odzwierciedlenie wyrafinowanego, zhellenizowanego judaizmu ze stolicy Egiptu, Aleksandrii. Jednak ksiga dostarcza take wiadectw
bardziej popularnego nurtu judaizmu, identyfikujcego si z Egipcjanami w ich oporze przeciwko ob
cemu imperializmowi, szczeglnie wobec zagroenia ze strony Rzymu. Ksiga w godnym uwagi stop
niu daje wyraz lojalnoci wzgldem panujcej w Egipcie dynastii Ptolemeuszw, a jedna z wyroczni
mwi o zemcie, ktrej dokona na Rzymie Pani", aluzja do sawnej krlowej Kleopatry VII (panujcej
w latach 5130 p.n.e.) i bogini Izydy, z ktr utosamiaa si Kleopatra. Pniejsza wyrocznia w III Ksi
dze zdaje si odzwierciedla powszechny smutek i rozczarowanie po pokonaniu Egiptu przez Rzymian
w bitwie pod Actium w 31 r. p.n.e. Tutaj Kleopatra jest ju po prostu kobiet" i wdow", ktra spro
wadzia wycznie klsk.
Co jeszcze dziwniejsze, III Ksiga utosamia jednego z monarchw Egiptu z nadchodzcym me
sjaskim wadc, ktry wedug wiary ydowskiej wprowadzi doskonale krlestwo czasw ostatecznych.
Nazywany jest krlem ze soca", egipskim tytuem krlewskim, i sidmym krlem", sidmym wad
c z dynastii Ptolemeuszw - prawdopodobnie chodzi o Ptolemeusza VI Filometora (panowa w latach
180-145 p.n.e.), ktry wszed w konflikt z Antiochem IV Epifanesem, jednym z najgorszych wrogw
ydw (por. s. 28). Wikszo III Ksigi, ktra tworzy najwczeniejsz cz Wyroczni Sybilli, naley
prawdopodobnie datowa na ostatnie lata panowania Ptolemeusza VI.

Z Wyroczni Sybilli, I I I Ksiga, linie 1-7 i 573-598

Boe niebios, Gromowadny, ktrego tron na

j poprzez ofiary pynne, kadzielne i wite he-

cherubach! Bagam: Ca prawd wypowiedzia

katomby... ale do nieba podnosz czyste ramio

am, daj przeto chwil wytchnienia, bo utrudzo

na. Od pocztku dnia, od chwili powstania ze

na we mnie ma dusza. Lecz oto czemu na nowo

snu, obmywajc wod rce swoje rce wielbi

dry moje serce, i uderzone ostrog, od wewntrz

zawsze

mnie przymusza wyrocznie wszystkim ogasza.

w nastpnej za kolejnoci rodzicw. Bardziej

A zatem, na nowo opowiem wszystko, co lu

ni wszyscy w czystoci zachowuj swe oa

dziom Bg ogosi mi nakazuje...

i nie utrzymuj habicych zwizkw z chop

wity rd ludzi pobonych nadal istnie

jedynego

niemiertelnego

Wadc,

cami, jak mieszkacy Fenicji, Egiptu, Lacjum

bdzie poddany woli i myli Najwyszego. Dla

i rozlegej Hellady, jak inne liczne narody...

wityni wielkiego Boga poszanowanie okazu

ApST, ss. 346 i 364 n.

LIST ARYSTEASZA
List Arysteasza, podobnie jak Wyrocznie Sybilli, rni si od ogromnej wikszoci pseudoepigrafw,
poniewa nie jest ani przypisany, ani nie mwi o biblijnej postaci. W Licie twierdzi si, e zosta na
pisany przez Arysteasza, yda, ktry by blisko zwizany z dworem egipskim, i skierowany do jego
przyjaciela Filokratesa, oraz e opisuje, w jaki sposb Biblia zostaa po raz pierwszy przetumaczona
na jzyk grecki dziki wsparciu krla egipskiego Ptolemeusza II Filadelfosa (panowa w latach
285-247 p.n.e.). Tumaczeniem tym jest Septuaginta (z aciny septuaginta - siedemdziesit"),
a List pokazuje, skd wywodzi si ta nazwa: tumaczenia dokonao siedemdziesiciu dwch ydow
skich uczonych w cigu siedemdziesiciu dwch dni.
Nie ma wtpliwoci, e ten opis powstania Septuaginty, ktra do dzisiaj pozostaje podstawowym teks
tem Starego Testamentu w greckim Kociele prawosawnym, jest w przewaajcej mierze legendarny,
a uczeni s zasadniczo zgodni, e powsta ponad sto lat pniej, ni miay si dokona wydarzenia, ktre
chce zrelacjonowa. Jednak fragmenty Listu mog by starsze, skoro faktycznie zachoway si w nim pew
ne historycznie prawdziwe reminiscencje. Opowiada o dumaczeniu tylko pierwszych piciu ksig Biblii Picioksigu, czyli Tory - i historycznie ta cz Biblii zostaa przetumaczona w pierwszej kolejnoci; grec
ka wersja pozostaych ksig powstawaa w pniejszym czasie. Wedug Arysteasza dumaczami byli ydow
scy uczeni pracujcy w Aleksandrii i przyjmuje si, e byo to rodowisko, w ktrych powstaa Septuaginta.
Ocena wiata greckiego w dziele jest niezwykle pozytywna. Autor, ktry wydaje si dobrze obeznany
z greckimi konwencjami literackimi, ukazuje harmonijne relacje pomidzy ydami i poganami. Tak pisze
o Bogu wszechwiedzcym i stwrcy wszystkiego, ktrego czcz wszyscy ludzie, wczajc w to nas [...] Ich
imieniem dla Niego jest Zeus i Jowisz". Filokrates moe by postrzegany jako przedstawiciel inteligencji po
gaskiej, ktr przyciga judaizm i ktr autor chce poinformowa o ydowskiej wierze i instytucjach. Gdy
Eleazar, arcykapan w wityni, ktry wysya uczonych z Jerozolimy, wyjania krlewskim emisariuszom
ydowskie przepisy ywieniowe, robi to za pomoc racjonalizujcego jzyka, ktry ma uczyni je zrozumia
e dla nie-Zydw.
Mimo e List mia na uwadze na pewno pogan jako odbiorcw, zawiera te przesanie dla ydw.
Pomimo wzajemnego szacunku ydzi i poganie nie s tym samym, a ydzi musz zachowywa i szczy
ci si swoj religijn spucizn. Demaskuje si pogaskie bawochwalstwo i niemoralno, a Eleazar
podkrela Boe, szczeglne wybranie Izraela i fakt, e praktyki judaizmu wyrniaj lud Izraela
ze wszystkich innych narodw. Od pocztku do koca wyszo judaizmu jest przedstawiana otwarcie:
krl zainspirowany przez jedynego, prawdziwego Boga uwiadamia sobie znaczenie Tory i kieruje jej
autoryzowanym tumaczeniem dla swej osobistej korzyci. Znale mona te ekstatyczny opis wspa
niaoci wityni jerozolimskiej, a arcykapan, chccy niewtpliwie ukaza poganom judaizm, uosabia
nade wszystko chwa ydowskiej religii.

Tumaczenie Tory, ktre jest opisane stosunkowo

krtko (por. poniszy wypis), nie jest jedynym przed
miotem zainteresowania autora Listu Arysteasza
cho stanowi kwesti centraln. Mocno podkrela
si autorytet i dokadno tumaczenia, tak e nie
wolno go zmienia w adnym szczegle. To
prawdopodobnie wskazuje na potrzeb zapew
nienia Septuagincie autorytetu wobec obiekcji
niektrych mwicych po hebrajsku ydw, kt
rzy czuli, e tumaczenie czsto odchodzi od sen
su oryginau. Tego rodzaju zastrzeenia dopro
wadziy do powstania bardzo literalnego, dosow
nego greckiego tumaczenia Biblii hebrajskiej, kt
rego dokona Aquila w II w. n.e.

Kamea Ptolemeusza II Filadelfosa, krla Egiptu (z prawej), i krlowej Arsinoe, jego ony i siostry. O kr

lu powiedziano, e zleci wykonanie greckiego tumaczenia Biblii dla sawnej Biblioteki w Aleksandrii.

Listu Arysteasza

[Krl Ptolemeusz napisa do Eleazara, arcykapa

spokojnie usytuowanym i poprosi tych m

na wityni w Jerozolimie:] Zdecydowalimy...

czyzn, by dokonali dziea przekadu... Przystpili

e wasze Prawo naley przetumaczy na greckie

oni do pracy, uzgadniajc ze sob kady punkt

litery z tych, ktre nazywacie hebrajskimi litera

przez porwnanie tekstu. To, co uzgodniono

mi, eby mogo si znale z nami w naszej Bi

w ten sposb, zostao przygotowane w postaci

bliotece z innymi ksigami dworskimi. Dlatego

piknego odpisu przez Demetriusza... Wynik by

dobrze uczynicie i w sposb godny naszej gorli

taki, e w siedemdziesit dwa dni sprawa tuma

woci, wybierajc starszych prowadzcych przy

czenia zostaa ukoczona, jakby stao si to na

kadne ycie, z dowiadczeniem w Prawie

skutek wiadomego planu. Gdy skoczono, De-

i zdolnoci do przedumaczenia go, po szeciu

metriusz zebra spoeczno ydw... i odczyta to

z kadego plemienia, tak by uzgodniona wersja

wszystkim w obecnoci tumaczy... [Caa spoecz

moga zosta uznana przez du wikszo"...

no] rzeka: Poniewa ten tekst zosta przygoto

Eleazar zoy ofiar i wybra mczyzn,

wany prawidowo i nabonie, i jest pod kadym

krla...

wzgldem staranny, bdzie dobrze, gdy pozosta

[W Aleksandrii, Bibliotece krlewskiej] Deme-

nie dokadnie taki, i nie powinno dokonywa si

triusz... zebra ich we... wspaniaym budynku,

jego rewizji".

przygotowa

mnstwo

darw dla

ROZDZIA 4

PSALMY, PIENI I ODY

PSALMY SALOMONA
Jest to zbir osiemnastu poematw, znanych jako Psalmy Salomona, ktre pierwotnie byy samo
dzielnymi utworami pochodzcymi z rnych okresw i od rnych autorw. Nie zawieraj one
w ogle adnej wzmianki o sawnym krlu izraelskim, ktremu s przypisywane. Jednak Biblia
stwierdza, e Salomon napisa tysic pi" pieni (1 Krlewska 5,12), oraz przypisuje mu si
w niej dwa kanoniczne psalmy (Ps 72 i 127). Jeden z nich, Ps 72, jest spokrewniony z Ps 17z Psal
mw Salomona, co mogo sta si powodem nazwania caego zbioru jego imieniem, w czasie gdy
po raz pierwszy zostay zebrane w jedn cao.
Kady z psalmw ma tytu wzorowany na Ksidze Psalmw i w ich zbiorze pojawia si wiele ga
tunkw literackich znanych z Biblii, jak hymny, pieni dzikczynne i skargi. Chocia przypisywane Sa
lomonowi (ktry panowa prawdopodobnie
pomidzy 1000 a 900 r. p.n.e.), psalmy te s w rze
czywistoci reakcj na wydarzenia rozgrywajce
si w Judei w znacznie pniejszym okresie.
Szczeglnie trzy (PsSal2,8ii7) przedstawiaj re
alny obraz zajcia Jerozolimy przez Rzymian pod
dowdztwem Pompejusza Wielkiego w 63 r.
p.n.e. Judea bya w tym czasie rzdzona przez dy
nasti Hasmonejczykw (potomkw Machabeuszy, por. s. 28), ktrzy byli zarwno krlami, jak
arcykapanami w wityni jerozolimskiej. Psalmy
potpiaj Hasmonejczykw za uzurpowanie so
bie tronu krla Dawida, rozlunienie religijne
i naladownictwo pogaskich zwyczajw, w czym
do gosu dochodzi ironia, gdy ich machabejscy
przodkowie walczyli przeciwko hellenizacji Judei.

Malowido cienne (ok. 1300 r. n.e.) z synagogi

w Niemczech, ukazujce harfist, krla Dawida lub
Salomona, w stokowatym kapeluszu, do ktrych no
szenia zmuszano ydw w redniowiecznej Europie.

Interwencja Pompejusza miaa na celu ukrcenie politycznej niestabilnoci w Judei, wywoanej

przez rywalizacj dwch braci Hasmonejczykw, Hirkana II i Arystobulosa, roszczcych sobie prawo
do wadzy. Kiedy Pompejusz dotar do Jerozolimy, zwolennicy Hirkana otwarli przed nim bramy, pod
czas gdy Arystobulos kontynuowa opr, zmuszajc Pompejusza, by uy taranw do zrobienia wyo
mw w murach miejskich. Nastpstwem tego bya wielka masakra, schwytanie i wygnanie wielu
winiw oraz upadek Hasmonejczykw. Pompejusz dopuci si take z ydowskiego punktu widze
nia witokradztwa, wchodzc do miejsca najwitszego wityni. Pitnacie lat pniej Pompejusz zo
sta zamordowany w Egipcie, a jego ciao pozostawiono niepogrzebane. Wszystkie te wydarzenia zostay
zakodowane w opisach z Psalmw Salomona, ktre postrzegaj witokradczego smoka" Pompejusza
jako porednika Boej zemsty na Hasmonejczykach za ich grzechy. W ostrym kontracie do tego stoj
nadzieje autora na odnow Izraela, ktre koncentruj si na przychodzcym Mesjaszu (por. ramka
na s. 108).
Jednak wikszo Psalmw Salomona skupia si nie na konkretnym zdarzeniu, lecz raczej na oso
bistej pobonoci. Poszczeglne psalmy w tym zbiorze s poruszajcymi dokumentami, naznaczonymi
gbok religijn refleksj. Sprawiedliwi wiedz, e s dalecy od doskonaoci i czsto popadaj w grzech,
ale poniewa autentycznie usiuj y zgodnie z Boym przeznaczeniem, mog ufa, e ich niezamie
rzone wystpki zostan im wybaczone oraz e zawsze maj otwart drog do pokuty i poprawy ycia.
Ich cierpienia nie s znakiem Boego sdu, lecz musz by uwaane za agodne Boe karcenie, ktre

Z Psalmw Salomona, Psalm 10

Szczliwy czowiek, o ktrym Pan pamita

i ktrego dowiadcza,

powiadczenie Pana na drogach ludzi w czasie

ich nawiedzenia.

ktry dziki karceniu odwrci si od zej drogi,

aby uwolniony od grzechu ju go nie pomnaa.
Kto gotw przyj karcenie, dozna oczyszczenia,
bo dobry jest Pan dla wszystkich trwajcych
w karnoci.
Napomnieniem prostuje, a nie wykrzywia, drogi
sprawiedliwych.
aska Pana nad tymi, ktrzy miuj Go w praw
dzie.
Pan wspomnia na swe sugi w swoim miosier
dziu,

Nasz Pan jest sprawiedliwy i wity w swoich

wyrokach na wieki.
Izrael niech wysawia imi Pana z radoci.
wici bd go sawi w zgromadzeniu ludu,
a Pan zmiuje si nad ubogimi ku radoci Izraela.
Bo dobry i miosierny jest Bg na wieki,
a zgromadzenia Izraela bd wysawia imi
Pana.
Zbawienie Pana niech bdzie domowi Izraela na
wieczn rado.

powiadczenie o tym zawiera si w Prawie

wiecznego przymierza;

ApST, ss. 120 n.

trzeba przyjmowa z wdzicznoci, gdy powstrzymuje ze ludzkie skonnoci. Zawsze mog poka
da ufno w Boym miosierdziu, opiece i ostatecznym odnowieniu. Niegodziwi s ukazani jako ci,
ktrzy nie troszcz si o Boe przykazania i s winni wielorakiej niemoralnoci. Wydaj si bogaci i sil
ni, s hipokrytami dopuszczajcymi si manipulacji w sdzie oraz uciskajcymi i zwodzcymi sprawie
dliwych, ktrzy w przeciwiestwie do nich s biedni i skromni. Gwatowny i barwny jzyk, za pomoc
ktrego niegodziwcy zostaj demaskowani, pokazuje, jak gorzkie s wasne dowiadczenia autorw
Psalmw Salomona.
Czste w Psalmach przeciwstawienie sprawiedliwych niegodziwcom skonio niektrych uczonych
do wysunicia hipotezy, e odnosz si one do poszczeglnych grup ydowskich z I w. n.e., zwaszcza
do faryzeuszy i saduceuszy. Wtedy krytyka antyhasmonejska odzwierciedlaaby oglne nastawienie fa
ryzeuszy, bronicych cisego przestrzegania ydowskiego Prawa, podczas gdy podpor dynastii byli sa
duceusze, ktrzy mieli mocn pozycj w kapaskim establishmencie witynnym. Jednak idea dzielenia
ludzi na sprawiedliwych i grzesznikw by wsplna dla caego judaizmu, a wczeni ydowscy pisarze,
tacy jak Filon i Flawiusz, stwierdzaj, e wikszo ydw nie naleaa do adnej szczeglnej grupy.
Nowsze prby czenia Psalmw Salomona z sekt umrask, ktra stworzya zwoje znad Morza Mar
twego, take pozostaj bez dowodw. Jerozolima odgrywa wan rol w Psalmach Salomona i by moe
wszystkim, co mona o nich powiedzie, jest to, e wywodz si prawdopodobnie spord tych wszyst
kich, ktrzy oczekiwali wyzwolenia Jerozolimy", jak stwierdza Ewangelia wg w. ukasza 2,38: pobo
nych ydw, ktrzy yli w miecie oraz trwali w nadziei i oczekiwaniu na Mesjasza.

Przyjcie
Psalm 17 z Psalmw Salomona maluje najpeniejszy ze
wszystkich dziet ydowskich obraz Mesjasza, przy
szego zbawcy Izraela, i pokazuje, jak niektre krgi
w judaizmie postrzegay t posta w ostatnich wiekach
p.n.e. i w I w. n.e. Mesjasz jest istot ludzk i jego kr
lestwo, chocia oznacza bdzie koniec czasw, zaist
nieje na tej ziemi. Bdzie potomkiem krla Dawida,
nazwany pomazacem", co jest dosownym tuma
czeniem wyrazu mesjasz" (hebrajskiego masztach)
i biblijnym tytuem monarchw z dynastii Dawida.
Autor opisuje nadchodzcego krla jzykiem wywo
dzcym si z Biblii, zwaszcza z 2 Ksigi Samuela 7
i Psalmu 89, gdzie Bg obiecuje, e krlestwo Dawida
zostanie na nowo ustanowione na zawsze. Mesjasz b
dzie potnym zdobywc, ktry przegna z Palestyny

Mesjasza
Rzymian i ich marionetkowych wadcw, sprowadzi
nard ydowski do ich ojczyzny i przywrci granice
z czasw wyidealizowanego pastwa Dawida. Usta
nowi wielkie krlestwo skupione wok Jerozolimy, do
ktrej wszyscy poganie bd przynosi daniny i gdzie
bdzie panowa jako sdzia, pa bdzie owce Pana
wiernie i sprawiedliwie" (Ps Sal 17,40).
Mimo e Mesjasz jest miertelny, wyposaony zo
stanie w Boskie atrybuty, poniewa tylko Bg go prze
wysza: jak mwi Psalm 17, jest on potny moc
Ducha witego i mdry poprzez roztropn rad
z moc i prawoci". Jak dawni krlowie Izraela jest
on rdem bogosawiestwa, ucielenieniem mdro
ci i sprawiedliwoci, a jego sowo ma tak sam moc
jak sowo Boe.

Wyidealizowane miasto Jerozolima, z VI w. n.e. w kociele San Vitale w Rawennie, Wiochy.

Z Psalmw Salomona, Psalm 17, wiersze 2124 i 3032

Wejrzyj, o Panie, i wzbud im krla, syna Dawi

dowego
na czas, ktry wyznaczye, o Boe, aby suga
Twj panowa nad Izraelem.
Przepasz go moc, aby pokona niegodziwych
wadcw
i oczyci Jeruzalem od pogan, ktrzy depcz je
i pustosz.
Aby w mdroci i sprawiedliwoci odrzuci grzesz
nikw od dziedzictwa
i rozbi pych grzesznika jak gliniane naczynie.
Aby rzg elazn zama cae ich bezpieczestwo
i usun bezbone narody sowem ust swoich...

Oczyci i powici Jeruzalem jak na pocztku.

Poganie z kracw ziemi przyjd zobaczy jego

chwa,
przynoszc w darze rozproszonych synw Jeru
zalem,
i zobaczy chwa Pana, jak Bg je obdarzy.
On jest sprawiedliwym krlem, ustanowionym
przez Boga nad nimi,
i nie bdzie w tych dniach porodku nich niepra
woci,
bo wszyscy stan si witymi, a ich krlem Mesjasz Pan.
ApST, s. 126.

SKARGI I WYZNANIA
Idea Boga w pismach niekanonicznych przytoczona jest przez Jego transcendencj, ktra
usuwa Go ze wiata do Jego niebiaskiego miejsca zamieszkania. Jednak dziea te czsto za
wieraj modlitwy i hymny adresowane bezporednio do bstwa, ktre pokazuj, e autorzy
czuli, i mog zda si na bezporedni i gboko osobisty kontakt ze swoim Panem. Tego ro
dzaju pisma maj czstokro form poetyck i posuguj si elementami z rnorodnych ga
tunkw literackich, odnajdywanych w Biblii hebrajskiej, szczeglnie w Ksidze Psalmw.
S one poruszajcymi utworami, charakteryzujcymi si czsto niecodziennym piknem
i artyzmem.
Typowe dla kanonicznych psalmw s skargi wypowiadane w imieniu narodu izraelskiego lub
czciej przez jednostk. W Biblii hebrajskiej skargi ksztatoway cz wczesnych praktyk kulto
wych; faktycznie ich pierwotnym rdem mogy by aobne rytuay opakiwania zmarego.
Skargi narodu byy zazwyczaj reakcj na szczeglne katastrofy, ktre spaday na Izraela jako spo-

eczno, a celem zwrcenie Boej uwagi na aosny stan Jego ludu i ubaganie interwencji. Wik
szo pseudoepigrafw powstaa na tle katastrofy lub podboju narodu ydowskiego, tak e nie mo
e dziwi ich ton gorzkiej skargi, lamentacji.
Wyjtkowo wyrafinowanym przykadem jest skarga wypowiedziana przez proroka Barucha
w 2 Ksidze Barucha (por. wypis na s. 87). Bezporednio poprzedza j wzmianka o zniszczeniu Je
rozolimy przez Babiloczykw, po czym Barach mwi, e razem ze swoimi towarzyszami roz
dzieralimy nasze szaty, pakalimy, smucilimy si i pocilimy siedem dni". Wiele znaczcym
rysem skargi Barucha jest przekonanie, e zburzenie Jerozolimy ma wpyw na ca natur: Baruch
wzywa nawet wszystkie istoty nadnaturalne do przyczenia do Izraela w opakiwaniu.
Najoglniejszym wyjanieniem narodowych katastrof byo, e lud zgrzeszy i nie przestrzega
Boych przykaza, jak to zostao krtko wspomniane w skardze Barucha. Mocna wiadomo ci
aru grzechw zarwno narodowych, jak i w pierwszym rzdzie osobistych, charakteryzuje wik
szo ksig pseudoepigraficznych. Dla przywrcenia waciwej relacji z Bogiem konieczne jest
szczere i pokorne wyznanie przeszych zych uczynkw, po ktrym Bg przyjmie pokut grzesz
nika. Najwyraniejszym przykadem takiego wyznania jest duga modlitwa przypisywana Asenet
z Jzefa i Asenet (por. s. 63). Potrzeba wyznania i pokuty zarwno indywidualnej, jak i narodowej
jest moe najdobitniej wyraona w Psalmach Salomona (por. ss. 106-109 i poniszy wypis).

Z Psalmw Salomona, Psalm 9, wiersze 611

Komu okaesz lask, o Boe, jeli nie tym, co

wzywaj Pana?
Oczyszczasz z grzechu czowieka, ktry oskara
siebie i wyznaje.
Na twarzach naszych wstyd z powodu tego
wszystkiego.

Spjrz i zmiuj si, Boe Izraela, bo naleymy do

Ciebie,
nie odwracaj od nas swego miosierdzia, aby nas
nie zgadzono.
Ty bowiem spord wszystkich narodw wybra
e potomstwo Abrahama.

Ale komu odpucisz grzechy, jeli nie tym, co

zgrzeszyli?

Ty pooye na nas swe Imi, Panie, a nie odej

miesz go na wieki.

Udzielisz bogosawiestwa sprawiedliwym i nie

ukaesz z powodu ich grzechw,
bo Twoja askawo nad pokutujcymi grzeszni

Ze wzgldu na nas zaware przymierze z ojca

mi naszymi.
W Tobie pokadamy nadziej, gdy nawracamy
si do Ciebie.

kami.

Miosierdzie Pana niech bdzie nad Izraelem na

Bogiem jeste, a my ludem, ktry umiowae!

wieki i na zawsze.
ApST, s. 120.

Na stronie obok: Nad wodami Babilonu, Evelyn de Morgan (1855-1919). Wygnacy ydowscy

w Babilonii opakuj swoj utracon ojczyzn i zburzon Jerozolim.

ODY SALOMONA
Psalmy Salomona maj wiele podobiestw z Odami Salomona i w rzeczywistoci wikszo
manuskryptw czy oba zbiory w jedno dzieo, noszce tytu pierwszego lub drugiego z nich.
Ody nie wspominaj w ogle o Salomonie i by moe s mu przypisywane tylko dlatego, e zo
stay powizane z nieco starszym zbiorem Psalmw. Tak jak Psalmy Salomona i podobne dzie
a spord zwojw znad Morza Martwego, Ody nale do rodzaju utworw psalmodycznych,
na ktre wpyw wywary wyobraenia i idee biblijne, zwaszcza te z Ksigi Psalmw.
Jednak rnice pomidzy Psalmami Salomona i Odami s znaczniejsze ni podobiestwa, a Ody
s w wysokim stopniu wyrniajcymi si pismami. Przede wszystkim, podczas gdy Psalmy Salomo
na s utworami ydowskimi bez ladw chrzecijaskich wpyww, to wszystkie Ody maj bez wyjt
ku charakter wyranie chrzecijaski. Chrystus pojawia si w nich explicite i zawieraj liczne
upikszenia nowotestamentowych relacji z Jego ycia, jak dziewicze narodzenie, chrzest, ataki na
Niego, Jego suba i zstpienie do wiata podziemnego. W jednej z Od znajduje si niezwyky opis
Trjcy witej, obdarzajcej yciem wszechwiat, gdzie Bg jest odmalowany jako majcy piersi,
a Duch wity przedstawiony za pomoc eskich terminw.
Ostatnio coraz wiksze poparcie zyskuje pogld, e oryginalnym jzykiem Od by syryjski, semic
ki jzyk uywany w Syrii. Jeli tak, to dzieo jest znaczcym wiadectwem wczesnego chrzecijastwa
w Syrii (por. ponisza ramka). Liczne idee i wyraenia znajdowane w Odach s paralelne do listw
syryjskiego pisarza Ignacego, biskupa Antiochii (zmarego w 110 r. n.e.), co sugeruje, e Ody powsta
y prawdopodobnie ju ok. 100 r. n.e.

Chrzecijastwo

Syrii

Syria byta jednym z pierwszych obszarw ekspansji

Std, jeli Ody wywodz si z Syrii, nabieraj ogromne

chrzecijastwa. Nowy Testament opowiada, e Pawe

go znaczenia, gdy rzucaj wiato na niejasny wcze

i Barnaba udali si ok. 42 r. n.e. z misj do Antiochii, sto

niejszy okres historii chrzecijastwa.

licy Syrii, i e w tym miecie naladowcy Chrystusa po

Chrzecijastwo syryjskie naznaczone byo mocny

raz pierwszy zostali nazwani chrzecijanami" (greckie

mi zwizkami z judaizmem i ydowsk tradycj Targu-

christianoi) (Dz 11,2526). Niewiele wicej wiadomo

mu

o Kociele syryjskim do IV w. n.e., okresu postrzeganego

aramejskim dla spoecznoci, ktre w niewielkim stop

(parafrazowania Biblii hebrajskiej w jzyku

za pocztek obfitej literatury w jzyku syryjskim, ktrej

niu znay hebrajski). Spora cz jego literatury ma for

rozwj cign si przez wiele kolejnych wiekw i obej

m poezji. Wszystkie te cechy charakteryzuj take Ody

mowa midzy innymi tumaczenia Pisma witego.

i mog wspiera hipotez o ich syryjskim pochodzeniu.

Ruiny kocioa pielgrzymkowego z V w. w Qalat Sam'an w Syrii, zbudowanego wokt supa, na ktrym
w. Szymon Supnik (zmar w 459 r.) y przez 30 lat. Pozostaoci supa znajduj si na pierwszym planie.

Z d Salomona, Oda 19
Zaproponowano mi kubek mleka

Duch wity otworzya swoj pier

i wypiem go w sodyczy askawoci

i zmieszaa mleko z dwch piersi Ojca.

Pana.
Syn jest kubkiem,
i Ojcem jest ten, ktry zosta wydojony;

Wtedy dala mieszank wiatu bez ich wiedzy

i ci, ktrzy otrzymali je, maj udoskonalon pra
w rk.

i Duchem witym jest ta, ktra wykarmia go.

ono Dziewicy wzio je

Poniewa jego piersi byy pene,

i pocza, i urodzia.

a byo niepodane, eby jego mleko zostao

Tak Dziewica zostaa matk z wielkiego mio

uwolnione bez celu.

sierdzia.

Malowido cienne (ok. 500 r. n.e.) z grobowca biskupa zwanego Teoteknus, jego ony i ich crki
w katakumbach San Gennaro, Neapol. Ich rce s wzniesione w gecie modlitewnym (por. gwny tekst).

Listy Ignacego zawieraj take nauk, ktra zdaje si pierwszym systematycznym wykorzysta
niem Ewangelii wg w. Jana, pokazujc tym samym, e Ewangelia ta bya dobrze znana syryjskim
chrzecijanom. Poza tym istniej godne uwagi podobiestwa pomidzy myl i jzykiem Jana i Od
Salomona. Tak jak Ewangelia, Ody ucz, e wiat jest rzdzony przez dwa duchy, Ducha witego
i ducha zego", jednak moc zego ducha zostaa zamana przez przyjcie Chrystusa. Nauka Od
o Chrystusie jako Sowie" jest bliska Janowi, i fragmenty w Odach, w ktrych Jezus sam przema
wia, zachcaj do porwna z Ja jestem" wypowiadanym w Ewangelii wg w. Jana (6,35; 8,12;
10,7; 11,25; 14,6; 15,1).
Wiele w Odach wskazuje na to, e kryje si za nimi ycie i naboestwo konkretnej spoecz
noci chrzecijaskiej. W jednym miejscu autor d utosamia siebie z kapanem (por. wypis na s
siedniej stronie) i przekazuje co, co w istocie jest krtkim kazaniem. Czsto jawi si on jako
natchniony przez Boga kompozytor pieni i d, przygrywajcy sobie na harfie. Jednak jednocze
nie jest tylko jednym z klasy piewakw" lub twrcw d", ktrzy intonuj piewy na Bo chwa
, tak e zdawaoby si, i Ody miay by centralnym elementem naboestwa tej spoecznoci,
w ktrej powstay.

O darach duchowych, ktre otrzymuj wierzcy, mwi si czsto symbolicznie jako o mleku czy
miodzie, lub jako o rdle czy rzekach wd. Ody wspominaj o sugach (duchownych) tego napoju,
ktrym powierzono jego wod". Moliwe, e te wyobraenia odnosz si do chrztu lub eucharystii,
ale w innych przypadkach Ody zdaj si zakada istnienie grupy, ktra mogaby by okrelona jako
duchowiestwo, ktre przewodzi wsplnocie w naboestwie oraz dostarcza duchowego nauczania
i pokarmu swoim czonkom. Ody odwouj si do modlitewnych gestw rozkadania rk, ktre cecho
way wczesnochrzecijaskie naboestwa, szczeglnie w Kociele wschodnim, i wci s stosowane
przez kapanw celebrujcych msz. Ta gestykulacja jest opisana w Odach jako symbolizujca krzy.
Dominujcym tematem d jest ycie pobonych jednostek. Od pocztku do koca wyraaj
ogarniajc wszystko rado i przewiadczenie o zespoleniu wierzcych z Bogiem, ktra realizuje si
przez zbawiajce dowiadczenie spotkania z przychodzcym Mesjaszem. Myl przewodni posel
stwa autora jest mio: wzajemna mio Jezusa i wierzcych, ktra czyni ich jednoci z Jezusem.
Wszystko to jest teraniejszym dowiadczeniem zwycistwo nad mocami za ju zostao osigni
te, tak e przemawiajc ustami Jezusa, autor mwi: Nabraem otuchy i staem si mocny, i zawad
nem wiatem, i sta si moim ku chwale Najwyszego i Boga Ojca".
Najwikszym darem, jaki przynosi zjednoczenie ze Zbawicielem, jest nie tyle nadzieja na zmar
twychwstanie do przyszego ycia, ile raczej niemiertelno jako co ju posiadanego; idea, ktra
znw przypomina Jana. Autor d jest ju przyjty do raju. W szczeglnoci niemiertelno oznacza
bycie niezniszczalnym, poniewa wierzcy jest zjednoczony ze zmartwychwstaym Panem, ktry nie
podlega zepsuciu i na zawsze pozostanie niezniszczalny, take w nowym wiecie".
Ody Salomona s wanym wiadectwem tego, co nowa wiara w Jezusa jako Mesjasza moga ozna
cza dla Jego pierwszych naladowcw. Pod wieloma wzgldami Ody mocno nawizuj do niektrych
prdw w wczesnym judaizmie - jednak wszystko zostao przeksztacone i ujte w nowej perspek
tywie oraz pogbione przez wiadomo cakowitej, osobistej relacji z Jezusem jako ywym Panem.
Z Od Salomona, Oda 20

Jestem kapanem Pana

uple wieniec z Jego drzewa

Jemu sprawuj swe kapastwo...

i w na skronie.

Ofiar Pana sprawiedliwo,

Bd szczliwy i w N i m spoczywaj.

czysto serca i warg.

A Jego chwaa bdzie sza przed tob,

Ofiaruj wewntrze swe bez skazy

otrzymasz dar agodnoci i aski,

niech serce twoje nie trzyma w niewoli innego

i kwitn bdziesz w prawdzie, chwalc Jego

serca,
niech dusza twoja nie niewoli innej duszy!...
Odziej si hojnie w ask Pana,
powr do raju.

wito
Chwaa i cze niech bd Imieniowi Jego!
Alleluja.
OZ 6, ss. 178 n (przekad A. Kamieskiej).

HYMNY I PIENI
Pisma niekanoniczne zawieraj znaczc liczb poematw hymnicznych, entuzjastycznie wy
chwalajcych Boga. W poematach tych znalazy odzwierciedlenie dwa charakterystyczne tematy
spord wielu innych obecnych w pseudoepigrafach: idea transcendencji i majestatu Boego oraz
wiara w mocno rozbudowan hierarchi aniow.
To cakiem naturalne, e takie podniose pojmowanie Boga znalazo swj wyraz w hymnach
dzikczynnych. Podstawow funkcj aniow otaczajcych tron Boy take byo bezustanne
intonowanie pieni chway. Ludzkie uwielbianie byo bezporednio zwizane z niebiaskim wysawia
niem Boga - niektre pieni uywane w liturgiach spoecznoci umraskiej (por. s. 27) miay by
prawdziwymi hymnami pochwalnymi i bogosawiestwami wypowiadanymi w niebie przez aniow.
Bliski zwizek pomidzy niebiaskim i ziemskim naboestwem mona dostrzec w epizodzie
z Apokalipsy Abrahama - patriarsze w jego niebiaskiej podry towarzyszy archanio Jaoel, ktry uczy
go pieni goszcych chwa Boga (por. wypis poniej) i nakazuje mu recytowa je bez przerwy.
Liczne barwne i poetyckie utwory w pismach niekanonicznych nie zawieraj treci jawnie religij
nych. Pie crki Jeftego u Pseudo-Filona (por. ss. 68-72) jest prost, ludzk skarg, w ktrej godzi si
ona z nieuchronnoci swojej mierci i w poruszajcy sposb medytuje nad strat tego, na co mogaby
liczy w yciu. W Ksidze Jubileuszw Ezaw wymiewa Jakuba, wzorujc si na drastycznej biblijnej
przechwace czy zoliwoci, jak jest pie Lamecha w Ksidze Rodzaju 4.
Z Apokalipsy Abrahama,

Przedwieczny, Mocny, wity Boe (El), Monar

cho,
Ty, ktry zrodzie sam siebie, Niezniszczalny,
Nieskalany,
Niezrodzony, bez skazy, niemiertelny,
w peni doskonay, samowieccy,
bez ojca, bez matki, bez rodu,
najwyszy, ogniu,

rozdzia

17

Przesawny, El, El, El, El Jaoel...

Obroco wieczny, wieccy jak ogie,
gromowadco, ktrego oblicze jest jak byskawica,
wielooczny!
Ty, ktry przyjmujesz modlitwy wielbicych cie
bie...
Odkupicielu tych, ktrzy znajduj si porodku
niegodziwcw i nieprawych...

sprawiedliwy, mioniku ludzi, miosierny, dawco,

Kiedy odnowisz wiat sprawiedliwych,

zazdrosny o mnie, cierpliwy i bardzo miosierny,

sprawisz, e zajanieje wiato nad Twoim stwo

to znaczy: Boe mj (Eli), Wieczny, wity,

Sabaoth,

rzeniem przed wewntrznym wiatem.

ApST, s.451.

Na ssiedniej stronie: Anioowie w niebiaskim pejzau, z kaplicy w Palazzo Medici, Florencja, Wiochy, ok. 1460 r.

ROZDZIA 5

MDRO I FILOZOFIA

MDROCI ACHIKARA
Pochodzce z ok. 600 r. p.n.e. Mdroci Achikara s bez wtpienia najstarsz ksig wrd wszyst
kich pseudoepigrafw i wielu uczonych nie zalicza ich w ogle do psedoepigrafw z powodu tak
wczesnego datowania (sprzed niewoli babiloskiej), nieydowskiego pochodzenia i treci. Sam
Achikar mg by postaci historyczn: ksiga przedstawia go jako wysokiego urzdnika na dwo
rze asyryjskim, bdcego doradc, pisarzem i stranikiem krlewskiej pieczci za panowania
dwch wadcw - Sennacheryba (lata 704-681 p.n.e.) i Asarhaddona III (lata 681-669 p.n.e.).
W tamtym czasie aramejski by midzynarodowym jzykiem dyplomacji na Bliskim Wschodzie
i wolno mniema, e byl to te pierwotny jzyk Mdroci Achikara. W kadym razie najstarsza zacho
wana wersja jest tekstem aramejskim, ktry odnaleziono w 1906 r. w poudniowym Egipcie na wyspie
Elefantyna na Nilu, w siedzibie ydowskiej kolonii wojskowej istniejcej tam w V w. p.n.e., a zaoonej

O Achikarze powiedziano, e suy krlom asyryjskim Sennacherybowi i Asarhaddonowi. Sennacheryb na tej

paskorzebie z jego paacu w Niniwie przyjmuje kapitulacj izraelskiego miasta Lakisz (por. 2 Ksiga Kronik 32,9).

prawdopodobnie okoo stu lat wczeniej. Wraz z innymi licznymi dowodami pokazuje to, e opowiada
nie owo byo stopniowo przyjmowane przez ydw za wasne. Deuterokanoniczna Ksiga Tobiasza
krtko opisuje karier Achikara i zmienia go waciwie w yda, wnuka Tobisza. Jeszcze inny tekst wska
zuje, e imi Atokar byo aramejskie, tak e atwo przyszo ydom uzna Achikara za kogo wyniesio
nego do znacznych godnoci na obcym dworze, jak Jzef, Daniel i Mardocheusz w Biblii. Poza tym
sentencje przypisywane Achikarowi maj wiele podobiestw z tymi, ktre znajduj si w pismach y
dowskiej tradycji mdrociowej.
Tekst z Elefantyny skada si z dwch odmiennych czci: opowiadania o karierze Achikara i zbio
ru jego sentencji. W opowiadaniu postarzay i bezdzietny Achikar adoptuje swojego siostrzeca Nadana
(Nadaba) i szkoli na swego nastpc. We waciwym czasie krl Asarhaddon mianuje Nadana na stano
wisko zajmowane wczeniej przez jego wuja, ale Nadan okazuje si niewdziczny i oskara Achikara
o podburzanie do buntu. Asarhaddon wierzy w te oszczerstwa i poleca jednemu ze swoich najwyszych
doradcw, Nabusumiskunowi, schwyta i straci Achikara. Jednak Achikar za czasw Sennacheryba, oj
ca Asarhaddona, uratowa Nabusumiskuna w podobnej sytuacji, teraz wic, gdy mu to przypomnia, do
radca obmyla podstp, za pomoc ktrego Achikar zostaje pozornie zabity, a w rzeczywistoci ukryty
w oczekiwaniu na lepsze czasy. O jego mierci donosi si krlowi, ktry wierzy w t fikcj.
W tym miejscu urywa si tekst aramejski, ale z pewnoci pierwotnie opowiadanie prowadzio do
szczliwego zakoczenia, w ktrym Achikar zostaje ostatecznie przywrcony do ask, a Nadan stracony,

Z Mdroci Achikara,

wiersze

5571

Nabusumiskin odpowiedzia mi: Nie bj si mj

rady i bdzie si smuci nad nim. Wtedy myli

panie, Achikarze, ojcze caej Asyrii, tych, na kt

Asarhaddona powrc do mnie i powie do swoich

rych radach zwyk polega krl Sennacheryb i ca

oficerw i dworzan: 'Daby wam bogactwa tak

a armia asyryjska!". Od razu powiedzia do

liczne jak ziarenka piasku, gdybycie tylko mogli

swoich towarzyszy, dwch mw, ktrzy mu to

odnale Achikara'".

warzyszyli... Suchajcie mnie: Ten Achikar by

Teraz gdy plan ten wyda si jego towarzy

wielkim czowiekiem. By stranikiem pieczci

szom dobry, odpowiedzieli... Zrb jak proponu

u Asarhaddona i caa armia asyryjska zwyka po

jesz. Nie zabijajmy go, ale dasz nam tego eunucha

lega na jego radzie i doradztwie. Bdmy daleko

zamiast Achikara. Jego zabijemy pomidzy tymi

od tego, by go zabi! Tu jest eunuch, niewolnik

dwiema grami".

nalecy do mnie. Zabijmy go pomidzy tymi

W tamtym czasie roznioso si po kraju Asy

dwiema grami zamiast tego Achikara. Wtedy zo

rii, e Achikar, pisarz krla Asarhaddona, zosta

bacz ciao tego eunucha, niewolnika nalecego

umiercony. Wtedy oficer Nabusumiskun wzi

do mnie, i tak skoczy si ta sprawa, a w kocu

mnie do swego domu i ukry mnie.

Asarhaddon pomyli o Achikarze i zapragnie jego

Pozostaoci w staroytnym miecie Palmyra w Syrii z czasw rzymskich ze wityni Baala Szamaim, Pana
Niebios", jednego z kilku popularnych bstw bliskowschodnich wzywanych w Mdrociach Achi/fara.

Przysowia

Mdroci Achikfira

3. Nie szczd synowi rzgi, w przeciwnym ra

przyszli mu z pomoc i nie odwrcili jej prze

zie czy moesz ocali go przed podoci?

ciw tobie.

4. Jeli ci uderz, mj synu, nie umrzesz, ale

73. Jeyna wysaa nastpujc wiadomo do

jeli zostawi ci samemu sobie, nie przeyjesz.

granatu: Drogi Granacie, na co zdadz si

18. Sowo krla jest agodne, ale ostrzejsze

wszystkie twoje ciernie dla tego, kto dotyka

i bardziej przeszywajce ni miecz obosieczny.

twojego owocu?". Granat odpowiedzia: Ty

35. Leopard skoczy na zzibnit koz. Rzek

nie masz nic innego, tylko ciernie dla tego, kto

do niej: Czy nie chciaaby, bym przykry ci

ci dotyka!".

futrem?". Koza odpowiedziaa:

Dlaczego

106. Jaki czowiek powiedzia pewnego razu

miaabym chcie? Nie zabieraj mi mojej was

do dzikiego osa: Pozwl mi dosiada ciebie,

nej skry! Gdy, jak mwi, 'Leopard nie po

a ja bd ciebie utrzymywa!". Dziki osio od

zdrawia gazeli, chyba eby wyssa jej krew' ".

powiedzia: Zachowaj sobie swoj trosk i pa

39. Nie bierz tuku i nie wypuszczaj strzay

sz, jeli chodzi o mnie, to nie chc mie nic

przeciw

wsplnego z twoim dosiadaniem!".

sprawiedliwemu,

aby bogowie

nie

bardzo podobnie do historii Mardocheusza i Hamana z Ksigi Estery. Autor Ksigi Tobiasza musia zna
opowiadanie o odzyskaniu przez Achikara utraconej pozycji, a pniejsze wersje opowiadania o Achikarze w licznych innych jzykach zawieraj dokadne relacje o tym, jak krl Egiptu wyzywa Asarhaddona
do przysania mu mdrca, ktry moe da odpowied na rne trudne pytania i zbudowa paac w nie
bie. Achikar zostaje wyprowadzony z ukrycia i posany do Egiptu, a po pomylnym zakoczeniu swojej
misji powraca, by zgani Nadana, w konsekwencji czego jego niegodziwy siostrzeniec umiera.
Sowa rozpoczynajce opowiadanie okrelaj Achikara jako mdrego i zdolnego pisarza" i swoj
saw na Bliskim Wschodzie, w wiecie grecko-rzymskim oraz judaizmie i chrzecijastwie zyska
przede wszystkim jako mdry nauczyciel. Druga cz aramejskiego tekstu zawiera du liczb przy
sw. Wydaje si bardzo prawdopodobne, e pierwotnie funkcjonowaa ona cakowicie oddzielnie:
w ogle nie wspomina Achikara, co sugeruje, e zostaa mu pniej jedynie przypisana. Paralele pomi
dzy ni i podobnym materiaem zarwno w Biblii, jak i w starszej literaturze mezopotamskiej czy egip
skiej wyranie pokazuj, e kompilator czerpa z tradycji o szerokim zasigu.
Sentencje s bardzo podobne do tych z biblijnej Ksigi Przysw i deuterokanonicznej Ksigi Syracha (Eklezjastyka), szczeglnie jeli chodzi o to, co Achikar ma do powiedzenia o oszczdzaniu rzgi
i psuciu dziecka" czy potrzebie kontrolowania sucych. Obok praktycznych maksym o niebezpiecze
stwie szybkiego mwienia, potrzebie cikiej pracy i unikania dugw, zadowoleniu z wasnego losu,
cnocie ycia rodzinnego i spoecznej harmonii znajduj si take liczne zalecajce respekt wobec krla,
a take kilka bajek opartych na motywach zwierzcych i rolinnych, ktre mog by porwnywane z in
nymi rdami, wczajc w to Bibli (Sdz 9,8-15 i 2 Kri 14,9).

Achikar
Sentencje Achikara w tekcie z Elefantyny nigdy nie
wspominaj Boga Izraela, a zamiast tego odwouj si
do bogw", przynajmniej trzej z nich s wymieniani
z imienia: El, Szamasz i Szamain, wszyscy byli czcze
ni na staroytnym Bliskim Wschodzie. El byl najwy
szym bstwem panteonu Kanaaskiego, Szamasz
mezopotamskim bogiem soca, a Szamain to z pew
noci Baal-Szamaim, Pan Niebios" w religiach syryj
skich.
Nie moe dziwi, e w pniejszych wersjach legen
dy o Achikarze bogowie" staj si Bogiem". Jednak

bogowie
Biblia sama dostarcza dowodw na to, e przed niewo
l babilosk w ludowej religii Izraela czczono soce,
Krlow Niebios" i inne bstwa. Jest to taki sam ro
dzaj religii, jaki odnajdujemy wrd ydw z Elefanty
ny. Listy od czonkw kolonii czsto wzywaj bogw",
a dwa inne bstwa, Eszem-Betel i Anat-Betel byy tam
czczone obok Jahwe. Jeden list zwraca si do babilo
skich bogw Bela, Nabu, Szamasza i Nergala. Nawet
jeli autor tego listu nie byl ydem, to przynajmniej wi
da z tego, e w tamtym czasie jego praktyki religijne
mogy by tolerowane w ydowskim otoczeniu.

TRZECIA KSIGA MACHABEJSKA

Pomimo swego tytuu 3 Ksiga Machabejska nie ma adnego powizania z ruchem Machabeuszy (por. s. 28) i relacjonuje wypadki, ktre miay si zdarzy ponad pidziesit lat wczeniej,
za panowania Ptolemeusza IV Filopatora w Egipcie (rzdzi w latach 221-204 p.n.e.). Tytu
moe jednak by czciowo usprawiedliwiony faktem, e znajduje si tu wiele bliskich paraleli
do licznych epizodw i idei zawartych w deuterokanonicznej 2 Ksidze Machabejskiej.
3 Ksig Machabejska charakteryzowano okreleniem historia patetyczna" czy romans histo
ryczny", co znaczyo, e zainteresowana jest w mniejszym stopniu waciwymi historycznymi dzie
jami ni odwoaniem si do emocji czytelnika przez uycie ywego, przesadnego i penego powtrze
jzyka, wykorzystujcego wszystkie reguy greckiej retoryki. Fabua jest w wikszoci fikcyjna, ale
zdradza gbok znajomo Egiptu za czasw Ptolemeusza IV, odtwarza styl oficjalnych dokumen
tw i listw, a przedstawienie krla jako rozmiowanego w wystawnych ucztach i czciciela swego do
mniemanego przodka, boga Dionizosa, zgodne jest z innymi rdami. Ksiga ma te bliskie zwizki
z Listem Arysteasza (por. ss. 104-105), innym wytworem egipskiego judaizmu z przeomu er. Jednak
3 Ksiga Machabejska pokazuje, e judaizm aleksandryjski wcale nie by homogeniczny w swoich po-

Sfinks z okresu ptolemejskiego stoi przed kolumn z II w. n.e. znan jako Kolumna Pompejusza w Alek
sandrii, kosmopolitycznym miecie, gdzie obok siebie wspistniay kultury grecka, egipska i ydowska.

gldach teologicznych i w przeciwiestwie do Listu Arysteasza podkrela wrogo pomidzy ydami

i poganami. Krl z Listu, Ptolemeusz II, jest idealnym wadc, dobrze usposobionym wobec ydw,
podczas gdy Ptolemeusz IV jest zawzitym i akncym krwi tyranem, ktry uznaje prawo do istnie
nia spoecznoci ydowskiej tylko jako rezultat srogich kar Boych.
Celem 3 Ksigi Machabejskiej jest zachcenie ydw, wsptowarzyszy autora, do niezachwiane
go trwania w swojej wierze, w penym przekonaniu, e Bg ostatecznie nagrodzi ich sprawiedliwo
i pokona ich niegodziwych przeciwnikw, jak to czyni w przeszoci. Jest to tematem dwch kluczo
wych mw: Szymona, jerozolimskiego arcykapana, i Eleazara, kapana spoecznoci aleksandryj
skiej. Autor podkrela te, e ydowska pobono i moralna prostolinijno czyni z nich dobrych
i lojalnych obywateli, co jest uznawane przynajmniej przez niektrych z ich pogaskich ssiadw
(por. wypis).
Dzieo skupia si na dwch dramatycznych scenach. W pierwszej Ptolemeusz IV po swoim zwy
cistwie w 217 r. p.n.e. nad krlem seleukidzkim w bitwie pod Rafi w poudniowej Palestynie udaje
si do Jerozolimy i zamierza wej do miejsca najwitszego w wityni. Jednak Bg krzyuje jego pla
ny, poraajc go za bezbono. Przypomina to bardzo prb Heliodora z 2 Ksigi Machabejskiej 3,
z t rnic, e Ptolemeusza niczego to nie nauczyo. W drugiej scenie Ptolemuesz wraca do domu
i nakazuje spdzenie wszystkich ydw egipskich i stratowanie ich przez stado soni na hipodromie
w Aleksandrii. Jednak interwencja dwch aniow sprawia, e zwierzta zawracaj przeciwko swoim
opiekunom, zadeptujc ich. Ostatecznie Ptolemeusz pokutuje, oskarajc swoich doradcw o to, co
si stao, nakazuje ydom powrci do swoich domw i wydaje rozporzdzenie, e nie bd ju wi
cej przeladowani. Chcc uczci ocalenie, ydzi zapocztkowuj obchodzenie wielkiego wita, kt
re przypomina zakoczenie biblijnej Ksigi Estery, gdzie ustanawia si wito Purim.

Z 3 Ksigi Machabejskiej, r o z d z i a 3
ydzi... czczc Boga i postpujc wedug jego

ani wojska, nieyczliwymi bdc i przeciwnika

Prawa, praktykowali oddzielenie ze wzgldu na

mi jego interesw... Grecy w miecie, w niczym

to, co dotyczy pokarmw, dla ktrej to przyczyny

nie skrzywdzeni, widzc tumult nieoczekiwany

niektrym wydawali si wrogimi. Waciwym

wok tych ludzi... pomc jednak nie byli w sta

postpowaniem prawych, upikszajc jednak

nie, wobec tyraskiego ustroju, pocieszali jednak

kontakty z innymi, ustalili swoj dobr opini

i ubolewali oraz uwaali, e si to inaczej obr

wrd wszystkich ludzi. Tymczasem, mimo e

ci... Zaraz te jacy ssiedzi, przyjaciele i wspl

waciwe postpowanie tego ludu wrd wszyst

nicy, po kryjomu niektrych wycigajc, za

kich byo gone, innoplemiecy wcale si z tym

pewniali, e stan przy nich i podejm wszelkie

nie liczyli, lecz podkrelali rozbieno co do

wysiki, by im przynie ratunek.

kultu i pokarmw, twierdzc, e ci ludzie nie

przestrzegali zobowiza ani wzgldem krla,

ApBG, ss. 65 n.

CZWARTA KSIGA
MACHABEJSKA
4 Ksiga Machabejska jest wywodem filozoficznym, przekonujcym, e celem ludzkiej eg
zystencji jest ycie zgodne z rozumem, ktry kontroluje namitnoci i uczucia i kieruje ni
mi; niepohamowane, nie dopuciyby do wywiczenia si w czterech kardynalnych cnotach:
roztropnoci, wstrzemiliwoci, sprawiedliwoci i mstwie. Takie nauczanie charakteryzu
je te dwie wielkie szkoy filozofii greckiej platosk i stoick. Jednak 4 Ksiga Machabej
ska utosamia rozumn praktyk z przestrzeganiem ydowskiego Prawa.
Dzieo konsekwentnie okrela termin rozum" przymiotnikami pobony" i religijny". In
nymi sowy, obowizki wynikajce z pobonoci s kwesti zasadnicz dla waciwego pojmowa
nia rozumu. Rozumna praktyka zostaje zilustrowana epizodami z kariery niektrych wielkich
postaci z przeszoci Izraela (Jzef, Mojesz i Dawid). Gwna idea 4 Ksigi Machabejskjej zostaje
wyraona za pomoc nastpujcego stwierdzenia: Kiedy bowiem Bg czowieka uksztatowa,
namitnoci i nawyki mu zaszczepi; zarazem jednakowo nad wszystkim intronizowa umys, ja
ko witego przeoonego pomidzy zmysami, i da mu prawo, podug ktrego dziaajc, krlo
wa bdzie krlowaniem wstrzemiliwym, sprawiedliwym, dobrym i mnym". Postpowanie
zgodne z Prawem obejmuje przestrzeganie wszystkich jego polece. ydowskie prawo ywienio
we i obowizek umarzania dugw w roku szabatowym ukazuj wyszo pobonego rozumu nad

Judaizm

mczestwo

4 Ksiga Machabejska odzwierciedla wielkie znaczenie,

z punktu widzenia rozumu w filozofii greckiej, ktry

jakie przywizywano w judaizmie do idei mczestwa

Eleazar interpretuje z pozycji pobonego yda.

w nastpstwie dowiadczonych przeladowa w cza

Nagrod dla mczennikw za ich wytrwao jest

sach Antiocha IV Epifanesa i pniejszych. Dzieo opi

niemiertelno. Niemiertelno duszy bya ide ak

suje krew sprawiedliwych mczennikw machabej-

ceptowan w hellenizmie - 4 Ksiga Machabejska roz

skich jako okup" i ofiar przebagaln" za grzechy

mylnie pomija wszystkie stwierdzenia z 2 Ksigi

narodu: cierpienie i mier mczennikw jest zado

Machabejskjej, ktre wyraaj bardziej odmienne prze

uczynieniem za grzechy ludu izraelskiego oraz spro

konania ydowskie o fizycznym zmartwychwstaniu.

wadza Boe miosierdzie i przebaczenie. Idee te

Takie postrzeganie mczestwa wyjania wielki wpyw

najwyraniej s wyraone w mowie pierwszego m

i popularno tego dziea we wczesnym Kociele, ktry

czennika machabejskiego, Eleazara, w jego konfronta

uzna ofiary przeladowa z czasw machabejskich za

cji z Antiochem (por. wypis). Antioch przemawia

pierwowzory swych wasnych mczennikw.

naturalnymi ludzkimi skonnociami do czerpania przyjemnoci z jedzenia i cenienia pienidzy.

Wiksz cz 4 Ksigi Machabejskjej zajmuje opowiadanie o mczennikach machabejskich, kt
rzy przeciwstawili si polityce krla Antiocha IV Epifanesa (por. s. 28) i byli gotowi na najwiksz
ofiar w imi wiernoci Prawu. Histori t autor zaczerpn z 2 Ksigi Machabejskiej, ktr zna
czco rozwija i upiksza - na przykad, przypisujc bohaterom dugie mowy i opisujc ich tortu
rowanie z makabrycznymi szczegami. Dzieo jest adresowane do zhellenizowanych ydw,
dobrze wyedukowanych i obeznanych z greck spekulacj filozoficzn. Mona je postrzega jako
tekst propagandowy skierowany do pogan, chccy pokaza, e tylko w judaizmie ich najwysze
aspiracje mog zosta zrealizowane.

Z 4 Ksigi Machabejskiej, r o z d z i a 5
A jako pierwszy z gromady przyprowadzony do
niego zosta Hebrajczyk imieniem Eleazar, z rodu
kapan, z wyksztacenia znawca Prawa, podeszy
wiekiem i przez wielu wok tyrana z racji filozo
fii znany. Widzc go, Antioch rzek: Zanim roz
poczn si twoje mki, starcze, oto ja doradzi
chciabym ci, eby si uratowa, sprbowawszy
wininy"...
[Eleazar odpowiedzia:] ,W adnej sytuacji
przekraczania prawa nie uwaamy za suszne...
Nie uwaaj zatem za drobne uchybienie, gdyby
my jedli skalane; i przy maych bowiem, i przy
wielkich przekraczanie prawa jest rwnie powa
ne. W kadym bowiem razie podobnie prawo jest
wyniole lekcewaone. Wydrwiwasz nasz filozo
fi, jakbymy yli wedug niej w niezgodzie z roz
sdkiem. Jednake umiarkowania nas wyuczya,
tak e panujemy nad wszelkimi przyjemnociami
i podaniami, w mstwie wywiczya, tak e
wszelki bl chtnie przetrwamy, w sprawiedliwo
ci wychowaa, tak e niezalenie od wszelkich
skonnoci bezstronnie przyznajemy, i pobonoci
wyuczya, tak e jedynie istniejcego Boga uro
czycie czcimy".
ApBG, ss. 148 i 150-152 (cytat w tekcie gwnym z tego samego
przekadu, ss. 136 n).

Jak Antioch zdoby i zupi miasto i wityni jero

zolimsk, z XV-wiecznego francuskiego manu

skryptu Dawnych dziejw Izraela

Flawiusza.

PSEUDO-FOCYLIDES
Autor Pseudo-Focylidesa przybra imi greckiego poety z VI w. p.n.e., Focylidesa z Miletu, ktry
by sawny w staroytnym wiecie ze swych popularnych maksym. Zarwno ydzi, jak i wczeni
chrzecijanie wymylali sentencje i przypisywali je klasycznym poetom greckim, aby pokaza, e
sawni pogascy autorzy znali ju i aprobowali podstawowe zasady judaizmu i chrzecijastwa.
Pseudo-Focylides jest niewtpliwie ydowskim utworem, jak pokazuje to jego zaleno od Septuaginty, greckiej wersji Biblii hebrajskiej, ale unika wyranych odniesie do Biblii czy wycznie ydow
skich praktyk. W swoim pozytywnym nastawieniu do najlepszych ideaw wiata pogaskiego podobny
jest do Listu Arysteasza i 4 Ksigi Machabejskjej. Ksiga moga by przeznaczona do propagowania zasad
wysoko etycznego monoteizmu, ktry mgby roci sobie prawo do bycia uniwersalnym i rzeczywistym
prastarym autorytetem. Takie roszczenie opierao si na Prawie Noachidw" czy Prawie Noego",
siedmiu przykazaniach, ktre Bg mia przekaza Adamowi i drugi raz po potopie Noemu. Byo to pi
zakazw: czczenia innych bogw, blunierstwa przeciwko Boemu imieniu, zabijania, kazirodztwa
i cudzostwa, kradziey. Oprcz tego wymagano od ludzi ustanowienia sdu i jedzenia wycznie do
zwolonej ywnoci. Prawa te miay obowizywa wszystkich ludzi, chocia tylko ydzi dowiedli, e s
w stanie wedug nich y.
Pseudo-Focylides wydaje si odnosi bezporednio do kadego z tych nakazw. Grecy posiadali
w pewnej mierze podobn ide niespisanego prawa", zwizanego z ludzkim rozsdkiem, i szereg
etycznych zasad, ktre autor podaje obok prawa noachidzkiego, zdaje si je odtwarza w postaci mak
sym obowizujcych kad istot ludzk. W ten sposb Pseudo-Focylides powiadcza istnienie uniwersalistycznego prdu w judaizmie w ostatnich wiekach p.n.e. i pierwszych wiekach n.e., ktry
w wikszoci zanikn w wyniku stopniowo rosncej dominacji judaizmu rabinicznego po 70 r. n.e.
ydzi mogli te czyta to dzieo jako pochwa sawnego pogaskiego poety dla tradycyjnego y
dowskiego sposobu ycia. Z czego z kolei mogo wynika, e ydzi nie potrzebuj si skania ku po
gaskiej kulturze - jak wielu czynio, poniewa jej najszczytniejsze ideay ju dawno uksztatoway
cz ich wasnej wiary.
Formalnie Pseudo-Focylides zawiera serie wierszowanych maksym w greckim heksametrze, nieupo
rzdkowanych i pochodzcych z rnych rde. Pierwotnie by moe mia stanowi co w rodzaju
szkolnego podrcznika, poniewa staroytni nauczyciele wykorzystywali podobne zbiory przy naucza
niu sztuki pisania i czytania. Sentencje te byy powszechnie uywane w ten sposb nawet w szesnastowiecznej Europie, zanim nie pojawiy si wtpliwoci co do ich autorstwa. Maksymy poruszaj wiele
tematw, jak ycie rodzinne, jamuna i umiarkowanie. Jednak czsto s banalne, a pogldy autora nie
spjne. Twierdzenie o literackich umiejtnociach twrcy opiera si na dwch duszych fragmentach,
ktre wychwalaj godno pracy i potpiaj aberracje seksualne (por. wypis na stronie obok).

Ofiara Noego, Micha) Anio (ok. 1510), ze sklepienia Kaplicy Sykstyskiej, Rzym. W wyniku tej ofiary Bg usta
nowi przymierze z Noem (Ksiga Rodzaju 8,20 nn) i wedug tradycji ydowskiej nadal mu prawa noachidzkie.

Z Pseudo-Focylidesa, wiersze 175-193

Nie pozostawaj bezenny, eby nie umrze
bezimiennie.
Oddaj naturze to, co si jej naley, ty z kolei
take spod, tak jak zostae spodzony.
N i e oddawaj swojej ony i n n e m u , kalajc
swoje dzieci...
N i e pozwl kobiecie zniszczy nie narodzo
nego dziecka w jej brzuchu,
ani po jego urodzeniu wyrzuci go psom i s
pom na poarcie.
N i e kad swojej rki na swoj on, gdy jest

w ciy.

N i e obcinaj modym mczyznom zdolnoci

do podzenia.
N i e szukaj seksualnego zjednoczenia z bezroz u m n y m i zwierztami...
N i e przekraczaj bezprawnym wspyciem
granic ustanowionych przez natur.
Poniewa nawet zwierzta nie ciesz si ze
stosunku seksualnego samca z samcem.
I niech kobiety nie naladuj seksualnej roli
mczyzn.
N i e ulegaj cakowicie niepohamowanej zmy
sowoci do twojej ony.

ZAGINIONY"
NOWY TESTAMENT

Rozdzia 1: Brakujce lata ycia Jezusa 130

Rozdzia 2: Ewangelie pasyjne 144
Rozdzia 3: Tajemnice gnostyckie 156
Rozdzia 4: Legendy apostolskie 172
Rozdzia 5: Wizje koca czasw 212
Rozdzia 6: Zaginione listy do wiernych 222

Na ssiedniej stronie: Chrystus ukazujcy si w. Piotrowi na via Appia lub

Domine, quo vadis?, Annibale Carracci (1560-1609). Obraz ten przedstawia
legend po raz pierwszy pojawiajc si w Dziejach Piotra (por. ss. 178-179).

BRAKUJCE LATA YCIA JEZUSA

DZIADKOWIE CHRYSTUSA
Protoewangelia Jakuba, znana take jako Objawienie Jakuba, za swego autora bierze jednego
z uczniw Jezusa, zostaa jednak napisana przynajmniej sto lat po ukrzyowaniu. Niezmiernie
popularna, stanowia inspiracj dla caego rodzaju pism znanych jako ewangelie dziecistwa",
relacjonujcych epizody z wczesnych lat ycia Jezusa, o ktrych Ewangelie kanoniczne milcz
(por. ss. 134-139). Dziea te, czsto ywe i zajmujce, byy bardzo lubiane przez zwykych chrze
cijan i stay si bogatym rdem tematw dla redniowiecznych pisarzy i artystw.
Z Protoewangelii (przedewangelii") pochodz liczne tradycje, a take dostarcza" ona dwoje popu
larnych - i cakowicie legendarnych - witych, Joachima i Ann, rodzicw Maryi i dziadkw Jezusa.
Jak sugeruje tytu, dzieo uzupenia histori opowiedzian w Ewangeliach kanonicznych o zdarzenia j
poprzedzajce, zaczynajc od narodzenia Maryi i koczc na narodzeniu Jezusa. Maryja stoi w cen
trum, co odzwierciedla rozwj jej kultu wrd wczesnych chrzecijan. Protoewangelia jest wic zapowie
dzi pniejszego nauczania o dziewictwie Maryi, szczeglnie o jej niepokalanym poczciu (por. ramka
na ssiedniej stronie). Jeden z epizodw opisujcy ofiarowanie Maryi w wityni jest wci celebrowa
ny jako jedno z wielkich wit w Kociele prawosawnym.
Ksiga opowiada o cudownym narodzeniu Maryi za pomoc terminologii, ktra jest echem ewan
gelicznego opowiadania o narodzeniu Jezusa, ale wykorzystuje take tematy Biblii hebrajskiej. Anio

Z Protoewangelii

Jakuba,

I oto anio Paski stan i rzek: Anno, Anno. Wy

r o z d z i a y 46

ona: Dziewczynk". I rzeka Anna: ,W tym

sucha Pan Bg modlitw twoj. Poczniesz i poro

dniu dusza moja zostaa wywyszona". I uoya

dzisz, a potomstwo twoje bdzie przepowiadane

j. Gdy za wypeniy si dni, zostaa oczyszczo

po caej ziemi". Rzeka Anna: Na Boga ywego,

na Anna ze swej nieczystoci i pocza piersi

czy zrodz chopca, czy dziewczynk, zawiod j

karmi dziecko, i nazwaa je imieniem Maryja.

w darze Panu, Bogu mojemu, i bdzie Mu suyo

po wszystkie dni swego ywota"...

Z dnia na dzie dziecko wzrastao w siy.

Gdy za mino sze miesicy, postawia je mat

I wypeniy si jej miesice okoo szeciu.

ka na ziemi, by sprbowa, czy bdzie staa.

W sidmym za miesicu porodzia Anna i rze

I przeszedszy siedem krokw, wrcia na ono

ka do poonej: Co porodziam?". I rzeka po

swej matki. ApNT l/l, ss. 185 i 187,

Narodzenie Dziewicy, szkoa wioska, XV w. Anna (w. Anna) siedzi w ku, podczas gdy - na pier
wszym planie opatulone niemowl Maryja jest myte przez poon.

mwi niepodnej i starej Annie, e pocznie dziecko. To zwiastowanie jest sformuowane w jzyku za
czerpnitym z Biblii, zwaszcza z opowiadania o Samuelu (1 Sm 1,11.28). Imi matki Samuela, po hebrajsku Hanna, w acinie i grece przybiera form Anna. O Annie i jej mu Joachimie, ojcu Maryi,
powiedziano, e mieszkali w Jerozolimie w Judei. Protoewangelia opisuje ich radosne spotkanie przy
Zotej Bramie po tym, jak Joachim dowiedzia si, e jego ona pocza - scena czsto obecna w sztuce
redniowiecza. Tradycj o judejskich wizach rodzinnych Maryi wspomina si w Ewangelii - jej krew
na Elbieta mieszka wanie w Judei (ukasz 1,36.39-40). Ze wzgldu na stosunkowo wczesne dato
wanie Protoewangelii oraz to, e Maryja bya dobrze znana pierwszym chrzecijanom w Jerozolimie
(Dzieje 1,14), nie jest wykluczone, e tradycja owa opiera si na faktach.

Niepokalane

poczcie

Doktryna o niepokalanym poczciu, ostatecznie ustalo

i popularnych pismach z niej si wywodzcych, ktre

na przez papiea Piusa IX w 1854 r., stwierdza, e Dzie

z kolei same go napdzay. Ksiga ta mocno podkrela

wica Maryja bya od momentu swego poczcia wolna od

czysto Maryi i jest pierwszym dzieem goszcym wia

wszelkich skaz grzechu pierworodnego. Jak si zdaje,

r w jej nieprzerwane dziewictwo wyjania, e bracia

przekonanie takie rozpowszechnio si, poczwszy od

Jezusa wzmiankowani w Nowym Testamencie byli

500 r. n.e., mimo e nigdy nie byo powszechnie przyj

w rzeczywistoci synami Jzefa z wczeniejszego,

mowane i podlegao dyskusji przez cae redniowiecze.

pierwszego maestwa. Takie twierdzenie o czystoci

Impulsem dla tej nauki by wzmagajcy si kult Ma

ryi, ktry znalaz odzwierciedlenie w Protoewangelii

Maryi doprowadzio ostatecznie do tezy, e bya ona ca

kowicie nieskalana od samego pocztku swego ycia.

Na kolejnych stro
nach (132-133):
Sceny z ycia Dzie
wicy, mozaika
z XIV-wiecznego
kocioa Zbawiciela
na C h o r z e (dzisiej
szy meczet Karije
Camii), Istambu,
bdca ilustracj do
rozdziau 6 z Protoewangelii Jakuba.
Z lewej, Joachim
i Anna postanawia
j, e Maryja nie
powinna chodzi
po ziemi, dopki
nie zostanie ofiaro
wana w wityni.
Z prawej, przeo
ony kapanw je
rozolimskich bo
gosawi Maryj
podczas uroczysto
ci zgotowanej
przez Joachima
z okazji jej pierw
szych urodzin.

LEGENDY O NARODZENIU
W swojej pierwotnej formie Protoewangelia zajmowaa si, by moe, jak to sugeruje jej trady
cyjny tytu, tylko narodzeniem i dziecistwem Maryi. Jednak obecnie istniejcy tekst zawiera tak
e opowiadanie o narodzeniu Jezusa, ktre rozszerza i upiksza narracje z Ewangelii wedug
w. Mateusza i w. ukasza. Nawet tutaj nacisk pooono przede wszystkim na Maryj i dowo
dzenie jej dziewictwa.
Wedug tej relacji Jezus rodzi si w grocie na pustyni. Jzef idzie szuka poonej, osoby obecnej
w niektrych biblijnych opowiadaniach o narodzeniu, ale jej pomoc nie jest potrzebna, a jej funkcja
ogranicza si do dania wiadectwa o rzeczywistym dziewiczym narodzeniu. W tym miejscu wprowa
dzona zostaa jeszcze jedna posta, Salome, ktra take wydaje si poon. Salome (nie naley jej my
li z postaci z opowiadania o Janie Chrzcicielu) jest krtko wspominana w Ewangelii (Marek 15,40;
16,1), ale tutaj pojawia si jako osoba na penych prawach; pniej w niektrych apokryficznych ewan
geliach, znajdujcych si pod wpywem myli gnostyckiej (por. ss. 158-159), odgrywa istotn rol. Salo
me wtpi w dziewictwo Maryi i gdy zblia si, by j zbada fizycznie, jej rka palona ogniem odpada".
Salome od razu pokutuje. Pojawia si anio i oznajmia, e jej przebaczono, po czym zostaje uzdrowio
na przez dotknicie si Jezusa. Fragment ten, bdcy wyran adaptacj epizodu o niewiernym Toma
szu (Jan 20,2429), ukazuje wzmagajc si wrd chrzecijan tendencj do wywyszenia Maryi przez
przeniesienie na ni pewnych aspektw z ycia Jezusa.
W jednym z interesujcych fragmentw Jzef opowiada o tym, jak podczas poszukiwania poonej
cay wiat na krtko cakowicie zastyg w bezruchu. Trzeba to rozumie jako cudowne powiadczenie

Rodzina
Nowotestamentowe Ewangelie wspominaj o braciach

Jezusa
byo oglnie akceptowane, dopki wielki aciski uczony

i siostrach Jezusa, i atwo byo zrozumie, e chodzi o na

w. Hieronim (ok. 342-420 r. n.e.) nie zacz dowodzi -

turalne dzieci Jzefa i Maryi. Jednak gdy wiara w nie

prawdopodobnie bronic nieustannego dziewictwa

przerwane dziewictwo Maryi stao si powszechna (por.

Jzefa podobnego do Maryi e bracia i siostry Jezusa

s. 131), takie spojrzenie stworzyo problem, ktry

byli w rzeczywistoci kuzynami, dziemi siostry Maryi.

prbowano rozwiza na rne sposoby. Prawdopodob

wity Hieronim ostro zaatakowa Protoewangelic,

nie najstarsze rozwizanie znajduje si w Protoewangelii.

ktra na Zachodzie utracia swoje znaczenie. Jej naucza

Jzef jest przedstawiony jako posunity w latach wdowiec,

nie w tych szczeglnych sprawach zawsze jednak byo

majcy dzieci z pierwszego maestwa, ktre byty ju

wpywowe, zwaszcza przedstawienie przez ni Jzefa

dorose w czasie narodzenia si Jezusa. To wyjanienie

jako starca w czasie, gdy narodzi si Jezus.

Narodzenie, bizantyjski fresk, ok. 1175 r., w kociele Karamlik Kilise, Kapadocja. Ilustruje apokryficzn tra
dycj, wedug ktrej Maryja urodzia w grocie obsugiwana przez dwie poone, midzy innymi Salome.

Z Protoewangelii

]akuba,

r o z d z i a y 18 i 20

[Jzef] odszed, by szuka poonej pochodze

rzeki, i ujrzaem kozy, ktre przytkny pyski

nia ydowskiego w krainie Betlejem.

do wody i nie piy. I wszystko pobudzone nagle

Ja Jzef szedem i nie szedem. I podnios

podjo znowu swj bieg...

em oczy na firmament, i zobaczyem, e sta

I wesza poona [do jaskini], i rzeka: Ma

n, i [spojrzaem] w powietrze, i ujrzaem, e

ryjo, u si odpowiednio, niemay spr bowiem

jest pene zdumienia, i ptactwo niebios zakrzep

toczy si w twojej sprawie". I Maryja usyszawszy

o w locie. I skierowaem oczy na ziemi, i uj

to, uoya si odpowiednio, i woya Salome pa

rzaem mis lec i robotnikw spoczywaj

lec w jej przyrodzenie. I Salome wydaa okrzyk

cych przy posiku, i rce ich byy w misie. I ci,

i rzeka: Biada mi, bezbonej i niewiernej, bom

ktrzy gryli [pokarm], nie gryli go, i ci, kt

kusia Boga ywego. Oto rka moja palona

rzy go nabierali, nie podnosili [rk], i ci, ktrzy

ogniem odpada ode mnie"... I oto anio Paski

nieli do ust, nie donieli, ale wszyscy mieli ob

stan, i rzek do niej: Salome, Salome, wysu

licza wzniesione i patrzyli w gr. I ujrzaem,

cha tw modlitw Pan wszechwadny. Zbli tw

jak pdzono owce, i stany owce, i podnis

rk do dziecicia i obejmij je, i stanie si twoim

pasterz rk, aby je uderzy, i zamara rka

zbawieniem i radoci". ApNT l/l, ss. 199-202 (cytat

wzniesiona do gry. I zwrciem oczy na prd

w tekcie gwnym z tego samego wydania).

Odpoczynek w czasie ucieczki do Egiptu, Joachim Patinir (ok. 14801524). W tle przedstawiona rednio
wieczna legenda, wedug ktrej Jezus, by przechytrzy wojska krla Heroda, sprawi, e wieo zasiane
pole pszenicy cudownie dojrzao. Syszc, e poszukiwana rodzina przechodzia tutaj podczas zasiewu,
onierze zrezygnowali z dalszego pocigu.
nadnaturalnego charakteru rychego narodzenia Jezusa, ktrego cay wszechwiat oczekuje, wstrzymu
jc oddech. Wizja pozostaje bardzo tajemnicza, ale moe mie jakie powizania z gnostyck ide praw
dziwej natury niebiaskiego krlestwa, w ktrym najwysza niebiaska osoba, przyrwnywana take do
Chrystusa czy Ducha witego, czsto ma na imi Cisza".
Wielka liczba ewangelii dziecistwa", zbiorw legend o narodzeniu i wczesnych latach Jezusa, zo
staa napisana w okresie nastpujcym po pierwszych wiekach chrzecijastwa. Wszystkie mocno czer
pi z Protoewangelii Jakuba i Ewangelii dziecistwa Tomasza (por. ss. 138139), czasami usuwajc
prymitywne, obraliwe i teologicznie ryzykowne rysy obu dzie, ktre doprowadziy w Kociele zachod
nim, poczwszy od IV w n.e., do potpienia tej literatury apokryficznej. Czciej ewangelie dziecistwa
rozszerzaj te pierwowzory o nowy materia, szczeglnie gdy chodzi o pobyt witej Rodziny w Egip
cie, epizod niewspominany ani w Protoewangelii, ani w Ewangelii dziecistwa Tomasza, a jedynie krtko
w Nowym Testamencie (Mateusz 2,1314.1921). Dwa utwory w szczeglny sposb zdradzaj swoje
zainteresowanie epizodem egipskim. Ewangelia dziecistwa arabska skada si z trzech gwnych czci.

1.56

W pierwszej, zajmujcej si narodzeniem Jezusa, opiera si gwnie na Protoewangelii, trzecia za cz,

relacjonujca cuda chopca Jezusa, zostaa zapoyczona gwnie z Ewangelii dziecistwa Tomasza. Po
midzy nimi znajduje si obszerny cykl cudw dokazanych w Egipcie, z ktrych wiele odzwierciedla
rne tradycje lokalne. We wszystkich gwn rol odgrywa Maryja, cho dokonuje ich dziecko Jezus:
mwi si o Nim, e wie wszystko i jest nawet w stanie przewidzie swoje ukrzyowanie. Dzieo pier
wotnie napisane w jzyku syryjskim zostao przetumaczone na arabski, gdy chrzecijastwo z Syrii
rozszerzyo si na Pwysep Arabski. Opowiadania, ktre zawiera, nie tylko te z pobytu w Egipcie, sta
y si dobrze znane Arabom, i wiele z nich znalazo swoje odbicie w Koranie.
Podobnym dokumentem jest Ewangelia Pseudo-Mateusza. Ona take jest mocno uzaleniona od
Protoewangelii i Ewangelii dziecistwa Tomasza, do ktrych dodaje pierwsz wzmiank o wole i ole
u obu oraz zawiera wasne dugie opowiadanie o cudownych zdarzeniach w Egipcie. Ten stosunko
wo pny tekst jawi si jako prba zebrania razem w bardziej ortodoksyjnej formie legend, ktre stawa
y si coraz bardziej popularne wrd zwyczajnych chrzecijan i ktrych oficjalne odrzucenie nie byo
w stanie wypleni. W ten sposb Ewangelia Pseudo-Mateusza zyskaa wielkie znaczenie jako droga, dzi
ki ktrej legendy z tradycji ewangelii dziecistwa stay si powszechnie obecne w redniowieczu na Za
chodzie, gdzie cieszyy si znaczcym wpywem na sztuk i literatur caego tego okresu.
Z

Ewangelii

dziecistwa

arabskiej,

rozdziay

2324

Doszli do krainy pustynnej. Syszc, e jest to

stwem i udzieli ci odpuszczenia grzechw".

ziemia straszna, pomyla Jusuf [Jzef] i wita

Wtedy Jezus rzek do matki swojej: Matko

pani Mirjam [Maryja], by przej przez t krain

moja, za trzydzieci lat w miecie Uruoalim

noc. A kiedy szli, zobaczyli dwch picych

[Jerozolima] ukrzyuj mnie ydzi, a razem

zbjcw, a opodal grup ich towarzyszy rwnie

ze mn dwch zbjcw: Titusa po mojej pra

pogronych we nie.

wej rce, a Dumakusa po lewej. I po tym dniu

A tymi dwoma opryszkami, na ktrych

przypadkowo natrafili, byli Titus i Dumakus.

Titus pjdzie przede mn do raju". Powiedzia

a: Niech ci Bg przed tym broni".

(Obudziwszy si) powiedzia Titus D u m a k u -

I udali si stamtd do miasta bokw, a kie

sowi: Prosz ci, by da im woln drog i aby

dy zbliyli si do niego, miasto ulego zniszcze

nie dowiedzieli si o nich nasi towarzysze".

niu i zmienio si w pagrki piasku. I udali si

A gdy sprzeciwi si temu Dumakus, powie

stamtd do al-Gumajza'y, ktre nazywa si

dzia mu Titus: ,We sobie ode mnie czterdzie

obecnie al-Matarija. W al-Matarija kaza Pan

ci drachm jako twj zastaw". I wrczy mu pas

Jezus wytrysn rdu, w ktrym to rdle

z trzosem, ktry mia przy sobie, by (o wszyst

praa wita pani Mirjam [Maryja] jego odzie

kim, co zaszo) milcza. A kiedy wita pani

nie. A z potu Pana Jezusa, ktry z Niego spy

Mirjam [Maryja] spojrzaa na tego zbjc, kt

wa, wyroso na tej ziemi drzewo balsamowe.

ry okaza im yczliwo, odezwaa si do niego:

Pan Bg wspomoe ci swym bogosawie

ApNT 1/1, s. 287.

OPOWIADANIA O DZIECKU JEZUS

Razem z Protoewangeli Jakuba Ewangelia dziecistwa

Tomasza, ktrej nie naley myli

z cakowicie odmienn gnostyck Ewangeli Tomasza (por. ss. 166167), jest rdem licz
nych pniejszych legend o dziecistwie Jezusa. Przypisywana apostoowi Tomaszowi
Ewangelia dziecistwa moe by postrzegana jako co w rodzaju kontynuacji Protoewangelii, ktra koczy si na narodzeniu Jezusa. Tomasz relacjonuje zdarzenia od pitego roku y
cia Jezusa do epizodu z nauczycielami w wityni w wieku dwunastu lat, jedynego zdarzenia
z dziecistwa Jezusa odnotowanego w N o w y m Testamencie (ukasz 2,4149). To cakiem
naturalne, e chrzecijanie byli ciekawi Jego ycia sprzed tego epizodu, z czasu okrelanego
jako Jego ukryte lata".
Celem autora jest zaprezentowanie tego maego chopca jako cudownego dziecka, Boskiej istoty
zdolnej do dokonania wszelkich rodzajw cudw. Wszystkie te opowiadania s legendarne: podobne hi
storie byy pospolite w staroytnym wiecie i autor wyranie znajduje si pod wpywem tych szeroko roz
powszechnionych tradycji. Chopiec Jezus jest cudownym robotnikiem, dziaajcym wrd okolicznoci
zwykego codziennego ycia, ktrego przedstawiaj nastpujce kolejno po sobie barwne sceny. Niekt
re Jego wyczyny to niewiele wicej ni czarujce opowieci, jak opowiadanie o ulepionych z gliny ptasz
kach i ich oywieniu lub o wydueniu kawa
ka drewna, by pomc Jzefowi skoczy
ko. Tak jak w Nowym Testamencie, Jezus jest
take uzdrowicielem, ktry moe przywrci
zmarego do ycia. Jednak inne wypadki uka
zuj Go jako istot wrcz budzc groz (por.
ramka na ssiedniej stronie).
Nawet jako dziecko Jezus jest wielkim
nauczycielem, ktry posiada nadnaturaln
mdro i wiedz. Kiedy uczeni zaczynaj za
poznawa Go z alfabetem, niejasne sformuo
wania Jezusa pokazuj, e rozumie On
magiczne tajemnice liter, o jakich nie wiedz
Jego nauczyciele. Mona w tym dostrzega
pocztki tego, co zaowocuje pniej gnostyckimi spekulacjami.
Jezus oywiajcy ulepione wrble, z kocioa w Zangwill, Szwajcaria, XIV w. To apokryficzne zdarzenie

po raz pierwszy opisuje Ewangelia dziecistwa Tomasza (por. wypis na stronie obok).

Zowrogie

czyny

Jezusa

Ewangelia dziecistwa Tomasza pokazuje dziecko Jezus

nicznych, i mona nawet wyczu pewnego rodzaju nie

jako chopca posiadajcego cudown i gron moc. Jego

pokj samego autora, gdy je opowiada: chocia prbuje

sowa mog pociga za sob okrutne konsekwencje,

oczyci Jezusa z winy, nieraz odnotowuje wielk obra

gdy jest rozgniewany lub czuje si obraany, na przykad

z, jak wywouje zachowanie Jezusa, oraz wysiki ro

gdy sprawia, e usycha jeden chopiec z powodu ca

dzicw, by Go powstrzyma, jak wtedy gdy Jzef prosi

kiem mao wanego czynu, i gdy umierca innego jedy

go: Dlaczego czynisz takie rzeczy? Oni bowiem cier

nie za stuknicie go (por. wypis).

pi, nienawidz nas i przeladuj". Przy innej okazji J

Trudno byoby nie czu odrazy przy takich historiach,

ktre wydaj si tak odlege od Jezusa z Ewangelii kano

Ewangelii dziecistwa

zef mwi Maryi, by Go nie wypuszczaa poza drzwi,

poniewa umieraj ci, ktrzy powoduj Jego gniew".

Tomasza,

rozdziay

24

Dziecko Jezus, gdy doszo wieku lat piciu, bawi

co tobie szkodziy te stawki i ta woda? Oto teraz

o si w korycie strumienia i gromadzio pync

ty uschniesz jak to drzewo i nie przyniesiesz ani

wod w stawki, i sprawio, e staa si ona natych

licia, ani korzeni, ani owocu".

miast czysta; a nakaza to jednym sowem.

natychmiast

owo

dziecko

zupenie

I zwilywszy glin, ulepi z niej dwanacie

uscho... A rodzice uschnitego podnieli je,

wrbli, a by to dzie szabatu, gdy to czyni. By

opakujc jego modo. I przynieli do Jzefa,

o (tam) wiele innych dzieci, ktre bawiy si

i czynili mu wyrzuty, e ma syna, ktry dokonu

z nim...

je takich czynw.

I przyszed Jzef na (owo) miejsce, a uj

Innym znowu razem szed przez wie i bieg

rzawszy, zawoa do, mwic: Dlaczego ro

ncy chopiec uderzy go w plecy. Jezus rozosz-

bisz to, czego nie godzi si robi w dzie

czony rzek do niego: Ju nie pjdziesz dalej

szabatu?". A Jezus klasnwszy w swe rce za

swoj drog". A on natychmiast pad martwy.

woa do wrbli i rzek do nich: Lecie!".

Gdy niektrzy ujrzeli to, co si wydarzyo, m

I ptaszki, rozwinwszy skrzyda, odleciay,

wili: Kt zrodzi to dzieci? Bowiem kade

wierkajc...

jego sowo przemienia si w czyn".

A syn uczonego w Prawie Annasza sta tam

I rodzice zmarego przybyli do Jzefa, i ga

z Jzefem i wziwszy ga wierzby, wypuci

nili go tymi sowami: Majc takiego syna, nie

wod, ktr by zgromadzi Jezus. Gdy Jezus

moesz y pord nas w tej wsi. Lub te naucz

zobaczy to, co si stao, oburzy si wielce

go bogosawi, a nie przeklina, bo wymr nasze

i rzek do: Niegodziwy bezboniku i gupcze,

d z i e c i " . ApNT 1/1, ss. 258 n (cytaty w ramce: ss. 259 i 263).

EWANGELIE JUDEOCHRZECIJAN
Wczeni, wani teolodzy, znani jako Ojcowie Kocioa, cytowali czasami ewangelie uywa
ne przez judeochrzecijan - ydw, ktrzy uwierzyli w Chrystusa jako Mesjasza i jednocze
nie przestrzegali ydowskiego Prawa, wczajc w to obrzezanie i tabu ywieniowe. adne
z tych dziel nie zachowao si w caoci i o ich ksztacie trzeba wnioskowa z cytatw u Oj
cw Kocioa. Odwouj si oni do Ewangelii Hebrajczykw", Ewangelii Nazarejczykw"
i Ewangelii Ebionitw", ale nie jest jasne, czy s to odrbne utwory, czy tylko rne nazwy
tego samego dziea.
Nazwa Hebrajczycy" prawdopodobnie okrela judeochrzecijan w Egipcie w odrnieniu od
mieszkajcych w tym kraju poganochrzecijan (majcych swoj wasn ewangeli). W Dziejach Apo
stolskich 24,5 aposto Pawe jest przedstawiony jako przywdca sekty nazarejczykw", chrzecija
skiej grupy w ramach judaizmu, ktra zachowywaa wiele elementw ydowskich, a ktra wedug
teologw Epifaniusza (lata ok. 315-403 n.e.) i w. Hieronima (lata ok. 342-420 n.e.) wci jeszcze ist
niaa w Syrii. Nazarejczycy nie byli uwaani za heretykw czy za pozostajcych poza wsplnot Ko
cioa, w przeciwiestwie do wedug Epifaniusza ebionitw. Wyranie odrnia on Ewangeli
Nazarejczykw od ebionickiej, tak e by moe najlepiej byoby myle o trzech oddzielnych ewange
liach judeochrzecijan, chocia nie mona w tej sprawie mie pewnoci. W kadym razie jako gos m
wicych po aramejsku judeochrzecijan maj one ze sob wiele wsplnego. Wszystkie s cile
powizane z Ewangeli wg w. Mateusza, najbardziej ydowsk z Ewangelii kanonicznych, ale zdra-

Wplywy

mitologiczne

gnostyckje

Ewangelia Hebrajczykw zdradza wptywy idei mitolo

zusa, ktry zdaje si mie wyjtkowe znaczenie dla ju-

gicznych i idei o charakterze gnostyckim, ktre by mo

deochrzecijastwa, jest On proklamowany synem Du

e byty szczeglnie typowe dla rodowiska egipskiego.

cha, ktry jako rdo inspiracji prorockiej dugo

Nowy Testament odnotowuje zarwno preegzystencj,

oczekiwa na Niego i z ktrym zostaje On ostatecznie

jak i wcielenie Jezusa, ktre tutaj zostay przeniesione

i cakowicie zjednoczony w doskonaej reszcie". Po

take na Maryj, utosamiajc j z moc" zstpujc

kuszeniu Jezus zostaje porwany przez Ducha wite

z nieba. Ta moc", nazwana te Michaem, jest w rze

go, ktry jest tutaj wyranie przedstawiony jako jego

czywistoci Duchem witym, a Duch odgrywa cen

matka. Idea Ducha jako kobiety jest charakterystycznie

traln rol w postrzeganiu przez Ewangeli Hebraj

ydowska, gdy w jzykach semickich sowo duch"

czykw osoby i natury Chrystusa. W czasie chrztu Je

jest rzeczownikiem rodzaju eskiego.

Sw. Jakub Mniejszy ze sw. Filipem i Bernardynem, Carlo Crivelli (1435/40-1493). w. Jakub Mniejszy (z lewej), na
zywany tak dla odrnienia od w. Jakuba Starszego, jest powszechnie utosamiany z bratem Jezusa. Trzyma palk
foluszow, tradycyjne narzdzie jego mczestwa, ktre prawdopodobnie dokonao si w Jerozolimie w 62 r. n.e.

dzaj take elementy synkretyczne i mistyczne, ktre obecnie s uwaane za charakterystyczne dla
pewnych krgw pniejszego judaizmu i oznak pocztkw spekulacji gnostyckich. Wszystkie te
ewangelie s stosunkowo stare, datowane nie pniej ni na pierwsz poow II w. n.e.
Ewangelia Hebrajczykw jest chyba najlepiej znana ze wiadectwa w. Hieronima, ktry odwouje
si do jej czstego uywania przez innego autora, Orygenesa (lata ok. 185-254 n.e.), oraz twierdzi, e
przetumaczy j na jzyk grecki i aciski z hebrajskiego" (co prawdopodobnie oznacza aramejski).
Jej znaczenie polega gwnie na tym, e zawiera materia, ktry wydaje si niezaleny od Nowego Te
stamentu. Jest szczeglnie zainteresowana Jakubem, bratem Jezusa, ktry wedug Nowego TestamenCytaty

Ewangelii

Hebrajczykw

Gdy Chrystus chcia zej na ziemi do ludzi,

im pierworodnym, ktry yjesz na wieczno'"

dobry Ojciec wezwa potn moc niebiesk, kt

(cytowane przez sw. Hieronima).

r nazwa Michaem, i poleci Chrystusa jego pie

Dzi wzia mnie matka moja, Duch wi

czy. Moc ta zesza na wiat i zostaa nazwana

ty, za jeden wos i zaniosa mnie na wielk gr

Maryj, i Chrystus przebywa w jej onie siedem

Tabor" (cytowane przez Orygenesa).

miesicy" (cytowane przez Cyryla jerozolimskiego).

Mwi Pan: 'Przyniecie st i chleb'... Wzi

I stao si, e gdy wyszed Pan z wody, zst

chleb, pobogosawi go i dal Jakubowi Sprawie

pio cae rdo Ducha witego i spoczo na

dliwemu, i tak mu powiedzia: 'Bracie mj, spoyj

Nim. I [Duch wity] rzek do: 'Synu mj, we

twj chleb, poniewa Syn Czowieczy zmar

wszystkich prorokach oczekiwaem ciebie, aby

twychwsta'" (cytowane przez w. Hieronima).

przyszed i abym odpocz w Tobie. Ty jeste bo

wiem moim odpoczynkiem, ty jeste Synem mo

ApNT 1/1, ss. 69-74.

Ruiny staroytnej Pelli w Jordanii, do ktrej mieli zbiec z Jerozolimy przed zniszczeniem miasta
w 70 r. n.e. gwnie judeochrzecijanie.

tu by gow Kocioa jerozolimskiego i gwnym obroc tych, ktrzy w przeciwiestwie do Pawa

chcieli, by chrzecijanie stosowali si do ydowskiego Prawa, ostatecznie za proponujc kompromis
(Dzieje 15,1321). Pawe odnotowuje ukazanie si zmartwychwstaego Chrystusa Jakubowi (1 List do
Koryntian 15,7), ale po tym, jak Chrystus ukaza si innym. Jednak w Ewangelii Hebrajczykw Jakub
jest pierwszym i najwaniejszym wiadkiem zmartwychwstania, i powiada si o nim, e by obecny
podczas Ostatniej Wieczerzy. Dodatkowo Jakub zajmuje miejsce dwch mw idcych do Emaus
(ukasz 24).
Ewangelia Nazarejczykw nie ma cech heretyckich i zawiera przede wszystkim rozszerzenia
i upikszenia kanonicznej Ewangelii wg w. Mateusza (por. ramka na ssiedniej stronie). Razem
z Ewangeli Hebrajczykw odrnia si od Ewangelii Ebionitw, ktra ukazuje wyranie odmienne po
gldy i wierzenia okrelonej sekty. Nazwa ebionici" wywodzi si z hebrajskiego sowa znaczcego
biedni", ubodzy". Ebionici, ktrych umiejscawia si w Zajordanii, postrzegali siebie jako nastpcw
biednych" w sensie biblijnym, ktrzy nabonie przestrzegali Prawa i byli przeladowani przez nie
godziwych" (Ps 9,17-18; 10,9; 11,5 i wiele innych przykadw). Wszystko, co wiemy o ebionitach, po
chodzi od Epifaniusza, ktry cytuje fragmenty z ich ewangelii dla zilustrowania heretyckich" wierze.

W wierzeniach tych neguje si dziewicze narodzenie Jezusa. Wedug Epifaniusza Ewangelia

Ebionitw jest podrobion i okaleczon" Ewangeli wg w. Mateusza, ktra pomija Mateuszowe
opowiadanie o narodzeniu. Dla ebionitw Jezus sta si synem Boym nie z chwil swego naro
dzenia, ale dopiero podczas swego chrztu, gdy Duch wity wszed do Niego, by zjednoczy Jego
czowieczestwo z niebiask istot. Wszystko to pozostaje w zgodzie z gwnym nurtem ydow
skiego mesjanizmu. Podobnie do ydowskiej sekty w Qumran, ktra stworzya zwoje znad Morza
Martwego, ebionici byli wrogo nastawieni do rytualnych praktyk w wityni jerozolimskiej - ich
ewangelia ukazuje Jezusa jako tego, ktry kadzie kres ydowskiemu systemowi ofiarniczemu. By
li take wegetarianami przypisywany im tekst usuwa wzmiank o szaraczy, ktr ywi si Jan
Chrzciciel (Mateusz 3,4), oraz kae Jezusowi wyranie odmwi spoycia baranka paschalnego.

Cytaty

Epifaniusza

Ewangelii

Ebionitw

Gdy on chrzci tumy, przyby i Jezus, i zosta

w Ewangelii... e przyszed rozwiza ofiary

ochrzczony przez Jana. A gdy wyszed z wody,

i e jeli nie przestaniecie skada ofiar, nie

otworzyy si niebiosa i ujrza Ducha witego

ustanie nad wami gniew".

w postaci gobicy, ktra zstpowaa i wstpia

[Ebionici]...

kazali

mwi

uczniom:

w niego. I rozleg si gos z nieba: 'Ty jeste Sy

'Gdzie chcesz, bymy Ci przygotowali Pasch

nem umiowanym, w Tobie upodobaem sobie'.

do spoywania?'. A na to On odpowiedzia:

I znowu: 'Ja Ci dzi zrodziem'".

'Czy moe sdzicie, e ja pragnem spoywa

[Ebionici] nie mwi, e zosta On zro

z wami to miso, Pasch?' ".

dzony z Boga Ojca, ale utworzony z archanio

w... I owiadczy - wedug tego co stoi

Ewangelia
Epifaniusz mwi, e nazarejczycy uywali hebrajskiej
czy aramejskiej wersji Ewangelii wg w. Mateusza. Spo
sb, w jaki Ewangelia Nazarejczykw rozwija kanoniczny
tekst, mona dobrze zaobserwowa w opowiadaniu o bo
gatym mlodziecu (Mt 19,1622), gdzie Ewangelia Na
zarejczykw ma dwch modziecw i do ktrego
wprowadza wtki spoeczne i etyczne, oraz w szczegle
mwicym, e czowiek z usch rk (Mt 12,1013) by
kamieniarzem. Ewangelia Nazarejczykw powiada, e
w czasie ukrzyowania w wityni nie rozdara si zaso
na (Mt 27,51), lecz raczej pk potny architraw - trady

ApNT l/l.s.79.

Nazarejczykw
cja powiadczona take u Flawiusza. Ewangelia zawiera
rwnie interesujc interpretacj niejasnego greckiego
sowa epiousion (powszedni") z Modlitwy Paskiej.
w. Hieronim odnotowuje, e w Ewangelii Nazarejczy
kw zamiast 'Chleba nadziemskiego' (supersubstantialis)
czytamy mahar, co znaczy 'jutrzejszy', tak e sens brzmi:
'Chleba naszego jutrzejszego', to jest przyszego, 'daj
nam dzisiaj'" [ApNT 1/1, s. 72]. Taka interpretacja oka
zaa si atrakcyjna dla wielu komentatorw i jest czasami
podawana we wspczesnych wydaniach biblijnych jako
alternatywne znaczenie.

ROZDZIA 2

EWANGELIE PASYJNE
EWANGELIA PIOTRA
Obok ewangelii dziecistwa" istnieje kategoria ewangelii pasyjnych" (o mce Paskiej), kt
re wykazuj podobne cechy i legendarne rozwinicia, ale zajmuj si kocem ziemskiego ycia
Jezusa. Najstarszym z tych dzie jest Ewangelia Piotra, do ktrej odwouje si kilku Ojcw Ko
cioa (por. s. 140). Uchodzia za zaginion przez wiele wiekw, dopki jej fragment bez poczt
ku i koca nie zosta odkryty w Egipcie pod koniec XIX w.
Pierwszym znanym wiadkiem istnienia tego dziea jest Serapion, biskup Antiochii (zmar ok. 211 r.
n.e.), ktry zapozna si z jej odpisem w kociele w Rhossos w Azji Mniejszej, gdzie niektrzy wierni
prosili o jej odczytywanie w czasie publicznych naboestw. Dlatego naj
pniejsz dat powstania Ewangelii s lata 150200 n.e., ale prawdopodob
nie powinna by datowana nawet duo wczeniej. Serapion mwi, e jej
pierwotni autorzy byli doketami", ktrzy nie tyle stanowili szczeglnie wy
rniajc si sekt, ile raczej reprezentowali szeroko rozpowszechnion
tendencj, pomniejszajc znaczenie ludzkiej, cie
lesnej rzeczywistoci Chrystusa. Doketyzm po
strzega Jego czowieczestwo, cierpienie i mier
raczej jako pozorne ni realne, co antycypuje
aspekty pniejszych spekulacji gnostyckich.
Pewne cechy Ewangelii Piotra nadaj wiary
godno pogldowi Serapiona. Sowa Chrystusa z krzya z Ewange
lii kanonicznych: Boe mj, Boe mj, czemu Mnie opuci?" (Mk
15,34; Mt 27,46) brzmi w niej: Mocy moja, mocy moja, opucia
mnie". Po czym nastpuj sowa: I zosta wzity". To moe od
zwierciedla pogld, e osob Chrystusa konstytuowaa jedno nie
biaskiej mocy" z czowiekiem Jezusem, i tylko wtedy gdy ta moc
Go opucia, ludzkie ciao mogo umrze. O Jezusie na krzyu m
wi si, e pozosta milczcy jakby nie odczuwa adnego blu", by moe
podkrelajc, e Jego cierpienie byo tylko pozorne. Niezwyky fragment opi-

Ukrzyowanie ze scenami z pasji Chrystusa, szkoa toskaska, Wiochy ok. 1175 r.

suje krzy chodzcy i mwicy po zmartwychwstaniu, co z pewnoci przypomina pniejsze stwier

dzenia gnostyckie o naturze krzya (por. poniszy wypis). Prawdopodobnie posuwamy si jednak zbyt
daleko, zaliczajc takie elementy z Ewangelii Piotra do gnozy": raczej naley je postrzega jako idee,
z ktrych pniejsi myliciele mogli skwapliwie skorzysta i rozwin na wasny sposb.
Mimo e Ewangelia przedstawia si jako bezporednie wiadectwo Piotra, ujawnia sab znajo
mo Palestyny w czasach Jezusa. Odbiega znaczco od Ewangelii kanonicznych, nawet od Mate
usza, z ktr jest najbliej spokrewniona. Ukrzyowaniu s winni wycznie ydzi: Piat zostaje
cakowicie wybielony i staje si wiadkiem Jezusa jako Syna Boego. Herod, a nie Piat, skazuje Jezu
sa na mier, po czym Piat przekazuje go ludowi", i to ydzi, a nie onierze rzymscy, wymiewaj
Go i choszcz, krzyuj i rzucaj losy o Jego szaty. Wedug Ewangelii nie poamano ng Jezusa, aby
umar w cierpieniach", a nie dlatego, e ju wczeniej zmar (J 19,33). Nie ma adnej wzmianki o de
zercji Jego uczniw, pozostaj oni wierni, poszcz i wspominajc swego Pana, opakuj Go. W uni
katowy sposb dzieo opowiada, e zmartwychwstanie nastpio publicznie w nocy w obecnoci
onierzy rzymskich i przywdcw ydowskich. Zmartwychwstanie i wniebowstpienie s jednym
zdarzeniem i - przynajmniej w zachowanej postaci tekstu - nie ma ukazywania si zmartwychwsta
ego Jezusa apostoom.
Wikszo uczonych uwaa Ewangeli Piotra za gruntownie przepracowan i rozszerzon
wersj kanonicznego opisu pasji. Jednak liczne niezgodnoci z Nowym Testamentem oznaczaj, e
by moe powinna zosta oceniona jako znacznie bardziej niezalene wiadectwo jakiego nurtu
we wczesnym chrzecijastwie, majcego odmienne pogldy od tych, ktre zostay ostatecznie
uznane przez Koci.

Z Ewangelii Piotra, wiersze 3142

I Piat da im centuriona Petroniusza i onierzy,

weszli do. Gdy wic owi onierze ujrzeli to,

aby strzegli grobu. A wraz z nimi udali si do gro

obudzili centuriona i starszych - oni bowiem

bu starsi i uczeni. Centurion, onierze i wszyscy

tam byli, penic stra, i gdy opowiedzieli im to,

tam bdcy, przytoczywszy wielki kamie, przy

co ujrzeli, zobaczyli znowu trzech mczyzn

oyli go do wejcia grobu i przyoyli siedem pie

wychodzcych z grobu: dwu podtrzymywao

czci. A rozbiwszy namiot, rozpoczli stra...

jednego, krzy im towarzyszy, a gowy dwu si

Ale w nocy, gdy wita dzie Paski, a grobu

gay do nieba, podczas gdy gowa tego, ktry by

strzegy strae... odezwa si wielki glos w nie

przez nich prowadzony, przewyszaa niebiosa.

bie, i ujrzeli, jak otwaro si niebo i dwu mw

I usyszeli gos z nieba mwicy: Czy zwiasto

zstpio stamtd odzianych wielkim blaskiem

wae tym, ktrzy pi?". I daa si sysze odpo

i zbliyo si do grobu, a w kamie, ktry za

wied z krzya: Tak".

myka wejcie, stoczywszy si, sam odsun si

na bok, grb si otworzy i obydwaj modziecy

ApNT 1/2, ss. 416 n (wszystkie cytaty w tekcie wedug tego

samego przekadu, ss. 412 nn).

EWANGELIA NIKODEMA
W Ewangelii Nikodema, znanej take jako Dzieje Piata (Acta Pilati), utrzymuje si, e jest
ona tumaczeniem opisu pasji Chrystusa, napisanego po hebrajsku przez Nikodema, ktry
pojawia si tylko w Ewangelii wg w. Jana, odwiedzajc potajemnie Jezusa, a pniej uczest
niczc w Jego pochwku. Piat wystpuje jedynie w pocztkowych rozdziaach, po czym zni
ka cakowicie, nie pojawiajc si w dalszych partiach dokumentu.
Gwnym celem dziea jest dostarczenie niepodwaalnych dowodw zmartwychwstania, szczegl
nie wniebowstpienia Jezusa. To wyjania znaczc rol, jak w narracji odgrywaj Nikodem i Jzef
z Arymatei - tylko oni dwaj spord naladowcw Jezusa zostali wspomniani, gdy obaj byli przywd
cami w spoecznoci ydowskiej i jako tacy wiarygodnymi wiadkami. Ta wersja procesu Jezusa przed
Piatem odpowiedzialnoci za Jego los obcia najwyszych kapanw i uczonych ydowskich. Jednak
autor starannie podkrela, e wielu zwyczajnych ydw szanowao Jezusa i byo gotowych zabiera gos
w Jego obronie. Gwnym zarzutem stawianym Jezusowi - znajdujcym si take w Ewangeliach sy
noptycznych - jest to, e mia by czarodziejem, ktrego cuda byy dzieami zego ducha. To oskarenie
zostaje odrzucone przez wiadkw, ktrzy zostali uzdrowieni prostym sowem Jezusa bez jakichkolwiek
magicznych zakl. Drugim oszczerstwem jest, e Jezus by dzieckiem z nieprawego oa. Kwesti nie
jest tu narodzenie z dziewicy: Ewangelia zdaje si zakada, e Jezus by naturalnym synem Jzefa i MaZ Ewangelii

Nikodema,

rozdzia 2

Starsi ydzi mwi do Jezusa: Na c mamy ba

miejsce zalubiny, jak to stwierdzaj wasi wspro

czy? Po pierwsze, jeste zrodzony z cudzostwa;

dacy". Mwi do Piata Annasz i Kajfasz: ...Ci

po drugie, e twoje narodzenie w Bedejem spo

natomiast s prozelitami i Jego uczniami". Przy

wodowao rze dzieci; po trzecie, e Jzef, twj oj

woa do siebie Piat Annasza i Kajfasza, i rzecze

ciec i matka twoja, Maryja, uciekali do Egiptu,

do nich: Kto s ci prozelici?". Mwi mu: To s

poniewa lud im nie ufa". Mwi niektrzy

ci, ktrzy zrodzili si jako dzieci Hellenw, a teraz

z tam stojcych bogobojni ydzi: My nie mwi

stali si ydami". Mwi ci, ktrzy twierdzili, e

my, e jest On zrodzony z cudzostwa, lecz wie

nie narodzi si z cudzostwa [dwunastu m

my, e Jzel by polubiony Maryi; nie narodzi si

czyzn] : My nie stalimy si prozelitami, lecz je

wic z cudzostwa". Mwi wic Piat do ydw,

stemy synami ydw i mwimy prawd, bo

ktrzy mwili, e jest zrodzony z cudzostwa:

bylimy obecni na zalubinach Jzefa z Maryj".

,Wasze sowa nie s prawdziwe, poniewa miay

ApNT 1/2, ss. 428 n (wszystkie cytaty wedug tego przekadu,

ss. 425 nn).

Na ssiedniej stronie: Opakiwanie, Rogier van der Weyden (1399/1400-1464). Nikodem i Jzef z Ary

matei podtrzymuj ciao Chrystusa, obok Dziewica (z lewej), Maria Magdalena i Jan.

Anastasis

(Zmartwychwstanie),

ikona

rosyjska

z koca XIV w., szkoa nowogrodzka. Biorc

za rk Adama, otoczonego przez inne postacie
biblijne, Chrystus wyprowadza go z piekta.

ryi, co prowadzio niektrych uczonych do wysu

nicia hipotezy o ebionickim podou tego dziea
(por. ss. 142-143). Problemem jest cia Maryi, po
przedzajca lub z Jzefem, ale zostanie to uspra
wiedliwione, gdy dowiedzie si, e para bya
zarczona wedug ydowskich zwyczajw zar
czyny zezwalay parze na stosunek seksualny
przed ich formalnym lubem.
Piat i Rzymianie jawi si w pozytywnym
wietle. Piat przypisuje Jezusowi wypdzanie de
monw nie przez zego ducha, ale przez Asklepio
sa czy Eskulapa, dobrotliwego rzymsko-greckiego
boga uzdrowiciela, i przytacza histori Izraela, by
potpi ydw Sawne pytanie Piata: C to jest
prawda?" (J 18,38), ktre u Jana pozostaje bez od
powiedzi, zostao tutaj rozwinite w dialog. Jezus
odpowiada: Prawda jest z nieba", a Piat z kolei pyta: Czy nie ma prawdy na ziemi?", i otrzymuje
cierpk ripost: Patrz, jak ci, co gosz prawd, s sdzeni przez tych, ktrzy maj wadz na ziemi".
Posaniec, majcy wezwa Jezusa przed Piata - nic nie wskazuje na to, by Jezus by aresztowany - zo
staje poinstruowany, aby przyprowadzi go z szacunkiem", i rozpociera swoj chust na ziemi, by Je zus po niej przeszed. Gdy Jezus wkracza do paacu namiestnika, znaki cesarskie na rzymskich
sztandarach w cudowny sposb kaniaj si przed Nim. Zona Piata jest przedstawiona jako bojca si
Boga, pobona i skaniajca si ku ydowskim zwyczajom.
Do Ewangelii wczono te legend o Jzefie z Arymatei. Jest on aresztowany przez ydw za urz
dzenie godnego pogrzebu Jezusa, ale kiedy przychodz po niego, by dokona egzekucji, jego cela jest
pusta. Jzef bezpieczny zostaje odnaleziony w swoim rodzinnym miecie. Powraca triumfalnie do Ni
kodema w Jerozolimie i zdaje relacj ze swojej ucieczki arcykapanowi. ydzi pozostaj w swoim sto
sunku do Jezusa podzieleni, jednak na kocu tekstu znajduje si psalm pokutny i pochwalny.
Do Ewangelii Nikodema doczono opowiadanie o zstpieniu Chrystusa do wiata podziemnego.
To pierwotnie samodzielne dzieo byo prawdopodobnie starsze ni sama Ewangelia, poniewa speku
lacje o zstpieniu Jezusa stay si popularne wrd chrzecijan ju bardzo wczenie (por. ramka na s
siedniej stronie). Zostao poczone z Ewangeli by moe z powodu znaczce] w nich obu roli

Znaczenie

zstpienia

Chrystusa

do

pieka

Opowiadanie o zstpieniu Chrystusa do pieka

na redniowieczne chrzecijastwo. Teologom pomo

w Ewangelii Nikodema jest najstarszym spisanym przy

ga wyjania, w jaki sposb wielkie biblijne postacie,

kadem zajmujcym si tym tematem i zakorzenionym

ktre yy przed Jezusem i zapowiaday Jego przyjcie,

w dwch krtkich fragmentach Nowego Testamentu.

mogy ostatecznie uczestniczy w zbawieniu, ktre

1 List w. Piotra stwierdza, e Jezus zwiastowa du

przynosi jedynie On. Jej dramatyczne sceny take po

chom zamknitym w wizieniu" (1 P 3,19-20); Ewan

budzay powszechnie wyobrani oraz inspiroway pi

gelia w. Mateusza za mwi o masowym zmart

sarzy i artystw. Na Zachodzie zstpienie zwizane jest

wychwstaniu po tym, jak Jezus sam zmartwychwsta

z udrk pieka lub zejciem do czyca, na Wschodzie

(Mt 27,5253). Legenda, na ktr wpyw mia take

naley do opisu zmartwychwstania (por. ssiednia stro

Psalm 24 (por. tekst gwny), wywara znaczcy wpyw

na i ss. 150-151).

Nikodema i Jzefa z Arymatei. Chrystus zstpi do Hadesu, ktry podobnie jak w greckim micie jest
w pierwszym rzdzie osob, a nie miejscem. Jest on stranikiem surowym, ale nie zym, jego krlestwo
jest po prostu przeznaczeniem wszystkich zmarych, a nie miejscem wiecznych tortur dla potpionych,
jak w pniejszej chrzecijaskiej idei pieka. Za takim przedstawieniem wiata podziemnego kryje si
hebrajski Szeol, mieszkanie tych, ktrzy odeszli, opisane przez Bibli jako mroczne miasto pod ziemi,
otoczone zaworami i bramami. Naprzeciwko Hadesu stoi Szatan, usiuje on powstrzyma Jezusa przed
uwolnieniem mieszkacw podziemi, ale ostatecznie sam zostaje odesany do krainy Hadesa, strani
ka, ktry dziaa - wydaje si - podporzdkowany wadzy Chrystusa.
Narracja o zstpieniu rozpoczyna si od sceny, w ktrej Jzef z Arymatei wspomina, e wielu zo
stao wzbudzonych z martwych razem z Jezusem, zwaszcza dwaj synowie starego Symeona, ktry
wzi Jezusa w objcia (ukasz 2,28). ydowscy przywdcy znajduj ich i domagaj si od nich infor
macji, w jaki sposb powstali oni z grobu. Bracia spisuj relacj, ktra zajmuje reszt dziea. Przebywa
li w wiecie podziemnym razem ze wszystkimi zmarymi od pocztku wiata, gdy jasne wiato
rozwietlio ciemno. Biblijni prorocy i patriarchowie razem z Janem Chrzcicielem i Adamem z rado
ci pojmuj to jako zapowied nadejcia Zbawiciela, ale pojawia si Szatan i mwi Hadesowi, e Jezus
jest tylko zmarym czowiekiem, ktry ma si przyczy do wszystkich zmarych. Jednak potny gos
wypowiada sowa Psalmu 24,7 [23,7 w Septuagincie]: Bramy, podniecie swe szczyty [...] aby mg
wkroczy Krl chway". Bramy wiata podziemnego zostaj skruszone i wchodzi Jezus (por. ss.
150151), zmarli zostaj uwolnieni, a Szatan oddany Hadesowi, by dowiadczy swego koszmarnego
przeznaczenia. Chrystus zabiera wszysfkich, ktrzy odeszli, z Adamem na czele do raju, gdzie spotyka
j Henocha i Eliasza, ktrzy ju wczeniej wstpili do nieba, oraz pokutujcego zoczyc, ktry zosta
ukrzyowany razem z Jezusem i poszed bezporednio do raju. Na kocu dziea obaj synowie Symeona
opowiadaj, co si im przydarzyo po ich zmartwychwstaniu przed ostatecznym odejciem z ziemi.

Ewangelii

Nikodema:

Zstpienie

Jezusa

do otchani, r o z d z i a y 57
Odezwa si znowu gos mwicy: Podniecie
bramy". Gdy Hades usysza po raz drugi gos,
odpowiedzia, i jakby dotd nie rozumia, mwi:
Kt jest ten Krl chway?". Rzekli anioowie Pa
1

na: Pan silny i potny, Pan potny w bitwie" .

I natychmiast na te sowa pokruszyy si bramy
z brzu i zostay zmiadone elazne zawory,
a wszyscy zwizani zostali uwolnieni z wizw,
a my razem z nimi. I wszed Krl chway w ludz
kiej postaci, a ciemnoci otchani cakowicie za
janiay blaskiem...
Wtedy Krl chway, chwyciwszy za czub gowy
Szatana, pierwszego spord satrapw, odda go
anioom, mwic: Zakujcie mu w elaza rce,
nogi i szyj, i jego usta". Nastpnie oddal go Ha
desowi, mwic: ,We go i trzymaj dobrze, a do
mego powtrnego przyjcia". A Hades, wziw
szy Szatana, rzeki do niego: ...Obr si wok
i patrz: aden umary we mnie nie pozosta, ale
wszystkich, ktrych zyskae dziki drzewu wie
dzy, utracie przez drzewo krzya... Chciae za
bi Krla chway, sam siebie zabie... Sam
dowiadczysz, jakiego za dokonam na tobie.
O, arcydiable, zasado mierci, korzeniu grzechu,
kresie wszelkiego za! C zego znalaze w Je
zusie, aby knu Jego zgub?".
ApNT 1/2, s. 449.
1

Ps 24,8.

Zstpienie do czyca, Mistrz z Osservanzy,

Wochy, ok. roku 14401444. Szatan ley przy
gnieciony pod bram otchani, gdy Chrystus,
nioscy sztandar zmartwychwstania, przygotowu
je uwolnienie Adama i innych witych postaci.

RAPORT I MIER PIATA

Chrzecijanie z pierwszych wiekw wykazywali zainteresowanie Poncjuszem Piatem i istnie
je o nim wiele apokryficznych pism. We wszystkich obserwuje si tendencj widoczn ju
w Ewangeliach kanonicznych do oczyszczania go z odpowiedzialnoci za mier Chrystusa.
Najwaniejszym z tych tekstw jest jego domniemany raport dla cesarza o losie Jezusa.
Od rzymskiego namiestnika oczekiwano przedkadania Rzymowi raportw o waniejszych wyda
rzeniach w jego regionie, ale dla prawdziwego Piata egzekucja jednego spord wielu ydw nie zasu
giwaaby na uwag. Dla chrzecijan ukrzyowanie byo oczywicie zdarzeniem o najwyszym
i uniwersalnym znaczeniu i kilka takich raportw zostao stworzonych prawdopodobnie w bardzo
wczesnym okresie. Ocalae dzieo nosi grecki tytu Anafora (Raport") i jest zaadresowane raczej do ce
sarza Klaudiusza (panowa w latach 41-54 n.e.) ni do historycznie odpowiedniejszego Tyberiusza (pa
nowa w latach 14-37 n.e.) [wg ApNT 1/2, s. 463 adresatem jest August (przyp. tum.)]. Raport
przekazuje gwnie opowiadanie o zstpieniu do pieka (por. ss. 148-151). Do niego doczony jest
jeszcze jeden tekst znany jako Paradosis (,Wydanie") Piata, jedno z wielu dzie spekulujcych o jego dal
szym losie. Piat znika ze sceny w 36 r. n.e., gdy powraca z Judei do Rzymu, by odpowiedzie na powa
ne zarzuty wysunite przeciwko niemu przez Samarytan. Fakt ten mg zosta nieprecyzyjnie
przywoany w Paradosis, w ktrym cesarz wzywa Piata do Rzymu i przesuchuje go przed senatem
w sprawie mierci Jezusa. Pomimo jego prb zrzucenia winy na ydw, Piat zostaje skazany na mier
i stracony - ale dopiero po wyraeniu alu i dokonaniu pokuty (por. ponisza ramka).

Piat:

wity

dra

Uderzajc cech Raportu Piata jest opis postawy Pia

Zupenie odmienny pogld na Piata przewaa w tra

ta wobec swojej mierci. Jawi si jako prawdziwy chrze

dycji Zachodu. W trzech aciskich opisach jego mier

cijanin, ktry modli si do Jezusa o wybaczenie dla

ci, a take w sawnym redniowiecznym zbiorze Zota

siebie i swojej ony Prokli. Gos z nieba zapewnia go,

legenda Jakuba de Yoragine, uwaany jest waciwie za

e znajdzie si wrd bogosawionych, a kiedy zostaje

kryminalist w rkach za. W jednej wersji opowiadania

city, jego gow zabiera anio. Ten jak najbardziej

cesarz zmusza go do popenienia samobjstwa, po kt

przychylny obraz Piata jest reprezentatywny dla caej

rym jego ciao zostaje wrzucone do Tybru, gdzie otacza

tradycji chrzecijastwa wschodniego: w Kociele kop-

j je demony. Dopiero po wielu przygodach jego ciao

tyjskim Piat i jego ona Prokla s czczeni jako wici

znajduje miejsce spoczynku w Alpach, gdzie gra w po

i mczennicy.

bliu Jeziora Lozaskiego nosi jego imi: Gra Piata.

Z Paradosis Piata,

rozdziay

810

I znowu postanowi cesarz przesucha Piata

mi, Panie, i tej oto suebnicy Prokli, ktra stoi tu

i nakaza jednemu ze znakomitych dworzan

przy mnie w tej godzinie mojej mierci. J bo

imieniem Albinus ci gow Piata, mwic:

wiem wybrae, aby przepowiedzie, e zostaniesz

Jak ten podni swe rce na ma sprawiedliwe

przybity gwodziami do krzya. Nie potp take

go zwanego Chrystusem, zginie on podobnie, bez

jej z powodu mojego grzechu, ale przebacz nam

nadziei ocalenia". Gdy Piat przyby na miejsce,

i unie nas pord sprawiedliwych". Gdy Piat wy

pocz si modli w milczeniu: Panie, nie gub

powiedzia t modlitw, doszed go gos z nieba:

mnie z niegodziwymi ydami, bo ja sam nie pod

Bd ci bogosawiy wszystkie pokolenia i naro

nisbym rki przeciw Tobie, gdyby nie lud niego

dy pogan, poniewa za twoich czasw zostao

dziwych ydw, ktrzy powstali przeciw mnie.

spenione to wszystko, co byo przepowiedziane

Ale Ty wiesz, e uczyniem to niewiadomie. Nie

przez prorokw o mnie".

gub mnie wic z powodu tej winy, ale przebacz

ApNT 1/2, s. 468.

Piat obmywajcy swe rce (z lewej) i Wyszydzanie Chrystusa (z prawej), z armeskiego manuskryptu
Ewangelii iluminowanego przez Youhannesa de Berkri w 1392 r.

EWANGELIA BARTOMIEJA
Ewangelia Bartomieja jest najwaniejszym i najpeniej z a c h o w a n y m z licz
nych pism apokryficznych przypisywanych Bartomiejowi. N o w y Testa
m e n t tylko go wymienia jako jednego z d w u n a s t u a p o s t o w i nic
wicej ju o n i m nie mwi. To otwierao pniejszym autorom
drog, by posuy si jego imieniem jako n o n i k i e m ich was
nych idei.
Ewangeli mona zaklasyfikowa do ewangelii pasyjnych",
chocia osadzona jest cakowicie w okresie po zmartwychwstaniu
Jezusa. W manuskryptach ksiga nazywana jest Pytaniami Bart
omieja, co oddaje jej charakter. W pierwszym rozdziale Barto
miej pyta Jezusa, gdzie przebywa, gdy znikn z krzya,
i w odpowiedzi otrzymuje relacj o zstpieniu do pieka, zako
czon kuriozaln dyskusj o liczbie ludzi, ktrzy umieraj ka
dego dnia, i jak wiele z ich dusz dostaje si do raju. W drugim
rozdziale uczniowie pytaj Maryj o okolicznoci wcielenia,
a odpowied koncentruje si na opisie zwiastowania. Maryja
jest przedstawiona bardzo wzniosym jzykiem i mimo e kilka
razy zapewnia o wyszoci mczyzn i swej malej w porwna
niu z apostoami przydatnoci do przemawiania, jasno dano do
zrozumienia naleny jej prymat i najwyszy szacunek.
W kolejnym rozdziale apostoowie prosz Jezusa, by poka
za im bezdenn otcha podziemnego wiata i s tym wido
kiem, jak si naleao spodziewa, przeraeni. W rozdziale
czwartym Bartomiej prosi o pokazanie diabla, nazywanego Beliarem i Szatanem, ktry objawia apostoowi tajemnice geogra
fii wszechwiata i aniow. Diabe opowiada take zabawnie
o tym, jak on i jego sugusy usidlaj i karz grzesznikw. Osta
tecznie Bartomiej pyta Jezusa o grzechy miertelne i razem
z pozostaymi apostoami zostaje obdarzony Duchem witym,
by poucza istoty ludzkie, jak tych grzechw unika.

w. Bartomiej, Wiochy, z ok. 13601365 r. Aposto trzyma n

do odzierania ze skry, tradycyjne narzdzie jego mczestwa.

Uwaano, e ksiga odzwierciedla idee gnostyckie, ale w rzeczywistoci znikoma cz jej tre
ci moe usprawiedliwia tak hipotez. Tak jak Ewangelia Bartomieja, wiele ewangelii gnostyckich przybiera form szeregu pyta kierowanych przez uczniw do zmartwychwstaego Jezusa, ale
wszystkie one mog by niezalenymi rozwiniciami Nowego Testamentu, ktry stwierdza, e
uczniowie wypytywali Jezusa po Jego zmartwychwstaniu. D u o bardziej przekonujca jest teoria,
e Ewangelia Bartomieja ujawnia wpywy doketyzmu, wczesnej herezji, wedug ktrej Jezus by
niebiask moc", jedynie objawiajc si w ludzkiej formie. W Ewangelii Jezus znika z krzya,
by zstpi do Hadesu, co moe odnosi si do takiej idei mocy". Dzieo mwi take, e Jezus
otrzymywa ofiary w raju, nawet wtedy gdy przebywa na ziemi, co moe odzwierciedla doketyczn myl, e Chrystusa konstytuowao zjednoczenie czowieka i istoty niebiaskiej.
Jednak w Ewangelii znajduje si te wiele elementw, zdajcych si umiejscawia j w codzien
nym yciu i kulcie sprawowanym we wczesnym Kociele, na przykad dwiczy w niej echo jzy
ka liturgicznego, chociaby w wielkiej czci wobec Maryi, a pewne rysy w relacji o zwiastowaniu
mog wskazywa na sakramenty chrztu i eucharystii (por. poniszy wypis).

Z Ewangelii Bartomieja, r o z d z i a y 2 i 4

Maryja zacza mwi: Gdy byam w wityni

Powiedzia za Piotr do Maryi: Pena a

Boej, otrzymujc pokarm z rki anioa, pewne

ski, popro Pana, eby nam objawi wszystko,

go dnia ukaza mi si kto pod postaci anioa,

co jest w niebie". Maryja odrzeka Piotrowi:

ale jego oblicze byo nie do opisania... Spojrza

Skao wybrana, czy nie na tobie obieca Pan

am w niebo, a oto obok rosy spad na moj

zbudowa swj Koci?... Ty jeste obrazem

twarz i skropi mnie od gowy a do stp; a on

Adama, on za by najpierw stworzony, a do

obtar mnie swoj szat. Nastpnie powiedzia

piero pniej Ewa. Spjrz na soce, ktre lni

do mnie: Raduj si, aski pena, naczynie wy

jak Adam. Spjrz na ksiyc! Jest pochmurny

brane". I uderzy praw rk, i ukaza si wielki

z powodu wykroczenia Ewy. Umieci bowiem

chleb. Pooy go na otarzu, zjad najpierw sam

Bg Adama na Wschodzie, a Ew na Zacho

troch, a nastpnie da take mnie. Znowu ude

dzie i rozkaza obojgu wieci: soce powinno

rzy, tym razem w lew cz swej szaty, i oto

pomiennymi promieniami wieci na Wscho

ukaza si kielich peen wina. Pi z niego naj

dzie, a ksiyc dawa swe mleczne wiato na

pierw sam, a nastpnie da take mnie do picia.

Zachodzie. Poniewa Ewa przekroczya przy

Spojrzaam i zobaczyam peny kielich i chleb.

kazania Pana, dlatego ksiyc jest pochmurny

Nastpnie powiedzia do mnie: Za trzy lata po

i jego wiato nie janieje".

l ci moje sowo i poczniesz Syna, przez ktre

go zostanie zbawione cae stworzenie...".

ApNT 1/2, ss. 503 n.

ROZDZIA 3

TAJEMNICE GNOSTYCKIE

HEREZJA GNOSTYCKA
Gnostycyzm" jest wspczesn nazw nadan przez uczonych ruchowi religijnemu, ktry - bez
wzgldu na jego pierwotne pochodzenie - wyoni si jako chrzecijaska herezja w pierwszych
trzech wiekach n.e., bardzo rozpowszechni si w drugim stuleciu i odgrywa wtedy zasadnicz
rol. By to wysoce zindywidualizowany system wierze, obejmujcy oszaamiajc rnorodno
idei i spekulacji, ktrych nie da si prosto ujednolici, tworzc spjny system.
w. Ireneusz, biskup Lyonu (ok. 180 r. n.e.), opracowa najwczeniejszy szczegowy opis licznych
grup gnostyckich i powiedzia o jednej z nich: Trudno jest znale dwie albo trzy osoby, ktre zgodzi
yby si w czymkolwiek". Mimo to da si w pewnym stopniu stworzy oglny obraz podstawowego sys
temu pogldw gnostyckich. Sowo gnostycyzm" pochodzi od greckiego gnosis, oznaczajcego
wiedz". Wszystkie religie prbuj przekaza prawdziw wiedz o bstwie, wiecie i naturze czowie-

Odkrycie

gnostycyzmu

Jako rezultat wysikw wczesnego Kocioa gnostyc-

na

nowo

naw. To odkrycie doprowadzio do nowego zrozu

kie wierzenia i praktyki prawie cakowicie zostay

mienia i docenienia ogromnego znaczenia ruchu

usunite ze spoecznoci chrzecijaskiej po IV w. n.e.

gnostyckiego. Teksty z Nag Hammadi pokazuj, jak

i przez dugi okres gnostycy byli znani tylko z opisw

zoonym zjawiskiem byl gnostycyzm, poniewa pre

i cytatw ksig gnostyckich w pismach Ojcw Kocio

zentuj one du rnorodno form literackich i spe

a. To oznacza, e gnostycyzm by ogldany tylko

kulacji teologicznych. Wskazuj take, e jednym

oczami jego przeciwnikw.

z powodw wielkiej atrakcyjnoci gnostycyzmu byo

Dopiero w XIX w. odkrycia udostpniy niektre

to, i zawiera w sobie szeroki wachlarz elementw

oryginalne teksty samych gnostykw. Jednak najbar

wywodzcych si nie tylko z tradycji chrzecijaskich,

dziej dramatyczny przeom nastpi w 1945 r. dziki

ale take z bardziej rozlegego, bliskowschodniego

odnalezieniu wielkiego zbioru pism gnostyckich

kontekstu religijnego, szczeglnie z judaizmu. Nie

w Nag Hammadi w Grnym Egipcie. Wszystkie te

ktre teksty nie nosz w ogle ladw chrzecija

teksty s napisane w jzyku Egipcjan - koptyjskim

skich wierze i mog by nawet wiadectwem istnie

i datowane na IV w. n.e., ale powszechnie przyjmuje

nia przedchrzecijaskiego gnostycyzmu.

si, e s one tumaczeniami starszych greckich orygi

ka. ,Wicdza" jest ywotn ide w Nowym Testamencie, a teolog Klemens Aleksandryjski (ok. 150-215 r.
n.e.) uywa terminu gnostycki" w sensie oglnym dla opisania chrzecijan, ktrzy dyli do szczegl
nie gbokiej wiedzy o prawdzie. Gnostykw cechowao charakterystyczne rozumienie wiedzy religij
nej, ale Ojcowie Kocioa uwaali ich pogldy za faszywe i heretyckie i dostrzegali w nich powane
zagroenie dla ksztatujcej si chrzecijaskiej ortodoksji.
Gnostycy interesowali si przede wszystkim tym, w jaki sposb istoty ludzkie mog dostpi zba
wienia. Uczyli, e istnieje cakowita przepa pomidzy materialnym wiatem a transcendentnym Bo
giem, i odrzucali Bibli hebrajsk wraz z jej nauczaniem, e materialny wszechwiat zosta stworzony
przez jedno bstwo-stwrc. W najbardziej wpywowych grupach gnostyckich bosko" nie jest mono
teistyczn jednoci, ale skada si z ewoluujcej hierarchii istot zwanych eonami" lub boskimi emanacjami, ktre razem tworz Plerom lub bosk peni" (w przeciwiestwie do tego Pawe utosamia
Plerom z Chrystusem). Jeden z tych eonw, czsto postrzegany jako ydowski Bg, zabdzi i jego od
dzielenie si stworzyo kosmos, ktry - w cakowitym przeciwiestwie do boskiej dziedziny - jest regio
nem zamtu i bdu, w ktre uwikana jest ludzko.
Zrozumienie prawdziwej, podstawowej natury wszelkiego istnienia jest czci tego, co gnostycy
okrelali mianem wiedzy". Drug czci jest wiedza o sobie. Ludzkie istoty w swej prawdziwej natu-

Na ssiedniej stronie: Widok na N a g H a m m a d i po drugiej stronie N i l u (Egipt), gdzie w 1945 r. odkryto

staroytn bibliotek gnostyck.

Ewangelia

wedug

Jednym z wczesnych tekstw o wyranie gnostyckim

charakterze jest Ewangelia wedug Egipcjan (ok.
100-150 roku n.e.). Gwnym rdem, z ktrego zna
ne jest to dzieo nie naley go myli z ksig o waci
wie takim samym tytule z Nag Hammadi: Ewangeli
Egipcjan jest Klemens Aleksandryjski, ktrego krtkie
cytaty wskazuj, e miao ono typowo gnostyck form
szeregu pyta stawianych Jezusowi przez Jego uczniw,
w szczeglnoci przez Salome. Bya ona wiadkiem
ukrzyowania i zmartwychwstania (Marek 15,4041;
16,1), a take wan postaci w krgach gnostyckich.

Egipcjan

Jak si zdaje, ewangelia ta bya uywana zamiast

Ewangelii kanonicznych przez rne grupy w Egip
cie, zwaszcza w ascetycznej sekcie zwanej enkratytami, ktrzy negatywnie oceniali seks i maestwo
wikszo gnostykw uwaaa seksualno za oznak
zniewolenia sprawami tego wiata. Z urywkw przy
taczanych przez Klemensa mona wnioskowa, e
zgodnie z Ewangeli wedug Egipcjan, gdy ludzie po
znaj swoj bosk natur, rozrnienie pomidzy
pciami ktre naley do wiata materialnego zo
staje usunite.

rze - duchu czy wewntrznej osobie - s boskie, jednym z najwysz boskoci, ale s obcione mate
rialnym ciaem i nie dostrzegaj swej boskiej natury. Dla gnostykw zbawienie to uwiadomienie sobie
prawdy o sobie, ktra uwalnia jednostki ze zniewolenia przez stworzony wiat i przywraca utracon jed
no, by nie powiedzie tosamo, z boskoci.
Dla gnostykw Chrystus przyszed na ziemi, by objawi istotom ludzkim prawd o nich samych:
Jego nauczanie, a nie cuda, mier i zmartwychwstanie, jest rodkiem do zbawienia. Gnostycki Chrystus
pojawia si jako niebiaski Odkupiciel, a pisma gnostyckie nie interesuj si tym, co mona by okreli
historycznym Jezusem". Te gnostyckie teksty, ktre pozostaj w zwizku z Nowym Testamentem, d
do gbszego zinterpretowania ukrytego znaczenia mw Jezusa i innych tekstw nowotestamentowych. Niektre pisma gnostyckie twierdz, e szczegln wiedz niesie sekretne nauczanie, ktre Jezus
przekaza swoim uczniom w okresie pomidzy zmartwychwstaniem a wniebowstpieniem i ktre jest
przekazywane dalej zarwno w formie spisanej, jak i ustnej wrd tych, ktrzy wiedz" - uprzywilejo
wanych ezoterycznych grup, cieszcych si objawieniem, ktrego odmwiono zwykym wierzcym.
Niniejsze krtkie omwienie musi by si rzeczy tylko bardzo powierzchown prezentacj tego
skomplikowanego zagadnienia, ale by moe wystarczy, by pokaza, dlaczego gnostycyzm by tak zde
cydowanie zwalczany przez tych, ktrzy dziaali na rzecz tego wszystkiego, czym miao si sta chrze
cijastwo. Dziki odkryciu gnostyckiej biblioteki w Nag Hammadi (por. ramka na s. 157) gnostycyzm
moe by teraz oceniany duo bardziej pozytywnie ni w przeszoci, gdy jawi si jako dziwaczna i od
pychajca herezja. By to system wierze kierujcy si wasnymi reguami, ktry oferowa rozwizanie
kopotliwego pooenia ludzi oraz obietnic godnoci i wolnoci od trudw egzystencji. Pisma gnostyc
kie czsto wyraaj rado i nadziej, ktrej dowiadczali gnostycy, gdy czuli, e si obudzili, jak ze ze
go snu, z iluzji materialnego wiata.

Klemens

Aleksandryjski

Ewangelii

wedug

Egipcjan

A gdy Salome dopytywaa si... rzek Pan: Gdy

Ci za, ktrzy przeciwstawiaj si dziaaniu

podepczecie stopami zason wstydliwoci i gdy

Boskiego Stwarzania poprzez piknie brzmic

dwoje stanie si jednym, a mski pierwiastek

powcigliwo, przytaczaj sowa wypowiedzia

z eskim nie bdzie ani mski, ani eski"...

ne przez Salome, o ktrych niedawno wspomnia

Oto gdy Salome pytaa Pana: Dokd mier

em... Dlaczego nie powoaj si ponadto na sowa

bdzie sprawowaa sw wadz?", odpowiedzia

nastpujce bezporednio po wypowiedzi Salo

Pan: Dopki wy, kobiety, bdziecie rodzi". Tak

me? Oto mianowicie, gdy powiedziaa: Dobrze

si wyrazi nie po to, aby da do zrozumienia, ja

zatem zrobiam, em nie rodzia", w ten sposb

koby mier bya nieszczciem ycia, a stworze

dajc do poznania, e przekaz ycia nie zawsze

nie wiata wadliwe, lecz pouczajc o naturalnym

przebiega w sposb naleyty, wtedy Pan odwza

nastpstwie fizycznym: oto po narodzinach, bez

jemnia si jej takimi sowami: Moesz spoywa

adnego wyjdiu, nastpuje zagada.

kad rolin, byle nie t, ktra zawiera gorycz".

Kobierce, ss. 255, 265 n i 283.

Zwycistwo wiata nad ciemnoci,- mozaika z IV w., Akwileja, Italia, symbolizujca zwycistwo ortodoksji
kocielnej (kogut, ktry jest heroldem wiata) nad herezj na soborze w Nicei (Iznik, Turcja) w 325 r. n.e.

EWANGELIA PRAWDY
Jednym z najciekawszych manuskryptw z Nag Hammadi (por. s. 157) jest tekst znany - od
rozpoczynajcych go sw - jako Ewangelia Prawdy. Ma due znaczenie, bdc jedn z najpe
niej zachowanych prezentacji tego, co istotne w gnostycyzmie, i majc take walory literackie;
jest dzieem daleko przewyszajcym wikszo innych pism gnostyckich. Gboko poruszaj
cym i czsto rapsodycznym jzykiem wyraa pen rado z wyzwolenia, ktre wierzcy gnostycy odnajdywali w objawionej im prawdzie.
Wedug biskupa w. Ireneusza, ksiga zwana Ewangeli Prawdy zostaa niedawno stworzona ja
ko rodzaj pitej ewangelii przez grup zwan walentynianami (por. ramka na s. 162), i uczeni ogl
nie zgadzaj si z tym, e ten tekst z Nag Hammadi jest utworem walentyniaskim. Ewangelia
Prawdy nie zawiera opowiada zwizanych z yciem i czynami Jezusa (chocia odwouje si do wie
lu pojedynczych epizodw) i nie cytuje adnej Jego mowy, nie ma te formy odpowiadajcej innym
ewangeliom gnostyckim, podajcym tajemne nauczanie Jezusa skierowane do wybranej grupy
uczniw. Duo bardziej przypomina ona kazanie czy wykad, przerywany bezporednimi wezwania-

Walentyniaski gnostycyzm (por. s. 162) charakteryzowa si ezoterycznymi rytuaami inicjacyjnymi.

Rytua jednej z takich grup, eleuzynian, przedstawiony zosta na tej rzymskiej mozaice z I w. n.e.

mi skierowanymi do suchaczy i zakoczony pyncym z serca osobistym wiadectwem samego auto

ra. Pocztkowe sowa okrelaj ca jej tematyk: jej przesaniem jest odkrycie" prawdziwego siebie,
ktre pochodzi z wiedzy o najwyszym Bogu, Ojcu, objawionej przez Jezusa, osobiste Sowo Ojca
przynoszce odkupienie zagubionej ludzkoci i w konsekwencji obiecujce rado i nadziej.
Ksiga moe by postrzegana jako medytacja nad ewangeli chrzecijan dla wydobycia jej gb
szego znaczenia w wietle charakterystycznej teologii autora. Zakada ona znajomo duej czci
Nowego Testamentu, szczeglnie czterech Ewangelii, i odwouje si do spotkania Chrystusa z na
uczycielami witynnymi i Jego konfrontacji z faryzeuszami, do maych dzieci jako odbiorcw obja
wienia, ukrzyowania (por. poniszy wypis), przypowieci o zgubionej owcy, wycignicia wou ze
studni w szabat (por. wypis na s. 163). Dla autora ci, ktrzy przeciwstawiaj si Jezusowi, reprezentu
j tych, ktrzy nie s w stanie przyj prawdy, w przeciwiestwie do maych dzieci, ktre reprezentu
j prawdziwych wierzcych gnostykw. Ukrzyowanie oznacza odsonicie przez Jezusa ksigi ycia,
w ktrej zapisane s imiona wybranych, a mier niemiertelnego Zbawcy jest tylko pozorna. Odnie
sienie do przypowieci o zgubionej owcy zawiera interpretacj numerologiczn, ktra bya, jak wie
my dziki w. Ireneuszowi, w powszechnym uyciu wrd walentynian. Uwolnienie wou czy owcy
w szabat oznacza wyzwolenie i owiecenie pojedynczego gnostyka.
Ewangelia Prawdy nie jest zbudowana w systematyczny, uporzdkowany sposb. Raczej skada
si z wielu tematw, do ktrych autor powraca w caym dziele. Przedkada ona typowe dla wszystkich
systemw gnostyckich nauczanie o cakowitym rozdziale pomidzy z gruntu zym stworzonym wia
tem i transcendentnym krlestwem zasadniczo niepoznawalnego Ojca. wiat materialny zosta stwo-

Z Ewangelii Prawdy,

strony

1920

Do szkoy wstpi jawnie, wygosi mow, po

osierny, wierny Jezus sta si cierpliwym, przy

stpujc jak nauczyciel. Przyszli do niego mdr

j cierpienia, a przyj t ksig, poniewa

cy - w swym wasnym mniemaniu - do

wie, e mier Jego jest yciem dla wielu...

wiadczyli Go, on jednak zawstydzi ich, gdy

Dlatego wanie objawi si Jezus. Wzi

byli prni. Znienawidzili go, bo nie byli lud

ksig na siebie, przybito Go do drzewa, ogo

mi roztropnymi.

si polecenie Ojca na krzyu. Czy to nie wiel

Po nich wszystkich przystpiy do niego

ka nauka, tej doniosoci! Poniy siebie a do

mae dzieci, te wanie, do ktrych naley gno

mierci, aby ycie wieczne ubra na siebie. Gdy

za Ojca. Gdy umocniy si, przyjy nauk

zdj z siebie achmany podlege zniszczeniu,

o postaciach oblicza Ojca, poznay, zostay po

przybra niezniszczalno, to, czego nie moe

znane, doznay chway, odday chwa. Obja

mu nikt odebra.

wia si w ich sercu ywa ksiga yjcych, ktr

zapisano w Myli i Umyle Ojca... Dlatego mi

PSP XX, ss. 145-147 (wszystkie cytaty z tego przekadu,

ss. 143 nn).

Walentynianizm
Walentyn, najbardziej wpywowa w swoich czasach
posta gnostyka, dziaa w Rzymie ok. 140-160 r. n.e.
Jego nauczanie przycigno licznych uczniw i zro
bio z niego gwnego heretyka w oczach Kocioa.
Walentyn usystematyzowa cao gnostyckich speku
lacji w podstawow, koherentn teologi, mimo e
pniej zostaa jeszcze mocno rozwinita i zmodyfi
kowana przez jego uczniw. Jego idea duchowego
wiata miaa charakter ewolucyjny, skadaa si z hie
rarchii nastpujcych po sobie mskich i eskich par
eonw, ktre konstytuoway Plerom, czyli peni boskoci" (por. s. 157).
Jak wielu innych mylicieli, Walentyn koncentrowa
si na problemie zla. Dla niego zo uosabiao si w ma

terialnym wiecie, u podstaw ktrego lega ucieczka jed

nego z eonw, eskiej Sofii. Razem z istot znan jako
Demiurg - czsto utosamian z Bogiem Biblii hebraj
skiej Sofia doprowadzia do stworzenia tego wiata.
Walentyn i jego uczniowie stworzyli organizacyjne
struktury dla gnostycyzmu, pod wieloma wzgldami al
ternatywny Koci. Zbawienna wiedza, czyli gnoza,
bya uzyskiwana w procesie wtajemniczania, obejmuj
cym zarwno nauczanie doktrynalne, jak i rytuay ezo
teryczne podobne do tych z grecko-rzymskich religii
misteryjnych. Rniy si one zalenie od konkretnej
grupy walentynian, ale istniej wzmianki o powtrnym
chrzcie wybranych i o niejasnej ceremonii, ktra doko
nywaa si w komnacie maeskiej".

rzony przez Bd, jeden z eonw" skadajcych si na Peni, Plerom (por. s. 157), co wydaje si wer
sj centralnego mitu walentyniaskiego o upadku Sofii i roli Demiurga, bstwa-stworzyciela. Miej
scem ludzkiej egzystencji jest nie tyle wiat, ktry odpad od Boga z powodu grzechu, ile wiat
naznaczony niewiedz o Ojcu, gdzie mczyni i kobiety chodz w mroku cierpie i koszmarw.
Ten tragiczny stan moe zosta naprawiony tylko przez objawienie gnozy, prawdziwej wiedzy,
ktra jest dla autora podsumowaniem tego wszystkiego, o co chodzi w chrzecijaskiej ewangelii,
w jej pierwotnym sensie dobrej nowiny". Takie objawienie jest dzieem Jezusa, ktry stoi w centrum
caej ksigi. Niewiele znajdziemy tu z wyszukanego opisu emanacji innych boskich istot, ktry jest
charakterystyczny dla w peni rozbudowanego walentynianizmu: chocia pojawiaj si takie terminy
jak eon i Penia (Pleroma), nie zostay one rozwinite i czsto zdaj si incydentalne, a cay nacisk po
oony jest na osob i rol Chrystusa. Odnosi si do Niego kilka tytuw, ale najpowszechniejszym jest
Sowo czy Logos: Jezus jest Nauczycielem-Odkupicielem, ktry przynosi wiato Sowa Ojca. Autor
stara si, by byo cakowicie jasne, e Jezus jest w stanie objawi ludzkoci prawd, na ktr skada si
znajomo Ojca, dziki Jego doskonaemu zjednoczeniu, nieomale cakowitej tosamoci z najwy
szym Bogiem. Duga refleksja o relacji pomidzy Ojcem i Synem, ktra prawdopodobnie siga korze
niami do takich nowotestamentowych fragmentw jak List do Filipian 2,9-10, koncentruje si na
Synu jako imieniu" Ojca z powtarzajcym si refrenem: Imieniem Ojca jest Syn". W rzeczywisto
ci mona by powiedzie, e tosamo tych dwch jest wszystkim, co ma znaczenie dla autora w je
go prezentacji osoby Jezusa.

Jezus i zgubiona owca, z rzymskiego

sarkofagu z IV w. n.e. Przedstawienia Jezusa

i zagubionej owcy byty popularne wrd

wczesnych chrzecijan.

Jeszcze waniejsze w Ewangelii jest to, co

dzieo Odkupiciela oznacza dla poszczegl
nych jednostek. Znajduje si w niej dramatycz
ny opis aosnej kondycji ludzkoci przed
przyjciem Chrystusa oraz cudownego do
wiadczenia wyzwolenia i nowego ycia, przy
chodzcego do tych, ktrzy przyjmuj Jego
poselstwo. Gnoza jest w pierwszym rzdzie wie
dz o sobie. Gnostycy, do ktrych przemawia
autor, znaj prawd o sobie: pochodz od Boga
i sami s Boscy, s dziemi Ojca. Objawienie
znajduje si w samych wierzcych, nawet
w wikszym stopniu ni w osobie Chrystusa.
Wierzcy ma wiadomo, e jego ostatecznym
przeznaczeniem jest odkrycie pierwotnego stanu swej istoty przez wstpienie do Peni (Pleroma)
i do miejsca Odpocznienia", co jest terminem oznaczajcym istot Ojca. Obrazu dopenia ukaza
nie cakowitej harmonii i jednoci Ojca, Syna, boskiej sfery i gnostykw: A wic wszystkie emanacje [czyli wszystkie istoty] Ojca s Peniami (Pleroma) i wszystkie jego emanacje maj swe korzenie
w tym, ktry spowodowa wzrost ich wszystkich w sobie".

Z Ewangelii

Prawdy,

strony 3132

To on jest pasterzem, ktry zostawi dziewi

sem, w ktrym nie naley niweczy zbawienia,

dziesit dziewi owiec, ktre nie zbdziy. Po

abycie gosili o tym dniu, ktry jest z wysokoci,

szed i szuka tej, ktra zbdzia. Ucieszy si,

;,

e nie ma nocy, a wiato (jego) nie zachodzi,

gdy j odnalaz... Nawet w szabat dla owcy, kt

gdy jest doskonay. Wypowiedzcie wic w sercu:

r znalaz pogron w studni, trudzi si. Urato

Wy jestecie tym dniem doskonaym i w was mie

wa ycie tej owcy, wydobywajc j ze studni -

ci si wiato, ktra nie zachodzi.

abycie zrozumieli w sercu, czym jest szabat: cza

PSPXX, ss.l57n.

EWANGELIA FILIPA
Innym wanym dzieem z N a g Hammadi, ktre pochodzi z sekty walentynian (por. s. 162),
jest Ewangelia Filipa. Tytui pojawia si tylko w kocowym kolofonie, ktry cakiem dobrze
moe by pniejszym dodatkiem, w samym za dziele aposto Filip zosta tylko raz wspo
mniany. Filip by jednak wan postaci w tradycji chrzecijaskiej i ta pojedyncza wzmian
ka moga by wystarczajca do przypisania mu caego dziea.
Ewangelia jest zasadniczo teologicznym traktatem, ktry ukazuje wiele oglnych idei gnostyckich, szczeglnie o wybawieniu duszy ze wiata materii i zdobywaniu samowiedzy, gdy wierzcy
uwiadamia sobie, e jest jednym z Ojcem, Chrystusem i Duchem witym. Pod wzgldem for
my ksiga skada si z antologii niepowizanych ze sob mw, czsto reprezentujcych wiele ga
tunkw literackich i tematw teologicznych, zaczerpnitych najprawdopodobniej z kilku rde.
Jednak moliwe jest take, e mowy pochodz z jednego dziea, ktre byo rodzajem podrcznika
z pouczeniami dla wtajemniczanych w gnostycyzm jeli tak, to mowy te mona by postrzega
jako co w rodzaju konspektw z wykadw, ktre wtajemniczany mgby zapamita lub odpisa.
Wiele fragmentw koncentruje si na Jezusie, ktry daje zbawienie, objawiajc prawd i wie
dz oraz przywracajc doskona harmoni - nie tylko przez zniesienie rnicy pomidzy pcia
mi. Tak jak w innych pismach gnostyckich, kobiety-uczniowie Jezusa odgrywaj znaczc rol,
zwaszcza trzy Marie (Jego matka Maryja, Jego siostra i Maria Magdalena, ktra jest okrelona ja
ko towarzyszka" Jezusa). Istnieje niezwyka mowa o Marii Magdalenie, w ktrej przedstawiona
jest ona na wzr umiowanego ucznia Jezusa z Ewangelii wg w. Jana (por. wypis na stronie obok).
Czsto pojawiaj si w niej odniesienia do wyobrae o narzeczonej i narzeczonym, za ktrymi
kryje si charakterystyczna idea walentyniaska o Odkupicielu jako narzeczonym eonu Sofia
(Mdro") i o Jego anioach jako narzeczonych potomstwa Sofii. Ewangelia pokazuje, e spo
eczno walentynian praktykowaa pi sakramentw: chrzest, krzymo (namaszczenie"), eu
charystia, odkupienie i komnata maeska". Najwaniejszym sakramentem by mistyczny ryt
komnaty maeskiej, ktry nie ma adnego odpowiednika w gwnym nurcie chrzecijastwa
i by prawdopodobnie charakterystyczny dla niektrych grup gnostyckich. Nie jest jasne, na czym
dokadnie polegaa owa komnata", ale wydaje si, e wizaa si z przywrceniem maestwa
Odkupiciela i Sofii, boskiego narzeczonego i boskiej narzeczonej, przez co dokonywao si odno
wienie jednoci tego, co mskie, i tego, co eskie. Jeden fragment wymienia sakramenty w po
rzdku rosncej wanoci, koczc na najistotniejszym - komnacie maeskiej, co wskazuje, e
wszystkie razem tworzyy pojedynczy kompleks ceremonii inicjacyjnej sekty.

Na ssiedniej stronie: w. Filip i smok,, Filippino Lippi (14571504). W apokryficznej legendzie aposto

Filip pokona smoka ze wityni Marsa i nawrci czcicieli pogaskich bokw.

Mowy z Ewangelii Filipa

55b. Pan kocha Mari wicej ni wszystkich

Chrystus, aby oddzielenie, ktre byo na poczt

uczniw. I caowa j w usta wiele razy. Inne ko

ku, ponownie oddali, ich dwoje poczy; zmar

biety... powiedziay mu: Dlaczego kochasz j

ych w oddzieleniu obdarzy yciem i poczy.

bardziej ni nas wszystkie?". Zbawca odpowie

79. Kobieta jednak czy si ze swym mem

dzia im, mwic im: Dlaczego nie kocham was

w ou maeskim. Zjednoczeni za w ou

tak, jak j?".

maeskim nie bd si wicej rozstawa. Dlate

78. Gdyby kobieta nie oddzielia si od mczy

go Ewa oddzielia si od Adama, poniewa nie

zny, nie umaraby z mczyzn. Jego oddzielenie

poczya si z nim w ou maeskim.

stao si pocztkiem mierci i dlatego przyszed

PSP XX, s. 252 (55b) i ApNT 1/1, s. 136 (78 i 79).

KOPTYJSKA EWANGELIA TOMASZA

Koptyjska Ewangelia Tomasza zawiera sto czternacie mw przypisywanych Jezusowi - wiele
z nich znajduje si w Ewangeliach, ale niektre nie zostay nigdzie indziej odnotowane - i nie
opowiada niczego o Jego subie, pasji czy zmartwychwstaniu. Jako taka wyrnia si spord in
nych tekstw z N a g Hammadi, chocia z drugiej strony ma powizania z niektrymi z nich, jak
na przykad z Ewangeli Filipa (por. ss. 164-165) i Pistis Sofia (por. ss. 170-171).
Fragmenty tej Ewangelii nie naley jej myli z Ewangeli dziecistwa Tomasza (por. s. 138) - zo
stay znalezione w kryjwce z papirusowymi dokumentami, odkrytej na pocztku XX w. w Oxyrhynchos w Egipcie. Wskazuj one, e ksiga zostaa pierwotnie napisana po grecku. Tekst koptyjski, ktry
wydaje si odzwierciedla znaczne rozwinicie oryginau, twierdzi, e zawiera tajemne sowa" wy
powiedziane przez Jezusa i spisane przez apostoa Tomasza. To odwoanie si do ukrytego objawie
nia podkrela gnostyckie pochodzenie, a Tomasz by wan postaci w tradycji chrzecijaskiej,
zwaszcza w krgach gnostyckich, i znaczca cz pism zostaa mu przypisana. Mia on szczeglne
znaczenie w Kociele syryjskim (por. s. 200) i prawdopodobne jest, e Syria, gdzie chrzecijastwo za
korzenio si bardzo wczenie, bya miejscem powstania pierwotnego dziea, ktre moe by datowa
ne na poow II w. n.e.
Jednak istniej powody ku temu, by sdzi, e przynajmniej niektre mowy sigaj wstecz na
wet do I w. n.e., co prowadzi do pytania ktre jest przedmiotem naukowej debaty o stosunek naj
wczeniejszej formy Ewangelii Tomasza do Ewangelii kanonicznych. Dzieo skania do porwna
z hipotetycznym rdem Q (z niemieckiego Quelle rdo"), ktre, jak twierdz uczeni, zostao
wykorzystane razem z Ewangeli wg w. Marka przez autorw Ewangelii wg w. Mateusza i w. u
kasza. Zgodnie z licznymi naukowymi rekonstrukcjami rdo Q byo zbiorem mw Jezusa. To mo
e prowadzi do twierdzenia, e kiedy istniao kilka takich zbiorw i tworzyy one jeden
z wczesnochrzecijaskich gatunkw literackich.
Okoo poowy mw z Ewangelii Tomasza ma bliskie paralele w Ewangeliach synoptycznych
(w. Mateusza, w. Marka i w. ukasza). Wiele z nich jest faktycznie identycznych z ich kanoniczny
mi odpowiednikami, podczas gdy inne wykazuj znaczce rnice. Dlatego moliwe jest, e mowy
w Ewangelii Tomasza zostay wyjte bezporednio z Ewangelii kanonicznych i zostay przekazane
mniej lub bardziej wiernie czy te zmodyfikowane tak, by pasoway do wyrniajcych si pogldw
teologicznych autora.
Z drugiej strony, wielu uczonych twierdzi, e Ewangelia Tomasza jest niezalena od Nowego Testa
mentu i zawiera nie tylko oryginalne mowy Jezusa, ktrych nie mona znale gdzie indziej, ale te za
chowaa niektre Jego sowa w prostszej i bardziej autentycznej formie ni te, ktre znajduj si
w Ewangeliach kanonicznych. Na przykad, Tomasz przytacza kilka przypowieci Jezusa, ale prawie

Niedowierzanie Tomasza, XI-wieczny hiszpaski relief Mistrza z Silos, ilustracja do Ewangelii wg w. Jana 20,2429.
Mowy

Ewangelii

Tomasza

To s tajemne sowa, ktre wypowiedzia Jezus

31. Rzek Jezus: Nie bywa prorok uznany we

ywy, a zapisa je Didymus Juda Tomasz.

wasnej wiosce, lekarz zwykle nie leczy tych, kt

1. I rzek: Kto odnajdzie znaczenie tych sw,

rzy go znaj".

nie zakosztuje mierci".

47. Rzek Jezus: Niemoliwe, aby czowiek do

2. Rzek Jezus: Niech ten, ktry szuka, nie usta

siada dwu koni, aby napina dwa uki i niemo

je w poszukiwaniu, a znajdzie. I gdy znajdzie,

liwe, eby suga suy dwm panom: jednego

zadry, a jeli zadry, bdzie si dziwi i bdzie

bdzie szanowa, a drugiego bdzie krzywdzi...".

panowa nad Peni.

10. Rzek Jezus: Przyniosem ogie na wiat
i oto podtrzymuj go, a zaponie".

Wszystkie cytaty z Ewangelii Tomasza wedug ApNT 1/1,

ss. 123 nn.

Wniebowzicie Dziewicy i witych, Bicci di Lorenzo (13731452). Wedug starej legendy, kiedy Maryja
po mierci zostaa cudownie zabrana do nieba, Tomasz nie byl przy tym obecny i wtpi w to zdarzenie,
aby go przekona, Maryja zsyta swj pas w jego rce (w rodku).

zawsze s one pozbawione elementw interpretacyjnych, ktre znajduj si w Ewangeliach kanonicz

nych. Dziki temu nie maj cech alegorycznych i odniesie do przyszoci czy koca czasw.
W Tomaszowej wersji przypowieci o niegodziwych dzierawcach (por. wypis na ssiedniej stronie)
waciciel winnicy wysya sug, by odebra owoc od swoich dzierawcw, ale oni napadaj na niego. To
samo przytrafia si drugiemu sudze, tak e waciciel posya w kocu swego syna, ale dzierawcy go za
bijaj. Przypowie koczy si w tym miejscu charakterystycznymi sowami: Kto ma uszy, niechaj su
cha". Natomiast synoptyczna wersja tej przypowieci (Mk 12,1-11 i paralelne u Mt i k) mwi o caym
szeregu sug (reprezentujcych prorokw izraelskich), z ktrych wszyscy s bici lub zabijani, zanim wa
ciciel pole swego syna, ktry take ginie (Mk 12,5-8). Dodatkowo przypowie uzupenia stwierdzenie,
e dzierawcy zostan wytraceni, oraz cytat z Biblii hebrajskiej (Mk 12,10-11). Wysunito hipotez, e
prostsza forma z Ewangelii Tomasza oddaje oryginalne nauczanie Jezusa, w ktrym winnica oznacza ro
dzinn ziemi Izraela w czasach Jezusa. Dwaj sudzy symbolizuj jej mieszkacw, ktrzy byli ciemi-

eni przez obcych okupantw dzierawcw, a synem jest Jezus, Mesjasz Izraela. W wersji synoptycz
nej - jak si twierdzi - przypowie zostaa rozszerzona, zmieniajc si w obraz nieposuszestwa Izra
ela, cigncego si przez wiele wiekw, z szeregiem zabijanych lub bitych sug reprezentujcych
biblijnych prorokw, a wydalenie dzierawcw symbolizuje Boe odrzucenie Izraela na korzy pogan.
Synem jest Jezus bardziej jako uniwersalistyczny ni narodowy zbawca. Podobnie przypowie o sieci
w Ewangelii wg w. Mateusza 13 jest alegori Sdu Ostatecznego, ale ten temat nie pojawia si w Ewan
gelii Tomasza, gdzie akcent spoczywa na rybaku jako przykadzie czowieka, ktry dziaa, kierujc si
mdroci (por. poniszy wypis).
Konieczna jest jednak ostrono, zanim takie przykady z Ewangelii Tomasza uzna si za autentycz
ne nauczanie Jezusa. Wiele rzeczy w tej ksidze odzwierciedla powszechne, popularne idee gnostyckie
i dzieo to powinno by prawdopodobnie uwaane na pewno w jego rozszerzonej koptyjskiej formie
za utwr zasadniczo gnostycki. I tak temat krlestwa niebieskiego jest tak samo wany w Ewangelii To
masza, jak w Ewangeliach kanonicznych, ale u Tomasza jest ono w peni obecn i duchow rzeczywisto
ci, a w Nowym Testamencie raczej przyszym krlestwem. U Tomasza wejcie do krlestwa jest
tosame z odkryciem przez kadego ucznia swojej boskiej natury. Tomaszowa wersja przypowieci o sie
ci kadzie nacisk na jedn du ryb, ktra zostaje zatrzymana, podobnie jego opowiadanie o zgubionej
owcy opisuje zabkane zwierz jako najwiksze w stadzie (por. wypis poniej). Zarwno ryba, jak i owca
odnosz si prawdopodobnie do prawdziwego gnostyka, ktry jako jedyny jest odbiorc zbawienia. U To
masza sowa: Kto ma uszy, niechaj sucha", ktre wystpuj te w Ewangeliach kanonicznych, s z pew
noci wezwaniem skierowanym do ludzi, by poznali zarwno prawd o Jezusie, jak i prawd o wasnej
naturze jako nalecej do boskiego wiata w zjednoczeniu z najwyszym Ojcem.

Mowy

Ewangelii

Tomasza

8.1 rzeki: Czowiek jest podobny do rozumne

swemu panu. Rzek pan: 'Moe nie poznae

go rybaka. Ten, gdy wrzuci swoj sie do morza,

ich'. Wysa innego sug do rolnikw winnicy.

wycign j z morza pen maych ryb. Wrd

Zbili rwnie i drugiego. Wtedy pan wysa swe

nich rozumny rybak znalaz du, adn ryb.

go syna i rzek: 'Moe bd mieli respekt dla me

Wrzuci wszystkie mae ryby do morza, a bez

go syna'. Gdy rolnicy dowiedzieli si, e on jest

trudu wybra du ryb. Kto ma uszy, niechaj

dziedzicem winnicy, pochwycili go i zabili. Kto

sucha".

ma uszy, niechaj sucha".

65. Rzek Jezus: Pewien szlachetny czowiek

107. Rzek Jezus: Krlestwo podobne jest do pa

mia winnic i wynaj j rolnikom, aby mu j

sterza posiadajcego sto owiec. Jedna z nich, ta

uprawiali i aby otrzymywa swj owoc od nich.

ktra bya najwiksza, zgubia si. Pozostawi

Wysa swego sug, aby rolnicy dali mu owoc

dziewidziesit dziewi i szuka tej jednej, a j

z winnicy. Oni pochwycili jego sug, zbili go

znalaz. Gdy si zmczy, powiedzia do owcy:

i o mao nie zabili. Suga wrci i powiedzia to

Wol ciebie ni tych dziewidziesit dziewi'".

DIALOGI Z CHRYSTUSEM
Jedna grupa gnostyckich pism z biblioteki w N a g H a m m a d i charakteryzuje si szczeglnym
gatunkiem literackim: skadaj si na ni dialogi pomidzy Jezusem i Jego uczniami po
zmartwychwstaniu, ktre mog by zaklasyfikowane jako typowo gnostyckie ewangelie.
Przykadami s Sofia Jezusa Chrystusa i Dialog Zbawcy, do ktrych mona doda dwa wcze
niej odkryte dokumenty koptyjskie Pistis Sofia i Ksiga Jeu.
Charakterystyczne tematy i idee gnostycyzmu powtarzaj si we wszystkich tych tekstach.
Przekazuj ezoteryczne nauczanie, ktre moe by przyjte i zrozumiane tylko przez wybrane
grupy wtajemniczonych, a oni maj trzyma objawienie w tajemnicy przed wszystkimi z wyjt
kiem wybranych. Ta cecha jest szczeglnie istotna w Ksidze Jeu. Sowo Jeu" oznacza Prawdzi
wy Bg", ktry przychodzi z ona Ojca i z ktrego wydobyo si dwadziecia osiem emanacji czy
eonw. Ich nazwy i liczba, starannie opisane z wieloma szczegami, tworz ukryte nauczanie,
ktre maj opanowa wtajemniczani. W dziwnie sformuowanym fragmencie Jezus dyktuje, jak
bardzo rygorystycznie taka wiedza ma by utrzymywana w tajemnicy (por. wypis na stronie obok).
Pocztkowe sowa dziea mona postrzega jako zwize okrelenie tego, co gnostycy rozumiej
jako ewangeli" czy dobr nowin": To jest ksiga wiedzy o niewidzialnym Bogu poprzez me
dium ukrytych tajemnic, ktre wskazuj drog
do wybranej rasy, prowadzc do odpocznienia
w yciu Ojca". Dalej tekst opisuje, jak ci z wy
branej

rasy"

zostaj wtajemniczeni

dziki

trzem chrztom danym przez Jezusa: wod,

ogniem i Duchem witym.
W Pistis Sofia ("Wierna Sofia") Jezus opisu
je swoj podr przez niebiosa, podczas ktrej
spotyka zrozpaczony eon, Sofi, Matk (por.
ss. 162 i 164), ktra upada do krlestwa mate
rii. Jezus przywraca j do jej pierwotnego stanu
bycia Jego maonk. Jego uczennice-kobiety,
szczeglnie Maria Magdalena i Jego matka Ma
ryja, odgrywaj wan rol w dialogach.

XVII-wieczna ikona rosyjska, ukazujca zasiada

jc na tronie posta Sofii (witej Mdroci),
przedstawionej jako ognisty anio ze skrzydami.

Sofia Jezusa Chrystusa jest przerbk gnostyckiego traktatu niemajcego adnych wyranie
chrzecijaskich elementw, znajdujcego si rwnie wrd tekstw z Nag H a m m a d i . Tytu mo
e po prostu oznacza Mdro Jezusa Chrystusa", czyli ksig z Jego nauczaniem, albo sowo
Sofia" moe by nazw eonu Sofia, o ktrym jest mowa w tym dziele. Pocztek opowiada o spo
tkaniu Jezusa z uczniami w Galilei po Jego zmartwychwstaniu. Dwunastu uczniom towarzyszy
siedem uczennic, z ktrych jedna, Maria Magdalena, stawia potem pytania Jezusowi. Odkupiciel
ukazuje si im zgodnie z typowo gnostyckimi wyobraeniami jako niebiaska i duchowa istota,
skpana w wietle. Uczniowie nie s w stanie poj prawdziwej natury Jezusa, zbawienia, ktre
przynosi, czy tajemnicy nadnaturalnego krlestwa. Jezus poucza ich w odpowiedzi na szereg py
ta. Dzieo koczy si krtkim podsumowaniem nauczania, jakiego udzieli.
Dialog Zbawcy, dzieo prawdopodobnie z II w. n.e., zachowao si w mocno uszkodzonym sta
nie, ale wydaje si zbiorem mw, ktre zostay rozszerzone o pytania i odpowiedzi pomidzy
uczniami a Jezusem, objaniajcymi typowo gnostyckie nauczanie o stworzeniu wiata i tajemni
cach kosmosu.
Z Ksigi Jeu, r o z d z i a 43
Jezus rzek: Te tajemnice, ktre mam tobie

dzenie, ani za picie, ani za kobiec ycz

da, zachowaj i nie przekazuj ich adnemu

liwo, czy za zoto, ani za srebro. Zachowaj je

czowiekowi, z wyjtkiem tego, ktry jest ich

i nie przekazuj ich absolutnie nikomu dla do

godzien. Nie przekazuj ich ojcu ani matce, czy

bra tego caego wiata".

bratu, czy siostrze, czy krewnemu, ani za je

Z Sofii Jezusa

Chrystusa

Syn Czowieczy zgodzi si z Sofi, swoj ma

niewidzialnego Ducha; e one wszystkie mog

onk, i objawi si w wielkim wietle jako

otrzyma jego dobro i bogactwo jego miejsca

obojnak. Jego mska natura jest nazywana

odpocznienia w grze, gdzie nie ma adnego

Zbawicielem, Podzcym wszystkie rzeczy",

zwierzchnictwa. Ale ja pochodz od Pierwsze

a jego eska Sofi, matk wszystkiego", kt

go, ja, ktry zostaem posany, abym mg obja

r niektrzy zw Pistis...

wi wam to, co byo od pocztku z powodu

[Jezus rzek do swoich uczniw:] Oto po

pychy przywdcy i jego aniow, ktre powie

uczyem was o imieniu Doskonaego, caej wo

dziay o sobie, e s bogami. Ale ja przychodz,

li witych aniow, i o Matce, e mski

aby wyprowadzi ich z ich lepoty, ebym mg

gospodarz moe by tutaj uczyniony doskona

da kademu poznanie Boga, ktry jest ponad

ym, e oni mog ukaza si we wszystkich

Wszystkim. Ale wy stratujcie ich groby, skrusz

eonach od Nieograniczonego a do tych, ktre

cie ich jarzmo na kawaki i obudcie tego, kt

powstay w niezbadanym bogactwie wielkiego,

ry jest mj!".

ROZDZIA

LEGENDY APOSTOLSKIE

APOKRYFICZNE DZIEJE APOSTOLSKIE

W nowotestamentowej literaturze apokryficznej najliczniejsz kategori stanowi dzieje
rnych apostow; wrd nich istnieje wiele stosunkowo pnych i drobnych, najwaniej
sza za grupa obejmuje pi wielkich dziejw Piotra, Jana, Pawa, Andrzeja i Tomasza datowanych na II i III w. n.e. Zostay napisane dla moralnego podbudowania i rozrywki zwy
czajnych chrzecijan i jako takie rzucaj duo wiata na ycie i kwestie zajmujce Koci
pierwszych wiekw.
Podstawowym wzorcem dla wszystkich apokryficznych dziejw s Dzieje Apostolskie z Nowego
Testamentu, ale utwory te rozwijaj take wasne cechy charakterystyczne, jak to atwo mona zaobser
wowa, porwnujc przedstawienia Pawia w kanonicznych Dziejach i w apokryficznych Dziejach
Pawa. Pewne cechy s wsplne dla wszystkich tych apokryficznych utworw: przybieraj form opo
wiadania o podrach danego apostoa, ktry relacjonuje, jak podrowa przez Lewant i poza nim (por.
mapa na ssiedniej stronie), szerzc sowo Chrystusa od Rzymu po Indie.
Ta podstawowa struktura wypeniona zostaje nastpujcymi po sobie dziaaniami czy czynami do
konywanymi przez apostoa przede wszystkim cudownymi uzdrowieniami, ktre staj si szczegl
nym wezwaniem skierowanym do odbiorcw. Opowiadania podkrelaj cudown i nadnaturaln moc
apostoa, ktry jawi si na podobiestwo mw boych" czy cudotwrcw", znanych z myli i pism
greckich. Dziea te pokazuj wpyw gatunku literatury helleskiej zwanego aretologi" (od arete cnota", co moe te oznacza manifestacj boskiej mocy" czy cud"), ktry opowiada wspaniaych
dokonaniach ludzi podobnych do bogw, jak Aleksander Wielki i inni sawni bohaterowie. Aretologi
bya te powszechnie stosowana do przekazywania najwaniejszych idei ruchw religijnych czy filozo
ficznych, i kady z omawianych utworw reprezentuje okrelon tradycj teologiczn, ktra czsto od
biega od pogldw gwnego nurtu Kocioa.
Apostoowie s poza tym nauczycielami i mowy im przypisywane tworz nastpny charakterystycz
ny gatunek. W apokryficznych dziejach obecne s te opowiadania ludowe, legendy i bajki budujce,
z ktrych wiele duo wczeniej opanowao powszechn wyobrani na staroytnym Bliskim Wscho
dzie. Warte odnotowania s rwnie kwestie seksualne, reprezentowane z jednej strony przez historie
i motywy miosne (w ktrych dominuj postacie kobiece), a z drugiej - przez fragmenty wychwalajce
dziewictwo i ascetyzm. Pod tym wzgldem apokryficzne dzieje apostolskie posiadaj wiele cech wspl
nych z helleskimi nowelami i do pewnego stopnia mog by postrzegane jako adaptacje tego gatunku

Ta mapa pokazuje miasta i tereny wspominane w apokryficznych Dziejach Piotra, Jana, Pawa, Andrzeja
i Tomasza. Opowiadania o podrach, ktre s urozmaicone wielkimi dokonaniami, odpowiadaj
powszechnemu helleskiemu rodzajowi literackiemu tego okresu.

do uytku we wsplnotach chrzecijaskich. Jednak pomimo e wszystkie apokryficzne dzieje maj po

dobne cechy, rni si znaczco pomidzy sob i kady z autorw korzysta ze wsplnego zasobu mo
tyww na swj sposb.
Bez wzgldu na swoje wzorce literackie dzieje apokryficzne daj wiadectwo rosncego zaintereso
wania apostoami jako wielkimi, witymi postaciami w epoce wczesnego chrzecijastwa i pragnieniom
zwyczajnych chrzecijan, by dowiedzie si wicej o ich yciu, szczeglnie o yciu tych, o ktrych sto
sunkowo niewiele powiedziano w Nowym Testamencie.

DZIEJE PIOTRA
Dzieje Piotra reprezentuj jeden z najwczeniejszych etapw rozwoju epizodu z Dziejw
Apostolskich, w ktrym Piotr gani Szymona Czarnoksinika, zwanego te Szymonem Ma
giem, za ch kupienia mocy apostow do udzielania daru Ducha witego przez proste
woenie rk (Dz 8,1824). W tradycji chrzecijaskiej Szymon Czarnoksinik urs do
rangi arcyheretyka, ojca gnostycyzmu i wroga Piotra. Ten ostatni aspekt tworzy gwny te
mat

Dziejw Piotra.
Narracja relacjonuje wspzawodnictwo pomidzy dwoma cudotwrcami: Szymonem Piotrem, re

prezentujcym prawdziw religi, i Szymonem Czarnoksinikiem, anioem diaba". Poza krtkim

opisem podry z Palestyny wszystkie wydarzenia rozgrywaj si w Rzymie, ktry prawdopodobnie jest
miejscem powstania tej ksigi. Tekst zachowa si w jednym manuskrypcie aciskim znanym jako
Dzieje z Vercelli, ale orygina powsta z pewnoci po grecku, prawdopodobnie pod koniec II w. n.e.

Szymon Czanoksienik prbuje kupi moc udzielania Ducha witego, Liberale de Verona (ok. 1445ok. 1525).
Z czynu Szymona wywodzi si symonia", grzech wrczania pienidzy za duchowe korzyci czy urzdy religijne.

Istnieje wiele podobiestw pomidzy Dziejami Piotra i Dziejami Jana (por. ss. 180-183). Oba teksty
szczegowo mwi o tym, jak ziemski Jezus ukazywa si uczniom w rnorodnych postaciach, i w obu
zamieszczone jest nauczanie o tajemnicy krzya, ktra, jak wyjaniaj Dzieje Piotra, oznacza, e dla
was, ktrzy nadziej pokadacie w Chrystusie, krzy nie bdzie tym, czym by si wydaje, gdy cakiem
rn od tego pozoru jest owa mka wedug mki Chrystusowej". Oba teksty przekazuj listy tytuw
Jezusa i kady z nich ma tendencj do utosamiania Chrystusa z caym bstwem - w kocowej modli
twie Piotr moe powiedzie do Jezusa: Ty mi ojcem, matk, bratem, przyjacielem, sug, wodarzem;
Ty wszystkim, a wszystko jest w Tobie; Ty istnieniem, a nie ma innej rzeczy, co by bya poza, oprcz
Ciebie jedynego". W obu dzieach obecna jest silna ascetyczna nuta - eucharystia jest celebrowana bez
wina, a czysto musi by przestrzegana jako warunek zbawienia, na co w szczeglny sposb wskazuje
znaczenie, przypadajce opowiadaniom o pobonych kobietach. Wysunito hiptez, e autor Dziejw
Piotra zna i posugiwa si Dziejami Jana. Jednak wsplne dla nich obu tematy zostay przedstawione
w nieco odmienny sposb i nie da si uzyska pewnoci co do wzajemnej wzgldnej chronologii powsta
nia obu tekstw. Dlatego prawdopodobnie najlepiej postrzega je jako niezalene pisma, przy czym oba
odzwierciedlaj popularn pobono chrzecijaskich krgw w pierwszych wiekach n.e.
Gwny motyw wspzawodnictwa pomidzy Piotrem i Szymonem Magiem uzupeniaj dwie in
ne czci. Pierwsza, pocztkowa, opisuje, jak Piotr zaoy Koci w Rzymie, skd zostaje odesany
przez Jezusa, by zanie ewangeli do Hiszpanii. Wtedy do Rzymu przybywa Szymon i dowodzi swej
cudownej mocy, przelatujc w powietrzu nad bram miejsk. Szybko udaje mu si nakoni wikszo
Z Dziejw Piotra, r o z d z i a y 9 i 12
I Piotr, wejrzawszy na wielkiego psa, uwizanego

O najwikszy ze zbrodniarzy, wszetecznikw

na dugim acuchu, zbliy si do i uwolni go.

i wrogw tych, co yj i wierz w Jezusa Chrystu

A pies, spuszczony z acucha, przybrawszy ludz

sa, oto przysano ci zwierz nieme, ludzk obda

ki gos, rzek do Piotra: Co kaesz mi czyni, su

rzone mow, by zmieszao ci i dowiodo ci

go Boga niewysowionego, ywego?". Piotr mu

oszustwa i kamstw twoich...". Powiedziawszy te

rzek: Wnijd i rzeknij Szymonowi wobec tych,

sowa, pies... zbliy si do Piotra... i powtrzy

co go otaczaj: Piotr ci powiada: Wyjd przed ob

pies, co uczyni z Szymonem. I rzek pies: Anie

licze tumu; dla twojej to bowiem przyczyny przy

le i apostole Boga prawdziwego, Piotrze, ciki

byem do Rzymu, zbrodniarzu, zwodzicielu dusz

bj stoczysz z Szymonem, wrogiem Chrystusa

prostych". I natychmiast pies... wcisn si pomi

i Jego sug; ale nawrcisz na wiar wielu z tych,

dzy tych, co otaczali Szymona, ...zawoa wielkim

ktrzy przeze zwiedzeni zostali...". A przem

gosem: Szymonie, Piotr suga Chrystusa, ktry

wiwszy tak, pies pad u ng apostoa Piotra i wy

stoi przed bram, powiada ci: Wyjd przed oblicze

zion ducha.

tumu..." ...Tymczasem w domu Szymon tak pra

wi do psa: Powiedz Piotrowi, e nie ma mnie
w domu". Pies odrzek mu w obecnoci Marcella:

Romanowiczowa, ss. 152 i 154 (cytaty w tekcie zasadniczo we

dug tego przekadu, ss. 144 nn).

Opowiadanie o Szymonie i Eubuli

Przed opisem ostatecznej potyczki pomidzy Piotrem

tym satyrem, ktrego czcia. Kradzie zostaa objawio

i Szymonem Czarnoksinikiem na Forum wstawio

na Piotrowi we nie razem ze szczegami tego, w ja

no do dziea niezaleny fragment, ktry mwi o wcze

ki sposb Szymon zamierza sprzeda skradzione

niejszej konfrontacji w Judei. Szymon zostaje ukazany

rzeczy. Piotr zaaranowa aresztowanie porednikw

nie tylko jako mag, ale take jako zakochany w pieni

Szymona, gdy ci prbowali sfinalizowa transakcj,

dzach, zgodnie z relacj w Dziejach Apostolskich.

a torturowani obciaj Szymona, ktry zmuszony

Piotr opowiada, e Szymon zatrzyma si u bogatej

jest ucieka z kraju. Eubula nawrcia si na chrzeci

kobiety zwanej Eubula i odpaci jej za gocinno

jastwo i zaczta prowadzi ascetyczne ycie, ofiaro

kradzie wszystkich jej kosztownoci, cznie ze zo

wujc swj majtek na pomoc biednym.

czonkw Kocioa do przyjcia go jako ich boga i zbawiciela zamiast Chrystusa goszonego przez Paw
a. W tej nadzwyczajnej sytuacji Bg przypomina Piotrowi, ktry mieszka w Jerozolimie, o tym, jak kie
dy przegna Szymona z Judei (por. ramka i Dz 8). Teraz musi wic pj do Rzymu, by zrobi to samo.
Piotr odnajduje Szymona mieszkajcego w domu senatora Marcellusa, ktrego uwid urok czarno
ksinika. Piotr usiuje zmusi Szymona do konfrontacji ze sob za pomoc rnych cudw typowych
dla folkloru: mwicy pies (por. wypis na s. 175), wdzona ryba, ktra na powrt pywa, i siedmiomiesiczne dziecko mwice ludzkim gosem. Wyczyny Piotra przekonuj tum i prowadz do uzdrowie
nia sytuacji w Kociele w Rzymie. Marcellus staje si przewodnikiem w powrocie do prawdziwej wiary
i wygania Szymona ze swego domu. Wwczas Piotr przyczynia si dalej do odnowienia Kocioa, od
prawiajc naboestwo w domu Marcellusa (podczas ktrego pomieszczenie napenia si nadnatural-

Z Dziejw Piotra, r o z d z i a y 31 i 32
[Szymon rzek:] Rzymianie, zda mi si, e na

woa... Zelij czym prdzej, Panie, ask Twoj;

de mnie przedkadacie Piotra, jako mocniejsze

niech ten czowiek z powietrza spadnie, nie tak

go... Jestecie w bdzie. A zatem, jutro,

wprawdzie, by umar...". I spad z powietrza,

opuszczajc was ...ulec do mego boga, ktrego

i zama sobie nog w trzech miejscach... Za

jestem si... Podczas kiedy wycie upadli, jam

Szymon, w biedzie swej, znalaz ludzi, ktrzy

oto Niezomny...". A zaraz nazajutrz jeszcze

noc zanieli go na barogu z Rzymu do Arycji;

wiksza rzesza zebraa si... aby widzie, jak b

a gdy poby tam, zawieziono go... do niejakiego

dzie lata... I oto wzbija si w powietrze; a wszy

Kastora;... ten odci mu nog i tak, na anioa

scy widz go, wyniesionego ponad cay Rzym ze

diabelskiego, Szymona, przyszed koniec.

wityniami i pagrkami swymi... A Piotr... za

Romanowiczowa, ss. 166 n.

Sw. Piotr w Rzymie, Filippino Lippi (1457-1504), fresk z kocioa Santa Maria del Carmine, Rzym. Piotr
i Pawe dyskutuj z Szymonem Czarnoksinikiem przed cesarzem Neronem (z prawej), scena zaczerp
nita z adaptacji Dziejw Piotra w XII-wiecznej Zotej legendzie. Do sceny z lewej por. ss. 178179.

nym wiatem) i dokonujc kilku cudownych uzdrowie. Nastpnie Piotr ma wizj, w ktrej Jezus obie
cuje mu wielkie zwycistwo wiary nad Szymonem w nadchodzcy szabat. Zgodnie z planem ma to na
stpi na Forum, gdzie, jak relacjonuje Marcellus, tum mwi: Tutaj, jutro o wicie, dwaj ydzi spiera
si maj o Imi Boga".
Scena na Forum rozpoczyna si od wyzwania rzuconego przez Szymona, ktry zwraca si do tu
mu i wypowiada antychrzecijaskie twierdzenie, ktre mogoby by wypowiedziane przez pogan: Lu
du rzymski, azali Bg si rodzi? Azali ukrzyowanym bywa? Kto ma nad sob pana, nie jest Bogiem".
Potem nastpuje seria epizodw, w ktrych Piotr i Szymon rywalizuj ze sob w przywracaniu rnych
zmarych ludzi do ycia. Kwestionowana jest nie moc cudotwrcza Szymona, tylko jej niewystarczaj
ca skuteczno - i tak moe on sprawi, e zmary modzieniec otworzy oczy i skinie gow, ale tylko
Piotr potrafi zdziaa, e wstanie i zostanie cakowicie oywiony. Piotr jawi si jako wzr chrzecija
skiego miosierdzia w stosunku do Szymona, ratujc go przed linczem motlochu za niepowodzenie
w oywianiu zmarego czowieka.
Konfrontacja osiga dramatyczny punkt kulminacyjny, gdy Szymon obiecuje, e dowiedzie swej
wyszoci, latajc w powietrzu, jak to zrobi podczas pierwszego wystpienia w Rzymie. Piotr modli si,
eby Szymon spad z gry, z nieba, ale jednoczenie zama sobie tylko nog, i tak te si dzieje.

MCZESTWO PIOTRA
Na zakoczenie Dziejw Piotra skada si opis mczestwa apostola, ktry bardzo wczenie
upowszechni si jako niezaleny fragment. Poraka Szymona (por. s. 177) doprowadzia do
oywienia w Kociele w Rzymie, charakteryzujcego si zwaszcza przyjciem abstynencji
seksualnej, pozwalajcej mczyznom i kobietom na czczenie Boga w trzewoci i czystoci".
Co ciekawe, Piotr nie jest przedstawiony jako przesadnie rygorystyczny. Bogata kobieta, nazywana
Chrys (zot"), ofiarowuje Piotrowi olbrzymi datek. Jego towarzysze oponuj, wskazujc, e bya ona
notoryczn cudzoonic, ale Piotr replikuje: Nie wiem, kim jest ta kobieta, jeli chodzi o jej zwyk dro-

Ukrzyiowanie sw. Piotra, pny fresk Michaa Anioa (14751564) w Kaplicy Paoliskicj w Watykanie.

g ycia; ale nie przyjmuj tego [tych pienidzy] bez powodu; gdy przyniosa je jako duniczka Chry
stusa i daje je sugom Chrystusa; gdy On sam dostarczy je im".
Kwestia celibatu powoduje upadek Piotra. Niektre konkubiny prefekta Agryppy i ona Albina, pro
minentnego obywatela, nawracaj si na chrzecijastwo. Albinus obwinia Piotra i prbuje doprowadzi
do jego aresztowania. Po ostrzeeniu przez on Albina Piotr przychyla si do prb swych towarzyszy,
by opuci Rzym. Gdy wychodzi przez bram miejsk, natrafia na Jezusa podczas sawnego spotkania,
znanego jako Quo vadis?", dla ktrego najstarszym wiadectwem jest to dzieo (por. ilustracja na s. 128).
Aposto pyta si: Panie, dokd idziesz?" (po acinie: Domine, quo vadis?"), pytanie, ktre powtarza so
wa z Ewangelii wg w. Jana (J 13,36). Autor Dziejw Piotra nie cytuje z Ewangelii odpowiedzi Jezusa, ale
wyranie rozumie j jako zapowied mczestwa Piotra: Dokd Ja id, ty teraz za Mn pj nie mo
esz, ale pniej pjdziesz".
Spootkanie z Jezusem powoduje, e Piotr wraca do Rzymu, gdzie zostaje natychmiast aresztowany
i skazany na ukrzyowanie. Na miejscu egzekucji wygasza dwie mowy ostatnie przesanie dla jego na
ladowcw. Piotr prosi o ukrzyowanie gow w d - co stao si powszechnie przyjt tradycj, czsto
przedstawian w sztuce (por. strona ssiednia i 177) i wyjania, co oznacza ta proba w kategoriach re
ligijnej symboliki krzya (por. poniszy wypis).

Z Dziejw Piotra, r o z d z i a y 35 i 38
Ale kiedy [Piotr] mija bram, ujrza Pana wcho

dek tego wiata na podobiestwo swego powo

dzcego do Rzymu. Widzc Go, rzek Mu: Pa

ania, zawieszony (jako by), pokazuje prawym

nie, dokd tak (idziesz)?". A Pan mu rzek: Id

to, co jest lewe, a lewym to, co jest prawe;

do Rzymu, aby Mnie tam ukrzyowano". A Piotr

i zmieni wszystkie znaki natury do tego stop

Mu rzek: Panie, na nowo masz by ukrzyowa

nia, e piknym widzia to, co nim nie jest,

ny?". A On mu rzek: Tak, Piotrze, na nowo je

a dobrym to, co jest zym w istocie... Wy zatem,

stem ukrzyowany". A Piotr... wrci do Rzymu,

umiowani moi... musicie odrzuci ten bd

radujc si i chwalc Pana za to, e powiedzia:

pierworodny... Bo trzeba przylgn do krzya

Jestem ukrzyowany"; to miao (wic) przypa

Chrystusowego, ktry jest sowem pojtym, jed

Piotrowi...

nym i jedynym, o ktrym Duch powiada: 'Kim

A kiedy zawieszono go, jako by zada,

e jest wic Chrystus, jeeli nie sowem, echem

zacz mwi znowu: ,Wy, ktrzy sucha macie

Boga?'. Takim sposobem sowo, to bdzie cz

...poznajcie tajemnic caej natury i jaki by po

krzya wzniesiona, na ktrej jestem ukrzyo

cztek pocztkw. Tak wic, pierwszy czowiek

wany; echo to bdzie cz poprzeczna, natura

z rasy, ktrej nosz podobiestwo, strcony go

czowiecza; a gwd, ktry czy porodku

w w d, ukaza natur cakiem rn od tego,

cz poprzeczn z czci pionow, to bdzie

czym niegdy bya... Ten, ktry na ziemi strci

nawrcenie i skrucha czowiecza".

cay swj pierwszy stan, uoy wszelki porz

Romanowiczowa, ss. 1168 nn.

DZIEJE JANA
Na Dzieje Jana skadaj si dwa opowiadania z podry, odnoszce si do apostoa Jana, sy
na Zebedeusza jednak w rzeczywistoci bardzo niewiele mwi si o jego podrach. By
moe szczegy te zostay pominite przez autora, ktry kadzie wielki nacisk na cuda i zwia
stowanie Jana. Miejscem zdarze jest gwnie Efez w Azji Mniejszej, co odzwierciedla ist
niejc tradycj, e aposto dziaa w tym rejonie i zmar w tym miecie.
Dzieo moe odzwierciedla pogldy jednej szczeglnej grupy chrzecijaskiej, ktra poczuwaa si
do powinowactwa z apostoem Janem i trwaa przy swoim rozumieniu jego ycia i nauczania, jak rw
nie przy wasnych charakterystycznych praktykach religijnych. I tak w Dziejach Jana eucharysti jest a
manie chleba, bdce witowaniem wywyszenia Chrystusa, przy czym nie wspomina si w ogle
o winie. Ksiga zostaa napisana prawdopodobnie we wschodniej Syrii w pocztkowym okresie
III w. n.e.
W pierwszej poowie Dziejw Jan znajduje si w miecie Milecie, skd udaje si do Efezu i doko
nuje rnych cudw, z ktrych najbardziej dramatyczne jest zniszczenie wityni Artemidy i nastpuj
ce potem nawrcenie Efezjan (por. poniszy wypis). W ramach relacji z pierwszego pobytu Jana
w Efezie pojawia si odrbna sekcja, ktra zawiera apostolskie zwiastowanie ewangelii i okrela teolo-

Z Dziejw Jana, r o z d z i a y 3842

Dwa dni pniej odbywaa si uroczysto ku

do siebie, przed ktrego Imieniem pierzcha

czci boka. Wszyscy przystroili si w biae szaty,

wszelkie bstwo, wszelka moc diabelska, wszelki

a tylko Jan czarno odziany wszed do wityni.

duch nieczystoci, oka teraz miosierdzie Twoje

Pojmano go i chciano go zgadzi... I wchodzc

na tym miejscu... niech pierzchnie zaraz wszelki

na podwyszenie, tak do nich przemwi: Ma

czart...". A ledwie Jan tak przemwi, natych

o wam pokazaem cudw i uzdrowie? Ale

miast otarz Artemidy rozpad si na tysic ka

serca wasze wci s lepe tak, e przejrze nie s

wakw, wszystkie dary ofiarne... spady nagle na

w stanie! ...Widzicie mnie, e tu oto stoj. Powia

ziemi i rozpkly si na dwoje, tak samo jak po

dacie wszyscy, e macie bogini Artemid.

sgi bokw w liczbie ponad siedmiu. Poowa

W wic zadajcie od niej, nieche mnie umier

wityni runa, a kapani zginli na miejscu pod

ci, mnie jednego. Jeli nie potraficie tego zdzia

gruzami. Reszta Efezjan zacza woa: Jeden

a, wtedy ja, sam, jeden, zwrc si do mego

jest tylko Bg, Bg Jana, ...a teraz zwracamy si

Boga..." A powiedziawszy to, j si modli tymi

ku Tobie, na widok cudownych zrzdze Two

sowy: O Boe, ktry wyszy nad wszystkich

ich. Zlituj si nad nami, ...a wyzwl nas od

tych, co zw si bogami, ...ktry dowiode bdu

wszelkich bdw naszych!".

wszelkiemu bawochwalstwu, przywodzc ludzi

Romanowiczowa, ss. 126 n.

giczne perspektywy dziea jako caoci. Skada si ona z trzech czci - omwienia zjawienia si Jezusa
na ziemi, hymnu wypowiedzianego przez Chrystusa i Jego objawienia tajemnicy krzya. Panuje ogl
na zgoda, e sekcja ta jest starsza ni narracja i e zostaa wstawiona do tej ostatniej ju po utrwaleniu
si jej formy.
Materia ten ma wyranie gnostycki charakter. Hymn mwi o zjednoczeniu uczniw z Odkupicie
lem i potrzebie utrzymywania w tajemnicy objawienia Jego prawdziwej natury. Ta wiedza wtajemnicza
wierzcych w kosmiczne zdarzenie, ktre dokonuje si dziki Krzyowi wiata, ktrego faktyczny
krzy z drewna by tylko symbolem (mk Chrystusa naley take rozumie symbolicznie). Jezus zo
staje przedstawiony jako istota spotykana przez Jego uczniw pod rnymi postaciami - Jego fizyczny
wygld nie ma rzeczywistego znaczenia.
Wszystko mona uzna za reprezentatywne dla pocztkowego stadium gnostycyzmu. Jako cao
Dzieje Jana nie maj gnostyckiego charakteru, ale prawdopodobnie wiele rzeczy w nich naley pojmo-

Droga Curctes, jedna z gwnych ulic staroytnego Efezu ze wityni Hadriana z II w. n.e.

Wskrzeszenie Druzjany przez s'w. Jana Ewangelist, Girolamo Mazzola Bedoli (ok. 1500-1569). Ten epi
zod pojawia si pod koniec Dziejw Jana (por. ramka na ssiedniej stronie). Aposto Jan jest tradycyjnie
utosamiany z autorem Ewangelii i Apokalipsy w. Jana.

Z Dziejw Jana, r o z d z i a y 60 i 61
Pierwszego dnia przyjechalimy do odosobnio

wstaem pierwszy, a Versus i Andronikus ze

nej gospody. I gdy prbowalimy znale ko

mn, i zobaczylimy przy drzwiach pokoju

dla Jana, zobaczylimy dziwn rzecz. Byo jed

mnstwo zgromadzonych pluskiew... Jan spa

no ko... niezaslane; tak e rozoylimy pele

[i] gdy si obudzi, powiedzielimy mu to, co

ryny, ktre nosilimy na sobie, i uprosilimy go,

widzielimy. A on usiad na ku i spojrza na

by si pooy... Ale gdy si pooy, zaczy go

nie, i rzek do pluskiew: Poniewa uspokoiy

przeladowa niezliczone pluskwy. I gdy stawa

cie si i uniknycie mojej kary, wrcie na

y si dla niego coraz bardziej nieznone, a bya

swoje miejsce". Pluskwy pobiegy od drzwi do

ju prawie pnoc, powiedzia do nich w obec

ka i wspiy si na jego nogi, i zniky w jego

noci nas wszystkich: Mwi wam, pluskwy,

zczach. Wtedy Jan znowu powiedzia: Te

uspokjcie si raz na zawsze! Musicie opuci

stworzenia usuchay ludzkiego gosu i ograni

swj dom na dzisiejsz noc i by cicho w tym

czyy si, i byy ciche i posuszne, ale my, ktrzy

miejscu, i trzyma si z dala od sug Boych".

suchamy gosu Boego, nie jestemy posuszni

I kiedy zamialimy si i zaczlimy rozmawia,

Jego przykazaniom i jestemy nieodpowiedzial

Jan poszed spa... Teraz, gdy dzie zawita,

ni. Jak dugo bdzie to trwa?".

Kallimach
Pewien epizod z Dziejw Jana sta si dobrze znany

Druzjana
wskrzesza Kallimacha, ktry wyznaje swoje grzechy

w redniowieczu po przerobieniu go na aciski dra

i nawraca si na chrzecijastwo, potem Druzjan,

mat przez X-wieczn niemieck mniszk Hrotsvith.

ukazan jako wzr chrzecijaskiego miosierdzia,

W Efezie pewien Kallimach prbuje uwie kobiet

gdy przebacza Fortunatowi i prosi take o jego

zwan Druzjana. Jest ona on towarzysza Jana, An-

wskrzeszenie. Kallimach si temu sprzeciwia, ale Jan

dronika, ale lubowaa y w czystoci. Kopotana

go napomina, wskazujc na Jezusa, ktry przebacza

wzgldami Kallimacha Druzjana umiera na depresj.

wrogom. Druzjana otrzymuje przywilej oywienia

Kallimach przy pomocy czowieka zwanego Fortuna

Fortunata, ale on nie pokutuje i Jan potpia go jako

tem wamuje si do grobu, by dopuci si nekrofilii,

przedstawiciela nieprzyjmujcych prawdziwej wiary

ale anio go umierca.

Gdy Jan i jego uczniowie odwiedzaj grb naza
jutrz, odnajduj ciata dwch intruzw. Jan wpierw

i odrzucajcych duchowy pokarm sakramentw. For

tunat ponosi straszn mier, a Jan owiadcza: Dia
ble, masz swego syna".

wa w wietle gnostyckich idei i autor mg prowadzi swych czytelnikw ku takiej interpretacji. Jednak
wspczesne badania naukowe pokazay, e w okresie powstania Dziejw Jana nie istniaa jeszcze ostra
opozycja midzy gnostycyzmem a gwnym nurtem chrzecijastwa. To, co potem uznano z jednej stro
ny za idee gnostyckie, a z drugiej za wierzenia wczesnokatolickie", w pierwszych wiekach miao ze so
b wiele wsplnego, a granice byy pynne.
Hymnowi Chrystusa towarzyszy taniec. wity taniec jest waciwy wielu religiom, zwaszcza ju
daizm i ydowski komentarz do Pieni nad Pieniami z III w. p.n.e. mwi, e w nadchodzcym czasie
wity poprowadzi taniec wrd sprawiedliwych". Wydaje si prawdopodobne, e taniec by jednym
z rytuaw spoecznoci, dla ktrej dzieo to zostao napisane.
Druga cz dziea przenosi Jana z powrotem do Efezu. Autor umieci w niej zabawn opo
wie o tym, jak Jan mia do czynienia z plag pluskiew, by wywie z tego religijne poselstwo (por.
wypis na ssiedniej stronie). Dzieje Jana kocz si relacj o mierci apostoa, elementem znajdu
jcym si we wszystkich apokryficznych dziejach apostolskich. W pozostaych przypadkach boha
ter zawsze staje si mczennikiem, ale tradycja kocielna bya jednomylna co do tego, e Jan
zmar spokojnie w Efezie.
Jan odprawia uroczycie ostatni eucharysti, ktra jest pokazana jako rytua celebrujcy nie
mier Jezusa, ale Jego Bosk chwal. Chrystus jest przedstawiony za pomoc dugiego acucha
epitetw: Nasienie, Sowo, aska, Sl, Pera niewymowna, Skarb, Socha, Sie, Majestat, Dia
dem". Przed mierci Jan wypowiada modlitw: ideay ascetyzmu i czystoci charakterystyczne dla
caego dziea uzyskuj tu peny wyraz.

DZIEJE PAWA
Opowiadanie o podry podstawowa struktura wszystkich apokryficznych dziejw apo
stolskich jest dobrze widoczne w Dziejach Pawa. D z i e o skada si z jedenastu scen roz
grywajcych si w rnych miastach na Bliskim Wschodzie w trakcie podry apostoa,
podczas ktrej przenosi si on z Damaszku a do Rzymu, gdzie dobiega koca jego ycie.
Tekst zdaje si pomylany jako uzupenienie relacji o Pawle z kanonicznych Dziejw Apostolskich.
Epizody w kadej scenie powtarzaj ten sam wzr podr, kazanie Pawa, prowadzce do przelado
wa wzgldem niego, po ktrym nastpuje dokonywanie przez niego cudw i w kocu jego wyjazd.
Ksiga ta jest wspominana przez chrzecijaskiego autora Tertuliana, piszcego ok. 200 r. n.e., tak e
musiaa powsta jaki czas przed t dat. Tertulian przypisuje j heretyckiemu prezbiterowi z Azji
Mniejszej; take fakt, e koncentruje si ona gwnie na miastach z tego regionu, zdecydowanie wska
zuje na Azj Mniejsz jako miejsce jej pochodzenia. Powysze datowanie potwierdza rwnie zaleno
Dziejw Pawa od Dziejw Piotra, ktre - jak si wydaje - byy ju znane i wykorzystywane przez auto
ra tych pierwszych. Dzieje nie s traktatem teologicznym, lecz raczej seri opowieci, majcych zarw
no zabawia, jak i wzmacnia wiar zwykych chrzecijan, ktrzy czsto byli przeladowani przez swych
wspobywateli.
Pewne idee i tendencje teologiczne nie zawsze cakowicie wzajemnie zgodne nic tylko cz je
z Dziejami Piotra, ale s te wsplne dla apokryficznych dziejw w ogle. Pierwsze kazanie Pawa jest
okrelone jako sowo Boe dotyczce wstrzemiliwoci i zmartwychwstania" s to dwa wielkie te
maty teologiczne przewijajce si przez cae dzieo (por. ponisza ramka). Nauczanie jest tutaj wyra-

Czystos

Prawie kady epizod w Dziejach Pawia powraca do mo

tywu abstynencji seksualnej jako przyczyny przelado
wa Pawia i jego uczniw. Dominuj tu pogldy
ascetyczne ziemskie dobra przemijaj i wierzcy mu
sz pokada swoj nadziej w zmartwychwstaniu do y
cia, ktre nadchodzi, ktre jest zarwno ju obecn, jak
i dopiero przysz rzeczywistoci. A eucharystia znw
jest celebrowana tylko z chlebem i wod, a nie winem.
Wezwanie Dziejw do seksualnego samoopanowania
oznacza, e nadaj one due znaczenie tym kobietom,

wito

Tekli

ktre praktykuj cnot czystoci. Widoczne jest to

szczeglnie w pocztkowym epizodzie {Dziejach Pawia
i Tekli), ktry stal si pniej szeroko znany jako odrb
ne dzieo. Utwr ten odzwierciedla lokalny kult witej
Tekli z Azji Mniejszej, ktry gwatownie rozprzestrze
ni si zarwno w Kociele wschodnim, jak i zachod
nim, gdzie bya ona czczona jako najsawniejsza
spord dziewic-mczennic - chocia Dzieje Pawia
podaj, e w rzeczywistoci Tekla zmara spokojnie
we wasnym ku.

nie prawowierne, bez ladw tego, co mona by nazwa gnostycyzmem. Autor posiada znaczn znajo
mo Biblii hebrajskiej i mocno podkrela rzeczywiste czowieczestwo Chrystusa, na przykad
w stwierdzeniu z listu przypisywanego Pawiowi: Pan nasz Jezus Chrystus narodzi si z Maryi, ktra
wywodzi si z nasienia Dawidowego, gdy Ojciec zesa jej Ducha niebieskiego, aeby (On, Jezus Chry
stus) zstpi na ten wiat i wszelkie ciao ciaem swoim zbawi i aby w ciaach naszych z martwych nas
obudzi, co zapowiedzia by z gry, sam suc przykadem" (Romanowiczowa, s. 186).
Z Dziejw Pawa i Tekli, r o z d z i a y 5 i 6
Bogosawieni czystego serca, bowiem oni ujrz
Boga.
Bogosawieni, ktrzy strzeg czystym swe ciao,
bo stan si wityni Boga.
Bogosawieni wstrzemiliwi, bo do nich prze
mwi Bg.
Bogosawieni, ktrzy wyrzekli si tego wiata,
bo bd si podobali Bogu.
Bogosawieni ci, ktrzy maj ony jakoby ich
nic mieli, bo oni posid Boga w dziedzictwo.
Bogosawieni, ktrzy boj si Boga, bo oni stan
si zwiastunami Boga.
Bogosawieni, ktrzy dr wobec sw Boga, bo
oni zostan pocieszeni.
Bogosawieni, ktrzy przyjli mdro Jezusa
Chrystusa, bo oni zostan nazwani synami
Najwyszego.
Bogosawieni, ktrzy strzeg chrztu, bo oni
znajd odpoczynek u Ojca i Syna.
Bogosawieni, ktrzy osignli poznanie Jezusa
Chrystusa, bo oni pozostan w wiede.
Bogosawieni, ktrzy z mioci do Boga odeszli
od ksztatw tego wiata, bo oni bd sdzili
aniow i bd bogosawieni po prawicy Ojca.

Sw. Pawe zasiadajcy na tronie pord aniow,

XII-wieczne malowido kataloskie, by moe przed

stawiajce wniebowstpienie Pawia (por. s. 214).

Bogosawieni miosierni, bo oni dostpi mio

sierdzia, a gdy ujrz dzie sdny, nie bdzie on
dla nich gorzki.
Bogosawione ciaa dziewic, bo bd si podoba
y Bogu i nie strac nagrody za sw czysto, bo
sowo Ojca stanie si dla nich sprawc zbawie
nia w dniu jego Syna i osign odpoczynek na
wieki wiekw.
DzPwTk, ss. 120 n (wszystkie cytaty z Dziejw Pawia i Te/li we
dug tego przekadu, ss. 119 nn).

Dzieo rozpoczyna si parti znan jako Dzieje Pawa i Tekli. Synna wita i mczennica Tekla (por.
ramka na s. 184) jest gwn postaci, a Pawe gra tylko rol drugoplanow. Opowiadanie skada si
z dwch gwnych czci umiejscowionych w Ikonium i Antiochii Pizydyjskiej w Azji Mniejszej, po
czym nastpuje zamykajcy epilog umiejscowiony ponownie w Ikonium - Nowy Testament odnotowa,
e Pawe odwiedzi oba miasta. Obie czci maj podobn tre i struktur i obie osigaj swj punkt
kulminacyjny z chwil, gdy Tekla zostaje skazana na mier, los, z ktrego zostaje ocalona dziki Bo
skiej interwencji.
Pocztek opowiadania koncentruje si na przybyciu Pawia do Ikonium. Zaczepia go pewien Onezyfor, ktry rozpozna apostoa z opisu przekazanego przez ucznia Pawia, Tytusa: By on niskiego
wzrostu, mia ys gow, krzywe nogi, byl zdrowy i dobrze zbudowany, brwi mu si zbiegay, mia ma
y nos i by peen wdziku . Ten opis, a w szczegl
noci informacja o ysinie apostoa, zdeterminowa
tradycyjny sposb przedstawiania Pawa w sztuce
chrzecijaskiej (np., por. ilustracje na ss. 177,185,
194 i 216). Nastpnie Pawe wygasza kazanie
wzorowane na Bogosawiestwach (por. wypis na
s. 185) - dwa z nich s dosownymi cytatami
z Ewangelii wg w. Mateusza, przy czym zostay
mocno rozwinite i przeksztacone w pean na
cz dziewictwa i w obietnic, e ci, ktrzy przyj
m mdro Chrystusa i pozostan wierni swemu
chrztowi, osign status aniow.
W opisie Tekli znajduje si niemao erotyki.
Jawi si ona jako opanowana obsesj na punkcie
Pawa w pierwszej wzmiance o niej znajdujemy
j siedzc przy oknie przez trzy dni i noce, skd
moe sucha kazania Pawa, a pniej mwi si
o niej, e szukaa go, jak jagnitko na pustyni wy
glda swego pasterza". Tekst niejeden raz wspomi
na o jej urodzie i stwierdza, e na stos trafia nago.
W pierwszej czci opowiadania umiejsco
wionego w Ikonium Tekla podejmuje ycie w celi-

Sw. Tekla ratuje Este przed plag, Giambattista Tiepolo

(1696-1770). Namalowany w 1795 r. dla katedry w Es

te, Wiochy, upamitnia tradycj, wedug ktrej wita

wstawiaa si, by ocali miasto od epidemii w 1638 r.

bacie dziki kazaniu Pawa o wstrzemiliwoci. To pociga za sob konsekwencje, o ktrych mwi
wikszo apokryficznych dziejw apostolskich: odrzucony przez ni narzeczony porusza ca spoecz
no i wadz przeciwko Pawiowi, ktry zostaje aresztowany. Prokonsul, w pewnym sensie jak Piat
w sprawie Jezusa, jest pod wraeniem sw apostoa i kae go jedynie wychosta i wygna z miasta.
Okazuje si jednak, e Tekla przekupia stranika wiziennego i odwiedzia Pawa w wizieniu, gdzie
zostaje znaleziona jakoby zwizana mioci". Caa wina za to, co si stao, spada teraz na ni, i pro
konsul przychyla si ku daniu spalenia jej na stosie. Gdy zostaje podoony ogie, Bg sprawia, e
rozlegy si grzmoty podziemne, a w grze pojawia si ciemna chmura pena deszczu i gradu", tak e
ogie zostaje zgaszony, a Tekla ocalona. Przycza si teraz do Pawa, ktry wraz z Onezyforem i jego
rodzin poza miastem znajduje schronienie i tam lubuje i za nim, dokdkolwiek si uda. Pawe wy
raa wpierw wtpliwoci, mwic jej, e czasy s ze, ty natomiast jeste pikna", i nie uwaa jej jesz
cze za gotow do przyjcia chrztu, o ktry prosi. Jednak ostatecznie zabiera j ze sob do Antiochii
Pizydyjskiej, gdzie umiejscowiono drug cz opowieci.
Tutaj caa uwaga kieruje si na Tekl. Jeden z pierwszych obywateli miasta, Aleksander, zakochuje
si w niej i prbuje przekupi Pawa, by wspar jego starania, ale Pawe odpowiada: Nie znam tej
niewiasty, o ktrej mwisz, ani te nie jest ona moj". Kiedy Tekla odrzuca Aleksandra, przekonuje on
prokonsula, by skaza j na rzucenie dzikim zwierztom na arenie podczas publicznych igrzysk.
W obliczu dzikich zwierzt Tekla chrzci sam siebie. Jednak zwierzta nie s w stanie jej zrani i Tekla
zostaje uwolniona (por. poniszy wypis), pozyskujc mnstwo nowo nawrconych chrzecijan.
Tekla wci tskni za Pawem i dowiaduje si, e aposto uda si do miasta Myry. Docza do niego
i opowiada mu o wszystkich swych przygodach. Aposto poleca jej wrci do Ikonium jako misjonarce.
Z Ikonium udaa si pniej do Seleucji, gdzie wielu owiecaa sowem Boym, a potem zasna
piknym snem".
Z Dziejw Pawa i Teklli, r o z d z i a y 3338

Wtedy wyrwano Tekl... woya przepask, rzu

Aleksander powiedzia prokonsulowi: Mamy

cono j na stadion... Rzucano na ni jeszcze wie

bardzo dzikie byki, wypumy je w czasie tych

le zwierzt, a ona staa z wycignitymi rkami

igrzysk!". A on kaza j przywiza pod nogi po

i modlia si. A gdy skoczya modlitw i ujrzaa

rodku bykw, a pod ich brzuchami poprowadzi

wielki d peen wody, rzeka: Teraz nadszed

rozpalone acuchy, aby nimi bardzo podniecone

czas mego obmycia". I rzucia si do, mwic:

rozszarpay j. One za skoczyy z miejsca, ale

,W imi Jezusa Chrystusa chrzcz si w godzinie

palcy pomie spali wizy, a ona stana jakoby

ostatecznej "...Ona jednak rzucia si do wody...

niezwizana... I odesa natychmiast namiestnik

a foki ujrzay tylko wiato byskawicy i wypyn

Tekl, wypowiadajc wyrok: Uwalniam wam

y martwe. Otaczaa j bowiem taka chmura

bogobojn suebnic Boga, Tekl".

ognia, e ani zwierzta nie mogy jej dotkn, ani

nie mona byo dojrze jej nagoci... W kocu

DzPwTk, ss. 131-133.

PAWE I LEW
Nastpujca po epizodzie z Pawem i Tekl narracja Dziejw Pawa zwraca si z powrotem
ku dziaalnoci apostoa w Myrze, po ktrej pojawiaj si relacje z odwiedzin w Sydonie, Tyrze i Efezie. Ta cz tekstu zachowaa si fragmentarycznie - na przykad, waciwie nic
nie mwi o jego pobycie w Tyrze - ale gwne tematy opowiadania s dosy jasne.
W Myrze Pawe uzdrawia licznych mieszkacw, poczwszy od czowieka zwanego Hermokratesem. On i jego ona zostaj ochrzczeni, ale ich starszy syn Hermippus wpada w gniew, poniewa
chcia odziedziczy majtek swego ojca. Z grup mczyzn napada na Pawa, aposto zwraca si wte
dy do nich sowami, na ktre wpyw miaa ewangeliczna relacja o Chrystusie w ogrodzie Getsemani:
Nie jestem zodziejem ani nie jestem morderc. Bg wszystkich rzeczy, Ojciec Chrystusa, zawrci wa
sze miecze do ich pochew i przeksztaci wasz si w sabo". Hermippus zostaje dotknity lepot i od
razu pokutuje. Pawe i rodzice lepca modl si za niego i wzrok zostaje mu przywrcony.
W Sydonie gwnym wydarzeniem wydaje si zniszczenie przez Pawa wityni Apollina, za
co on i jego towarzysze zostaj aresztowani. Uciekaj przez morze do Tyru, skd Pawe udaje si
dalej do Efezu. Tam wygasza kazanie przeciwko bokom do namiestnika miasta, ktry jest pod je
go wraeniem, ale - podobnie jak w Dziejach Apostolskich 19 - wytwrcy bokw zmuszaj go do
skazania Pawa na rzucenie dzikim zwierztom na arenie. Na przeszkodzie staje gwatowna burza
gradowa. Zabija ona wikszo zwierzt i wielu widzw, a Pawe ucieka razem z lwem, ktrego kie
dy ochrzci (por. ramka).

Zwierzta

apokryficznych

Mwice zwierzta s charakterystyczne dla folkloru

dziejach

apostolskich

kiedy ochrzci w Palestynie. Tem jest czarujce opo

i bajek oraz powszechne w apokryficznych dziejach

wiadanie zachowane jedynie w koptyjskim fragmencie

apostolskich, jak i w innych staroytnych pismach

Dziejw Pawa (por. wypis na ssiedniej stronie).

o witych. Szczegln rol odgrywa motyw lwa, ktry

Aspekty tego epizodu wskazuj na wiadomo au

podporzdkowuje si mocy witych mczyzn i ko

tora bliskiego pokrewiestwa pomidzy istotami ludz

biet. W Dziejach Pawa Tekla jest chroniona na arenie

kimi i innymi stworzeniami do tego stopnia, e nawet

przez lwic. Pniej Pawe przechodzi przez takie sa

zwierzta potrzebuj chrztu jako drogi do zbawienia.

mo dowiadczenie w opowieci zainspirowanej przez

Jak w przypadku ludzi chrzecijaski chrzest zakada

jego stwierdzenie w 1 Licie do Koryntian: Potykaem

przyjcie ycia we wstrzemiliwoci, tak samo i w sto

si w Efezie z dzikimi zwierztami" (1 Kor 15,32). Na

sunku do lwa w tej opowieci, ktry po chrzcie spotka

arenie rozpoznaje w szalejcym lwie zwierz, ktra

lwic i nie uleg jej, ale uciek".

Staroytne licyjskie grobowce wykute w skale, datowane na VI lub VII w. p.n.e. w Myrze w Azji
Mniejszej, gdzie wedug Dziejw Pawa aposto dokona cudownych uzdrowie.

Z Dziejw Pawa

(papirus

koptyjski)

Wyszedem [ja, Pawe] w towarzystwie wdowy

strachem i zachwytem, gdy byem bliski poprowa

Lenimy i jej crki Ammii. Szedem w nocy, chcc

dzenia lwa jak wou i ochrzczenia go w wodzie.

pj do Jerycha w Fenicji... Wyszed wielki

Ale stanem na brzegu i zawoaem, mwic: Ty,

i straszny lew z doliny... Ale modlilimy si, tak e

ktry mieszkasz na wysokociach... ktry z Da

dziki modlitwie Lemma i Ammia nie wpady na

nielem zamkne usta lwom, ktry posae do

zwierz. Ale kiedy skoczyem si modli, zwie

mnie Pana Jezusa Chrystusa, pozwl, abymy

rz rzucio si do moich stp. Zostaem napenio

uciekli przed tym zwierzciem i wypenili plan,

ny Duchem i spojrzaem na nie, i rzekem do

ktry nam wyznaczye". Gdy tak si modliem,

niego: Lwie, czego chcesz?". A on rzek do mnie:

przyjem lwa po jego imieniu i w imieniu Jezusa

Chc by ochrzczony". Chwaliem Boga, ktry

Chrystusa zanurzyem go trzy razy w wodzie.

da mow zwierzciu i zbawienie swemu sudze.

A gdy wyszed z wody, otrzepa swoj grzyw

Skoro bya na tym miejscu wielka rzeka, zszedem

i rzek do mnie: aska niech bdzie z tob!".

do niej i on poszed za mn... Sam byem zdjty

I rzekem do niego: I tak samo z tob".

PAWE W FILIPPI
Po ucieczce z areny w Efezie (por. s. 188) Pawe wsiada na statek do Filippi w Macedo
nii w pnocnej Grecji. Relacja o apostole w Filippi ma w wikszej czci odmienny
charakter od reszty Dziejw Pawa i zawiera wymian listw pomidzy nim a czonka
mi Kocioa w Koryncie. Ta korespondencja jest czsto okrelana jako Trzeci List do
Koryntian" i stanowia pierwotnie prawdopodobnie niezalene dzieo.
Wpierw cz narracyjna mwi o tym, jak dwch nauczycieli, Szymon i Kleobiusz, przybyo
do Koryntu, wykadajc system doktrynalny odmienny od tego, ktry chrzecijanie przyjli od
Pawa. Uczyli oni, e nie byo zmartwychwstania ciaa, ale tylko ducha, i e ciao ludzkie nie jest
Boym stworzeniem; a o wiecie mwili, e Bg go nie stworzy i e Bg nie zna wiata; i e Je
zus Chrystus nie zosta ukrzyowany, ale tylko pozornie, i e nie narodzi si z Maryi czy z nasie
nia Dawida". W nastpstwie tego przywdcy spoecznoci Koryntian wysali list do Filippi,

Sw. Pawe nauczajcy, Giovanni Ricco (18171873). Ten obraz przedstawia Pawia przemawiajcego
przed arcykapanami i Rad" ydw w Jerozolimie w obronie swego nauczania (Dzieje 22,3 nn).

proszc Pawa o zbadanie zasadnoci pogldw Szymona i Kleobiusza, ktrzy przecz, by trzeba
byo opiera si na prorokach, e Bg jest wszechmocny, e bdzie zmartwychwstanie ciaa, e
czowiek zosta stworzony przez Boga, e Chrystus przyj ciao i narodzi si z Maryi, e wiat
nie pochodzi od Boga, ale pochodzi od aniow".
Takie oczywicie faszywe nauczanie byo zasadniczo wczesn i popularn form gnostycyzmu, ktry narodzi si w pierwszych dwch wiekach n.e. Nie ma tu wiadectwa w peni rozwi
nitych idei gnostyckich, takich jak doktryna o eonach czy boskiej naturze istot ludzkich (por.
ss. 157-158). Istnieje take zwizek z Listami do Koryntian w Nowym Testamencie, gdzie Pawe
jest gboko zaangaowany w zwalczanie faszywych nauczycieli, ktrzy infiltrowali t spoecz
no i by moe prezentowali gnostyckie tendencje.
Odpowied Pawa jest dwuczciowa. Wpierw przedstawia to, co te otrzymaem od wi
tych apostow, poprzednikw moich, ktrzy cay czas z Panem Jezusem Chrystusem obcowali" w rzeczywistoci po prostu ponownie potwierdza ortodoksyjn wiar bez adnej argumentacji.
W drugiej czci zwraca si ku doktrynie o zmartwychwstaniu, ktra dla autora Dziejw Pawa by
a jednym z kluczowych tematw apostolskiego kazania. Tutaj wysuwa dowody na rzeczywiste,
cielesne zmartwychwstanie, powtarzajc cz dyskusji z 1 Listu do Koryntian 15, ale te cytujc
fragmenty z Biblii hebrajskiej, z ktrych jeden pojawia si rwnie w Ewangeliach kanonicznych.
Reszta z tego, co mwi si o wydarzeniach w Filippi, jest w bardzo zym stanie, ale zdaje si
dotyczy przeladowania, egzekucji i oywienia na nowo modej kobiety zwanej Frontin, uczen
nicy Pawa. Po jej wskrzeszeniu - zdarzenie, ktre najwyraniej prowadzi do nawrcenia si jej
rodziny - aposto wyrusza do Koryntu.

Z Trzeciego Listu do Koryntian, r o z d z i a 3

Co za dotyczy tego, co powiadaj, e nie ma

wem, wiecie z pewnoci, e Jonasz, syn Amatie-

zmartwychwstania, dla nich nie ma zmartwych

go [Amittaja], nie chcc kaza przeciwko Nini-

wstania ciaa, dla siebie to powiadaj, oni bo

wie, poknity zosta przez morskiego smoka i e

wiem

nie

po trzech dniach i trzech nocach zmartwych

uwierzyli, e zmary powstaje. O Koryntianie,

wsta z gbokoci. Albowiem Bg przychyli si

oni nie pojmuj siewu pszenicy i inszego ziarna,

do proby Jonaszowej i nic nie zniszczao, ani

jako nagie zoone bywa w ziemi, ulegszy roz

wos jeden; o ile bardziej was, ktrzycie uwie

kadowi (jako) z martwych powstaj, wedug Bo

rzyli w Chrystusa Jezusa, wskrzesi, jako i sam

ej woli i oblekaj si w ciao na nowo; a nie tylko

zmartwychwsta ?

nie

zmartwychwstan,

jako

to wschodzi, co zasiano, ale pomnoone stokrot

nie. Jeeli nie chcemy siga po przykad z sie

Romanowiczowa, ss. 186 n (cytaty w tekcie wedug tego samego

przekadu, ss. 184 nn).

PAWE W KORYNCIE
Opowiadanie o pobycie Pawa w Koryncie jest niezwykle krtkie w stosunku do znaczenia tego
miasta dla apostoa w Nowym Testamencie. Nie ma adnej wzmianki o dokonywaniu cudw
i odnotowano tylko, e naucza tam regularnie przez czterdzieci dni.
Zaskakujce jest to, e nie ma on tu do czynienia z grob faszywych misjonarzy, w sprawie kt
rych zosta zaalarmowany w Filippi tematem jest raczej sowo o wytrwaoci, odnoszce si do miej
sca, w ktrym to wszystko mu si przydarzyo, i jakie wielkie czyny stay si jego udziaem", co
wskazuje na znaczenie dla autora Dziejw Pawa czasu spdzonego przez apostoa w Koryncie.
To z Koryntu Pawe wyrusza do Rzymu, gdzie czeka go mczestwo. Przygotowuje si na nie,
wiczc si w wytrwaoci i wiernoci: Oto odchodz do pieca ognistego i nie jestem wystarczajco
mocny, chyba e Pan obdarzy mnie si... aska Pana pjdzie ze mn, abym mg niezomnie wype-

Z Dziejw Pawa (Z K o r y n t u do R z y m u " )

Gdy byli na penym morzu... Pawe zasn...

zusa Chrystusa; a oni z kolei otrzymali udzia

I Pan przyszed do niego, idc po morzu, i tr

i cz Ducha Chrystusa... I teraz, bracia, wielka

ci Pawa, i rzek: "Wsta i popatrz!". A on obu

pokusa ley przed nami. Jeli wytrwamy, b

dzony rzek: Ty jeste moim Panem Jezusem

dziemy mieli przystp do Pana, i otrzymamy ja

Chrystusem, krlem. Ale dlaczego tak posp

ko

nym i przybitym, Panie?...Gdy jestem troch

upodobania w Jezusie Chrystusie, ktry wyda

schronienie

tarcz

Jego

dobrego

zaniepokojony, e jeste taki". I Pan rzek:

samego siebie za nas... Poniewa w tych czasach

Pawle, jestem bliski tego, by zosta na nowo

ostatecznych Bg z naszego powodu zesa du

ukrzyowany". I Pawe rzek: Niech Bg nie

cha mocy w ciao, to jest w Maryj Galilejsk,

pozwoli, Panie, abym mia to oglda!". Ale Pan

wedug sowa prorockiego; ktra... urodzia Je

rzek do Pawa: Pawle, wsta, udaj si do Rzy

zusa Chrystusa, naszego Krla, w Betlejem

mu i napominaj braci, eby trwali we wzywa

judzkim ...ktry uda si do Jerozolimy i na

niu Ojca"...

ucza wszystkich Judejczykw... I czyni wielkie

Pawe wyzby si nastroju smutku i uczy

i cudowne dziea, tak e wybra z plemion dwu

sw prawdy, i rzek: Bracia, onierze Chrystu

nastu mczyzn, ktrzy byli z Nim w rozumie

sa, suchajcie! Jak czsto Bg wydawa Izraela

niu i wierze, gdy wzbudza z martwych,

w rce bezprawia! I tak dugo, jak trzymali si

uzdrawia choroby, oczyszcza trdowatych,

spraw Boych, nie opuci ich... Posa im w do

uzdrawia lepych, leczy kalekich, podnosi pa

datku prorokw, by zwiastowali naszego Pana Je

ralitykw, wygania demony z optanych".

Na ssiedniej stronie: Pozostaoci staroytnego Koryntu. Z tytu stoi witynia Apollina zbudowana ok. 540 r. p.n.e.

ni przeznaczenie". Pawe udaje si tam nie jako wizie, jak to si dzieje w kanonicznych Dziejach
Apostolskich, ale jako wolny czowiek, ktry dobrowolnie przyjmuje Boe zamiary wobec siebie.
Opis podry do Italii jest take krtki i stoi w lunym zwizku z narracj o podry Pawa w N o
wym Testamencie - ponownie zamiarem autora jest wydobycie jej rzeczywistego znaczenia w katego
riach planu, jaki Bg przewidzia dla Pawa. Jedynym epizodem w czasie samej podry jest wizja,
w ktrej Pawe widzi Chrystusa chodzcego po morzu (por. wypis na stronie obok). Potem Jezus idzie
przed statkiem, wskazujc drog - podr znajduje si w ten sposb pod Boym kierownictwem.
Po przyjedzie Pawe jest witany przez czonkw Kocioa, po czym wygasza kazanie, ktrego
zakoczenie zagino. W zachowanej postaci jest ono wezwaniem do wytrwaoci i wytrzymaoci,
w przewiadczeniu, e Bg nigdy nie opuci tych, ktrzy Mu ufaj. Boa wierno zostaa zademon
strowana na przykadzie, po pierwsze, Jego obchodzenia si z dawnym Izraelem i, po drugie, wysa
nia przez Niego na wiat Zbawiciela, by go odkupi poprzez Jego nauczanie i cuda. W ten sposb
mowa ta jeszcze raz wskazuje na prawdziwe znaczenie ostatecznego losu Pawa i jego caego cier
pienia i mczestwa.

MCZESTWO PAWA
Podobnie jak odpowiednie sekcje w innych apokryficznych dziejach apostolskich, relacja o m
czestwie Pawa bya przekazywana jako samodzielny tekst i prawdopodobnie uywano jej w li
turgii dnia wita apostow. Tematyka konfrontacji Pawa z Neronem opiera si na
przeciwstawieniu sobie onierzy Chrystusa, uniwersalistycznego krla, i podlegoci pastwu
rzymskiemu.
Pawe wypoyczy szop poza Rzymem na miejsce kaza, i wrd wielu, ktrzy przychodzili go su
cha, byli niektrzy czonkowie dworu cesarskiego. Patroklus, podczaszy Nerona, gdy okazao si, e po
mieszczenie jest ju zadoczone, sucha przesania apostoa z ssiedniego okna. Spada z niego i zabija
si, ale Pawe go wskrzesza jest to powtrzenie epizodu z Pawem i Eurychem z Dziejw Apostolskich
20,9 nn. Patroklus wraca do Nerona, ktremu wczeniej doniesiono o mierci jego podczaszego, i cesarz
pyta go, kto go wskrzesi (por. poniszy wypis). Odkrywajc, e Patroklus i inni dworzanie przyczyli

Sw. Pawe prowadzony na mczestwo, Luca di Tomme (13331389). Za tradycyjne miejsce mierci Pawia
uwaa si Tre Fontane (Trzy Fontanny) w Rzymie.

si do armii Chrystusa, cesarz ogasza dekret: ,Wszyscy, ktrzy oka si chrzecijanami i onierzami
Chrystusa, zostan zgadzeni".
Neron uznaje Pawa za prowodyra chrzecijan i przesuchuje apostoa. Odpowiadajc, Pawe jedy
nie doprowadza do wciekoci cesarza, ktry rozkazuje spali wszystkich winiw chrzecijan z wy
jtkiem Pawa, bdcego obywatelem rzymskim. On ma zosta city, wedug prawa rzymskiego".
Pawe obiecuje, e si ukae po swojej egzekucji na dowd zmartwychwstania ciaa.
W tym miejscu do opowiadania zostaje wprowadzony prefekt Longus i centurion Cestus, ktrzy s
pod wraeniem nauczania Pawa. Pawe obiecuje, e jeli odwiedz jego grb nastpnego ranka, otrzy
maj piecz chrztu od dwch jego dugoletnich towarzyszy, ukasza i Tytusa. Po modlitwie Pawe zo
staje city mieczem, ale zamiast krwi mleko trysno na szaty onierza". Pniej Pawe ukazuje si
cesarzowi i grozi mu rych mierci. Przeraony Neron nakazuje uwolni chrzecijan. W kocowej
scenie Longus i Cestus przychodz do grona Pawa, gdzie widz Tytusa i ukasza modlcych si ze
zmartwychwstaym apostoem, i zostaj ochrzczeni. To wskazuje prawdopodobnie na rozwijajcy si
w Kociele kult grobw mczennikw

Z Dziejw Pawa ( M c z e s t w o Pawa)

A kiedy [Patroklus] wszed, [Neron] powiedzia

mi zamieszkanej. Bo nakazano nam, bymy nie

mu: Patroklu, ty yjesz?". A on odrzek mu: y

pomijali nikogo, kto by chcia przej na sub

j, Cezarze". Na to ten: Kto ci oywi?". Cho

mojego Krla... Cezarze, nie na krtki czas yj ja

piec za... odrzek mu: Jezus Chrystus, Krl

dla Krla mego; jeeli zetniesz mnie, oto co zro

wiecznoci". Cezar... zapyta: Jezus ten ma wic

bi: powstawszy, dowiod, ukazujc ci si, em

rzdzi wiecznie i obali wszystkie krlestwa?"...

nie zmar, ale przeciwnie, yj dla Pana mego, Je

Uderzy go w twarz i rzek: Patroklu, ty take su

zusa Chrystusa, ktry przychodzi sdzi wiat".

ysz owemu Krlowi?". On odpowiedzia: Tak,

Ale Longus i Cestus rzekli do Pawa: Skd

Cezarze; bo mnie wskrzesi, kiedy byem mar

wam si bierze ten Krl, e tak wierzycie w Niego

twy". A... pierwsi sudzy Neronowi wykrzyknli:

bez odstpstwa, a po mier sam?". Pawe ww

My take suymy Krlowi wiecznoci". A on ka

czas, rozprawiajc z nimi... Wwczas rzekli mu

za ich zaku w acuchy; ...pniej kaza szuka

bagalnie: Prosimy ci, wspom nas, a my ci

onierzy wielkiego Krla...

uwolnimy". Ale on odpowiedzia im: Jam nie de

[Neron rzek do Pawa:] Sugo wielkiego

zerter Chrystusa, jeno onierz wierny Boga y

Krla, a przecie mj winiu, w jakim celu wszed

wego. Gdybym wiedzia, e umr, uczynibym

e sekretnie do cesarstwa Rzymian i werbowae

to... ale poniewa yj dla Boga i miuj sam sie

onierzy wyjtych spod mojej wadzy?". Pawe,

bie, pjd do Pana mego, aby razem z nim dost

peen Ducha witego, odpowiedzia wobec

pi chway Ojca Jego".

wszystkich: Cezarze, werbujemy onierzy wyj

tych nie tylko spod twojej wadzy, ale po caej zie

Romanowiczowa, ss. 188 n (cytaty w tym rozdziale wedug tego

samego przekadu, ss. 187 nn).

DZIEJE ANDRZEJA
W swej pierwotnej formie Dzieje Andrzeja byy prawie na pewno najduszymi ze wszystkich
apokryficznych dziejw apostolskich. Niestety, s one take najgorzej zachowane, i kada prba
ich rekonstrukcji musi przybra posta mozaiki rnych wiadectw. S one rwnie jednymi
z najstarszych dziejw apostolskich, ktre trzeba datowa prawdopodobnie ok. 150 r. n.e.
Pomidzy III a IX w. n.e. Dzieje Andrzeja byy rozpowszechniane zarwno w Kociele wschodnim,
jak i zachodnim, korzystano z nich zwaszcza w rodowiskach heretyckich, takich jak manichejczycy
(por. s. 222) i pryscylianie (por. s. 229). W konsekwencji Dzieje zostay odrzucone przez gwny nurt Ko
cioa, co stao si na dugo, zanim dzieo odeszo w zapomnienie.
To, co wiadomo o ich tematyce, pochodzi z podsumowania w Ksidze o cudach bogosawionego An
drzeja Apostoa Grzegorza z Tours (ok. 540594 r. n.e.). Wynika z niego, e utwr naladowa typowy
schemat: narracja o podry i relacja o mczestwie. Andrzej podruje z Palestyny na zachd do miast
w pnocnej Azji Mniejszej i Grecji, ostatecznie docierajc do Achai (poudniowa Grecja). Dziaa gw
nie w Filippi i Patras, gdzie zostaje stracony i spalony. Grzegorz koncentruje si prawie wycznie na cu
dach apostoa i pomija jego mowy. W rzeczywistoci mowy s najwaniejsze w Dziejach Andrzeja,
poniewa wyraaj szczegln teologi ich autora; nie s cakowicie zgodne z prawowiernymi rzymsko
katolickimi pogldami Grzegorza std zatuszowanie tych fragmentw.
Dzieje Andrzeja nale do tego samego rodowiska religijnego popularnej religijnoci - co Dzieje
Piotra, z ktrymi cz je pewne podobiestwa i analogiczne elementy gnostyckie (por. ponisza ram
ka). Z drugiej strony dzieo zdradza wpywy filozofii greckiej. W porwnaniu z innymi apokryficznymi

Gnostycyzm

Dzieje Andrzeja reprezentuj styl mylenia, ktry nie

moe by definiowany jako rozwinity gnostycyzm,
lecz raczej jako odzwierciedlajcy tendencje gnostyckie", ktre czsto pojawiaj si w chrzecijastwie
tamtego okresu. Obecny jest w nich dualizm pomi
dzy duchowym i materialnym wiatem oraz idea zba
wienia, ktre polega na odkrywaniu przez jednostki
Boskiej natury w sobie samych. Taka wiadomo jest
osigana przez objawienie dane przez Odkupiciela,
ktrym nie jest wcielony Jezus, ale cala Boska istota,

Dzieje

Andrzeja

ktr trudno odrni od samego Boga. Widzialny

wiat jest sfer iluzji i przemijania, z ktrej czowiek
wyzwala siebie przez uwiadomienie swojej rzeczywis
tej wewntrznej istoty, prowadzce do wyrzeczenia si
spraw cielesnych: seksu, obfitego poywienia, bogac
twa i godnoci publicznych. Aposto Andrzej jest me
dium, dziki ktremu nauka taka stal si znana jest
przedstawiony jako akuszerka" zbawienia oraz jest
jednoczenie objawicielem i przykadem, ktry ludzie
powinni naladowa.

dziejami apostolskimi autor jest kim w rodzaju filozofa i intelektualisty, zaznajomionym z ogln at
mosfer filozoficzn i religijn w II w. n.e.
Poza informacjami, ktrych dostarcza Grzegorz z Tours, jedynie opis wydarzenia w Filippi znajdu
je si w niekompletnie zachowanym papirusie koptyjskim (por. wypis poniej). Opowiada o modym
onierzu optanym przez demona. Andrzej dokonuje egzorcyzmu, mody czowiek powraca do zdro
wych zmysw, a nastpnie zaciga si do duchowej suby Chrystusowi.
Relacja o mczestwie Andrzeja oraz o prowadzcych do niego zdarzeniach ujawnia elementy
wsplne dla takich tekstw: cudowne uzdrowienia, nawrcenia, przeladowanie i w kocu ukrzyowa
nie. Obok apostoa bohaterami wydarze w Patras s: prokonsul Egeasz, jego brat Stratokles, ona pro-

Utrechckjego Papirusu Koptyjskiego

[Andrzej rzek do demona:] Dlaczego miaby

potem nie dre...? Ja dr cay we wszystkich
moich koczynach i sawi odbiorc, ktry przy
chodzi po dusze witych. O mistrzowie cnoty,
nie na prno bylicie zadowoleni: patrz, sdzia
walki przygotowuje dla was koron nieprzemija
jc... O dziewice, nie na prno strzegycie
swej czystoci i nie na prno wytrwaycie
w modlitwie, podczas gdy lampy wasze paliy si
w rodku nocy, dopki wezwanie nie dotaro do
was: 'Wsta, id spotka narzeczonego'".
Gdy demon odszed... modzieniec... zaoy
swj mundur onierza... mwic: O mu Bo
y, wydaem... kawaki zota, by naby to ulotne
odzienie... ale teraz dam wszystko, co posiadam,
abym mgby uzyska dla siebie mundur twego
Boga". Jego towarzysze... rzekli do niego: ...Jeli
wyprzesz si munduru cesarskiego, zostaniesz
ukarany". Modzieniec odpowiedzia: Zapraw
d jestem przeklty z powodu moich wczeniej
szych grzechw. eby moja kara bya tylko z tego
powodu, e wypr si munduru cesarza, i ebym
nie zosta ukarany, dlatego e wzgardziem

Sceny z ycia w. Andrzeja, rosyjska ikona apostoa,

ktry byt powszechnie czczony w redniowieczu

odzieniem chrzestnym niemiertelnego Krla

oraz zosta uznany patronem Grecji, Rosji,

wiecznoci".

Szkocji i kilku innych krajw.

konsula Maksymilla i jej suca Ifidama. Stratokles przyby do miasta, by zwrci si ku filozofii": po
rzuci ziemskie ambicje w deniu do odkrycia prawdy. Andrzej wygania demona, ktry opta su
cego Stratoklesa i cakowicie przywraca zdrowie niewolnikowi - w nastpstwie czego Stratokles chtnie
przyjmuje nauczanie apostoa. Andrzej wzywa go wpierw, by uwiadomi sobie swoj prawdziw natu
r. Przynie, moje dziecko, to, co masz... Znam tego, ktry milczy, znam tego, ktry pragnie, twj no
wy czowiek ju mwi do mnie", a potem pokazuje mu, e to samouwiadomienie, nowy czowiek,
poprowadzi do zobaczenia, e jego poszukiwania mog zosta uwieczone sukcesem tylko przez na
wrcenie si na wiar chrzecijask. I w mowie, ktra moga by pierwotnie do niego skierowana, An
drzej przedstawia wyczerpujco, co wiadomo indywidualnej, najbardziej wewntrznej natury
rzeczywicie oznacza i jakie przynosi to efekty. Stratokles zostaje przekonany i odtd staje si pobonym
uczniem apostoa.
Gwny jednak nacisk spoczywa na Maksymilli. Andrzej przekonuje j do porzucenia ma i pro
wadzenia ycia w czystoci. Wszelkie prby Egeasza, by odzyska on z powrotem, spotykaj si z od
mow, i Andrzej, jak mona byo przewidzie, zostaje wrzucony do wizienia z sarkastyczn uwag: Ty
jeste zepsuty, za twoje dobre uczynki dla Maksymilli oddaj te podzikowania". Ona jednak nie traci
kontaktu z uwizionym apostoem, ktry umacnia j w jej postanowieniach, tak e Egeasz zostaje
w kocu zmuszony do nakazania jego egzekucji. Opowiadanie o mczestwie skupia si szczeglnie na
dwch elementach: mowie Andrzeja o krzyu, podobnej do tej z Dziejw Piotra, i jego ostatnim prze
saniu o marnoci wszystkich ziemskich rzeczy w porwnaniu z nagrod niebiaskiego ycia.

Dziejw

Andrzeja

Jeli, o istoto ludzka, zrozumiaaby wszystkie

Gdy zostae ustawiony w kosmosie, by umoc

te rzeczy... a mianowicie, e jeste niematerial

ni to, co chwiejne. I jedna cz ciebie rozci

na, wita, wiatoci, spokrewniona z niezro-

ga si do nieba, tak aby mg wskaza na...

dzonym, intelektualna, niebiaska, przero

Logosa, gow wszystkich rzeczy. Inna cz

czysta, czysta, przewyszajca ciao, przewy

ciebie rozciga si w prawo i lewo, aby mg

szajca wiat, przewyszajca moce, przewy

wyda walk strasznym i nieprzyjaznym mo

szajca wadze, ponad ktrymi ty jeste...

com i doprowadzi kosmos do jednoci. Inna

potem wie wiedz o tym, co przewyszasz...".

cz ciebie jest woona w ziemi, zakorzenio

,Witaj, o krzyu... Przychodz do ciebie,

na w gbokociach, aby mg doprowadzi to,

ktry uznaj za mj wasny; przychodz do

co na ziemi i pod ziemi, do cznoci z tym, co

ciebie, ktry tsknisz za mn. Z n a m tajemnic

w niebie... Brawo, o krzyu, e zwizae ob

tego, po co rzeczywicie zostae ustawiony.

wd ziemi!".

Na ssiedniej stronie: Sw. Andrzej i.sw. Franciszek^, El Greco (1540-1614). Andrzej jest ukazany z krzyem w ksztacie

litery X zgodnie ze stosunkowo pn tradycj Dzieje Andrzeja zaznaczaj, e jego krzy byt zwykym krzyem.

TOMASZ W INDIACH
Z piciu gwnych apokryficznych dziejw apostolskich Dzieje Tomasza s jedynymi zachowa
nymi w caoci. Najstarsza w caoci zachowana jest wersja grecka, ale uczeni s zasadniczo zgod
ni, e jest to tumaczenie pierwotnego tekstu syryjskiego. Dlatego dzieo to stanowi wane
wiadectwo wczesnego chrzecijastwa w Syrii, skupionego wok Edessy.
Myl Dziejw Tomasza ujawnia bliskie zwizki z dwoma wielkimi teologami syryjskiego chrzeci
jastwa, Tacjanem (ok. 120137 r. n.e.) i Bardesanesem (154222 n.e.), ktrzy zostali pniej uznani za
heretykw. Dzieo skada si z trzynastu scen, po ktrych nastpuje relacja o mczestwie apostoa.
Umiejscowione s prawie cakowicie w rnych miastach w Indiach, asocjacje z tym krajem wyjania si
bliskimi zwizkami pomidzy Edess i pnocnymi Indiami mniej wicej na pocztku I w. n.e., co jest
te najbardziej prawdopodobnym czasem powstania utworu.
Tomasz by wan postaci dla wczesnego chrzecijastwa. Jest nazywany Judaszem Tomaszem,
a take Didymem, Bliniakiem", i by uwaany za brata bliniaka Jezusa. Motyw bliniaka" jest gw
n cech charakterystyczn Dziejw Tomasza nie bdzie chyba przesad stwierdzenie, e aposto jawi
si jako identyczny bliniak Jezusa i czsto zamieniaj si swymi rolami.
Autor Dziejw Tomasza w mniejszym stopniu zainteresowany jest sprawami doktrynalnymi ni
opowiedzeniem wielu historii o cudach, midzy innymi o mwicych zwierztach i wskrzeszaniu zmar
ych. Niemniej dzieo prezentuje pogldy teologiczne wsplne dla wszystkich apokryficznych dziejw
apostolskich, odzwierciedlajce wierzenia i praktyki popularne wrd chrzecijan. Centralne miejsce

Z Dziejw Tomasza, r o z d z i a y 6 i 7
Dziewica jest crk wiatoci,

Aby dostpi promieni Jego wiatoci.

W niej mieci si i spoczywa promienna wspa

Z N i m weseli si bd bez koca wiecznym we

niao krlw,
Wygld jej peen uroku,
Janieje piknoci bez skazy...
Jego dwie rce skiny i ukazuj chr wiekw
szczliwych,
Jego palce wskazuj bramy miasta...
Przyjaciele Oblubieca j otaczaj,

selem...
W radoci i weselu chwali bd Ojca wszech
rzeczy,
Ktrego wiato ich zalewa, ktrego widokiem
s olnieni,
Ktrego ambrozja, nigdy nie wyczerpana, dana
im jest na pokarm;

Jest ich siedmiu...

Pij jego wino, ktre koi dz i pragnienie,

Ma take siedem druhen, ktre przed ni ta

Chwal i sawi z Duchem ywym,

cz...
Wpatruj si uwanie w Oblubieca,

Ojcem prawdy i matk mdroci.

OZ 6, ss. 185 n (przekad Z. Romanowiczowej).

Sceny z ycia w. Tomasza, XII-wieczny witra z katedrze w Bourges, Francja. Ukazuj legendarne
epizody cznie z opowieci o Tomaszu na uroczystoci weselnej (por. s. 203).

zajmuje nauczanie o ascetyzmie, szczeglnie o abstynencji seksualnej. Ostry kontrast oddziela obecny
wiat od niebiaskiej egzystencji, ktr objawia Chrystus, i wierzcy s wzywani do wyrzeczenia si
przyjemnoci materialnego wiata oraz uwiadomienia sobie poprzez ycie w witoci swojej prawdzi
wej duchowej natury. Jezus jest nade wszystko Objawicielem i Odkupicielem, co czyni tekst bliskim
gnozie, chocia wydarzenia z Jego ziemskiego ycia s wspominane z pewnoci w ortodoksyjny spo
sb. Dzieo korzysta z kanonicznych pism biblijnych w wikszym stopniu ni jakikolwiek inny tekst
apokryficzny, lecz koncentruje si gwnie na nauczaniu i przypowieciach Jezusa.
Chocia ksiga jest przeznaczona dla zwykych odbiorcw, autor jest wyrafinowanym mylicielem,
ktry zespala szerokie spektrum tradycji i idei w swj mocno symboliczny system. Dzieje zaczynaj si,
gdy apostoowie w Jerozolimie dziel wiat pomidzy siebie, by na wyznaczonych obszarach prowadzi
dziaalno misyjn. Tomaszowi przypadaj Indie, ale odmawia udania si tam. W tym czasie przyby
wa indyjski kupiec, zwany Abban, wysany przez krla Gundafora, by naby niewolnikw-

Klasztor buddyjski z I w. n.e. w Takht-i-Bahi, Pakistan. Legendy o apostolskiej dziaalnoci w Indiach

mogy bra si z dawnych relacji o Indiach jako ziemi penej mnichw", jak to podaje Zota legenda.
Byo to prawda - lecz kwitnce klasztory z tego regionu byy buddyjskie.

Z Dziejw Tomasza, r o z d z i a y 3132

[W rzeki do Tomasza:] Jestem gadem o ga

w d anioy z gry i uwizi je w dzach do ko

dziej naturze, zowrogim synem zowrogiego oj

biet, aby na ziemi zrodzone dzieci mogy od nich

ca... Jestem synem tego, ktry zasiada na tronie

pochodzi, i speniem swoj wol dziki nim;

i ma moc nad stworzeniem, ktre jest pod nie

jestem tym, ktry zatwardzi serce faraona... Je

bem... Jestem krewnym tego, ktry jest poza oce

stem tym, ktry zwid wielu na pustyni, gdy

anem, ktry wkada ogon we wasne usta; jestem

zrobili cielca; jestem tym, ktry rozjuszy Hero

tym, ktry wszed przez ogrodzenie do raju i po

da i pobudzi Kajfasza do faszywego oskarenia

wiedzia Ewie o wszystkich sprawach, ktre mj

o kamstwo przed Piatem... Jestem tym, ktry

ojciec poleci mi powiedzie jej; jestem tym, kt

pobudzi Judasza i przekupi go, by zdradzi

ry pobudzi i rozjuszy Kaina, by zabi swego

Chrystusa na mier... Jestem krewnym tego,

wasnego brata, i z powodu mnie ciernie i osty

ktry ma przyj ze wschodu, ktremu dano tak

wyrastaj na ziemi; jestem tym, ktry strci

e moc uczynienia tego, co chce na ziemi".

-cieli. Odwrotnie ni w przypadku sprzedania Jezusa przez Judasza Iskariot, teraz Jezus przejmuje
inicjatyw, w rezultacie czego Judasz Tomasz, ktry przedstawiony jest jako ciela taki jak sam Jezus,
zostaje sprzedany.
Abban i Tomasz wyruszaj statkiem i przybywaj wpierw do Andrapolis, prawdopodobnie w Egip
cie. Tam Tomasz podczas wesela piewa hymn, ktry na pierwszy rzut oka wydaje si peanem na cz
mioci erotycznej, ale w rzeczywistoci jest alegori opiewajc zjednoczenie Chrystusa z wierzcymi
zamiast zjednoczenia cielesnego (por. wypis na s. 200). Takie znaczenie potwierdza te cig dalszy, gdy
Jezus ukazuje si w postaci Tomasza nowo zalubionej parze i wzywa ich do odrzucenia wspycia sek
sualnego na rzecz tego niezepsutego i prawdziwego maestwa, w ktrym macie sta si panami mo
dymi wchodzcymi do komnaty maeskiej, ktra pena jest niemiertelnoci i wiata". Para, jak
mona byo tego oczekiwa, rozstaje si.
Po przyjedzie do Indii Tomasz zostaje przedstawiony krlowi Grundaforowi, ktry poleca mu zbu
dowa paac. Aposto wykorzystuje przeznaczone na budow pienidze na pomoc biednym, wyjaniajc
pniej, e rzeczywicie zbudowa paac, ale znajduje si on w niebie, a krl ujrzy go dopiero po swojej
mierci. Grundaforus wpada w gniew i skazuje Tomasza na obdarcie ywcem ze skry. Wtedy jednak
umiera brat krla i anioowie zabieraj jego dusz do nieba, gdzie odkrywa paac. Anioowie pozwalaj
mu powrci na ziemi i donie o tym swemu bratu, tak e obaj nawracaj si na chrzecijastwo. To
opowiadanie ilustruje jeden z gwnych tematw dziea - cakowite przeciwiestwo pomidzy obecnym
wiatem, ktry jest zepsuty i przemijajcy, a niemiertelnym niebiaskim krlestwem, ktre jest prawdzi
wym domem ludzi. Autor przedstawia jeszcze inn ze swych gwnych kwestii, e mczyni i kobiety
mog uwolni si z niewoli ich obecnej egzystencji tylko poprzez uwiadomienie sobie swej prawdziwej
duchowej natury i wyrzeczenie si roszcze materialnego wiata, naladujc przykad Jezusa.

Dzieci
Opowiadanie o Tomaszu w krlestwie Gundafora za
wiera wane opisy wyganiania i niszczenia przez apo
stola demonw, co ma wielkie znaczenie dla
pogldw teologicznych autora. Demony ksztatuj
cz smutnego losu, w ktrym ludzko tkwi w obec
nym wiecie pojawiaj si w wielu postaciach i s
dziemi Szatana, wadcy materialnego wiata, ktry
cigle dokucza istotom ludzkim, wchodzc ukrad
kiem i wtrcajc ludzi w wtpliwoci". W retrospekcyjnej narracji zaczerpnitej z Biblii, ktra

Szatana
demonstruje, e autor znal i korzysta z pism kano
nicznych, wielki w przyjmuje rne demoniczne
ksztaty, jakie przypisywano mu w caej historii (por.
wypis na stronie obok). Koczy on swoj mow pro
roctwem o przyjciu tajemniczej postaci ze wscho
du". Jest to prawdopodobnie odniesienie do dobrze
znanej legendy o powrocie cesarza Nerona, ktry
przy kocu czasu stanie jako mistrz Szatana do
ostatecznej konfrontacji z jego nemezis, Mesjaszem
Boym.

MYGDONIA I CHARYZJUSZ
Pierwsza cz Dziejw Tomasza umiejscowiona w krlestwie Gundafora zawiera pojedyncze
opowieci o cudach, bez wyranych powiza pomidzy nimi. W drugiej czci akcja przenosi
si do innego indyjskiego miasta, rzdzonego przez krla nazywanego Mezdeuszem. Jednocze
nie zmienia si znaczco charakter dziea.
Relacje o cudach apostoa w duej mierze znikaj: by moe jedynym wyranym przykadem cu
du jest opowie o prbie Mezdeusza torturowania Tomasza przez przystawienie do jego stp gorcych
metalowych pyt. Natychmiast woda wytrysna obficie z ziemi, tak e pyty zostay pochonite",
a krl znalaz si w niebezpieczestwie utonicia i zostaje ocalony tylko dziki temu, e aposto modli
si o ustanie powodzi. Natomiast cz ta koncentruje si cakowicie na kazaniach i modlitwach To
masza, objaniajcych natur i wymagania wiary, oraz na nawrceniach, ktre s efektem tych sw.
Caa sekwencja jest znacznie bardziej spjna, poszczeglne epizody s blisko ze sob powizane,
a emocje i osobowoci uczestnikw peniej rozwinite.
W centrum caoci stoi motyw wsplny dla wszystkich apokryficznych dziejw apostolskich ko
biet, ktre zostaj przekonane do ycia bez swoich mw, a potem do przyjcia religii chrzecijaskiej.
Gwn postaci jest zamona niewiasta Mygdonia, ktrej towarzyszy piastunka Narchia, ale jest te
opis nawrcenia si ony krla Treptii. Przekonany przez Tomasza zostaje take Siforatus, jeden z kr
lewskich dowdcw wojskowych, i syn krla Zuzanes. W tym mona dostrzec jeszcze inny wsplny
element - trosk o pokazanie skutecznoci chrzecijaskiego wezwania wobec klas wyszych.

Z Dziejw Tomasza, r o z d z i a y 128 i 130

Charyzjusz przyszed [do apostoa] i rzek do nie

skam sprawiedliwo... Dlatego suchaj mnie

go bagalnie: Prosz ci, o mu: nigdy nie zgrze

i chod ze mn do domu, i przekonaj Mygdoni,

szyem ani przeciwko tobie, ani przeciwko

by bya ze mn jak dawniej, zanim ciebie zoba

komukolwiek ani przeciwko bogom. Dlaczego

czya!"... Tomasz rzek Mygdonii: Moja crko,

wzbudzie tak wielkie zo przeciwko mnie?

bd posuszna temu, co mwi brat Charyzjusz!".

...Z jakiego powodu doprowadzasz mnie do szau

A Mygdonia rzeka: Jeli nie mogabym nazwa

i cigasz na siebie zniszczenie? Bo jeli jej nie

czynu sowami, jak zmusisz mnie do zniesienia

przekonasz, zabij zarwno ciebie, jak i moj was

tej sprawy?... Ale teraz mwisz to, poniewa si

n on. A jeli, jak powiadasz, jest po drugiej

boisz. Lecz kto uczyni co, i bdzie sawiony... gdy

stronie ycia i mierci take potpienie i zwyci

to zmieni? Kto buduje wie i niszczy j od fun

stwo, i sd, chc pj tam z tob, by zosta z tob

damentw? Kto kopie studni na wod na pu

osdzony. I jeli Bg, o ktrym kaesz, jest spra

stynnym miejscu i zasypuje j ponownie? Kto

wiedliwy i wydaje wyroki sprawiedliwie, ...uzy

znajduje skarb i nie robi z niego uytku?".

Mygdonia jest polubiona krewnemu krla, Charyzjuszowi, ktry zosta ukazany w bardzo po
zytywnym wietle. Jego gboka mio do ony zostaa przedstawiona w poruszajcych i patetycz
nych baganiach, ktrymi prbuje przekona j do powrotu do niego: chocia od czasu do czasu jej
grozi, nigdy nie wprowadza tego w czyn. Okazuje zastanawiajcy szacunek Tomaszowi i w robi
cym wraenie fragmencie wskazuje na swe uczciwe i prawe postpowanie, ktrym nie zasuy na
zamieszanie, jakie nauczanie apostola wprowadzio w jego ycie (por. wypis na ssiedniej stronie),
i prosi Tomasza o ubaganie Mygdonii, by chciaa z nim y jak dawniej. Ostatecznie Charyzjusz
przedstawia swoj spraw krlowi, ale nawet wtedy baga Mezdeusza o nierealizowanie zamiaru
stracenia Tomasza, mwic: Miej na chwil troch cierpliwoci, o krlu. Wpierw przestrasz tego
ma sowami i przekonaj go, eby przekona Mygdoni, by stao si dla mnie jak dawniej". Jednak
po powtarzajcych si ostrzeeniach krla Tomasz zostaje w kocu uwiziony, co staje si prelu
dium do jego mczestwa.

Kaplica na Grze w. Tomasza w pobliu Madrasu, Indie. Stoi ona na wzgrzu, o ktrym tradycja mwi,
e aposto zosta tam umczony. Jego ciao miao potem zosta przeniesione do Edessy, a pniej do Italii.

WITE RYTUAY I MODLITWY

Jedn z najbardziej interesujcych kwestii w Dziejach Tomasza s informacje, jakich do
starczaj one o praktykach liturgicznych i wierzeniach wczesnego Kocioa syryjskiego. N a
wrcenie Gundafora i jego brata oraz rnych pojedynczych osb w krlestwie Mezdeusza wszystkie osigaj swj punkt kulminacyjny w rytuale inicjacyjnym, przez ktry nowy wie
rzcy zostaje wprowadzony do spoecznoci Kocioa.
Najpeniejszy opis tego rytuau przekazano w przypadku Mygdonii, w innych miejscach zo
sta przedstawiony krcej. Skada si z trzech etapw: wpierw nastpowao namaszczenie wi
tym olejem, potem chrzest w wodzie w imi Trjcy, po ktrym celebrowano eucharysti.
Namaszczenie przyjo form wylania oleju na gow wprowadzanego, co odzwierciedlao post
powanie w przypadku krla w Biblii hebrajskiej. Jeden raz mwi si, e Tomasz nakaza Mygdo
nii namaci w ten sposb kobiety, podczas gdy
on sam namaci mczyzn - Zuzanesa: i ta
kie rozrnienie byo normaln praktyk w Ko
ciele syryjskim potwierdza porzdek kocielny
z III w. n.e. zwany Nauk Dwunastu Aposto
w (Didache), ktra wywodzi si z tego same
go terenu co Dzieje Tomasza. Poleca ona, e
diakoni-kobiety

maj

namaszcza

kobiety,

gdy nie jest waciwe, by kobieta bya oglda

na przez mczyzn", prawdopodobnie wskazu
jc, e olej by wylewany nie tylko na gow, ale
take na cae nagie ciao, jak to przedstawiaj
take Dzieje Tomasza w ostatnim takim przy
padku. Namaszczenie i chrzest wod wystpu
j razem we wszystkich syryjskich rytuaach
inicjacyjnych, ale wydaje si, e szczeglne zna
czenie przypisywano temu pierwszemu.
Sens namaszczenia i eucharystii wyjaniaj
modlitwy apostoa, ktre im towarzysz. Przyj
muj one zwyka form liturgiczn epiklesis, in-

Sw. Tomasz bogosawicy, XV-wieczna ikona

macedoska.

wokacji do Ducha witego nad materialnymi elementami (por. poniszy wypis). Namaszczenie
jest znakiem Ducha, ktry przemienia wierzcych w nowych ludzi. Duch przedstawiany jest jako
kobieta, poniewa trzeba pamita, e sowo duch" w syryjskim jest rodzaju eskiego, tak jak
i w innych jzykach semickich. Std Duch jest wzywany jako wspczujca matka" i jako taki jest
matk Zbawiciela, z ktrym jest ona blisko zwizana jako moc ugruntowana w Chrystusie"
i kto, kto objawia ukryte w Jego nauczaniu tajemnice. Lecz jest ona te matk sakramentalnie no
wo narodzonego wierzcego, ktry staje si bliniakiem Odkupiciela. Utosamiana jest ona rw
nie z biblijn postaci Boskiej Mdroci, kolejn esk person, i gdy przedstawiana jest jako
matka siedmiu domw", to wyrane nawizuje si do siedmiu kolumn domu zbudowanego
przez Mdro wedug Ksigi Przysw 9.
D u c h jest te moc wzywan przy celebracji eucharystii, ktra posiada w Dziejach Tomasza
wiele wyrniajcych j cech. Elementami s wycznie chleb i woda, podobnie jak w wielu in
nych apokryficznych pismach, co wskazuje na ascetyczne nastawienie krgw, w ktrych takie tek
sty powstay. W szczeglnoci gwnym elementem jest chleb i jego bogosawienie, amanie
i rozdzielanie - kubek wody jest niewiele wicej ni towarzyszcym skadnikiem. Zatem w najwy
raniejszym opisie tego rytuau Tomasz przynosi stoek, na ktrym rozkada lniane okrycie i ka
dzie na nim chleb bogosawiestwa", wypowiada modlitw konsekracyjn, po czym znaczy
chleb znakiem krzya, amie i rozdziela go, mwic: Niech to bdzie dla ciebie przebaczeniem
grzechw i wiecznych przewinie". Nie ma tu adnej wzmianki o wodzie czy winie.
To odzwierciedla zwyczaje wczesnego Kocioa syryjskiego, gdzie amanie chleba byo sercem
liturgii. Sakramenty s tak samo ywotnym elementem dziaalnoci Tomasza, jak jego nauczanie
i cuda, dlatego nie moe dziwi, e krl Mezdeusz mg opisa apostoa jako tego, ktry rzuca
urok na ludzi olejem i wod, i chlebem".

Z Dziejw Tomasza, r o z d z i a 27
Aposto wzi olej i wyla go na ich gowy, na
maszczajc i pomazujc ich, i zacz mwi:
Przybd, wite Imi Chrystusa, ktre jeste
ponad wszelkie imi.
Przybd, mocy Najwyszego i penio miosier
dzia.
Przybd, darze Najwyszego.
Przybd, matko wspczujca.

Przybd, matko o siedmiu siedzibach, i racz

spocz w smej.
Przybd, pierworodny z piciu czonkw na
szego umysu, ktrymi s pojtno, myl, roz
sdek, rozwaga, rozum...
Przybd Duchu wity, oczy ich ldwie i ich
serca, naznacz pieczci w Imi Ojca i Syna
i Ducha witego".

Przybd, pierwiastku mskoci.

Przybd, o Ty, ktry odsaniasz rzeczy tajemne.

O 6, ss. 186 n (epikleza w przekadzie Z. Romanowiczowej).

HYMN O PERLE
Najsawniejszym fragmentem Dziejw Tomasza jest Hymn o perle, dugi poemat w opo
wieci o Mygdonii, wypowiadany przez apostoa. Wikszo uczonych zgadza si, e ten
szczeglnie pikny przykad poezji syryjskiej by pierwotnie niezalenym dzieem.
Jzyk hymnu jest symboliczny i aluzyjny, a jego interpretacja wywoaa wiele sporw. Mimo to fa
bua jest jasna. Mody ksi zostaje pozbawiony krlewskich szat i wysany przez swoich rodzicw
do Egiptu, by przynie Per, ktra ley porodku morza, owinita cielskiem ziejcego smoka".
Ostatecznie ksi rzuca urok na smoka, chwyta perl i wraca do domu. W drodze powrotnej zosta
je na nowo odziany w swoj krlewsk szat i uznany, razem ze swym bratem, za nastpc tronu.
Hymn o perle zrcznie splata liczne motywy i tematy. Opiera si na dwch przypowieciach
Jezusa, o synu marnotrawnym, ktry opuszcza dom, ale w kocu powraca, i o kupcu, ktry
sprzedaje cay swj majtek, by zdoby jedn drogocenn per, ktra przedstawia krlestwo nie
bieskie. Gwny nacisk spoczywa tutaj nie na perle, lecz na szacie ksicia. Przywrcenie szaty two
rzy punkt kulminacyjny poematu: oznacza odzyskanie podobiestwa Boego i zjednoczenie
wierzcego (ksi) z Jezusem (brat ksicy), z ktrym dziedziczy krlestwo niebieskie. Ksi
take reprezentuje Tomasza, bdcego doskonaym przykadem tego, co kada istota ludzka moe
osign, oraz zjednoczenia Tomasza z Jezusem, zgodnie z ide, e Jezus i Judasz Tomasz byli
bliniakami (por. s. 200).

Ksi

ludzkie

przeznaczenie

Pod pewnym wzgldem ksi reprezentuje Adama, kt

dzi, by uwiadomi sobie swoj prawdziw, niebiask

ry czsto jest postrzegany przez teksty apokryficzne jako

egzystencj, obrazowan przez zdobycie pery. To prze

pierwotnie niebiaska i krlewska istota (por. ss. 2223).

budzenie dokonuje si przez objawienie chrzecijaskiej

W konsekwencji upadku Adam utraci take podobie

ewangelii, ktr symbolizuje list do ksicia od jego rodzi

stwo Boe, przedstawione symbolicznie jako odebranie

cw, namawiajcy go do dokoczenia swego zadania

ksiciu jego krlewskiej szaty. Adam jest rwnie przed

i powrotu i prowadzcy go do domu swoj mioci. Lu

stawicielem catej ludzkoci, tak e Hymn o perle opowia

dzie zostali wygnani z Edenu, ale mog powrci do ra

da przede wszystkim o prawdziwej naturze ludz

ju, przyjmujc ycie w witoci i czystoci. Tak czynic,

kiego przeznaczenia. Ludzie s zniewoleni przez mate

uniewaniaj zwycistwo Szatana smoka w Hymnie

rialny wiat, ktry symbolizuje Egipt, gdzie yj oni

o perle nad Adamem. Wezwanie do witego ycia jest

w ignorancji i zapomnieniu, z ktrych musz si przebu

gwn nauk caych Dziejw Tomasza.

Przypowie o synu marnotrawnym, Mistrz Kobiecych Ptfigur (dziaial ok. 14901540). Dzieje Tomasza
interpretuj ten epizod odmiennie ni Ewangelie kanoniczne.

Hymnu

Kiedy zobaczyem sukni, nagle wydala mi si

lustrzanym podobiestwem mnie samego. Wi
dziaem, e jestem w niej cay i e ona jest we
mnie, e bylimy w rozce, a przecie jednym
i tym samym, tak samo uksztatowani.

o perle

si pikno jej barw, i caego siebie okryem kr

lewskim paszczem.
Tak obleczony wstpiem w bram powita
i uwielbie.
Pochyliem gow i wielbiem wspaniao Ojca

I obraz Krla krlw by na niej przedstawiony

mego, ktry j dla mnie posa, ktrego rozka

wszdzie, i caa mienia si od porusze tajem

zy wypeniem, tak jak on wypeni co by

nej wiedzy...

przyobieca.

Ja jestem sprawczyni jego czynw, jego, dla kt

rego wyrosam w domu Ojca, i poznaam po

Przyj mnie z radoci i byem z nim w jego

Krlestwie...

sobie, e ogromniej tak jak jego dziea".

I dostojna w swoich ruchach caa dy ku mnie...
Wycignem rce i wziem j, i przybraem na

OZ 6, ss. 187 nn (przekad, a waciwie parafraza Cz. Miosza; dosowniejsze tumaczenie mona znale u Z. Romanowiczowej,
ss. 205 nn).

MCZESTWO TOMASZA
Epizod, ktry poprzedza relacj o mczestwie apostoa, zosta starannie opracowany jako jego
przygotowanie i wprowadzenie do tego ostatniego wydarzenia. Z jednej strony w serii mw To
masz antycypuje ju swoj mier, dajc wiadectwo o swej wiernej subie w przeszoci oraz
przygotowujc samego siebie i swoich uczniw na to, co ma nadej. Z drugiej - autor pokazu
je, jak Tomasz ugruntowa trwa spoeczno chrzecijask.
Ostatnia scena poprzedzajca mczestwo opisuje ceremoni, w ktrej reszta prominentnych konwertytw, ktrych on nawrci, jest wprowadzana do spoecznoci Kocioa. Punktem kulminacyjnym
jest eucharystia, ktr wszyscy dziel midzy siebie, i po tym, jak wypowiadaj kocowe Amen", zo
staje ono powtrzone przez niebiaskie, potwierdzajce sowo: Amen, nie bj si, tylko wierz".
Opowiadanie o mczestwie nastpuje bezporednio po tej poegnalnej scenie. Wydaje si praw
dopodobne, e relacja owa czsto bya przekazywana jako odrbny tekst. Nie wyjaniono w jasny spo
sb, dlaczego krl Mezdeusz, ktry dotd nie przedsiwzi adnych innych rodkw poza
uwizieniem Tomasza, miaby si teraz zdecydo
wa na jego egzekucj. Jednak, jak si zdaje, gw
nym oskareniem miao by czarnoksistwo, gdy
krl mwi do apostoa: Ale teraz tak postpi
z tob, aby twoje czary zginy razem z tob". Od
wzorowujc to, co w Ewangeliach kanonicznych
powiedziano o postawie hierarchii jerozolimskiej
przeciwko Jezusowi, Mezdeusz obawia si popu
larnoci apostoa wrd ludzi i postanawia zga
dzi go po cichu: powierza go czterem onie
rzom, rozkazujc im zabra go w gry i zlikwi
dowa go dzid". Tomasz wychodzi naprzeciw
swojemu losowi z mow, ktra wyraa jego zna
jomo ludzkiej kondycji: Oto, jak czterech
schwycio mnie, gdy z czterech elementw sta
em si! I jeden mnie prowadzi, gdy nale do
Tego, do ktrego odchodz. Ale teraz ucz si, e
mj Pan, gdy by z Tego, do ktrego odchodz
i ktry jest na zawsze niewidzialnie ze mn, zosta
ugodzony przez jednego; ale ja, gdy jestem
z czterech, bd ugodzony przez czterech".

Skuteczno

relikwii

Dwie sprawy w opisie mczestwa ujawniaj eklezjal

uzdrowiony. Grb okaza si pusty, bez koci, ponie

ne nastawienie autora. Tomaszowi w grach towarzy

wa jeden z wierzcych wykrad je i zanis je w re

szyli niektrzy jego uczniowie, tam wywica Siforata,

giony na Zachodzie". Moe to by odniesienie do

dowdc krlewskiego, na prezbitera, a Zuzanesa, sy

tradycji o przeniesieniu relikwii Tomasza z powrotem

na krla, na diakona, ustanawiajc w ten sposb Ko

do Edessy w 394 r. n.e. Mezdeusz musia zadowoli si

ci, ktry bdzie nadal trwa, poniewa Pan pomg

prochem z miejsca, gdzie spoczywao ciao, ktry do

im i spowodowa, e wiara wzrastaa dziki nim". Epi

wodzi swej skutecznoci - ksiga koczy si nawrce

log historii opowiada o tym, jak po dugim czasie syn

niem krla, ktry stal si ulegy Siforatowi". W ten

Mezdeusza zosta! optany przez demona i krl zdecy

sposb doprowadzone zostao do koca dzieo Judasza

dowa si otworzy grb apostoa, by wzi jedn z ko

Tomasza, ktrego dokona w kraju Hindusw, wype

ci i przywiza j swemu synowi, aby mg zosta

niajc polecenie tego, ktry go posa".

Z Dziejw Tomasza, r o z d z i a y

152162

Judasz [Tomasz] odszed, by zosta uwizio

nie, uwolnij tego czarnoksinika, albo rozka

nym. I nie tylko to, ale Treptia i Mygdonia,

trzyma go w areszcie gdzie indziej. Gdy dwa

i Narchia take odeszy, by zosta uwizione...

razy miae szczcie trzyma winiw razem.

Gdy [aposto] zakoczy swe sowa do nich,

Chocia zamknlimy drzwi o waciwej porze,

wszed do ciemnego domu i rzek: Mj Zbaw

to gdy budzimy si, znajdujemy je otwarte.

co, ...niech te drzwi stan si takie, jak byy

I jeszcze gorzej, twoja ona i twj syn, razem

i niech zostan zapiecztowane ich pieczcia

z innymi, nie trzymaj si z dala od tego czo

mi!". I zostawiajc kobiety wyszed, by mil

wieka". Gdy to usysza, poszed skontrolowa

cze... Gdy wrci, znalaz stranikw bijcych

pieczcie, ktre zaoy na drzwiach; i zasta

si i mwicych: Jakiego grzechu dopucilimy

pieczcie, tak jak byy wczeniej. I rzek do

si przeciwko temu czarnoksinikowi, e si

stranikw: Dlaczego kamiecie? Poniewa te

magiczn otwar drzwi wizienia i chcia, by

pieczcie wci s nienaruszone. I czemu m

wszyscy winiowie uciekli? Ale chodmy i do

wicie, e Treptia i Mygdonia weszy do wizie

niemy krlowi"...I gdy tylko zawita dzie,

nia?". A stranicy rzekli: Powiedzielimy ci

wstali i poszli do krla Mezdeusza, i rzekli: Pa

prawd".

Na ssiedniej stronie: Aposto Tomasz, Georges de la Tour (1593-1652). Aposto trzyma dzid, ktra
wedug tradycji bya narzdziem jego mczestwa (por. tekst gwny na ssiedniej stronie).

ROZDZIA 5

WIZJE KOCA CZASW

APOKALIPSA PIOTRA
Istnienie licznych apokalips chrzecijaskich powiadcza ogromne znaczenie idei apokaliptycz
nych we wczesnym Kociele. Takie dziea ukazuj dalszy rozwj tematw Nowego Testamentu,
ktry czsto cytuj. Maj te wiele cech wsplnych z tradycj apokaliptyki ydowskiej (por.
s. 236), ktrej s spadkobierczyniami.
Judaizm rabiniczny, ktry rozwin si pod panowaniem rzymskim po 70 r. n.e., mocno wyhamo
wa pimiennictwo apokaliptyczne - po czci z powodw politycznych, gdy wiele z tych pism opisy
wao obalenie imperialnych tyranii, jednak teksty owe byy zachowywane i otaczane czci przez
chrzecijan, ktrzy schrystianizowali je w rnym stopniu. ydowskie apokalipsy opieray si na wiel
kich postaciach z przeszoci Izraela, podobnie jak chrzecijaskie dziea przypisywano sawnym osobi
stociom z historii Kocioa jako ich autorom. Jak to zakada termin apokalipsa (objawienie"),
zasadniczym elementem we wszystkich chrzecijaskich tekstach apokaliptycznych jest sekretne obja
wienie dane przez Jezusa swoim uczniom. To nauczanie przybiera oglnie form opisu koca wiata,
ktry w dzieach chrzecijaskich z reguy skupia si na powtrnym przyjciu Chrystusa. Wan cech
charakterystyczn ydowskich apokalips jest retrospekcja narodowej lub wiatowej historii w formie za
powiedzi, co rzadko si zdarza w dzieach chrzecijaskich.
Najbardziej znaczce i zasadniczo najstarsze z chrzecijaskich apokalips to te, ktre przypisano
Piotrowi, Pawowi i Tomaszowi. Istniej dwa cakowicie rne dziea zwane Apokalipsami Piotra, z kt
rych jedna jest pismem koptyjskim z biblioteki w Nag Hammadi (por. ss. 216-217). Druga, datowana
Z Apokalipsy Piotra,

rozdzia

Przy tym pomieniu jest wielki d i bardzo gbo

z powodu swoich rodzicw: To s ci, ktrzy

ki... Kobiety bd pogrone po szyj i bd uka

wzgardzili, zorzeczyli i przekroczyli Twoje przy

rane wielk mk. To s te, ktre spowodoway

kazanie, ktrzy spowodowali [nasz] mier i zo

poronienie swoich dzieci i niszczyy dzieo, ktre

rzeczyli anioowi, ktry [nas] uksztatowa.

Bg stworzy. Przed ich oczyma jest inne miejsce,

Powiesili nas, zazdrocili [nam] wiata, ktre da

gdzie siedz dzieci... i bd woay do Pana. Na

e wszystkim"... Co do dzieci, to powierz je

dejdzie piorun, a [z miejsca, gdzie znajdoway si

anioowi [imieniem] Temlakos, a tych, ktrzy je

dzieci - wider w oczy tych [kobiet], ktre doko

zabili, bd kara na wieki, gdy tego chce Pan.

nay swej zguby... Bd jcze i wzdycha do Pana

ApNT 3, s. 234 (cytat w tekcie wedug tego samego przekadu,

ss. 227 nn).

prawdopodobnie na pierwsz poow II w. n.e., pochodzi z Egiptu, gdzie wan postaci byl Piotr, po
niewa Koci w Aleksandrii zosta wedug tradycji zaoony przez jego ucznia Marka. Dzieo byo
znane szerokim krgom i jest czsto cytowane przez Ojcw Kocioa - Klemens Aleksandryjski (ok. 150
ok. 215 r. n.e.) zalicza ja nawet do pism natchnionych.
Pierwsza cz ksigi zostaa osadzona w takiej samej scenerii jak pierwszy rozdzia kanonicznych
Dziejw Apostolskich. Tutaj jednak uczniowie pytaj Jezusa nie o odnow krlestwa Izraela, ale o zna
ki Twojego przyjcia i koca wiata" sformuowanie zaczerpnite z Ewangelii wg w. Mateusza. Jezus
opisuje nadejcie dnia sdu, gdy wiat zostanie zniszczony przez ogie. Druga cz przybiera znan
form podry przez kosmos, gdzie Piotrowi pokazane zostaje miejsce sdu nad niegodziwcami, kt
rych grzechy i mczarnie, wymierzane przez archaniow, zostay opisane ze szczegami. Kary pono
sz ci, ktrzy dopucili si przestpstw seksualnych i odrzucili ycie ascetyczne. Znajduje si tu te
szczeglnie interesujcy fragment potpiajcy aborcj (por. wypis na ssiedniej stronie), chocia wedug
Klemensa Aleksandryjskiego odnosi si on do powszechnej w staroytnoci praktyki porzucania na
mier niechcianych dzieci. Na kocu znajduje si jak gdyby powtrzenie przemienienia (Mk9,28; Mt
17,1-8; k 9,28-36), w trakcie ktrego Piotrowi zostaje ukazany raj, gdzie sprawiedliwi przebywaj
w szczliwoci wraz z anioami.

Sw. Piotr nauczajcy, Fra Angelico (ok. 13871455). Siedzca posta z aureol i trzymajca ksig jest, jak
powszechnie si sdzi, ewangelist Markiem, ktry wedug tradycji chrzecijaskiej byl uczniem Piotra.

APOKALIPSA PAWA
Punktem wyjcia Apokalipsy jest relacja samego apostoa z Nowego Testamentu o tym, jak
zosta porwany do raju i sysza tajemne sowa, ktrych si nie godzi czowiekowi powtarza"
(2 Kor 12,34). Dla pisarzy apokaliptycznych typowe byo uchwycenie si tajemniczego biblij
nego wiersza jak ten, by sprbowa zadowoli ciekawo dotyczce niebiaskiego wiata, kt
r one nieuchronnie budziy.
Dzieo podaje, e Pawe zapisa swe niebiaskie dowiadczenia na zwoju, ktry ukry pod swo
im domem w Tarsie, miecie rodzinnym. Na polecenie Jezusa anio doprowadza do jego odkrycia"
w czasie panowania cesarza Teodozjusza (panowa w latach 379-395 n.e.), prawdopodobnie w okre
sie, w ktrym tekst faktycznie zosta napisany. Pomimo odrzucenia przez kocielne autorytety Apo
kalipsa staa si bardzo popularna i zostaa przetumaczona na kilka jzykw oraz wywieraa,
sigajcy poza redniowiecze, wpyw na chrzecijaskie idee nieba i pieka. Obecna forma jest sto
sunkowo pna, ale wykorzystanie w niej rnych starszych tradycji znajduje odzwierciedlenie w jej
stylu penym powtrze - najbardziej charakterystyczne s dwie prawie identyczne wizje raju.
Relacja Pawa z jego niebiaskiej podry zaczyna si skarg caego stworzenia skierowan do
Boga na to, e rodzaj ludzki tylko grzeszy". Aposto widzi sprawiedliwe i niegodziwe dusze (por.
wypis na ssiedniej stronie). Pojawia si te dugi opis mk grzesznikw, ktry mocno przypomina
Apokalips Piotra (por. ss. 212-213) prawie na pewno jedno ze rde autora. Pawe jest przedsta
wiony jako potna posta, rwna anioom i wielkim bohaterom Izraela. Podczas drugiej wizyty
w raju, ktra tworzy punkt kulminacyjny ksigi, zostaje on przyjty i uhonorowany przez Dziewic
Maryj oraz biblijnych patriarchw i prorokw.

Herezja
Apokalipsa Pawa odzwierciedla stan Kocioa w IV
i V w. n.e., kiedy przywdcy kocielni czsto propago
wali doktryny, ktre ostatecznie zostay osdzone ja
ko heretyckie, podczas gdy mnisi i zwykli wierzcy
stali na stray ortodoksyjnych, prawowiernych wie
rze. W relacji Pawta dotyczcej kosmosu najsurowiej osdzon kategori grzesznikw s heretycy,
ktrzy, jak szczerze mwi autor, nie wyznali, e
Chrystus przyszed w ciele i e zrodzia Go Dziewi

ortodoksja
ca Maryja" lub mwi, e Chrystus nie powsta
z martwych i e ciao nie zmartwychwstanie", lub
e chleb eucharystii i kielich bogosawiestwa nie
jest ciaem i krwi Chrystusa". Czonkowie hierar
chii kocielnej biskup, prezbiter, diakon i lektor doznaj mczarni za niedopenienie swoich obo
wizkw. W kontracie do tego ideaem jest proste
ycie monastyczne na pustyni i jest prawdopodobne,
e autor sam by mnichem.

Uniesienie w zachwycie s'w. Pawa do trzeciego nieba, Nicolas Poussin (15931665). To przedstawienie
wniebowzicia Pawa stoi pod wpywem Apokalipsy Pawa.

Z Apokalipsy Pawa, r o z d z i a

18

I rzeki Pan, sdzia sprawiedliwy, do duszy grzeszni

gos mwicy: Niech ta dusza zostanie wydana

ka: Tobie mwi, duszo, wyznaj swoje czyny, kt

w rce Tartaru. Ma zosta doprowadzona w g

re dokonaa, gdy bya na wiecie, przeciwko tym,

biny piekie... Bdzie wydana na cierpienia i po

ktrych tu widzisz". I odpowiadajc, rzeka: Panie,

zostawiona tam a do wielkiego dnia sdu".

jeszcze nie upyn rok, gdy tego zabiam i rozla

I znowu usyszaem gosy tysicy tysicw anio

am jego krew na ziemi; z innymi cudzooyam.

w piewajcych hymn, mwicych do Pana.

I nie tylko to, ale zaszkodziam mu bardzo zabraam mu bowiem majtek". I usyszaem

ApNT 3, ss. 255 n (pozostae cytaty wedug tego samego przekadu,

ss. 245 nn).

APOKALIPSY GNOSTYCKIE
Koptyjska Apokalipsa Piotra z Nag Hammadi reprezentuje wierzenia okrelonej chrzecijaskiej
grupy gnostyckiej. W Apokalipsie Jezus daje Piotrowi tajemne objawienie, by przej do tej sek
ty, postrzegajcej siebie jako wybran spoeczno tych, ktrzy jedyni s w stanie przyj naucza
nie Jezusa i uwiadomi sobie swoj prawdziw, niemierteln natur. Objawienie ma form
zapowiedzi wydarze z czasw samego autora, bardzo prawdopodobnie na pocztku III w. n.e.
Czonkowie sekty to obcy" w porzdku istniejcego wiata i przeladowani z powodu faszywej
doktryny przez innych chrzecijan, opanowanych przez demoniczne moce. Czasami wydaje si, e kry
tyka dotyka konkurencyjnych grup gnostyckich, jak na przykad tych, ktrzy nazywaj siebie od czo
wieka zwizanego z nag kobiet, o wielu postaciach i wydan na wiele cierpie". To oznacza
prawdopodobnie uczniw Szymona Czarnoksinika (por. ss. 174-177), tradycyjnie uwaanego za za
oyciela gnostycyzmu, ktrego towarzyszka Helena miaa si wci, jak wierzono, odradza w rnych

Rzymska paskorzeba z IV w. n.e. przedstawiajca Piotra (z lewej) i Pawia. Najwyraniej niedokoczona, by

moe ukazuje ich legendarne spotkanie w Rzymie, gdzie obaj, jak mwi tradycja, mieli zgin mczesko.

Koptyjska
W zbiorze z Nag Hammadi znajduje si te koptyjska
Apokalipsa Pawa, ktra jak drugie dzieo o tym samym ty
tule (por. ss. 214-215), jest interpretacj 2 Listu do Koryn
tian 12,24. Jednym z jej celw jest promowanie statusu
Pawia, ktrego wniebowstpienie jest nakierowane na
spotkanie z dwunastoma apostoami, witajcymi go jako
rwnego im. Pawet te jest wiadkiem mk potpionych.
Tekst zachowa si fragmentarycznie, ale w wystarcza
jcym stopniu, by dowie swego gnostycznego charakte
ru. Wida to zwaszcza w interpretacji Przedwiecznego"
z Ksigi Daniela 7. Stary czowiek..., ktrego szaty byy

Apokalipsa

Pawa

biae", spotkany przez Pawia w sidmym niebie, jest

w myli gnostyckiej niszym bstwem-stworzycielem,
ktre prbuje powstrzyma go przed dalszym wstpowa
niem w gr, mwic: ,W jaki sposb bdziesz mg od
dali si ode mnie? Spjrz i zobacz te wadze i te moce"
to s wadcy stworzonego wiata. Posta nazywana Du
chem, tosama z Chrystusem, kae Pawowi da znak,
bdcy dowodem jego niemiertelnej natury i wolnoci
od materialnego wiata. Gdy Pawe to czyni, otwiera si
przed nim droga do wyszych niebios.
(Cytaty za ApNT 3, ss. 212 nn.)

kobiecych ksztatach. Dzieo przeciwstawia take prawdziwe braterstwo" faszywemu braterstwu sio
strzanemu", odnoszc si by moe do znaczenia kobiet-prorokw w niektrych krgach chrzecija
skich, szczeglnie u montanistw (por. ramka na s. 98). Jednak dzieo kieruje polemik gwnie przeciw
wielkiemu katolickiemu (powszechnemu") Kocioowi. Jego przywdcy, biskupi i diakoni, zostaj zde
maskowani jako faszywie roszczcy sobie prawa do Boego autorytetu. Pan jest istot cakowicie nie
biask i duchow. Jezus mwi: Ja jestem rozumnym duchem, tym, ktry jest peen promieniujcej
wiatoci". Wyrana granica oddziela Syna Czowieczego w niebie od czowieka Jezusa na ziemi, kt
ry jest tu zlekcewaony jako podmieniony". Ziemskiego Jezusa tworz natura Boska i ludzka, rni
ce si wzajemnie. Tylko ziemski Jezus moe cierpie i umrze, a Piotr w wizji ukrzyowania widzi
Odkupiciela pozostawiajcego cielesno na krzyu i wymiewajcego tych, ktrzy dali si zwie, wie
rzc, e zabito Zbawc (por. wypis). Gwnymi przeciwnikami autora s zatem ci, ktrzy bd przy
cza si do imienia zmarego" - historycznego Jezusa.
Z

Koptyjskiej

Apokalipsy Piotra

Powiedzia mi Zbawca: Ten, ktrego widzisz

Ja za, gdy spojrzaem, powiedziaem: Pa

nad drzewem (krzya), ktry jest pogodny

nie, nikt nie widzi Ciebie, uciekajcego z tego

i mieje si, to wanie yjcy Jezus. Ten za, kt

miejsca". On za mi powiedzia: Powiedzia

remu przybijaj gwodmi rce i nogi, to owa

em ci przecie, to lepcy...". Ja jednak widzia

cielesno naleca do niego, to znaczy to, co

em jednego, jak chcia zbliy si do nas, a by

podmieniano. Czyni z niego przedmiot szydze

podobny do tego, ktry si mia nad drzewem

nia, z tego, ktry powsta wedug jego obrazu.

(krzya), by napeniony D u c h e m witym

Popatrz na niego i na mnie".

i by to z b a w c a . ApNT 3, ss. 222 n (cytaty w tekcie wedug

tego samego tumaczenia, ss. 214 nn).

APOKALIPSA TOMASZA
Apokalipsa Tomasza uchodzia za zaginion a do pocztku XX w., chocia wiedziano o jej ist
nieniu z potpiajcego j Dekretu Pseudo-Gelazjaskiego", pochodzcego prawdopodobnie
z VI w. n.e. Zachowaa si w dwch aciskich wersjach, krtszej i duszej. Panuje powszech
na zgoda co do tego, e krtszy tekst jest bardziej autentyczny i e pierwotnie zostaa ona na
pisana po grecku.
Krtsza wersja rni si od innych apokalips opisem zdarze oznaczajcych koniec wiata.
W cakowicie unikatowy sposb powiedziano, e maj one nastpi w cigu siedmiu dni, co wiado
mie odwouje si do siedmiu dni stworzenia w Ksidze Rodzaju i tworzy w ten sposb symetri po
midzy pocztkiem i kocem wszechwiata. Apokalipsa zostaa take wyranie zainspirowana przez
Apokalips w. Jana i zawiera liczne reminiscencje odnoszce si do niej, takie jak istotna funkcja licz
by siedem. Wydarzenia z tych siedmiu dni nie s uporzdkowane w jaki szczeglny sposb, raczej
kady dzie barwnie opowiada o rnych kosmicznych katastrofach. Po nich nastpuje ostateczny
smy dzie, kiedy sycha w niebie od wschodu glos agodny i miy" i wybrani zostaj zbawieni, cie
szc si z upadku tego wiata".
Powtarzajce si odniesienia do wiata nasuway niektrym uczonym myl o jej zwizku z kr
gami gnostyckimi, w ktrych motyw wiata by take centraln ide. Jednak autor Apokalipsy mg
by po prostu zainspirowany wzorcami biblijnymi: pojawieniem si wiata przy pierwszym akcie
stwrczym w Ksidze Rodzaju 1,3, punktem kulminacyjnym Apokalipsy w. Jana jest ukazanie si

Z Apokalipsy

Tomasza

(wersja krtsza)

Szstego dnia o godzinie czwartej bdzie wielki

stwo, i splendor witych aniow oraz w moc ob

gos w niebie... Wtedy duchy i dusze witych

razu mojego witego Ojca. Zao wtedy szaty

wyjd z raju i pjd do wszystkich krain i kady

ycia wiecznego z chmury wiata, nigdy dotd

pjdzie tam, gdzie zoone byo jego ciao. I po

niewidzianej na tym wiecie... Wtedy zostan po

wie kady z nich: Tu zoone byo moje ciao".

rwani w powietrze na chmurze wiata i pjd ze

Kiedy rozlegnie si wielki gos tych duchw,

mn radonie do nieba, i tam pozostan w jasno

bdzie trzsienie ziemi na caym okrgu ziemi

ci i chwale Ojca mojego. Wtedy doznaj wielkiej

i z powodu tego trzsienia rozlec si gry i skay

radoci przed Ojcem moim i przed witymi

w gbokociach ziemi. Wtedy kady duch wrci

anioami.

do swego ciaa i powstan ciaa picych witych.

Wtedy przemieni ich ciaa w obraz i podobie

ApNT 3, ss. 331 n (cytaty w tekcie wedug tego samego przekadu,

ss. 327 nn).

Siedem trb, ilustracja do Ap 8,1-2, tapiserie, tkaniny dekoracyjne z Angers (1377-1382). Znaczenie
liczby siedem w Apokalipsie Tomasza wskazuje na bezporedni wpyw Apokalipsy w. Jana.

niebiaskiej Nowej Jerozolimy, ktra przedstawiona jest jako miasto wiata (Ap 21-22). Poza tym
bardzo dosowne ukazanie w ksidze cielesnego zmartwychwstania byyby dla gnostykw zupenie
nie do przyjcia. Jej teologia moe by chyba najlepiej okrelona jako popularna forma chrzecija
skiej ortodoksji.
Dusza Apokalipsa Tomasza skada si z dwch czci, z ktrych druga odpowiada treci krtszej
wersji. Pierwsza cz, ujta w postaci listu od Jezusa do Tomasza, zawiera typowo apokaliptyczn retrospekcj przeszej i przyszej historii, zmierzajcej do ostatecznego zniszczenia wiata. Znowu zna
czcy jest schemat siedmioczciowy: tekst opowiada o siedmiu znakach koca wiata" i koczy si
ogoszeniem siedmiu biada", przywoujc podobny wzr literacki znany z Biblii. Ta cz jedno
znacznie nawizuje do rzeczywistych wydarze historycznych, ale jej jzyk jest tak enigmatyczny, e
faktycznie s one czsto niemoliwe do zidentyfikowania, jednym wyjtkiem jest dziwne stwierdze
nie o dwch braciach, synach pewnego krla: pierwszy nazwany bdzie pierwsz liter [A], drugi sm [H]; pierwszy umrze po drugim". Jest to, jak si zdaje, wyrane odniesienie do cesarza rzym
skiego Arkadiusza (zmar w 408 r. n.e.) i jego modszego brata, cesarza Honoriusza (zmar w 423 r.
n.e.). To wiadczy o powstaniu duszej wersji Apokalipsy w pierwszej poowie V w. n.e.

CHRZECIJASKIE KSIGI SYBILISKIE

Cho najwczeniejsze Wyrocznie Sybilli byy utworami o ydowskim pochodzeniu (por.
ss. 100103), byy popularne wrd chrzecijan, ktrzy stworzyli take wasne wyrocznie
czciowo adaptujc teksty ydowskie, a czciowo ukadajc nowe proroctwa. Niektre czci
istniejcego zbioru sybiliskiego, zwaszcza Ksigi VI-VIII, s cakowicie lub prawie cakowi
cie pochodzenia chrzecijaskiego.
Materia ten pochodzi z rnych czasw sigajcych wstecz gdzie do III w. n.e. Chrzecijaskie
wyrocznie byy na og dusze i bardziej literackie ni ich wczeniejsze odpowiedniki oraz zawie
ray odniesienia do Ewangelii kanonicznych i do hymnw o Bogu lub Chrystusie. W ydowskich
Sybilla i w. ukasz, z freskw Palazzo dei Priori (ok. 1498-1500), Perugino (por. s. 101).

wyroczniach koniec wiata i inauguracja czasw ostatecznych byy wynikiem dziaania Boga lub nie
biaskiej postaci Mesjasza, a w chrzecijaskich dzieach nastpuj one w wyniku powtrnego przyj
cia Chrystusa, kosmicznego Odkupiciela. W chrzecijaskich wyroczniach Sybilla przepowiada
ziemskie losy Jezusa jako cz jej wizji historii wyraonej w postaci proroctwa, co jest typow cech
dziel apokaliptycznych. Inne elementy apokaliptyczne to opisy koca wiata i sdu nad niegodziwy
mi. Apokalipsy potpiaj zwyczajne grzechy - bawochwalstwo, niemoralno seksualn i mio
pienidzy, jednak ich ton ma charakter ascetyczny. Mczennicy i dziewice zostaj uhonorowani, lecz
ich nagroda jest taka sama jak tych wszystkich, ktrzy postpuj sprawiedliwie" i powstrzymuj si
od cudzostwa". Objawienie mona odnale w ziemskim yciu Jezusa oraz w rzeczywistoci Jego
wcielenia i ludzkiej natury, a zbawienie polega na naladowaniu Chrystusa. Ta teologia w ogromnej
mierze odpowiada gwnemu nurtowi Kocioa, tak e atwo mona zrozumie popularno wy
roczni wrd wczesnochrzecijaskich teologw, ktrzy regularnie je cytowali.
Dla podkrelania cakowicie wyjtkowego znaczenia Jezusa autor chrzecijaskich Ksig sybiliskich stosuje rodki wyrazu charakterystyczne zarwno dla ydowskiej, jak i chrzecijaskiej litera
tury. Mwic o Synu Boym, ktry chcia przyj do ludzi, wdzia ciao, jak miertelnicy na ziemi",
tekst stwierdza: Cztery samogoski ma, dwie spgoski s w nim, a teraz ogosz wam take jego
ca liczb: osiem jedynek i tyle samo dziesitek, i osiem setek pokae zatem jego imi". Jest to przy
kadem gematrii czy numerologii, odsaniajcej ukryte znaczenie sw przez dodawanie liczbowej
wartoci jego liter. W tym przypadku sowem jest Iesous" (IEZOYE), grecka forma imienia Jezus,
skadajca si z dwch spgosek i czterech samogosek (liczc pocztkowe I" jako samogosk),
ktre w staroytnoci miay warto kolejno 10, 8, 200, 70, 400 i 200. Suma 888 ukazuje doskonao
i peni Jezusa. Ponownie w poemacie o Sdzie Ostatecznym 34 pocztkowe litery wierszy daj ko
lejno 34 litery skadajce si na grecki tytu: Jezus, Syn Boy, Zbawca, Krzy".

Z Ksig sybiliskich, VIII Ksiga, linie 299311

Lecz, kiedy wszystkie te rzeczy, o ktrych powie

dziaam, si speni,
wtedy dla Niego kade prawo zostanie rozwi
zane, ktre od pocztku
byo dane ludziom w nauczaniu ze wzgldu na
nieposuszny lud.

Zasona wityni rozedrze si i w rodku dnia

nastanie ciemno potwornej nocy na trzy
godziny.
Gdy ju duej nikt nie bdzie musia suy
tajemniczym prawem i wityni
urojeniom tego wiata...

Wycignie swoj rk i obmierzy cay wiat.

Zstpi do Hadesu, goszc nadziej wszystkim

Dadz Mu do jedzenia i ocet do picia.

wity, koniec czasw i dzie ostateczny.

Postawi przed N i m ten st niegocinnoci.

ZAGINIONE LISTY DO WIERNYCH

ABGARI JEZUS
Pisma apokryficzne zawieraj wymian listw pomidzy Jezusem i krlem Abgarem V Ukkam,
ktry wlada miastem Edess (obecnie Ufra w poudniowo-wschodniej Turcji) w pierwszej po
lowie I w. n.e. Drugi list jest unikatem wrd chrzecijaskich pism apokryficznych, gdy zosta
przypisany samemu Jezusowi, a nie jednemu z Jego uczniw.
Najwczeniej szy wiadek tych dwch listw, historyk Kocioa Euzebiusz, piszcy ok. 310 r. n.e., twier
dzi, e odnalaz je wrd publicznych dokumentw Edessy i przetumaczy z syryjskiego. W pierwszym
licie chory Abgar zaprasza Jezusa, by przyby do Edessy i uzdrowi go. Jezus odpowiada, e nie moe opu
ci Jerozolimy, dopki nie wypeni swego przeznaczenia, ale obiecuje przysa ucznia po swoim wniebo
wstpieniu. Euzebiusz odnotowuje, e w 28 lub 29 r. n.e. aposto Tomasz wysya apostoa Tadeusza do
Edessy. Tadeusz, czsto utosamiany z apostoem Juda, jest wspominany w Ewangelii wedug w. Mate
usza i wedug w. Marka oraz przedstawiony w licie jako jeden z siedemdziesiciu" z Ewangelii wedug
w. ukasza 10,1. Po uzdrowieniu Abgara i innych Tadeusz wygasza kazanie i cae miasto si nawraca.
Drugim wiadectwem jest syryjskie dzieo Nauka Addaja, pochodzce prawdopodobnie z V w. n.e.
Zasadniczo powtarza ono materia znany z Euzebiusza, z pewnymi rozszerzeniami i wariacjami. Apo
sto posya do Abgara nie Tadeusza, lecz Addaja, ktry wedug tradycji syryjskiej by zaoycielem Ko-

Edessa

heretycy

Listy bez wtpienia pochodz z Edessy, gdzie byty dobrze

chrzecijaninem. Twierdzono z caym przekonaniem, e

znane i zachowywane, jak potwierdza to Euzebiusz,

listy miay zosta stworzone dla zademonstrowania, e

a take sawna ptniczka Egeria, ktra odwiedzia to mia

prawowierna wiara zostaa wpierw osignita w Edessie,

sto w 384 r. n.e. i ktrej o listach opowiedzia biskup. List

ktrej rodowd siga bezporednio samego Jezusa. Celem

od Jezusa mwi, e wrogowie nigdy nie pokonaj" mia

listu byoby zwalczanie wpywowych herezji, takich jak

sta (por. tekst gwny) i wedug biskupa list by odczyty

Marcjona, Bardesanesa i Maniego. Jedna z teorii gosi, e

wany w bramie miejskiej dla rozgromienia wrogich armii.

listy, przynajmniej w ich pniejszej postaci, miayby by

Ta pobona fikcja zyskaa ogromne uznanie jako au

wymierzone przede wszystkim w Maniego (dziaa ok.

tentyczne poselstwo Jezusa i zostaa szeroko rozpo

250 r. n.e.), zaoyciela rozprzestrzeniajcego si ruchu

wszechniona w rnych jzykach. Nie ma dowodu na to,

manichejskiego, w ktrym Addajos (por. tekst gwny) by

e ktrykolwiek z krlw Edessy kiedykolwiek stal si

otaczany wielkim szacunkiem.

cioa w Edessie. Moliwe, i to on figurowa w najstarszej formie legendy o Abgarze i e Euzebiusz zmie
ni jego imi na jednego z apostow. W drugim licie Jezus mwi Abgarowi: Twoje miasto bdzie bogo
sawione i wrogowie nigdy go nie pokonaj". Jeli to zdanie, pominite przez Euzebiusza, naleao do
pierwotnego tekstu, dzieo musiaoby powsta przed rokiem 214 n.e., gdy Edessa zostaa rzymsk koloni.
Wedug legendy do listu Jezusa do Abgara doczony by mandylion, podobizna Jego twarzy odci
nita na lnianej chucie. Ta sawna podobizna, ktra wzmiankowana jest w Nauce Addaja, zostaa od
kryta na nowo" w Edessie w VI w. n.e., stajc si wzorem dla klasycznych przedstawie brodatego Jezusa
w sztuce Kocioa wschodniego (por. ponisza ilustracja), wypierajc wczeniejszy rzymski styl z Jezu
sem ogolonym na gadko. Mandylion dotar w kocu do Konstantynopola, ale zagin - prawdopodob
nie zrabowany przez krzyowcw na pocztku XIII w.

Z Historii Kocioa E u z e b i u s z a z Cezarei

Odpis listu, ktry toparcha Abgar pisa do Jezusa
i posa Mu przez goca Ananjasza do Jerozoli
my: Abgar, syn Uchamasa [Ukkamy], toparcha
Jezusowi, dobremu Zbawicielowi, ktry zjawi
si w okolicy Jerozolimy, pozdrowienie... Przeto
pisz do Ciebie i bagam Ci, racz przyby do
mnie i ulecz cierpienie moje. I to bowiem sysza
em, e ydzi si z niechci do Ciebie odnosz
i chc Ci wyrzdzi krzywd. Miasto mam bar
dzo malekie, a przezacne, przecie do wielkie
dla nas obydwch".
Odpowied Jezusa... toparsze Abgarowi: Bogosawiony, ktry uwierzy we Mnie, a Mnie nie
widziae. Napisano bowiem o Mnie, e ci, ktrzy
Mnie widzieli, nie uwierz we Mnie, iby ci, kt
rzy Mnie nie widzieli, oni wanie uwierzyli i y
wi byli. Co si za tyczy tego, o czem pisae do
Mnie, bym przyby do Ciebie, potrzeba, by si tu
taj spenio wszystko, dlaczego Mnie posano,
i bym tak po wypenieniu wszystkiego z powro
tem wstpi do Tego, ktry Mnie posa. Gdy za
wstpi, tedy pol do Ciebie jednego z uczniw
Moich, by uleczy Twoje cierpienie i ycie da To
bie i tym, ktrzy s z Tob".
POK3,ss.43n.

Chrystus bogosawicy, bizantyjska ikona z ok.

1100 r. n.e. Typ portretowania wzorowany na

mandylionie, ktry Jezus wysta krlowi Abgarowi.

LIST DO LAODYCEJCZYKW
Listy wzorowane na tych z Nowego Testamentu nie s licznie reprezentowane wrd chrzeci
jaskich tekstw apokryficznych. Tylko niewielka liczba przetrwaa jako samodzielne doku
menty, podczas gdy pozostae zostay wczone do innych pism, jak na przykad Trzeci List do
Koryntian" w Dziejach Pawa (por. ss. 190-192).
Jednak Ojcowie Kocioa wspominaj pewn liczb zaginionych listw apostolskich, co wskazuje,
e ten gatunek literacki by szeroko stosowany. Wszystkie takie teksty s napisane pod przybranymi
imionami wielkich postaci wczesnego Kocioa - zjawisko wystpujce take w samym Nowym Testa
mencie, gdzie 2 List w. Piotra i List w. Pawa do Hebrajczykw pochodz prawie na pewno nie od
apostow, o ktrych twierdz, e s ich autorami.

Ruiny staroytnej Laodycei w Azji Mniejszej (w zachodniej Turcji). Istniaa w niej wczesnochrzeci
jaska spoeczno, ktr wymieniaj List w. Pawa do Kolosan oraz Apokalipsa w. Jana (1,11; 3,14).

List do Laodycejczykpw zosta zainspirowany przez wiersz z Listu w. Pawia do Kolosan: A skoro
list zostanie u was odczytany, postarajcie si, by odczytano go te w Kociele w Laodycei, a wy ebycie
te przeczytali list z Laodycei" (Kol 4,16). Ten list z Laodycei" nie zachowa si i autor chcia wype
ni t luk. W efekcie dzieo skada si prawie w caoci z szeregu wierszy wzitych - bez zauwaalne
go adu i skadu - z oryginalnych listw Pawa. Wikszo pochodzi z Listu do Filipian, by moe
ulubionego listu autora, podczas gdy koniec Listu celowo naladuje zacytowany powyej wiersz z Li
stu do Kolosan (por. poniszy wypis).
Swego czasu przypuszczano, e List do Laodycejczykpw zosta napisany przez czonka sekty marcjoskiej. Kanon Muratoriego (z ok. 200 r. n.e.), wczesna lista pism Nowego Testamentu, wymienia
List do Laodycejczykpw podrobiony w imieniu Pawa dla sekty Marcjona". Marcjon, dziaajcy w Rzy
mie w polowie II w. n.e., zosta ekskomunikowany przez Koci rzymski za odrzucenie Biblii hebraj
skiej i jej Boga oraz nauczanie, e ewangelia w peni zostaa zrozumiana tylko przez Pawa. List do
Laodycejczykpw rozpoczyna si od nauczania, bdcego echem Listu do Galatw, o zbdnoci ydow
skiego Prawa. Jednak to samo w sobie jeszcze nie dowodzi tendencji marcjoskich w caym Licie do
Laodycejczykpw, w ktrym brak jest ladw teologii marcjoskiej (Marcjon, nawiasem mwic, stwo
rzy pierwszy kanon Nowego Testamentu, ktry skada si tylko z listw Pawa i przeredagowanej for
my Ewangelii wg w. ukasza, oraz zaoy Koci, ktry przetrwa do pocztkw redniowiecza).
Mimo e List bez wtpienia zasuy na ostr ocen M.R. Jamesa, i jest nieprzekonywajco zesta
wion pieni z wyrae Pawiowych", jest jednak interesujcy jako przykad jednej z kategorii chrze
cijaskiego pimiennictwa apokryficznego. Wicej, dzieo byo powszechnie akceptowane w Kociele,
poczwszy od IV w. n.e. i byo wczane do bardzo licznych Biblii a do koca redniowiecza.
List

do

Laodycejczykw

1. Pawe, aposto wybrany nie przez ludzi ani

Bg jest tym, ktry dziaa w was, 12. wszystko, co

przez poszczeglnego czowieka, ale przez Jezusa

czynicie, czyce bez wycofywania si. 13. Zreszt,

Chrystusa, do braci w Laodycei: 2. aska wam

najdrosi, radujcie si w Panu i strzecie si tych,

i pokj od Boga Ojca i Pana Jezusa Chrystusa.

ktrzy szukaj brudnego zysku. 14. Wszystkie

3. W kadej mojej modlitwie dzikuj Chrystuso

wasze modlitwy niech bd jawne przed Bogiem

wi, za to, e trwacie w Nim i za wytrwao w Je

i trwajcie w myli Chrystusa. 15. Czycie wszyst

go dzieach, w oczekiwaniu obietnicy dnia sdu.

ko, co nieskazitelne, prawdziwe, wstydliwe, susz

4. Niech was nie odwodz puste sowa pewnych

ne, uprzejme. 16. Zachowujcie w waszym sercu

ludzi, ktrzy zamierzaj oddali was od prawdy

to, co usyszelicie i otrzymalicie, a pokj bdzie

ewangelii przeze mnie goszonej... 10. Dlatego

z wami... 18. Pozdrawiaj was wici. 19. aska

najdrosi, zachowujcie wytrwale wszystko, co

Pana Jezusa niech bdzie z waszym duchem.

usyszelicie, gdy byem obecny; jak przypomina

20. Sprawcie, aby ten list przeczytali mieszkacy

cie sobie, tak postpujcie w bojani Boej, i w ten

Kolosw, wy natomiast przeczytajcie list do Kolo

sposb osigniecie ycie wieczne, 11. poniewa

san. ApNT 3, ss. 52-54.

PAWE I SENEKA
Rzymski filozof Seneka (4 r. p.n.e./l r. n.e. - 65 r. n.e.) by znany w staroytnoci jako myliciel
szkoy stoickiej, podny i byskotliwy pisarz i retor oraz a do swego upadku jako wpywowy mi
nister cesarza Nerona (panujcego w latach 54-69 n.e.). Wszystkie te aspekty znajduj swoje
odzwierciedlenie w czternastu listach, ktre chc uchodzi za korespondencj pomidzy Sene
k i wspczesnym mu apostoem Pawem.
Najwczeniejsz wzmiank o tych listach znajdujemy u w. Hieronima (ok. 342-420 r. n.e.), kt
ry pisa prawdopodobnie wkrtce po ich powstaniu, i a do koca redniowiecza byy one powszech
nie uwaane za autentyczne. Bez wtpienia gwnym celem listw byo ukazanie najwikszego
filozofa tamtych dni jako otwartego na wiar goszon przez Pawia. W ostatnim licie, wyznaczaj
cym punkt kulminacyjny zbioru, Pawe sawi Senek, w ktrego rozmylaniach zostay objawione
prawdy, ktre nieliczni poznali dziki udzielonemu im przez Bstwo przywilejowi". Uwiadomi ju
sobie bowiem, eby unika religijnych praktyk pogan i ydw i sta si nowym wiadkiem Jezusa
Chrystusa". Listy czsto wyraaj wzajemne powaanie i sugeruj, e Seneka chcia stworzy aci
sk wersj pism Pawa, ktre zostayby wczone do wielkiej literatury tego wieku. Seneka byl te nie
co krytyczny wobec greckiego stylu Listu do Galatw oraz 1 i 2 Listu do Koryntian, i przesa Pawowi
ksik zatytuowan O peni sw", by moe jako obszern wskazwk.
Jako cao korespondencja bya lekcewaona, jako e nie wykazywaa adnego zainteresowania
dla oryginalnych idei religijnych i filozoficznych obu mylicieli. Nie to byo celem autora, a sawa, ja
k cieszyo si jego dzieo, pokazuje, e skutecznie osign to, do czego dy.

Listy a Rzym

w czasach Seneki

Listy Pawa i Seneki ujawniaj cakiem adekwatn wiedz

rda. Listy podaj dobrze znane fakty o wpywie Sene

o rzymskim filozofie i jego czasach. Wspominaj jego

ki na dworze cesarskim, wtedy gdy pisze, e przeczyta

przyjaciela Lucyliusza i ogrd w Rzymie, ktry nalea

niektre z listw Pawa Neronowi i uzyska przychyln

kiedy do historyka Salustiusza. Kilka listw jest precyzyj

reakcj. Neron by postaci cieszc si wrd chrzecijan

nie datowanych dziki wymienieniu imion dwch konsu

z saw i Pawe mwi Senece, e to, co uczyni jest stra

lw (najwysi rzymscy urzdnicy wybierani corocznie),

t czasu, i prosi go, by wicej tego nie robi. Pawe jest tak

sprawujcych w tym czasie swj urzd. Barwny opis wiel

e zatroskany, by cesarzowa Poppea nie czua si

kiego poaru Rzymu w 64 r. n.e. i nastpujcych po nim

obraona odejciem apostola od staroytnych rytuaw

przeladowaniach chrzecijan i ydw przez Nerona po

i wierze judaizmu. Jego troska odzwierciedla tradycj,

chodzi prawdopodobnie z zaginionego historycznego

wedug ktrej Poppea skaniaa si ku judaizmowi.

Poar Rzymu, 18 lipca 64 r. A.D., Hubert Robert (1733-1808). Przeladowania przez cesarza Nerona chrzecijan
i ydw wykorzystay popularne plotki, jakoby to oni wywoali poog, ktra zniszczya du cz Rzymu.

Korespondencja Seneki i Pawa:

z Listu

11

Bd pozdrowiony, mj najdroszy Pawle! Czy

do poarw, ktre czsto nawiedzay Rzym. Lecz

sdzisz, e ja nie smuc si i nie ubolewam nad

gdyby mali proci ludzie mogli wyjawi przyczy

tym, e wy niewinnie jestecie czsto naraeni na

ny i wolno im byo mwi swobodnie w takich

mczestwo? Czy jest mi obojtne, e cay lud

ciemnociach, to wszystko ju dla wszystkich by

uwaa was tak za okrutnych, jak i za wystpnych,

oby jasne. Oj! Czsto si zdarza, e chrzecijan

jeli sdzi, e to wy jestecie odpowiedzialni za

i ydw skazuje si na mier jako podpalaczy...

wszystko, co zego si w miecie wydarzy? Lecz

W cigu szeciu dni poar strawi sto trzydzieci

spokojnie to znomy... a niepokonana szczli

dwa paace i cztery tysice domw czynszowych,

wo pooy kres zu. Rwnie epoka staroytna

a sidmego dnia si zatrzyma. ycz Ci, bracie,

zniosa Macedoczyka, syna Filipa, Cyrusw, Da

by dobrze si czu. Dan 28 marca, za konsulatu

riusza, Dionysiusza; nasza epoka zniosa Gajusza

Frugusa i Bassusa [64 r. n.e.].

Cezara - tym wolno byo uczyni wszystko, co si

im podobao. Doskonale wiadomo, jakie byo r

ApNT 3, ss. 63 n (wszystkie cytaty wedug tego przekadu, ss. 58 nn).

LIST PSEUDO-TYTUSA
List o sposobie ycia w czystoci", podajcy jako autora Tytusa, ucznia Pawa, jest osobli
wym dokumentem, ktry zachowa si w jednym aciskim manuskrypcie z VIII w., odkry
tym dopiero w roku 1896 i opublikowanym w caoci w 1925. Tytus jako autor, a take
nazwanie dziea listem wystpuje tylko w tytule i zamykajcej linii: utwr nie naley do ga
tunku listu, a Tytus nie zosta w ogle wspomniany w samej treci.
Przypisanie go Tytusowi mogo wynikn z pouczenia w Licie do Tytusa w Nowym Testa
mencie, abymy wyrzekszy si [...] dz wiatowych, rozumnie i sprawiedliwie, i pobonie yli"
(Tt 2,12), gdy tematy te s wane w Licie Pseudo-Tytusa, sawicym dziewictwo i czysto oraz
otwarcie potpiajcym, kuszonych do porzucenia swoich lubw celibatu. Dzieo dobitnie podkre
la, e Pan nazywa wojskiem anielskim tych, ktrzy z kobietami si nie splamili", dziewicami za

Ruiny kocioa w. Tytusa w Gortynie, Kreta, podobno zaoonego przez ucznia Pawa, Tytusa, pierw
szego biskupa Krety. Kilka razy wspominaj go listy Pawa, by te adresatem Listu do Tytusa.

Pryscylianie
Pryscylian byl przywdc silnie ascetycznej grupy
chrzecijaskiej w Hiszpanii pod koniec IV w. n.e. Jego
zwolennicy praktykowali maestwo duchowe",
w ktrym mczyni i kobiety yli razem, ale powstrzy
mywali si od seksu. Ten zwyczaj byt oczywicie skaza
ny na naduycia i wielu uczonych uwaa, e krytyka
Pseudo-Tytusa skierowana jest w szczeglnoci prze
ciwko nim. Autor wydaje si utrzymywa, e nawet pra

gnienie wsplnego zamieszkiwania oznacza odejcie od

ideau celibatu. Czy dzieo to moe by tak dokadnie
wizane z pryscylianizmem, a tym samym z okrelo
nym czasem i regionem, jest niepewne. By moe List
jest przejawem indywidualnej kampanii pisarza, wyko
rzystujcej wszelkie moliwe rda by zarazi entuzja
zmem dla ycia w celibacie, postrzeganym przeze jako
niezbdne do zbawienia.

nazywa te, ktre nie s oddane mom". Wierni s ganieni za zejcie na cielesne, zmysowe dro
gi. Byoby jednak bdem myle przy tym o ludziach yjcych w odosobnieniu, z dala od innych
chrzecijan,

jak mnisi czy mniszki. Zycie w celibacie byo obowizkiem wszystkich wierzcych

w tych krgach chrzecijaskich, ktre autor ma na uwadze (por. powysza ramka). Wskazuj na
to czste cytaty z Dziejw Andrzeja, Piotra i Jana, w ktrych nawrcenie si na chrzecijastwo wi
zao si ze cis ascez, a nawet rozwizywaniem istniejcych maestw.
Jzyk listu" jest pompatyczny i rozwleky. Obok cytowania apokryficznych dziejw apostol
skich dzieo podaje take niektre poza nim nieznane sowa Jezusa i apostow. Na potwierdze
nie swoich argumentw autor przywouje mas swobodnie tumaczonych biblijnych cytatw.

Listu

Pseudo-Tytusa

Dzisiaj, w czasach ostatecznych, spenio si pro

rzajcego czowieka w zgub mierci, poniewa

roctwo Pana, ktre wypowiedzia przez proroka

Pismo wite, mwic o faraonie i jego ludzie, po

Ezechiela: Dom mego zamieszkania zamieni

wiada, e jak ow pogryli si w morzu... Mied

si w mieszanin miedzi, elaza, cyny i oowiu

oznacza za smrd ciaa obcionego grzechami:

pord srebra". Zatem wy wszyscy stalicie si jak

za nim to take tsknili synowie Izraela w Egip

by mieszanin. Oto wic w stanie czystoci ciaa,

cie... Cyna natomiast jest symbolem tych, ktrzy

ktry jest owym srebrem, uka si na kocu cza

faszywie przybieraj si w mdro Pask. Ich

sw mieszaniny przernych stanw, czci nie-

czysto staa si jak zanieczyszczone srebro nie-

godziwoci... elazo ukazuje twardo serca,

majce adnej wartoci w Kociele.

w ktrym nie zakorzenio si poznanie duchowe

go znaczenia... Ow za oznacza ciko ciaa
bardzo obciajc, bo jest oznak grzechu zanu

ApNT 3, ss. 92 n (cytaty w tekcie wedug tego samego przeka

du, ss. 69 nn).

NAUKI PIOTRA
Dwa apokryficzne dziea przypisywane Piotrowi maj prawie identyczne tytuy, cho s cako
wicie rne. Kerygma Petri (Nauczanie Piotra) znane jest tylko z cytatw w pismach Klemen
sa Aleksandryjskiego. Kerygmata Petrou (Kerygmaty lub Nauki Piotra)

s zrekonstruowane

z Pseudo-Klementynw, zbioru greckich pism koncentrujcych si na losach w. Klemensa

Rzymskiego, pochodzcych prawdopodobnie z ok. 250-350 roku n.e.
Nauki {Kerygmaty) dziel si na trzy czci. Rozpoczynaj si od listu Piotra do Jakuba Jerozo
limskiego, brata Jezusa (por. s. 141), ktremu towarzyszy ksiga moich nauk". Poprzedza on gw
n cz, zawierajc nauki i pouczenia dane przez Piotra. Kocowa narracja relacjonuje reakcj
Jakuba i starszych Kocioa jerozolimskiego.
Kerygmaty rzucaj wiato na interesujce wierzenia i praktyki judeochrzecijan oraz na ich prag
nienie pozyskania wielkiej postaci Piotra dla ich poparcia. Dzieo twierdzi, e sowo prawdy" zosta
o objawione w Prawie Mojesza i zostao potwierdzone przez naszego Pana w jego wiecznej
cigoci". Dalej nastpuje pochwaa ydowskiej tradycji interpretacji biblijnej, ktra dy do tego,
by harmonizowa sprzecznoci Pisma, gdy kto,
kto nie zna tradycji, jest zakopotany niejedno
znacznymi wystpieniami prorokw". Nie wol
no nikomu naucza, dopki sam wpierw nie
nauczy si, jak naley uywa Pisma".
Ta wysoka ocena ydowskiej tradycji inter
pretacyjnej odzwierciedla pogldy judeochrze
cijan. Dzieo jednak twierdzi te, e tradycja owa
zostaa zepsuta przez ydowskich nauczycieli,
uczonych w Pimie i faryzeuszw, ktrzy nie za
uwayli, e z biegiem czasu niektre faszywe
fragmenty zakciy spisane Prawo. Wedug Kerygmatw waciwa interpretacja Pisma naley
teraz do prawdziwego proroka Jezusa, i ci, ktrzy
przyjli Jego doktryn, naucz si, ktre czci
Pisma odpowiadaj prawdzie i ktre s faszy-

Sw. Piotr nauczajcy, Pedro Serra, prawdopodob

nie ilustracja do Dziejw Apostolskich 1,15 nn.

Hiszpania, druga poowa XIV w.

we". Wrd faszywych" elementw znajduj si odniesienia do wityni i ofiarnictwa, do wadzy

krlewskiej i kobiet-proroki. Biblia hebrajska zajmuje centralne miejsce w pogldach autora, a Je
zus jest ostatecznym wcieleniem w szeregu prawdziwych prorokw, rozpoczynajcym si od Adama.
O Jezusie powiedziano, e nikt inny nie posiada Ducha jak tylko ten, ktry od pocztku wiata,
zmieniajc swe ksztaty i swe imiona, biegnie przez powszechny czas, a nie zostanie wyznaczony
na swj trud przez miosierdzie Boe, przychodzi w swym wasnym czasie i odpocznie na wieki".
Inn oznak judeochrzecijastwa jest fakt, e Piotr adresuje list do Jakuba, brata Jezusa.
W Nowym Testamencie Jakub jawi si jako gwny przedstawiciel judeochrzecijastwa i dugo
by w tej roli otaczany czci przez rne krgi chrzecijaskie. Wedug narracji ksiga nauk Piotra
ma by przekazywana tylko w Kociele kierowanym przez Jakuba. Kerygmaty zwracaj take uwa
g swoj typow dla judeochrzecijastwa niechci wobec Pawa, ktry pojawia si przebrany za
Szymona (Czarnoksinika), tradycyjnego przeciwnika Piotra (por. ss. 174-178). Piotr stwierdza,
e podczas gdy Pawe poszed jako pierwszy przede mn do pogan", to on, Piotr pjdzie nad
nim jak wiato nad ciemnoci, jak wiedza nad ignorancj, jak uzdrowienie nad chorob". Pawe
jest przedstawiony jako ten, ktry utrzymuje, e pozna Jezusa dziki swemu dowiadczeniu
w drodze do Damaszku i w pniejszych wizjach. Piotr podwaa autentyczno wizji w ogle dla niego jedynym autentycznym objawieniem jest nauka otrzymana od historycznego Jezusa
(por. poniszy wypis).

Nauk

Piotra

(Kerygmatu Petrou)

Szymon [=Pawe] przerwa sowami: Stwier

wa pobonemu, naturalnemu i czystemu umy

dzie, e waciwie nauczye si nauczania

sowi prawda objawia si sama; nie jest zdoby

twego Mistrza, poniewa syszae i widziae go

wana przez sen, ale jest dana dobrym przez

bezporednio twarz w twarz, i e nikt inny nie

wnikliwo. Gdy w ten sposb Syn zosta mi

ma moliwoci dowiadczy czego podobnego

objawiony take przez Ojca. Dziki temu znam

we nie ani w wizji. Poka ci, e to nieprawda.

moc objawienia; sam nauczyem si tego od

Ten, kto syszy co bezporednio, wcale nie jest

Niego... Czy kto moe sta si kompetentny do

pewien tego, co zostao powiedziane. Poniewa

nauczania dziki wizji? I jeli w twojej ocenie

musi sprawdzi, czy bdc czowiekiem, nie zo

'Jest to moliwe', to po co nasz Nauczyciel sp

sta zwiedziony tym, co mu si ukazao. Z dru

dzi cay rok z nami, ktrzy bylimy uwiado

giej strony, wizja tworzy wraz z pojawieniem si

mieni? ...Ale jeli odwiedzi ciebie na jak

pewno, e widzi si co Boskiego"...Piotr od

godzin i zostae przez Niego pouczony, i tym

powiedzia... Nikt nie jest w stanie ujrze nie

samym stae si apostoem, to zwiastuje Jego

materialn moc Syna czy nawet aniow. Ale

sowo, wykadaj to, czego naucza, bd przyja

ten, kto ma wizj, powinien uwiadomi sobie,

cielem Jego apostow i nie walcz ze mn, ktry

e jest to dzieo niegodziwego demona. Ponie

jestem Jego powiernikiem".

LIST APOSTOW
List Apostow, ktrego nie wymienia aden ze staroytnych autorw, chce by listem od jede
nastu apostow - pierwotnej grupy bez Judasza Iskarioty - do wierzcych z czterech stron
wiata. Zachowa si w caoci w piciu redniowiecznych manuskryptach etiopskich, co wska
zuje na jego popularno w Kociele etiopskim. Istnieje take niekompletna wersja koptyjska.
Chocia przedstawione jako list, dzieo ma kilka cech apokalipsy. Przybiera form pyta i odpo
wiedzi midzy uczniami i Jezusem po zmartwychwstaniu, a jego opis koca czasw naladuje po
wszechny apokaliptyczny schemat. Zostao napisane dla potwierdzenia Ewangelii, by zwalcza
nauczanie faszywych apostow" Szymona (Czarnoksinika) i Cerynta (por. ramka na s. 235), kt
ry by uwaany za pierwszego gnostyka.
Pierwsza z dwch gwnych czci zajmuje si zasadniczo kluczowymi wydarzeniami w dzie
jach historycznego Jezusa i ich znaczeniem. W epizodzie nakarmienia piciu tysicy uczniowie pyta
j: Czym jest tych pi chlebw?" i otrzymuj odpowied, e jest to obraz naszej wiary
w odniesieniu do wielkiego chrzecijastwa, to jest wiary w Ojca, wadc caego wiata, w Jezusa
Chrystusa, naszego Zbawiciela, w Ducha witego, Parakleta [dosownie: obroca", rzecznik"],
w wity Koci i w odpuszczenie grzechw". Ta picioczciowa interpretacja przypomina stresz
czenie wiary katolickiej znajdujce si w chrzecijaskim credo: wiara w Trjc wit, Koci i od-

Z Listu Apostow,

rozdziay

1314

To, co [Pan] nam objawi, to jest...: Przybywajc

wszystkim z nimi... Czy wiecie, jak anio Gabriel

od Ojca wszechrzeczy, przechodzc przez niebio-

przyszed i zwiastowa Maryi?". Powiedzielimy

sa, przywdziaem mdro Ojca i przyoblekem

Mu: Tak, Panie". Odpowiedzia i rzeki nam:

si w Jego moc. Staem si wtedy (podobny) do

Czy nie przypominacie sobie, e przedtem po-

niebios, przeszedem midzy anioami i archa-

wiedziaem wam, e staem si dla aniow jak

nioami, pod ich postaci, jak jeden z nich.

anio?". Powiedzielimy Mu: Tak, Panie". Rzeki

Przeszedem przez Godnoci, Zwierzchnoci

nam: ,Wtedy, w postaci archanioa Gabriela uka-

i Krlestwa... Archanioowie Micha, Gabriel, Ra-

alem si Maryi Dziewicy i mwiem do niej,

fa i Uriel szli za Mn a do pitego nieba, pod-

a jej serce przyjo i uwierzya, umiechna si,

czas gdy wydawaem si im jednym z nich...

a Ja, Sowo, wszedem do niej i staem si ciaem,

Potem sprawiem sowem, e archanioowie

i Ja sam byem wysannikiem siebie samego,

przelkli si, i odesaem ich do otarza Ojca, aby

w postaci anioa tak uczyniem, a potem powrci-

suy Ojcu swym dziaaniem, a do czasu gdy

lem do Ojca". ApNT3, ss. 33 n (wszystkie cytaty wedug tego

wrc do Niego... Gdy Ja we wszystkim byem

samego przekadu, ss. 28 nn).

Zstpienie Ducha, Pieter Coecke van Aelst (15021550), przedstawiajce zstpienie Ducha witego na
apostow i Dziewic po wniebowstpieniu Chrystusa (Dz 2,14). Ducha symbolizuje unoszca si
w powietrzu gobica.
puszczenie grzechw. Odbiorcom Listu nakazuje si celebrowa pamitk mierci Chrystusa, to jest
Pasch", dopki Jezus nie przyjdzie powtrnie, co jest prawdopodobnie wskazwk odnoszc si do
corocznego wita Wielkiej Nocy.
Druga cz Listu, znacznie mocniej naznaczona przez struktur pyta i odpowiedzi, ma cha
rakter apokaliptyczny i zajmuje si powtrnym przyjciem Jezusa i zdarzeniami z koca czasw. Apo
stoowie pytaj Jezusa: A w jakiej mocy i postaci trzeba Ci przyj?". Sposb sformuowania pytania
sugeruje, e zdarzenia te s oczekiwane w bliskiej przyszoci. W odpowiedzi Jezus mwi, e bdzie
niesiony na skrzydach chmury w chwale, gdy krzy mj bdzie szed przede mn". Jak w innych
apokalipsach krzy jest utosamiany ze znakiem Syna Czowieczego z Ewangelii wg w. Mateusza
24,30. Apostoowie kontynuuj, pytajc: Panie, za ile lat?". I otrzymujc odpowied: Kiedy sto pi-

Chrystus w majestacie, manuskrypt etiopski

(16321667). Posta Chrystusa otaczaj anioo

wie, podczas gdy poniej znajduj si dusze tych,
ktrzy id do pieka, gdzie ponie posta Szatana.

dziesity rok dopeni si, w dniach Pidziesitni

cy i Paschy nastpi przyjcie Ojca mego". Zaka
dajc, e autor postrzega powtrne przyjcie jako
ryche, odpowied moe wskazywa na datowa
nie tego listu w poowie II w. n.e.
Wzmianka Jezusa o przyjciu Ojca mego"
zdaje si stanowi trudno dla apostow, ktrzy
mwi: Teraz, Panie, mwisz nam: 'Ja przyjd',
a innym razem mwisz: 'Przyjdzie Ten, ktry
Mnie posa'". Odpowiadajc, Jezus cytuje
stwierdzenie: Ojciec jest we Mnie, a Ja w Ojcu"
(Ewangelia wg w. Jana 10,38; 14,10 nn itd.),
i wyjania szerzej jego znacznie: Ja cay w Ojcu,
a Ojciec we Mnie, gdy [jestem] Jego obrazem,
Jego podobiestwem, z Jego mocy, z Jego dosko
naoci i z Jego wiata, jestem Jego doskonaym Sowem". Jest to jeden z gwnych celw teologicz
nych autora: by podkreli pene i doskonae zjednoczenie, nieomale tosamo Ojca i Syna.
Pojawia si w tej czci kilka typowych cech apokaliptyki, na przykad opis kosmicznych katastrof
ktre bd zwiastowa koniec obecnego wieku, oraz Sdu Ostatecznego nad sprawiedliwymi i grzesz
nikami. Jezus wielokrotnie podkrela, co ma dla autora jeszcze wiksze znaczenie, obowizek aposto
w goszenia ewangelii o zbawieniu caemu wiatu, zapewniajc ich, e Jego staa obecno bdzie
dla nich gwarancj powodzenia. Dzieo zaznacza wyranie, e Pawe cieszy si takim samym auto
rytetem jak pierwsi apostoowie (por. wypis na ssiedniej stronie). Ci, ktrych pozyskaj apostoowie,
maj y w surowej moralnoci, albo dosignie ich bezwzgldna sprawiedliwo, jeli nisko upadn.
Ludzie ponosz odpowiedzialno za swe czyny, jak mwi Jezus: Kady czowiek ma wadz wie
rzy w wiato".
Autor, zaniepokojony, zmuszony jest take podkreli prawd cielesnego zmartwychwstania du
szy w opozycji do czysto duchowego zmartwychwstania bronionego przez Cerynta (por. ramka
obok). Jezus mwi: Ciao kadego czowieka powstanie ywe ze swoj dusz i duchem". W ten spo
sb istoty ludzkie s jednym z Panem w jego czowieczestwie, jak mwi Jezus: Ja przywdziaem
wasze ciao, w ktrym si narodziem, zostaem zabity, pogrzebany i zmartwychwstaem przez Ojca
mojego niebieskiego".

Z Listu Apostow, r o z d z i a y 31 i 33
Oto spotkacie czowieka imieniem Saul, ktre

i rzek: ,Wyjdzie ten czowiek z ziemi Cylicji do

znaczy Pawe. Jest ydem, obrzezany wedug

Damaszku w Syrii, aby wyrwa Koci, ktry

przepisu Prawa; usyszy on gos Mj z nieba z l

wy macie zakada. To Ja jestem tym, ktry przez

kiem, bojani i dreniem. Zami si jego oczy

was bdzie mwi [do niego]... Bdzie on w tej

i zostan naznaczone wasz rk... Otworz si

wierze, aby wypenio si sowo proroka: 'Oto

oczy tego czowieka... Stanie si mocny wrd

z ziemi Syrii zaczn wzywa now Jerozolim,

narodw, bdzie gosi i naucza... Potem zniena

a Syjon poddam sobie, i stanie si brank, a bez

widz go i wydadz w rce wroga, wyzna [wiarj

podna, ktra nie ma potomstwa, stanie si pod

wobec krlw miertelnych, a jego doskonae

na' i crk mego Ojca bdzie nazwana, a dla

wyznanie wiary we Mnie bdzie w zamian za to,

Mnie moj oblubienic... A tego czowieka za

e Mnie przeladowa... Ostatni spord ostat

wrc, aby nie szed i nie wykona zego zamia

nich stanie si nauczycielem dla narodw, dosko

ru, i stanie si przez niego chwaa mego Ojca.

naym z woli Ojca..." ...Powiedzielimy Mu

Kiedy odejd i bd z mym Ojcem, to z nieba b

jeszcze: Kiedy spotkamy tego czowieka i kiedy

d mwi do niego".

pjdziemy do swego Ojca...? Odpowiedzia nam

ApNT3,s5. 41-43.

List

doktryna

Cerynta

Ceryntus (dziatat ok. 100 r. n.e.) utrzymywa, e wiat

sowy, nie ma adnej rnicy pomidzy czowiekiem Je

nie zosta stworzony przez najwysze Bstwo i e Jezus

zusem i niebiaskim Chrystusem (por. wypis na s. 232).

urodzi si jak zwyky czowiek, ktry zosta tylko zjed

Realno zmartwychwstaego ciaa Pana zostaje pod

noczony z Bosk moc podczas swego chrztu. Ta moc

krelona przez przytoczenie sawnego epizodu o nie

opucia Go przed ukrzyowaniem, tak e nie nastpi

wiernym Tomaszu z Ewangelii wg w. Jana (J 20,2429).

o fizyczne zmartwychwstanie Zbawiciela.

Nie tylko Tomasz woy swj palec w ran w boku Je

List jednoznacznie odrzuca wszystkie te wierzenia.

zusa, ale Piotr zrobi to samo w stosunku do ran po

Jezus Chrystus, ktry jest Bogiem, Synem Boym",

gwodziach, a Andrzej jest proszony o to, by zobaczy,

zosta przedstawiony jako porednik stworzenia. Wa

e stopy Jezusa dotykaj ziemi - autor cytuje nieznane

ny fragment opowiada o tym, jak Jezus zstpowa przez

sowa proroka, e zjawa za, zy duch, nie ma ladu na

niebiaskie sfery, przybierajc ksztat aniow i archa

ziemi".

niow, ukazujc si w kocu Maryi jako Gabriel

To, e Jezus przyszed na ziemi w ciele oraz na

i wchodzc do jej ona, by sta si ciaem, stajc si

prawd zmar i zmartwychwsta, zostaje wielokrotnie

w ten sposb wysannikiem samego siebie" - innymi

potwierdzone w caym dziele.

SOWNICZEK
apokalipsa (objawienie") lub apokaliptyczny - oba terminy odnosz si do ta

wschodniej czci basenu Morza rdziemnego i na Bliskim Wschodzie jako re

kiego rodzaju pimiennictwa, w ktrym kosmiczne wydarzenia i fenomeny zo

zultat podbojw Aleksandra Wielkiego i istnienia imperiw zaoonych przez je

staj objawione przez Boga mdrcom za porednictwem aniow, wizji czy snw.

go nastpcw. Greka staa si najpowszechniejszym jzykiem uywanym w tym

Jasnowidz moe by przeniesiony do niebios przez aniow, by osobicie zoba

regionie a do nadejcia islamu w VII w. n.e.

czy funkcjonowanie kosmosu, wczajc w to Boy tron i rejony, gdzie grzesz

nicy s karani, a sprawiedliwi nagradzani. Moe rwnie otrzyma objawienie

koniec czasw - ostateczny, kocowy okres wiata.

historii Izraela, poczwszy od wasnych czasw, a do katastrofalnych wydarze

koca czasw (por. poniej), gdy zo zostanie ostatecznie zniszczone. Najsaw

Picioksig (Pentateuch) pierwszych pi ksig Biblii hebrajskiej: Rodzaju,

niejsz ydowsk apokalips jest biblijna Ksiga Daniela; inne, a wrd nich

Wyjcia, Kapaska, Liczb i Powtrzonego Prawa. Nazwa ta odnosi si te do To

/ Ksiga Henocha, Apokalipsa Abrahama [Apokalipsa Sofoniasza, nale do pseu

ry czy Ksig Mojeszowych (Ksig Prawa).

doepigrafw. Najwaniejsz apokalips chrzecijask jest Apokalipsa (lub Ob

jawienie) w. Jana, nowotestamentowa ksiga, ktrej nazwa posuya za

Prawo - w niniejszej ksice termin Prawo" (pisane du liter) prawie zawsze

okrelenie dla tej kategorii dzie.

odnosi si do ydowskiego (Mojeszowego) Prawa czy Tory (por. poniej).

apokryfy (1) apokryfy Starego Testamentu lub pseudoepigrafy - pisma religij

pseudoepigrafy por. apokryfy (1) powyej.

ne spoza ydowskiego i chrzecijaskiego kanonu, ksig deuterokanonicznych

i zbiorw pism rabinicznych (por. ss. 6-8). (2) apokryfy Nowego Testamentu -

rabiniczny o lub odnoszcy si do rabinw (ydowskich nauczycieli i wyka

nazwa nadana wielu ewangeliom, dziejom apostolskim i listom napisanym

dowcw Prawa) i ich nauk.

przez chrzecijaskich autorw, ale nieznajdujcym si w kanonie Nowego Te

stamentu (por. ss. 8-9).

Septuaginta greckie tumaczenie Biblii hebrajskiej, rozpoczte prawdopodobnie

w Aleksandrii w Egipcie w III w. p.n.e. i uywane przez mwicych po grecku y

apokryficzny o lub odnoszcy si do, lub pochodzcy z apokryfw.

dw w wiecie antycznym. Zostaa pniej przejta przez chrzecijan i wci po

zostaje podstaw Starego Testamentu greckiego Kocioa prawosawnego.

Biblia hebrajska - pisma hebrajskie skadajce si na Bibli ydowsk czy Stary

Zawiera pisma pominite w kanonie ydowskim, ale posiadajce wrd chrzeci

Testament, bdcy pierwsz czci chrzecijaskiej Biblii, ktry obok pism he

jan status pism deuterokanonicznych (por. powyej oraz ss. 104-105).

brajskich (w innym porzdku ni w Biblii ydowskiej) moe zawiera ksigi

deuterokanoniczne (por. deuterokanoniczne ksigi poniej), w zalenoci od wy

synoptyczne Ewangelie (synoptycy) Ewangelie wg w. Mateusza, Marka i u

znania.

kasza. Synoptyczny" (greckie synoplikps) dosownie oznacza widziany razem";

deuterokanoniczne - uywane w Kociele rzymskokatolickim okrelenie pism

wiane paralelnie, a ich porwnywanie dostarcza wielu interesujcych wnioskw.

te trzy Ewangelie maj tak wiele podobiestw tekstowych, e mog by przedsta

uwaanych wprawdzie za wtrne wobec kanonu, ale jednoczenie za duchowo
natchnione. Ksigi deuterokanoniczne to dziel zawarte w Septuagincie, greckiej

witynia - witynia jerozolimska, centrum ydowskiego ycia religijnego do

wersji Biblii hebrajskiej (por. poniej), ktrych oryginay hebrajskie, jeli w og

70 r. n.e. Pierwsza witynia zostaa zbudowana przez krla Salomona i zburzo

le istniay, zaginy. Midzy innymi z tego powodu pisma te obejmujce Ksi

na przez Babiloczykw ok. 587 r. n.e. Odbudowana po niewoli babiloskiej i od

g Judyty, Tobiasza, Barucha, Mdro Syracha, 1 i 2 Ksig Machabejsk,

nowiona z przepychem przez krla Heroda Wielkiego. Drug wityni, t, ktr

opowiadanie o Zuzannie (z Ksigi Daniela) - nie wchodz w skad Biblii y

znal Jezus, zburzyli Rzymianie w 70 r. n.e. i nigdy ju jej nie odbudowano.

dowskiej. U wikszoci wyzna chrzecijaskich maj one status na wp kano

niczny i s czsto zamieszczane w wydaniach Biblii.

Talmud - zbir komentarzy rabinicznych do ydowskiego Prawa. Istniej dwie

jego wersje, jedna stworzona w Palestynie ok. 400 r. n.e. (Talmud Jerozolimski),

eschatologiczny - o lub odnoszcy si do spraw ostatecznych" (apokalipsa, ko

a druga w Mezopotamii ok. 500 r. n.e. (Talmud Babiloski).

niec wiata, dzie sdu, nastanie nowej epoki, wiata, itp.); z greckiego eschatos
(ostatni").

testament - gatunek pism, w ktrych twierdzi si, e zawieraj ostatnie wystpie

nie ktrej ze stawnych postaci z przeszoci Izraela, jak Adam czy Abraham, bez

gnostycki o lub odnoszcy si do gnostycyzmu, religijnego ruchu z pierwszych

porednio poprzedzajce ich mier (por. ss. 40 nn).

wiekw n.e. o mocno wyrniajcych si pogldach na natur ludzi, bosko i ko

smos. Chrzecijastwo gnostyckie stao si na tyle popularne, by stanowi zagro

Tora - po hebrajsku wskazwka, pouczenie". W cisym sensie Tora to Picio

enie dla rozwijajcej si ortodoksji chrzecijaskiej. Zostao stumione

ksig (por. wyej), zawierajcy 633 przykazania (miewot) - podstawa ydowskie

i zaklasyfikowane jako herezja (por. ss. 156-159).

go Prawa, ktre miao zosta przekazane przez Boga Izraelowi za porednictwem

Mojesza. T Tor spisan uzupenia Tora ustna", rne regulacje, ktre nie

helleski - o lub odnoszcy si do okresu rozcigajcego si od ok. 300 r. n.e. do

znajduj si w Biblii, a zostay skodyfikowane w Misznie, a pniej w Talmudzie

pocztku cesarstwa rzymskiego, w ktrym jzyk i kultura grecka dominoway we

(por. wyej).

BIBLIOGRAFIA
BIBLIOGRAFIA POLSKICH WYDA APOKRYFW

Dupont-Sommer A. i Philonenko M. (red.), La Bibie: Ecrits intertestamen-

(ktrych przekady zostay wykorzystane)

taires, Paris 1987.

Eissfeldr O., The Old Testament: An Introduction, New YorkEvanston, 1965,

ApBG: Wojciechowski M., Apokryfy z Biblii greckiej. 3 i 4 Ksiga Machabejska,

s. 571-637.

i Ksiga Ezdrasza oraz Psalm 151 i Modlitwa Manassesa, Rozprawy i Studia Bi

Ginzberg L., The Legends ofjews, t. 17, Philadelphia 1909.

blijne 8, Warszawa 2001.

James R.M., The Lost Apocrypha of the Old Testament, their titles and fragments,

ApNT 1/1 i 1/2: Starowieyski M. (red.), Apokryfy Nowego Testamentu 1, Ewan

London 1920.

gelie apokryficzne, t. 1-2, Lublin 1986.

Kautzsch e. (red.), Die Apokryphen und Pseudepigraphen einschlisslich der gros-

ApNT 3: Starowieyski M. (red.), Apokryfy Nowego Testamentu 3, Listy i apoka

sen Oumran-Handschriften, Heidelberg 1971.

lipsy chrzecijaskie, Krakw 2001.

Kugel J.L., Traditions of the Bibie, Cambridge, Massachusetts-London 1998.

ApST: Rubinkiewicz R. (i in.), Apokryfy Starego Testamentu, Warszawa 1999.

Nickelsburg G.W.R., Jewish Literature between the Bibie and the Mishnah, Lon

DzPwTk: Starowieyski M., Dzieje Pawia i Tekli, Ruch Biblijny i Liturgiczny

don 1981.

44, 1991, ss. 119 nn.

Russell D.S., The Old Testament Pseudepigrapha: Patriarchs and Prophets in Ear-

Kobierce: Klemens Aleksandryjski, Kobierce zapiskw filozoficznych dotycz

ly Judaism, London 1987.

cych prawdziwej wiedzy, przekad Janiny Niemirskiej-Pliszczyskiej, Warsza

Sparks H.F.D. (red.), The Apocryphal Old Testament, Oxford 1984.

wa 1994, t. 1.

Stone M.E. (red.), Jewish Writings of the Second Tempie Period: Apoaypha, Pseu

OZ 6: Poezja armeska, syryjska i etiopska, Muza chrzecijaska, t. 1, Ojcowie

depigrapha, Oumran, Sectarian Writings, Philo, Josephus, Philadephia 1984.

ywi 6, Warszawa 1985.

Stone M.E. i Bergren T A . (red.), Biblical Figures outside the Bibie, Harrisburg,

POK3: Euzebiusz z Cezarei, Zycie i dziea, Pisma Ojcw Kocioa 3, Pozna 1924.

PA 1998.

PSP XX: Dembska A. i Myszor W (tum.), Teksty z Nag Hammadi, Pisma Sta
roytnych Pisarzy XX, Warszawa 1976.

Apokryfy Nowego T e s t a m e n t u

Romanowiczowa: Romanowiczowa Z. (tum.), Daniel-Rops H., Amiot R,

Amiot R, Bibie Apocryphe: Epangiles apocryphes, Paris 1953.

Apokryfy Nowego Testamentu, Londyn 1955 (przekady fragmentw poszcze

Elliot J.K., The Apocryphal New Testament, Oxford 1993.

glnych apokryfw, najczciej z jzyka francuskiego).

James M.R., The Apocryphal New Testament, Oxford 1924.

Cytaty biblijne podano za Bibli Tysiclecia. Cytat z Koranu wedug przeka

Layton B. (red.), The Gnostic Scriptures, London 1987.

du J. Bielawskiego: Koran, Warszawa 1986 (s. 396).

Pagels E., The Gnostic Gospels, New York 1979.

Robinson J.M. (red.), The Nag Hammadi Library in English, wyd. poprawione,
San Francisco 1988.

BIBLIOGRAFIA

Schneemelcher W (red.), The New Testament Apocrypha, t. 1-2, wyd. popra

Apokryfy Starego Testamentu

Voragine J. de, Golden Legend, tum. W Granger Ryan, t. 1-2, Princeston 1993.

wione, Cambridge 1991-1992.

Charles R.H. (red.), The Apocrypha and Pseudepigrapha ofthe Old Testament in
English, t. 2, Oxford 1913.

To historyczne

Charlesworth J.H. (red.), The Old Testament Pseudepigrapha, t. 1-2, London

Baron S.W, A Social and Religious History of the Jcws, t. 1-3, New York 1957.

1983.

Chadwick O., .4 History of Christianity, London. 1995.

Charlesworth J.H., The Pseudepigrapha nad Modem Research with a Supple-

Danielou J., Theology of Jewish Christianity, London 1964.

ment, Society of Biblical Literature Septuagint and Cognate Studies Series 75,

Green X H . H . , A New History of Christianity, Oxford 1996.

Chico, California 1981.

Schiirer E., The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ, wyd. po

Diez Macho A. (red.), Apcrofos del Antiguo Testamento, t. 1-4, Madrid

prawione przez G. Vermes, F. Millar, M. Black, M. Goodman, t. 13, Edin-

1982-1984.

burgh 1973-1987.