CORPUS CSARIANUM

WOJNA ALEKSANDRYJSKA

Edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl

Mail: historian@z.pl

MMIV

Tumaczenie i opracowanie:
- Eugeniusz Konik
- Wanda Nowosielska - Konikowa

Wstp
redniowieczne rkopisy dzie Gajusza Cezara, okrelane przez filologw jako Corpus Caesarianum
(Zbir cezariaski), obejmoway nie tylko dziea bezsprzecznie jego autorstwa, jak Bellum Gallicum
(Wojna gallicka) i Bellum civile (Wojna domowa), ale take trzy niewielkie rozmiarami dzieka trzech,
rnicych si znacznie midzy sob poziomem intelektualnym, wyksztaceniem oraz wyrobieniem
literackim, nieznanych z imienia autorw, ktre w okresie redniowiecza wszystkie przypisywano Gajuszowi Cezarowi. Bd ten wynikn z braku zainteresowania Cezarem jako autorem ju u schyku
staroytnoci, co doprowadzio w kocu do zupenego o nim zapomnienia.
Niewiele te wiedzia o tych trzech anonimowych autorach Gajusz Swetoniusz Trankwillus ktry
przed 120 r. n.e. wyda swoje dzieo zatytuowane De vita Caesarum (ywoty Cezarw) jak to wynika z rozdziau tej pracy powiconego Boskiemu Juliuszowi (Divus Julius, 56): Pozostawi [Cezar
przyp. E.K.] take pamitniki swoich czynw z wojny galickiej i domowej z Pompejuszem. Co do opisu
wojen: w Aleksandrii, Afryce i w Hiszpanii, autorstwo ich jest niepewne. Jedni przypuszczaj, e s one
dzieem Opiusza, inni e Hircjusza, ktry uzupeni ostatni i nie dokoczon ksig pamitnikw
o wojnie galickiej" (prze. J. Niemirska-Pliszczyska).
Wspomniany Hircjusz w uzupenionym przez siebie zakoczeniu Wojny gallickiej Cezara podaje: [...]
podjem si wyjtkowo trudnego zadania: sprawozdanie naszego Cezara powizaem sprawozdaniem
nieporwnywalnym z dawniejszymi i pniejszymi jego pismami, a jego ostatnie, nie dokoczone dzieo
[chodzi o Wojn domow przyp. E.K.], doprowadziem od czasu wojny w Aleksandrii do koca,
wprawdzie nie wojny domowej, ktrej kresu wcale nie widzimy, ale ycia Cezara" (b. Gall. VIII,
Praef. 2). W tym samym Wstpie (Praefatio) Hircjusz pisze: [...] mnie nawet nie przypado w udziale,
ebym uczestniczy w wojnie aleksandryjskiej i afrykaskiej, chocia przebieg tych wojen znany jest
nam czciowo z opowiada Cezara".
Jednak Hircjusz nie dokoczy swej pracy, gdy zgin na pocztku 43 r. p.n.e. pod Mutyn, w czasie
wojny z Antoniuszem, i zadanie to wykonali trzej, ju staroytnym nieznani z imienia autorzy.
Jeli wic chodzi o autorstwo Wojny aleksandryjskiej, to pod uwag mona bra jedynie wypowied
Swetoniusza, e jest ono niepewne, oraz owiadczenie Hircjusza, e nie bra udziau ani w wojnie
aleksandryjskiej, ani w afrykaskiej i nie wspomina o tym, by je opisa. Dlatego nie pozostaje nam nic
innego, jak uzna, e autor Wojny aleksandryjskiej, ktry mia do dyspozycji bardzo dobre i do wyczerpujce materiay rdowe, jest anonimem.
Tytu omawianego dziea nie jest w peni adekwatny do jego treci, poniewa odnosi si tylko do
pierwszych trzydziestu trzech rozdziaw; w dalszych omiu rozdziaach, to jest do czterdziestego pierwszego wcznie, traktuje on o dziaaniach wojennych na Wschodzie; w nastpnych szeciu rozdziaach,
do czterdziestego sidmego wcznie, mamy opis dziaa wojennych w Illirii; z kolei siedemnacie
rozdziaw, to jest do szedziesitego czwartego wcznie, dotyczy wydarze w Hiszpanii Dalszej;
wreszcie czternacie ostatnich rozdziaw, to jest do kocowego, siedemdziesitego smego rozdziau,
obejmuje kampani na Wschodzie, osobicie przez Cezara dowodzon, oraz jego powrt do Italii.
Tre poszczeglnych czci omawianego dziea przedstawia si nastpujco:

Dziaania wojenne w Aleksandrii i innych rejonach Egiptu

(rozdz. 1-33)
Opis Aleksandrii wysiki Cezara, by opanowan przez niego cz oddzieli od reszty miasta znajdujcej si w rkach jego egipskich przeciwnikw i by zapewni sobie bezpieczne dostawy niebezpieczne dla Cezara zarzdzenia nieprzyjaci obawy aleksandryjczykw, e Egipt moe sta si rzymsk
prowincj Arsynoe kae zabi Achillasa, a dowodzon przez niego armi przekazuje Ganimedesowi
niespodziane skaenie wody w zajtej przez Cezara czci miasta i zaniepokojenie z tego powodu

wrd onierzy Cezar skutecznie zaradza zagraajcemu niebezpieczestwu skaenia wody przez
aleksandryjczykw do Cezara przybywa XXXVII legion morskie dziaania bojowe w pobliu
Chersonensus aleksandryjczycy przygotowuj now flot bitwa morska w aleksandryjskim porcie
bohaterska walka floty rodyjskiej aleksandryjczycy przypuszczaj atak na Faros oraz na groble,
a take na jej drugi most Cezar z trudem ratuje si przed utoniciem w morzu Cezar odsya
aleksandryjczykom ich krla bitwa morska w pobliu Kanopus bohaterska mier Eufranora,
dowdcy floty rodyjskiej pod Peluzjum przybywa Mitrydates Pergameski z posikami dla Cezara
z Syrii i Cylicji bitwa w Delcie Nilu Cezar przybywa na odsiecz Mitrydatesowi Pergameskiemu
sytuacja w obozie krlewskim Cezar udaremnia krlowi prb zastawienia puapki i przeprowadza ostateczny atak na obz krlewski cakowita klska krla i jego armii krl tonie podczas
ucieczki w nurtach Nilu tryumfalny powrt Cezara do Aleksandrii aleksandryjczycy poddaj si
Cezarowi Cezar osadza na tronie egipskim Kleopatr wraz z jej najmodszym bratem i zarazem
mem Ptolemeuszem XV.

Dziaania wojenne na Wschodzie (rozdz. 34-41)

Do Domicjusza Kalwinusa, namiestnika Azji, dochodz wiadomoci, e Farnaces zagarn Armeni
Mn. i Kappadocj Domicjusz gromadzi wojsko pod Komanami i wyrusza do Armenii pod Nikopolis dociera do niego wiadomo, by natychmiast wysa posiki Cezarowi do Egiptu bitwa z Farnacesem pod Nikopolis bohaterska walka XXXVI legionu klska i odwrt Domicjusza okrutna
rozprawa zwyciskiego Farnacesa z ludnoci Pontu.

Dziaania wojenne w lllirii (rozdz. 42-47)

Rozwane dziaania bojowe Kwintusa Kornificjusza Oktawiusz zostaje pozbawiony floty Gabiniusz przybywa do lllirii i ponosi szereg poraek wycofuje si wrd cigych walk do Salony i tu
wkrtce z wycieczenia umiera Watyniusz gromadzi w Brundyzjum flot i na jej czele rusza w pocig
za Oktawiuszem bitwa morska opodal wyspy Taurydy pokonany Oktawiusz znajduje ratunek
w ucieczce.

Dziaania wojenne w Hiszpanii Dalszej (rozdz. 48-64)

Wrzenie w prowincji przeciw jej namiestnikowi Kwintusowi Kassjuszowi Longinusowi jego zabiegi,
by zdoby popularno wrd wojska Longinus wymusza od ludnoci pienidze dla siebie otrzymuje
od Cezara rozkaz przeprawienia si z wojskiem do Afryki zamach na ycie Longinusa w Kordubie
Longinus krwawo rozprawia si ze spiskowcami bunt legionw przeciw Longinusowi Marcellus wodzem zbuntowanych oddziaw Longinus wycofuje si do Ulii cigany przez Marcellusa
krl Bogudes przybywa z Afryki na pomoc Longinusowi Lepidus przybywa jako mediator z Hiszpanii
Bliszej Longinus uzyskuje zgod na bezpieczne wycofanie si Longinus tonie razem ze swoim
okrtem podczas burzy u ujcia Hiberusu.

Cezar osobicie prowadzi dziaania wojenne na Wschodzie

(rozdz. 65-78)
Cezar przybywa do Syrii i tu dochodz go wieci o zamieszkach w Rzymie postanawia jednak
zaprowadzi porzdek na Wschodzie przed powrotem do Rzymu przybywa do Cylicji przechodzi
przez Kappadocj zjawia si w Komanach tu przebacza krlowi Dejotarusowi i udaje si do
Pontu pertraktacje z Farnacesem, ktry czyni podstpne propozycje Cezar je odrzuca opis Zeli
bitwa z Farnacesem cakowita klska Farnacesa powrt Cezara przez Gallogrecj i Bityni do
prowincji Azji Cezar rozstrzyga spory terytorialne powrt Cezara do Italii.

Dziaania wojenne w Aleksandrii

i w innych rejonach Egiptu
1. Cezar, z chwil wybuchu wojny w Aleksandrii, wezwa wszystk flot z Rodos oraz Syrii
i Cylicji; ucznikw zada z Krety, a jazdy od krla Nabatejczykw1 Malchusa; kaza
zewszd dostarcza machiny miotajce, przysya zboe, doprowadza posiki. Tymczasem dziki robotom fortyfikacyjnym z kadym dniem rozrastay si umocnienia, a te wszystkie czci
miasta, ktre wydaway si sabiej zabezpieczone, zostay wyposaone w daszki ochronne i szopy
minerskie; nastpnie przez wyomy w budynkach2 przebijano si taranami do ssiednich zabudowa i o ile zostay one albo powalone w gruzy, albo si zdobyte, o tyle posuwano umocnienia
do przodu. Aleksandria jest w duym stopniu zabezpieczona przed ogniem, gdy budynki nie
maj spoje z drewnianych belek ani w ogle drewna i trzymaj si mocno dziki murom oraz
sklepieniom, a pokryte s tynkiem lub polep3. Poniewa miasto byo podzielone na dwie czci,
Cezar dokada jak najwicej stara, aby za pomoc obwarowa i podsunitych daszkw ochronnych odci od reszty miasta ten jego skrawek, ktry by bardzo wski, gdy ograniczao go
wciskajce si od poudnia bagnisko4; mia przy tym na uwadze po pierwsze to, aby dziaania
wojenne byy podporzdkowane jednemu dowdztwu i planowi, a po drugie, aby mona byo
popieszy z pomoc zagroonym oraz mie zapewnione wsparcie z drugiej czci miasta5, aby
mie pod dostatkiem wody i paszy, z ktrych pierwszej nie mia wiele, drugiej nie mia wcale
w zapasie; bagnisko za mogo obficie dostarcza zarwno wody, jak i paszy.
2. Aleksandryjczycy6 rwnie przystpili do swoich dziaa bez ocigania si i zwlekania.
Rozesali bowiem na wszystkie strony, dokd sigay granice i zwierzchnictwo Egiptu, penomocnikw i agentw werbunkowych dla przeprowadzenia poboru wojska, zwieli do miasta wielkie iloci broni oraz machin miotajcych i sprowadzili niezliczone mnstwo zbrojnych. W miecie
zaoono rwnie bardzo wielkie warsztaty zbrojeniowe. Ponadto uzbrojono dorosych niewolnikw; codzienne wyywienie oraz od otrzymywali oni od majtniejszych wacicieli7. Dziki rozmieszczeniu wszdzie owej masy zbrojnych, aleksandryjczycy czuwali nawet nad odlegymi partiami umocnie; kohorty weteranw, zwolnione od innych sub, trzymali w najludniejszych strefach
miasta, aby mogli uy wieych si jako pomocy, w jakiej tylko dzielnicy toczyy si walki.
Wszystkie ulice i zauki przegrodzili potrjn zapor (bya wzniesiona z czworoktnych ciosw
kamiennych i miaa nie mniej ni czterdzieci stp8 wysokoci), a te partie miasta, ktre znajdoway si niej, umocnili bardzo wysokimi wieami o dziesiciu kondygnacjach. Oprcz nich
zbudowali inne, ruchome wiee o tylu kondygnacjach i na podoonych wakach przemieszczali je za pomoc lin i zwierzt pocigowych prostymi ulicami, do jakiej tylko trzeba im byo
dzielnicy.
3. Miasto bardzo pracowite i nader zasobne dostarczao wszelakiego wyposaenia. Sami jego
mieszkacy, ludzie uzdolnieni i bardzo inteligentni, z tak zrcznoci odtwarzali, co zobaczyli jak my to robimy, i mogo si zdawa, e to wanie nasi naladowali ich prace; dokonywali
take licznych usprawnie na wasn rk i w ten sposb jednoczenie swoich umocnie bronili, a naszym zagraali. A ich przywdcy w taki sposb podjudzali na naradach i zgromadzeniach: lud rzymski przyzwyczaja si z wolna do zamiaru zagarnicia naszego krlestwa. Przed
kilkoma laty w Egipcie stacjonowa z wojskiem Aulus Gabiniusz9; tutaj wanie szuka ratunku
podczas swej ucieczki Pompejusz10, a teraz zjawi si z wojskiem Cezar i nawet mier Pompejusza nie przeszkodzia mu w zatrzymaniu si u nas. Krlestwo stanie si rzymsk prowincj, jeli
nie przepdzi si Cezara; naley popieszy si z tym, albowiem Cezar odcity burzliw o tej
porze roku11 pogod nie bdzie mg otrzyma posikw zza morza12.
4. Tymczasem, jak ju podano13, doszo do rozdwikw midzy Achillasem14, ktry dowodzi oddziaami weteranw15, a Arsyno16, modsz crk krla Ptolemeusza17, i kiedy jedno
zastawiao zasadzki na drugie i samo chciao zagarn najwysz wadz, Arsynoe dziki swojemu wychowawcy, eunuchowi Ganimedesowi18, ubiega Achillasa i kazaa go zabi. Po jego zabj-

stwie sama bez wsptowarzysza i opiekuna19 sprawowaa ca wadz; wojsko przekazaa Ganimedesowi. Ten zaraz po objciu dowdztwa zwikszy szczodro wobec onierzy; pozostae
swoje obowizki peni rwnie gorliwie, jak poprzednio Achillas.
5. Niemal caa Aleksandria jest pena podkopw i ma cignce si od Nilu kanay, ktrymi
sprowadza si wod do prywatnych domw, ta za z upywem czasu z wolna osadza si
i oczyszcza. Waciciele tych domw i ich suba korzystaj z reguy z tej wody; albowiem ta
woda, ktr niesie Nil, jest tak botnista i mtna, e wywouje wiele rozmaitych chorb; ale
posplstwo i w ogle wszystka ludno z koniecznoci poprzestaje na niej, poniewa w caym
miecie nie ma ani jednego rda. Jednake owa rzeka20 znajdowaa si w tej czci miasta,
ktra bya w rkach aleksandryjczykw. Okoliczno ta nasuna Ganimedesowi pomys, e
bdzie mona odci naszych onierzy od wody; ci bowiem, porozdzielani wedug ulic do strzeenia umocnie, korzystali z wody czerpanej z kanaw i ze studzien w prywatnych budynkach.
6. Ganimedes, gdy pomys w zosta zatwierdzony, przystpi do realizacji tego powanego
i trudnego zadania. Istotnie, po zamkniciu podziemnych kanaw i po odciciu tych wszystkich czci miasta, ktre byy w jego rkach, kaza przetacza wielkie masy wody z morza za
pomoc k z czerpakami i innych odpowiednich urzdze, wod t nieustannie przelewa ze
swych wyej pooonych czci miasta do niszej czci zajtej przez Cezara. Z tej przyczyny
w domach ssiadujcych z dzielnic Ganimedesa zaczto czerpa wod nieco bardziej son ni
zwykle, co wywoao zdziwienie wrd ludzi, dlaczego tak si stao, jednake niezbyt sami sobie
dowierzali, poniewa ludzie z dzielnic jeszcze niej od nich pooonych mwili, e woda, z ktrej
korzystaj, ma jako i smak takie same, jak zawsze do tej pory; zaczto wic masowo porwnywa te wody midzy sob i starano si przez kosztowanie rozpozna, w jakim stopniu rniy si
one od siebie. Ale po krtkim czasie nie mona byo w ogle pi wody, ktra znajdowaa si
bliej nieprzyjaciela, a woda z niszych rejonw okazaa si znacznie gorsza w smaku i jeszcze
bardziej sona.
7. Gdy w taki sposb zostay rozstrzygnite wszelkie wtpliwoci, wszystkich onierzy
Cezara ogarn tak wielki strach, i wydawao si im, e znaleli si w skrajnym
niebezpieczestwie; i kiedy jedni zarzucali Cezarowi, e zwleka z wydaniem rozkazu wsiadania
na okrty, drudzy bardziej obawiali si tego, e nie bd mogli zatai przed aleksandryjczykami
przygotowa do ucieczki, poniewa znajdowali si w tak nieznacznej od nich odlegoci, e w
razie natarcia i pocigu ze strony nieprzyjaciela nie uda si im wcale wycofa na okrty. Poza
tym w zajtej przez Cezara czci miasta przebywao wielkie mnstwo mieszczan, ktrych Cezar
nie usun z ich domostw, poniewa oni dla pozoru udawali, e s mu wierni i stwarzali wraenie, e
zerwali ze swoimi pobratymcami; ale moim zdaniem gdyby utrzymywano, e aleksandryjczycy ani nie s zdradliwi, ani nierozwani, to byoby to czcze gadanie; kiedy bowiem ma si
mono zapozna rwnoczenie tak z tym ludem, jak i z jego charakterem, to wtedy nikt nie
bdzie mie wtpliwoci, e jest to rodzaj ludzki najbardziej skonny do zdrady.
8. Cezar pocieszaniem i dodawaniem otuchy stara si pomniejszy strach swoich onierzy.
Zarcza bowiem, e po wykopaniu studzien bdzie mona trafi na sodk wod, poniewa
wybrzea morskie maj zgodnie z natur yy sodkiej wody. Jeli nawet wybrzee Egiptu swoimi
waciwociami naturalnymi rnioby si jako od wszystkich innych wybrzey morskich, to
przecie ze wzgldu na to, e Rzymianie swobodnie wadaj na morzu, a nieprzyjaciele nie maj
floty21, nic nie stanie naszym na przeszkodzie w tym, e bd wyprawia si codziennie po wod
bd z Paratonium22 po lewej stronie, bd z wyspy23 po prawej; niesprzyjajce wiatry nigdy nie
wyklucz tych rejsw biegncych w przeciwnych kierunkach. O ucieczce niech nie zamylaj nie
tylko ci, ktrzy piastuj pierwsze rangi, ale i ci, ktrzy o nic si nie troszcz prcz wasnego ycia.
Gwnym teraz zadaniem jest wytrzymanie atakw nieprzyjacielskich na umocnienia; gdyby nasi
opucili je, nie mogliby dorwna nieprzyjacielowi ani pozycyjnie, ani liczebnie. Ponadto wiele
czasu i trudu wymaga zaadowanie si na okrty, zwaszcza z odzi; aleksandryjczycy przecie
odznaczaj si wielk ruchliwoci oraz znajomoci terenu i zabudowy. Szczeglnie w razie
zwycistwa, rozzuchwaleni wyprzedz naszych i zajm wyej pooone pozycje oraz zabudowa-

nia i przez to uniemoliwi naszym ucieczk na okrty. A zatem niech nasi zapomn o takim
zamiarze, ale pomyl o tym, e bez wzgldu na wszystko musz odnie zwycistwo.
9. Po wygoszeniu tych sw do onierzy i podniesieniu wszystkich na duchu poleci
centurionom, aeby poniechawszy innych robt, skupili uwag na kopaniu studzien i nie przerywali
tych prac ani na jedn chwil, nawet w nocy. Wwczas wszyscy podjli si tego zadania i, ze
wzmoonym zapaem do pracy, w cigu jednej nocy znaleli wielk ilo sodkiej wody. Tak wic w
cigu krtkotrwaego trudu potrafili przeciwstawi si wymylnym urzdzeniom aleksandryjczykw
i ich niezmiernym wysikom. Dwa dni pniej24 dobi do brzegw Afryki, nieco powyej25 Aleksandrii,
XXXVII legion, sformowany z wzitych do niewoli onierzy Pompejusza, zaadowany przez
Domicjusza Kalwinusa26 na statki razem ze zboem, uzbrojeniem, pociskami i machinami
miotajcymi. Statki te, wskutek dmcego nieustannie przez wiele dni poudniowo-wschodniego
wiatru, nie mogy osign aleksandryjskiego portu; ale w tym rejonie s znakomite miejsca do
zarzucania kotwic. Poniewa statki te byy ju dugo unieruchomione na morzu i zaogom zacz
doskwiera brak pitnej wody, posano popiesznym okrtem27 Cezarowi wiadomo o ich przybyciu.
10. Cezar, aby samemu zadecydowa, jakie jego zdaniem naleaoby obecnie podj
dziaania, wsiad na okrt i caej flocie kaza pyn za sob; nie wzi ze sob nikogo
z naszych onierzy28, poniewa nie chcia umocnie pozbawia obrocw, gdyby musia odpyn nieco dalej. Kiedy przyby do tego miejsca, ktre nosi nazw Chersonensus29, i wysadzi na
ld wiolarzy, by nabrali wody, niektrzy spord nich ruszyli na grabie nieco dalej od okrtw
i zostali schwytani przez nieprzyjacielskich jedcw. Ci dowiedzieli si od nich, e Cezar osobicie przyby z flot i e na okrtach nie ma wcale onierzy. Dziki tej wiadomoci nabrali wiary,
e los obdarzy ich znakomit sposobnoci do odniesienia sukcesu. Dlatego wic aleksandryjczycy obsadzili piechot morsk wszystkie statki, jakie mieli gotowe do wypynicia, i zabiegli
drog powracajcemu z flot Cezarowi. On jednake z dwch powodw nie zamierza podejmowa walki w tym dniu: po pierwsze, nie mia w ogle onierzy na okrtach, po drugie, dziao si
to wszystko po dziesitej30 godzinie dnia i by zdania, e noc przysporzyaby wicej pewnoci
siebie nieprzyjacioom, ktrzy mogli polega na swojej znajomoci warunkw terenowych; odrzuca wic tak ostateczno, jak zagrzanie swoich do walki, poniewa wszelkie tego rodzaju
dodawanie otuchy w okolicznociach, gdy nie mona dostrzec ani mstwa, ani tchrzostwa, nie
jest do skuteczne. Z tych powodw Cezar kaza wycign na ld okrty, jakie tylko mona
byo, w takim miejscu, gdzie jak si spodziewa nieprzyjaciele nie bd mogli podej.
11. Na prawym skrzydle Cezara, z dala od innych zajmowa pozycj jeden z okrtw rodyjskich31. Nieprzyjaciele dojrzawszy go nie potrafili si powstrzyma i cztery ich okrty
z pokadami oraz wiele bez pokadw rzuciy si do ataku na z wielk gwatownoci. Cezar
zosta zmuszony do niesienia mu pomocy, by nie narazi si na haniebn porak w obliczu
nieprzyjaciela, chocia uwaa, e gdyby co gorszego tym Rodyjczykom si przydarzyo, to sobie
na to zasuyli. Bitwa rozgorzaa i Rodyjczycy przejawili w niej wielk zajado; celowali oni
jak we wszystkich dotd bitwach w zrcznym manewrowaniu oraz mstwie, i w obecnej chwili
te nie zawahali si wzi na siebie caego ciaru walki, aby nie zarzucono im, e to z ich
wasnej winy poniesiono klsk. Dziki temu bitwa zakoczya si nad wyraz pomylnie. Jeden
czterorzdowiec nieprzyjacielski zosta zdobyty, drugi zatopiono, dwa ogoocono z zaogi; ponadto na innych okrtach wybito mnstwo piechoty morskiej. Gdyby noc nie przerwaa bitwy, to
Cezar zawadnby ca flot nieprzyjacielsk. Po napdzeniu strachu nieprzyjacielowi t klsk
Cezar, przy sabo wiejcym przeciwnym wietrze, sprowadzi na linach swoimi zwyciskimi okrtami statki towarowe do Aleksandrii.
12. Klska ta do tego stopnia zaamaa aleksandryjczykw, zwaszcza gdy zobaczyli, i nie
mstwem piechoty morskiej, ale biegoci eglarsk marynarzy zostali pokonani, e
stracili wiar w to, aby mogli broni si ze swoich zabudowa, nawet z tych, ktre wznieli na
wyej pooonych miejscach, i w obawie przed atakiem naszej floty na ld, pobudowali umocnienia z wszelakiego jakie mieli drewna budulcowego. Ale skoro Ganimedes zapewni ich na

zgromadzeniu, e on nie tylko zastpi nowymi te okrty, ktre zostay postradane, ale nawet
powikszy ich liczb, wwczas aleksandryjczycy peni nadziei i ufnoci przystpili do
naprawy starych okrtw i powicili si temu zadaniu ze wzmoon uwag i dbaoci. I
chocia stracili w porcie32 i stoczniach wicej ni sto dziesi okrtw wojennych, nie porzucili
myli o odbudowie swej floty. Zdawali sobie bowiem spraw, e Cezar nie bdzie mg
dowozi posikw i zaopatrzenia, jeli sami bd nad nim growa flot; ponadto owi
mieszkacy nadmorskiego miasta i wybrzea, ktrzy jako eglarze od dziecistwa mieli na co
dzie do czynienia z morzem, pragnli wycign korzyci ze swoich moliwoci, jakie mieli
dziki warunkom naturalnym i przyrodzonym uzdolnieniom, zwaszcza e pojmowali, ile
potrafili dokona za pomoc malutkich statkw; przystpili przeto z caym zapaem do budowy
floty.
13. U wszystkich uj Nilu byy rozstawione okrty stranicze dla cigania opat celnych.
W tajnych dokach krlewskich znajdoway si stare okrty, ktrych od wielu lat nie
uywano do eglugi. Aleksandryjczycy przystpili do ich naprawy, a okrty stranicze
cignli do Aleksandrii. Brakowao wiose; zdejmowali wic dachy z portykw, gimnazjonw i
budynkw publicznych; aty z nich posuyy za wiosa; w jednym wypadku pomagaa im
wrodzona pomysowo, w innym zapasy nagromadzone w miecie. Zreszt nie
przygotowywali si do dalekiej eglugi, ale widzc, e musi doj do walki w samym porcie,
dostosowywali si do wymaga biecej chwili. W ten sposb w cigu kilku dni wystawili,
wbrew wszelkim oczekiwaniom, dwadziecia dwa czterorzdowce i pi piciorzdowcw; do
nich doczyli wiele mniejszych statkw bez pokadw i po wyprbowaniu zdatnoci kadego
z nich przez wiosowanie w obrbie portu obsadzili je doborowymi onierzami i pod kadym
wzgldem przygotowali si do walki. Cezar mia dziewi okrtw rodyjskich (z dziesiciu
wysanych jeden podczas rejsu zaton u egipskich wybrzey), osiem pontyjskich, pi
licyjskich i dwanacie z Azji. Midzy nimi byo sze piciorzdowcw, dziesi
czterorzdowcw, pozostae nie osigay tej wielkoci i przewanie nie miay pokadw.
Jednake Cezar po rozpoznaniu si nieprzyjacielskich zaufa swoim onierzom i te gotowa si
do walki.
14. Kiedy ju doszo do tego, e kada ze stron bya pewna swoich si, Cezar opyn z flot
Faros i ustawi swoje okrty na wprost nieprzyjaciela: na prawym skrzydle rozmieci
okrty rodyjskie, a na lewym pontyjskie. Midzy nimi pozostawi przestrze na czterysta rzymskich krokw", ktr uzna za wystarczajc do rozwinicia szyku bojowego okrtw. Za t
lini rozlokowa reszt okrtw jako rezerw i dokadnie wskaza, za jak jednostk
pierwszej linii ma si kady z rezerwowych posuwa i nie pomoc. Rwnie aleksandryjczycy
wyprowadzili34 bez wahania swoj flot i ustawili w szyku bojowym: na przedzie ustawili
dwadziecia dwa okrty, pozostae zajmoway jako rezerwa drug lini. Ponadto wzili ze
sob wielk liczb mniejszych statkw z zapalajcymi pociskami oraz atwopalnymi
materiaami, aby ju samo ich mnstwo, a take wrzawa i ogie wywoay wrd naszych
przeraenie. Pomidzy obydwiema flotami rozcigaa si mielizna z wskim przejciem,
naleca do afrykaskiego terytorium dlatego aleksandryjczycy twierdz, e poowa
Aleksandrii ley w Afryce35 i obie strony do dugo wyczekiway, ktra z nich rozpocznie
przepraw tym przejciem, bo oczywiste byo, e ci, ktrzy tam wejd pierwsi, znajd si w
trudniejszym pooeniu zarwno podczas rozwijania floty, jako te gdyby przytrafio si im
wiksze nieszczcie podczas odwrotu.
15. Okrtami rodyjskimi dowodzi Eufranor, ktrego ze wzgldu na zalety oraz dzielno
naley postawi na rwni raczej z naszymi wsprodakami ni z Grekami. Ze wzgldu na
powszechnie znan jego wiedz fachow oraz zalety charakteru Rodyjczycy wybrali go na naczelnego dowdc floty. Kiedy on spostrzeg wahania Cezara, powiedzia: Przypuszczam Cezarze, i obawiasz si, e jeli odwaysz si wej z pierwszymi okrtami na te mielizny, to zostaniesz zmuszony do walki pierwej, nim zdoasz rozwin reszt floty. Na nas zdaj t spraw:
my wemiemy na siebie ciar walki i ty si na nas nie zawiedziesz dopki reszta
okrtw si nie przeprawi. To, e nieprzyjaciel ju do dugo puszy si na naszych oczach,
wywouje w nas rozgoryczenie i poczucie wielkiej haby". Wtedy Cezar doda mu otuchy i
obsypa wszelkiego rodzaju pochwaami, a nastpnie da sygna do bitwy. Cztery okrty
rodyjskie, ktre wypyny

poza mielizny, aleksandryjczycy okryli i zaatakowali. Wytrzymay one ten atak i rozwiny si
w szyku bojowym umiejtnie i sprawnie; wysoki poziom wyszkolenia bojowego Rodyjczykw
przejawia si w tym, e przy nierwnych liczebnie siach aden z okrtw rodyjskich nie
ustawi si bokiem do nieprzyjaciela, e wiosa adnego z nich nie zostay zgruchotane, a ataki
okrtw nieprzyjacielskich zawsze przyjmoway przodem. Tymczasem podpyny pozostae okrty. Wwczas z powodu ciasnoty przejcia odstpiono od owego mistrzowskiego manewrowania,
a wynik caej bitwy zalea teraz od mstwa walczcych. I doprawdy nie byo nikogo w Aleksandrii, zarwno spord naszych, jak i spord mieszczan, kto zaprztaby sobie gow czy to
robotami fortyfikacyjnymi, czy walk, ale kady pieszy na najwysze dachy i zajmowa kade
dogodne miejsce, skd mia mono patrze na widowisko, a przez mody i ofiary baga bogw
niemiertelnych o zwycistwo dla swoich.
16. A jednak nastpstwa tej bitwy nie byyby bynajmniej takie same dla kadej ze stron.
Jeliby bowiem nasi zostali rozbici i pokonani, nie mieliby dokd uciec ani na ldzie, ani
na morzu, a jeliby zwyciyli, caa ich przyszo pozostaaby te niepewna; natomiast aleksandryjczycy, gdyby ich okrty odniosy zwycistwo, wszystko mieliby w swoich rkach, a jeliby
zostali pobici, mogliby jednak nadal prbowa szczcia. Wydawao si to przykre i bolesne
zarazem, e los caej kampanii, a take ocalenie wszystkiego wojska zaley od boju toczonego
przez niewielk garstk onierzy; jeliby ktry z nich upad na duchu i osab w mstwie,
pozostali te musieliby ulec, gdy nie mogliby walczy nawet o samych siebie. Cezar czstokro
wyjania w minionych dniach swoim onierzom to wszystko po to, by zdawali sobie spraw
z tego, e im powierzono ocalenie wszystkich. Kady wic, kto odprowadza swego wsptowarzysza z namiotu, przyjaciela czy znajomego, zaklina go, aby nie zawid oczekiwa jego
i tych wszystkich, dziki opinii ktrych zosta wytypowany, by wzi udzia w tej bitwie. Tote nasi
walczyli z takim zapaem, e aleksandryjczykom, chocia to ludzie zyci z morzem i obeznani
z eglarstwem, nie pomoga fachowa biego i umiejtno ani nie przydaa si liczebna przewaga w statkach, ani te ich onierze, ktrych jako najdzielniejszych wybrali spord ogromnego
mnstwa, nie mogli naszym dorwna w mstwie. W bitwie tej nasi wzili do niewoli jeden
piciorzdowiec i jeden dwurzdowiec razem z onierzami i wiolarzami, trzy okrty zatopili,
przy czym wszystkie nasze okrty pozostay bez uszczerbku. Reszta okrtw przeciwnika ucieka
do znajdujcego si w pobliu miasta; tam aleksandryjczycy bronili si ze stanowisk na grobli
i przylegych budynkw i nie pozwalali naszym podej bliej.
17. Aby podobne zdarzenia nie mogy si wicej powtrzy, Cezar postanowi za wszelk cen
opanowa wysp36 oraz wiodc do niej grobl. A poniewa znaczna cz jego robt
fortyfikacyjnych w miecie zostaa ukoczona, by pewny, e bdzie mg jednoczenie uderzy
i na wysp i na miasto. Po powziciu tego planu wsadzi na mniejsze statki i odzie dziesi
kohort legionistw, ponadto wyborowych lekkozbrojnych onierzy, a spord jedcw gallickich tylko tych, ktrych uzna za najodpowiedniejszych37; w celu rozdzielenia nieprzyjacielskich
si zaatakowa krytymi okrtami drug cz wyspy, obiecujc wysokie nagrody temu, kto pierwszy zdobdzie wysp. Obrocy Faros wytrzymali to pierwsze natarcie naszych, walczyli bowiem
rwnoczenie z dachw zabudowa, a take z orem w rku bronili brzegu, ktry z powodu
stromizny nie by dla naszych atwo dostpny, a z odzi i piciu okrtw wojennych bronili
zrcznie i umiejtnie wskiego przejcia. Ale gdy tylko garstka naszych, po rozpoznaniu terenu
i wymacaniu brodw, stana na brzegu, a za ni podeszli inni i wsplnie zaatakowali na paskim
brzegu nieprzyjaci, wszyscy farytanie rzucili si do ucieczki. Odpdzeni, poniechali obrony
portu, przybili do brzegu i przy osiedlu szybko zeszli z okrtw na ld, by broni zabudowa.
18. Ale take za tymi umocnieniami nie mogli si duej utrzyma, chocia ich zabudowania,
jeli ju porwnuje si mae z duym, swoj konstrukcj byy do podobne do zabudowa Aleksandrii, a ich wysokie i poczone ze sob wiee zastpoway mur obronny; tymczasem
nasi przybyli tu, nie majc ze sob ani drabin, ani faszyn, ani tego wszystkiego, co jest niezbdne
podczas oblenia. Lecz strach pozbawia ludzi rozumu oraz rozwagi, a take poraa ich czonki;
podobnie stao si wtedy. Ci spord nieprzyjaci, ktrym wydawao si, e mog sprosta

naszym na gadkiej rwninie, wpadli w panik z powodu ucieczki swoich. A gdy kilku z
nich zostao zabitych, nie mieli odwagi utrzyma swoich stanowisk w budynkach na 30 stp
wysokich i skakali z grobli do morza, a odlego omiuset krokw rzymskich do miasta
usiowali przeby wpaw. Jednake wielu z nich dostao si do niewoli lub zostao zabitych;
ogem liczba jecw wyniosa sze tysicy38.
19. Cezar zezwoli onierzom na grabie i kaza zburzy zabudowania. Stranic przy
mocie znajdujcym si bliej Faros umocni i osadzi tam zaog39. Farytanie podczas
ucieczki most ten opucili; drugiego mostu, wszego i znajdujcego si bliej miasta
bronili aleksandryjczycy. Ale nastpnego dnia40 Cezar w podobny sposb zaatakowa i ten
most, poniewa widzia, e zajcie ich obu pooy kres wszelkiemu wypywaniu
nieprzyjacielskich okrtw z portu oraz niespodziewanym zbjeckim wypadom. I wkrtce
cikimi pociskami miotanymi z okrtw, a take chmar strza odrzuci i zapdzi do
miasta tych nieprzyjaci, ktrzy jako zaoga trzymali to stanowisko, a na ld wysadzi
okoo trzech kohort, bo nie mona byo wicej z powodu ciasnoty w tym miejscu; pozostae
odziay trzymay stra na okrtach. Nastpnie kaza umocni most od strony nieprzyjaciela,
a przestrze pod ukow konstrukcj przytrzymujc most, gdzie znajdowa si przepust dla
okrtw, wypeni kamieniami i w ten sposb zatarasowa. Po zakoczeniu tych robt przy
pierwszym mocie adna d nie moga ju tdy przepyn. Gdy za rozpoczto roboty
przy drugim mocie, wtedy wszystkie siy aleksandryjczykw wypady z miasta i zajy
pozycj na nieco szerszej przestrzeni na wprost umocnie mostu i jednoczenie
nieprzyjaciele ustawili przy grobli statki, ktre zwykli byli wyprawia popod mostami w
celu podpalania naszych statkw transportowych. Nasi walczyli z mostu i grobli;
aleksandryjczycy atakowali most z wolnej przestrzeni, ktra rozcigaa si na wprost niego,
a z okrtw grobl.
20. Podczas gdy Cezar by zajty tymi dziaaniami i dodawaniem otuchy onierzom,
znaczna liczba wiolarzy oraz onierzy piechoty morskiej wypada z naszych okrtw
wojennych41 na grobl. Cz z nich porwaa ch przygldania si bitwie, cz za
dza walki. Przystpili oni najpierw do odpdzenia nieprzyjacielskich statkw od grobli
kamieniami i pociskami z proc, i odnosio si wraenie, e gradem pociskw wiele zdziaali.
Ale gdy po stronie ich nieosonitego boku42 garstka aleksandryjczykw odwaya si zej
z okrtw, nasi, jak pojawili si tu bez znakw bojowych, bez szyku i bez zastanowienia,
tak samo zaczli na olep ucieka ku swoim okrtom. Aleksandryjczycy omieleni ich
ucieczk coraz liczniej wypadali z okrtw i w tym zamieszaniu z jeszcze wiksz
zajadoci cigali naszych. Jednoczenie ci z naszych, ktrzy pozostali na okrtach, zaczli
popiesznie wciga trapy i odbija od grobli, aby nieprzyjaciele nie mogli zaj okrtw.
Nasi onierze z tych trzech kohort stojcych na mocie i na przedzie grobli, ktrzy musieli
wytrzymywa od czoa grad pociskw, gdy usyszeli za sob zgiek i zobaczyli ucieczk
swoich, przerazili si zaistnia sytuacj. W obawie, by nie zostali od tyu okreni i nie
odcito im dostpu do okrtw i w ogle moliwoci odwrotu, porzucili rozpoczte na
mocie roboty fortyfikacyjne i w szalonym pdzie pucili si do okrtw. Cz z nich
dopadszy najbliszych okrtw utona razem z nimi z powodu przecienia ich nadmiarem
onierzy, inna cz si zatrzymaa, ale gdy si zastanawiaa, co naley czyni, zostaa
przez aleksandryjczykw wybita; niektrym dopisao szczcie, gdy dotarli do gotowych
do odpynicia okrtw i uszli cao; nieliczni, unisszy nad sob tarcze (dla ochrony przed
pociskami) z desperack si woli dopynli do najbliszych okrtw.
21. Cezar, jak dugo to byo moliwe, stara si przez dodawanie otuchy zatrzyma swoich
przy mocie i umocnieniu, ale sam te znajdowa si w takim samym jak oni
niebezpieczestwie; gdy jednak spostrzeg, e wszyscy odstpuj, rwnie wycofa si na
swj statek. Podajcy w lad za nim tum onierzy wtargn na statek i wskutek tego nie
mona byo nim ani manewrowa, ani odbi od brzegu. Cezar przeczuwajc, e moe
nastpi to, do czego rzeczywicie doszo, zeskoczy ze statku i wpaw dotar do stojcych
opodal43 okrtw. Std sa na ratunek odzie swoim walczcym w wodzie o ycie
onierzom i niektrych zdoa ocali. Natomiast jego wasny statek przeciony mas
onierzy razem z nimi zaton. W bitwie tej Cezar straci okoo czterystu legionistw i
nieco wicej onierzy piechoty morskiej oraz wiolarzy44.

Aleksandryjczycy wzmocnili stranic przy mocie silnymi obwarowaniami i licznymi machinami

miotajcymi, usunli z morza pod ukiem mostu wrzucone kamienie i potem swobodnie korzystali z tego przepustu dla wyprawiania swoich statkw.
22. onierze nasi byli do tego stopnia dalecy od popadania w przygnbienie z powodu tej
poraki, e peni zapau i podniecenia czynili znaczne postpy w zdobywaniu nieprzyjacielskich umocnie. W codziennych starciach, przy kadej nadarzajcej si sposobnoci, gdy
aleksandryjczycy rzucali si do ataku i dochodzio do walki wrcz, Cezar odnosi sukcesy dziki
najlepszym chciom i arliwemu zapaowi swoich onierzy45; wszystkim znane sowa zachty
Cezara nie mogy ju bardziej oddziaywa ani na ich wysiek przy robotach fortyfikacyjnych, ani
na ich dz walki, gdy raczej naleao ich odstrasza i powstrzymywa od najbardziej ryzykownych star, ni zachca do walki.
23. Aleksandryjczycy widzieli, e sukcesy dodaj Rzymianom si, a poraki bodca, a w tej
wojnie jak moglimy si domyla nie znali jakiej trzeciej moliwoci, dziki ktrej
potrafiliby polepszy swoje pooenie. Wyprawili wic do Cezara posw czy to nakonieni przez
przyjaci krla46, znajdujcych si w obozie Cezara, czy te wskutek wasnej, wczeniej podjtej
decyzji zatwierdzonej przez krla za porednictwem potajemnych posacw, z prob, aby
uwolni krla i pozwoli mu powrci do swoich. Powiedzieli, e cay lud, przeniknity odraz do
wadzy krlewskiej tymczasowo sprawowanej przez dziewczyn47, a take niezwykle okrutnym
panoszeniem si Ganimedesa, jest gotw postpowa tak, jak rozkae krl. Jeli za spraw krla
uda si pozyska zaufanie i przyja Cezara, to adne zagroenie48 nie odstraszy i nie powstrzyma ludnoci przed poddaniem si Cezarowi.
24. Chocia Cezar dobrze pozna ten zdradziecki nard, ktry zawsze co innego ma na myli,
a co innego okazuje, to jednak uzna za celowe wyrazi zgod na ich prob, poniewa
wierzy, e jeli ich dania odzwierciedlaj w jaki sposb ich nastroje, to uwolniony krl
dochowa mu wiernoci; jeli natomiast co bardziej odpowiadaoby charakterowi tego narodu
chcieli mie krla jako wodza do prowadzenia wojny, to dla niego bdzie zaszczytniej i godniej toczy wojn przeciw krlowi ni przeciw zgrai przybdw i zbiegych niewolnikw. Wobec
tego zacz monitowa krla, aby zatroszczy si o odziedziczone po ojcu krlestwo, aby mia
wzgld na pene chway miasto rodzinne, odraajco przez ruiny i zgliszcza zeszpecone, aby
przede wszystkim przywoa do opamitania swoich poddanych, a w nastpstwie tego ocali ich,
aby dochowa wiernoci ludowi rzymskiemu oraz jemu samemu, poniewa on tak bardzo mu
zaufa, e posya go do uzbrojonych wrogw Rzymu; nastpnie uj swoj prawic prawic
chopca, niczym dorosego49, i zacz si z nim egna. Ale krl, wychowany wedug najbardziej
obudnych zasad, by nie odstawa przecie charakterem od swego ludu, pocz ze swej strony
z paczem baga Cezara, aby go nie odprawia od siebie, nawet tron krlewski nie jest dla
niego tak miy, jak widok Cezara. Cezar, otarszy zy chopca sam nimi wzruszony zapewni
go, e rycho bdzie z nim razem, jeli on rzeczywicie tak myli, i odesa go do swoich50.
Tymczasem krl, jak gdyby z klatki wypuszczony na wolno, z takim zapaem przystpi do
dziaa wojennych przeciw Cezarowi, e zy, ktre tak wylewa podczas poegnalnej rozmowy
byy jak si okazao zami radoci. Wielu legatw, przyjaci, centurionw i onierzy
Cezara szczerze ubawio si tym, e w przewrotny chopiec zadrwi z nadmiernej dobroci
Cezara. Jak gdyby Cezar uczyni to rzeczywicie jedynie pod wpywem dobroci, a nie kierowa
si dalekowzrocznym planem!
25. Aleksandryjczycy spostrzegli, e po przybraniu sobie nowego wodza sami nie stali si
silniejsi, a Rzymianie nie osabli; w dodatku byo im bardzo przykro, e ich onierze
pozwalali sobie na drwiny z modocianego wieku oraz braku powagi krla. Widzc bezowocno
wszystkich swoich dziaa i wobec rozchodzcych si pogosek, e do Cezara nadcigaj drog
ldow znaczne posiki z Syrii i Cylicji wiadomo o tym jeszcze nie dotara do uszu Cezara
postanowili przechwyci transport ywnoci, ktry pyn morzem do naszych. W tym celu
rozmieciwszy na czatach w dogodnych punktach nieopodal Kanopus51 statki gotowe do wyjcia
w morze, zastawili zasadzk na nasze okrty z dostaw. Gdy Cezar otrzyma o tym wiadomo,

kaza przygotowa i uzbroi ca swoj flot, a na jej czele postawi Tyberiusza Nerona52. W
skadzie tej floty popyny okrty rodyjskie, a z nimi Eufranor, bez ktrego nigdy nie
odbya si adna bitwa morska i kada zostaa szczliwie rozegrana. Ale los, ktry lubi
sobie niekiedy zachowa na trudniejsze do zniesienia chwile tych, ktrych zazwyczaj
wyrnia licznymi dowodami aski, teraz wanie, jako ten odmieniony w porwnaniu z
dawniejszymi czasami, zacz przeladowa Eufranora. Kiedy nasze okrty podpyny pod
Kanopus i obie floty, ustawione w szyku bojowym, stary si, Eufranor, zgodnie ze swoim
wyczajem, pierwszy nawiza bitw nieprzyjacielski czterorzdowiec przedziurawi i
zatopi. Ale gdy za daleko popyn w lad za ajbliszym okrtem nieprzyjacielskim,
podczas gdy pozostae okrty Cezara zbyt wolno posuway si za Eufranorem, zosta
okrony przez aleksandryjczykw. Nikt z naszych nie popieszy mu z pomoc czy to
dlatego, e wszystkim zdawao si, e z jego dzielnoci i szczciem wojennym sam sobie
da rad, czy to dlatego, e sami obawiali si o siebie. I tak oto ten, ktry jako jedyny spord
wszystkich w tej bitwie znakomicie si sprawi, sam zgin razem ze swoim zwyciskim
czterorzdowcem53.
26 Jeszcze na pocztku wojny aleksandryjskiej Cezar wysa Mitrydatesa Pergameskiego54
do Syrii i Cylicji w celu sprowadzenia posikw. By to czowiek znakomitego pochodzenia, u siebie w ojczynie znany z dowiadczenia wojennego i mstwa, z Cezarem
zaprzyjaniony i cieszcy si jego zaufaniem i szacunkiem. Dziki jak najlepszej woli
tamtejszych miast, a take dziki wasnej energii szybko zgromadzi wielkie siy i prawie w
tym czasie, drog ldow czc Egipt z Syri, nadcign z nimi pod Peluzjum55. Miasto
owo, obsadzone siln zaog przez Achillasa ze wzgldu na dogodne warunki terenowe
uwaa si bowiem, e cay Egipt zabezpieczaj, jak gdyby ryglami, od strony morza wyspa
Faros, a od ldu Peluzjum Mitrydates niespodziewanie okry wielkimi wojskami, po
zacitych walkach z liczn zaog, tego samego dnia56, w ktrym przyby, zarwno dziki
liczebnoci swego wojska gdy na miejsce rannych i wyczerpanych mg posya wiee
siy jako te dziki uporczywemu i wytrwaemu obleganiu, zdoby i osadzi tam swoj
zaog. Std, po pomylnie stoczonej bitwie, popieszy ku Aleksandrii do Cezara. Dziki
autorytetowi, jaki zazwyczaj towarzyszy zwycizcy, umierzy i doprowadzi do
przyjacielskich stosunkw z Cezarem ludno wszystkich tych rejonw, przez ktre si
posuwa57.
27 Niedaleko od Aleksandrii rozciga si bardzo znana w tych okolicach kraina, zwana Delt58; nazw t otrzymaa od ksztatu greckiej litery, na pewnym bowiem odcinku rzeka Nil
rozwidla si na dwa koryta i, tworzc midzy nimi stopniowo rozszerzajcy si obszar,
wpada do morza w bardzo odlegych od siebie na wybrzeu miejscach. Gdy krl si
dowiedzia, e Mitrydates zblia si do rejonu u nasady rozwidlenia Nilu, a zdawa sobie
spraw, e bdzie on musia przeprawi si przez rzek, wysa przeciw niemu znaczne siy,
ktrymi jak sdzi bdzie mg Mitrydatesa albo pokona i zniszczy, albo na pewno
zatrzyma. Cho pragn bardzo pokona Mitrydatesa, to jednak uzna za wystarczajce,
jeli go od Cezara odetnie i zatrzyma. Pierwsze oddziay krlewskie, ktre miay mono
przekroczy w Delcie rzek i zabiec drog Mitrydatesowi, przystpiy popiesznie do bitwy,
aby pozbawi uczestnictwa w zwycistwie oddziay posuwajce si w lad za nimi.
Mitrydates, dziki swej roztropnoci oraz dziki brakowi rozwagi u aleksandryjczykw,
wytrzyma ich natarcie w obozie obwarowanym z wielkim znawstwem, wedle naszego
sposobu; ale gdy spostrzeg, e przeciwnicy podchodz do obwarowa
nieostronie i zuchwale, zarzdzi wypad ze wszystkich bram i zabi wielk ich liczb. I
gdyby reszta nieprzyjaci nie zdoaa si ukry dziki znajomoci tych stron, a czciowo
nie wycofaa si na statki, na ktrych wszyscy przepynli rzek, zostaliby doszcztnie
wytpieni. Skoro jednak ochonli troch z tego przeraenia, a podajce za nimi oddziay
do nich doczyy, poczli ponownie atakowa Mitrydatesa.
28 Mitrydates wyprawi do Cezara goca, ktry przekaza mu wiadomoci o tych wydarzeniach. Rwnie krl dowiedzia si o tym wszystkim od swoich. Tak wic niemal jednoczenie krl wyruszy, aby uderzy na Mitrydatesa, Cezar za, aby si z nim poczy59.
Krl posuy si krtsz tras po Nilu, na ktrym mia wielk i gotow do walki flot.
Cezar nie

chcia korzysta z tej samej drogi wodnej, by nie doszo na rzece do starcia midzy okrtami, lecz
popyn okrnie morzem, o ktrym jak to ju podalimy 60 powiada si, e stanowi cz
Afryki; a jednak z siami krla zetkn si wczeniej, zanim ten zdoa uderzy na Mitrydatesa
i dziki temu Cezar poczy si ze zwyciskim Mitrydatesem i jego nienaruszonym wojskiem.
Krl zaj ze swym wojskiem pozycje z natury obronne, poniewa znajdoway si wysoko ponad
rozcigajc si na wszystkie strony rwnin; poza tym pozycje te byy z trzech stron osonite
rnego rodzaju naturalnymi umocnieniami: z jednej strony przylegay do rzeki Nilu, z drugiej
prowadziy po bardzo wysokim wzgrzu, stanowicym rwnoczenie cz obozu, z trzeciej
otaczay je bagna.
29 Midzy obozem a tras przemarszu Cezara przepywaa wska, o wysokich brzegach
rzeka, ktrej wody wleway si do Nilu, oddalona od obozu krlewskiego okoo siedmiu
tysicy rzymskich krokw. Gdy krl si dowiedzia, e Cezar nadciga t drog, wysa nad t
rzek ca konnic i doborowych, gotowych do walki lekkozbrojnych piechurw, aby uniemoliwi Cezarowi przepraw i rozpocz z jej brzegw nierwn dla naszych walk z daleka
mstwo bowiem nie miao tu adnych widokw na sukces, tchrzostwo za nie potrzebowao
niczego si obawia. Tego rodzaju taktyka wzmoga rozgoryczenie naszych onierzy i jedcw,
zwaszcza e ju tak dugo walczyli z aleksandryjczykami w nierozstrzygnitym dla obu stron
boju. I oto w tym samym czasie grupa jedcw germaskich61, rozproszona w poszukiwaniu
brodw na rzece, przeprawia si w miejscach, gdzie brzegi byy nisze, a legionici cili drzewa,
ktre swoj dugoci dosigay obydwu brzegw, przerzucili je przez rzek, popiesznie przysypali i rzek przekroczyli. Natarcie ich tak dalece przerazio nieprzyjaci, e ca nadziej na
ocalenie widzieli w ucieczce; ale na prno tylko garstce udao si podczas tej ucieczki zbiec
do krla, a cae mnstwo pozostaych nasi prawie do szcztu wybili.
30 Po tym wspaniaym sukcesie zwyciski Cezar ruszy na obz krla62, poniewa sdzi, e
jego niespodziane pojawienie si wywoa ogromne przeraenie wrd aleksandryjczykw. Ale gdy spostrzeg, e obz jest opasany mocnym waem i broni go jego naturalne usytuowanie, a w dodatku ujrza na wale zwart mas zbrojnych, nie chcia, by jego onierze wymczeni marszem i walk przystpowali do ataku na obz. Zatem w niewielkiej odlegoci od
nieprzyjaciela rozoy si obozem. Nastpnego dnia63 zaatakowa stranic, ktr krl obwarowa w ssiedniej wsi nieopodal swego obozu i dla utrzymania jej w swych rkach poczy j
szacami z umocnieniami swego obozu. Cezar zdoby j wszystkimi swoimi siami nie dlatego, by
sdzi, e trudno byoby j zaj mniejsz liczb onierzy, ale dlatego, aby po napdzeniu tym
sukcesem strachu aleksandryjczykom, natychmiast uderzy na obz krla. Tak wic nasi onierze w tym samym tempie, w jakim cigali uciekajcych ze stranicy do obozu aleksandryjczykw,
podbiegli do obozowych obwarowa i ju z daleka rozpoczli bardzo zacieky bj. Nasi mieli
mono uderzenia z dwu stron: z jednej, gdzie jak wskazaem64 by wolny dostp do
obozu, i z drugiej, gdzie znajdowaa si niewielka przestrze midzy obozem a rzek Nilem. Tej
strony, do ktrej by najatwiejszy dostp, broniy najlepsze siy aleksandryjczykw; najwiksze
sukcesy w odpieraniu naszych i zadawaniu nam strat w rannych mieli ci z nieprzyjaci, ktrzy
walczyli od strony Nilu, nasi znajdowali si tu bowiem pod ostrzaem z dwu przeciwlegych stron,
poniewa byli ostrzeliwani od przodu z obwarowa obozowych oraz od tyu z rzeki, na ktrej
stay liczne statki nieprzyjacielskie obsadzone procarzami i ucznikami.
31 Cezar widzia, e jego onierze mniej walczy ju nie mog, a mimo to robi niewielkie
postpy z powodu trudnoci terenowych. Ale oto zauway, e aleksandryjczycy opucili
najwysz cz obozu, ktra z samej natury bya obronna i zbiegli na d do tego miejsca, gdzie
toczya si bitwa, czciowo z chci wzicia udziau w walce, a czciowo dla przypatrywania si.
Wyda wic rozkaz trzem kohortom, by obeszy obz i uderzyy na t najwysz jego cz. Na
ich czele postawi Karfulenusa65, wyrniajcego si mstwem i dowiadczeniem wojennym.
Gdy nasi dotarli do celu i wszczli zaarty bj z niewielk garstk obrocw tego umocnienia,
aleksandryjczycy, wystraszeni wrzaw i walk z dwu przeciwlegych stron, zaczli w popochu
biega po caym obozie. Ich popoch do tego stopnia podnieci zapa bojowy naszych, e niemal

jednoczenie ze wszystkich stron wdarli si do obozu i jego najwyej usytuowan cz pierwsi

zajli onierze Karfulenusa; a gdy zbiegali stamtd, zabili w obozie mnstwo nieprzyjaci.
Wielu aleksandryjczykw uciekajc przed miertelnym niebezpieczestwem, skakao tumnie
z wau na t stron, ktra przylegaa do rzeki. Gdy pierwsi z nich, wskutek upadku z tak wysoka,
pozabijali si ju w rowie umocnie, pozostali mieli atwiejsz ucieczk po ich ciaach. Wiadomo,
e krl uciek z obozu i dosta si na jaki statek, ale zgin66 razem z toncym statkiem przecionym mas tych uciekinierw, ktrzy usiowali dopyn do najbliej znajdujcych si statkw.
32 Po tym radosnym i niespodziewanie szybkim sukcesie Cezar, pewny siebie z powodu wielkiego zwycistwa, pody z jedcami najkrtsz drog ldow do Aleksandrii i jako
zwycizca wkroczy przez t cz miasta, ktra bya w rkach nieprzyjaci. I nie pomyli si
wcale w swoich przypuszczeniach, e nieprzyjaciele, gdy tylko usysz o tej zwyciskiej bitwie, nie
bd ju myle o dalszym prowadzeniu wojny. Po przybyciu na miejsce zebra plon godny jego
mstwa i wielkoci ducha, caa bowiem rzesza mieszczan zoya bro, opucia umocnienia
i odziana w takie szaty, w jakich bagalnicy zwykli doprasza si aski swoich panw, wysza na
spotkanie Cezarowi niosc przed sob wszelkiego rodzaju przedmioty kultowe, ktrych witoci przebagiwano uraone i zagniewane serca krlw, i mu si poddaa. Cezar pocieszy ich
i przyj pod swoj opiek, a nastpnie przez nieprzyjacielskie umocnienia wkroczy do swojej
czci miasta wrd objaww ogromnej radoci ze strony jego onierzy; cieszyli si oni nie
tylko z tak pomylnego przebiegu wojny oraz bitwy, ale take z jego jake szczliwego powrotu67.
33 Kiedy Cezar zawadn Aleksandri i Egiptem, jako krlw ustanowi te osoby, ktre
wyznaczy w testamencie68 Ptolemeusz69, zaklinajc w nim lud rzymski, aby nikomu nie
pozwoli zmieni jego ostatniej woli. Poniewa sprawujcy wadz krlewsk starszy z chopcw
zagin70, Cezar przekaza tron krlewski modszemu z chopcw oraz starszej z dwu crek,
Kleopatrze71, ktra dochowaa Cezarowi wiernoci i pozostawaa pod jego opiek; modsz
Arsyno72, w ktrej imieniu jak podalimy73 tak niegodziwie rzdzi przez dugi czas Ganimedes, postanowi z terytorium krlestwa usun, aby pod wpywem skonnych do buntu ludzi
nie wyniky znowu wiee zatargi, zanim zdoa okrzepn z upywem czasu wadza tych dwojga
krlw. Ze sob zabra VI legion weteranw, reszt wojska74 pozostawi w Aleksandrii, aby
moga wzmocni si wadza obojga krlw, ktrzy nie zdoali zyska ani przywizania swoich
poddanych, poniewa dochowali wiernoci Cezarowi, ani te ugruntowanej przez czas powagi,
poniewa dopiero przed kilkoma dniami zostali osadzeni na tronie. Jednoczenie by zdania, e
autorytet naszego pastwa oraz dobro publiczne wymagaj tego, aby ci oboje krlowie, jeli
wytrwaj w wiernoci, mieli dziki naszej zaodze zapewnione bezpieczestwo, jeli za okazaliby si niewdzicznikami, to przez t nasz zaog zostan utrzymani w ryzach. Po takim uporzdkowaniu i zaatwieniu wszystkich spraw sam wyruszy do Syrii75.

Dziaania wojenne na Wschodzie (grudzie 48 r.)

34 Podczas tych wydarze w Egipcie, do Domicjusza Kalwinusa76, ktremu Cezar powierzy
zarzd nad Azj i ssiednimi prowincjami77, przyby krl Dejotarus78 z prob, aby zabroni
Farnacesowi79 zagarnia i pustoszy Armeni Mniejsz80, bdc jego krlestwem oraz Kappadocj81 krlestwo Ariobarzanesa82, jeeli nie zostan uwolnieni od tej plagi, to nie bd mogli
speni jego polece, a take wypaci przyobiecanych Cezarowi pienidzy. Domicjusz nie tylko
uwaa, e pienidze s niezbdne na pokrycie wydatkw zwizanych z wojn, ale by te zdania,
e byoby to obelg dla ludu rzymskiego i dla zwyciskiego Gajusza Cezara, a take ujm dla niego
osobicie, by krlestwa sprzymierzecw i przyjaci okupowa cudzoziemski krl. Natychmiast
wyprawi posw do Farnacesa z daniem, aby odstpi od Armenii i Kappadocji i nie wystawia
na prb uprawnie oraz majestatu ludu rzymskiego zaabsorbowanego wojn domow. Uznawszy, e to owiadczenie bdzie miao wiksz moc, jeli sam podejdzie bliej tych krain, uda si83
do swoich legionw i poprowadzi jeden z trzech, XXXVI, ze sob, a do Egiptu posa dwa

Cezarowi, zgodnie z jego pisemnym yczeniem84; jeden z nich85 nie zdy na czas walk o Aleksandri, poniewa zosta wyprawiony drog ldow przez Syrie. Gnejusz Domicjusz doczy do
XXXVI legionu dwa legiony od Dejotarusa, ktre ten ju wiele lat temu wystawi i na rzymski
sposb uzbroi i wyszkoli, a take wzi od niego piciuset86 jedcw i tylu te od Ariobarzanesa. Do kwestora Gajusza Pletoriusza wysa Publiusza Sestiusza, aby przyprowadzi legion wystawiony w Poncie z popiesznie pozbieranych onierzy, a Kwintusa Patysjusza wyprawi do Cylicji, by sprowadzi oddziay posikowe. Wszystkie te wojska z rozkazu Domicjusza szybko zeszy
si w Komanach87.
35 W tym czasie posowie przynieli odpowied od Farnacesa Kappadocj opuci, ale
Armeni Mniejsz, ktr powinien by otrzyma jako dziedzictwo po ojcu, wzi w swoje
posiadanie. W ostatecznoci spraw tego krlestwa zachowa jako otwart dla Cezara, gotw jest
bowiem uczyni to, co on postanowi. Domicjusz zorientowa si, e Farnaces ustpi z Kappadocji
nie z dobrej woli, ale z koniecznoci, poniewa atwiej mg broni ssiadujcej z jego krlestwem
Armenii ni odlegej Kappadocji, a ponadto by przekonany, e Domicjusz nadcignie ze wszystkimi trzema legionami, ale gdy dowiedzia si, e dwa z nich zostay wysane do Cezara, z jeszcze
wiksz zuchwaoci zacz umacnia si w Armenii. Wwczas Domicjusz j si stanowczo domaga, aby ustpi rwnie i z tego krlestwa; nie ma bowiem pod wzgldem prawnym rnicy
midzy Kappadocj a Armeni i Farnaces niesusznie domaga si, aby sprawa ta, jako otwarta,
zostaa odoona do przybycia Cezara; sprawa ta byaby otwarta tylko wtedy, gdyby pozostaa
taka, jaka bya. Udzieliwszy takiej odpowiedzi, Domicjusz ruszy88 do Armenii z tymi siami,
o ktrych napisaem89, i postanowi posuwa si grzystym terenem, albowiem od Pontu a do
Koman cignie si wyniosy, pokryty lasami acuch grski, siga do Armenii Mniejszej i tworzy
granic midzy Kappadocj a Armeni; niewtpliw dogodno tej marszruty widzia w tym, e
w grzystym terenie nie mg zdarzy si jaki niespodziewany atak nieprzyjacielski, a oprcz
tego rozcigajca si u podny tego grskiego acucha Kappadocj moga dostarczy obfitych
zapasw ywnoci.
36 Tymczasem Farnaces wyprawia liczne poselstwa do Domicjusza, ktre prboway prowadzi
rokowania w sprawie pokoju i przynosiy Domicjuszowi dary od krla. Domicjusz
wszystkie konsekwentnie odrzuca i odpowiada posom, e dla niego najwaniejsz spraw jest
przywrcenie godnoci ludowi rzymskiemu oraz krlestw jego sprzymierzecom. Po dugim
i nieprzerwanym marszu Domicjusz dotar do Nikopolis90 w Armenii Mniejszej. Miasto owo
rozciga si na rwninie, ale z dwu przeciwlegych stron zamykaj je wysokie gry znacznie od
niego oddalone. W odlegoci okoo siedmiu tysicy krokw rzymskich od Nikopolis Domicjusz
rozbi obz. Poniewa z tego obozu prowadzia do miasta droga przez wski i trudny do przebycia wwz, Farnaces rozmieci w zasadzce doborowych piechurw i prawie wszystkich jedcw, kaza te rozpuci w tym wwozie wielk ilo byda, a wieniacy i mieszczanie mieli krci
si po tej okolicy; byo to po to, aby Domicjusz nie podejrzewa adnej zasadzki, bo jeli przejdzie ten wwz jako przyjaciel, to zauway tylko, e na polach roi si od byda i ludzi, tak jak to
bywa przy nadejciu przyjaci; jeli jednak wkroczy jako wrg w nieprzyjacielskie granice, jego
onierze rozbiegn si na grabie i wtedy zostan w rozproszeniu wybici.
37 Chocia Farnaces wyda takie zarzdzenie, to jednak wcale nie zaprzesta wyprawia posw
do Domicjusza w sprawie pokoju i przyjani, poniewa wierzy, e takim postpowaniem uda mu si atwiej go oszuka. Ale wprost przeciwnie, dla Domicjusza nadzieja na pokj
staa si pretekstem do pozostania w tym obozie. Tak wic Farnaces straci na najbliszy okres
sposobno do zaskoczenia Domicjusza i w obawie, by nie wysza na jaw jego prba zastawienia
zasadzki, cign swoich do obozu. W zwizku z tym Domicjusz podszed nastpnego dnia
bliej Nikopolis i nieopodal miasta zatoczy obz. Podczas gdy nasi byli zajci obwarowywaniem
obozu, Farnaces ustawi szyk bojowy wedug swego wasnego systemu. Front bowiem tworzy
zwyky, prosty szereg bojowy, ktrego skrzyda byy wzmocnione trzema rzdami oddziaw
rezerwowych; dokadnie tak samo w prostych szeregach byy ustawione oddziay rezerwowe na
tyach centrum, oddzielone od skrzyde z prawej strony i lewej dwiema lukami. Domicjusz
ustawi cz wojska w szyku bojowym przed waem i ukoczy rozpoczte obwarowywanie obozu.

38 W najblisz noc Farnaces przechwyci gocw z pismami do Domicjusza o wydarzeniach

w Aleksandrii. Dowiedzia si z nich, e Cezar znajduje si w powanym niebezpieczestwie i domaga si od Domicjusza, aby jak najrychlej wysa mu posiki, a sam przez Syri ruszy ku
Aleksandrii. Farnaces, dowiedziawszy si o tym, uzna za zwycistwo ju sam moliwo gry na
zwlok, gdy domyla si, e Domicjusz musi szybko odej. W zwizku z tym poprowadzi od
miasta tam, gdzie jego zdaniem znajdowa si teren dla naszych najatwiej dostpny i najbardziej
dogodny do stoczenia bitwy, dwa gbokie na cztery stopy rowy w niezbyt wielkiej od siebie
odlegoci, a do tego miejsca, od ktrego postanowi nie wysuwa dalej swego szyku bojowego.
Pomidzy takimi dwoma rowami zawsze ustawia szyk bojowy, ca za konnic rozmieszcza
na skrzydach poza rowem; i tylko taki mg by z niej poytek, e liczebnoci przewyszaa
nasz konnic.
39 Domicjusz by jednak bardziej zaniepokojony niebezpieczn sytuacj Cezara ni swoj
wasn, a poniewa nie liczy na to, e uda mu si bez przeszkd wycofa w wypadku,
gdyby teraz zacz zabiega o warunki, ktre poprzednio odrzuci, lub gdyby odszed bez powodu, wic wyprowadzi wojsko w szyku bojowym z tego obozu lecego bliej miasta; legion
XXXVI ustawi na prawym skrzydle, legion Pontyjski na lewym, legiony Dejotarusa skierowa
do rodka szyku, pozostawi im jednake wski odcinek linii frontowej, reszt kohort rozmieci w rezerwie. W taki sposb ustawione po obu stronach szyki bojowe przystpiy do walki91.
40 Na dany jednoczenie z obu stron sygna ruszono do natarcia. Bitwa toczya si zawzicie i ze
zmiennym szczciem. Kiedy bowiem XXXVI legion uderzy na krlewsk konnic
poza rowem, tak pomylnie walczy, e podszed pod mury miasta, przekroczy rw i zaatakowa
nieprzyjaci od tyu. Natomiast legion Pontyjski na drugim skrzydle nieco si cofn przed
nieprzyjacielem, jednak mimo to usiowa obej i przekroczy rw, aby uderzy na odsonity
bok nieprzyjaciela, ale ju podczas samego przekraczania rowu zosta zasypany gradem pociskw i zniszczony. Legiony Dejotarusa za z trudem wytrzymay pierwsze uderzenie nieprzyjacielskie. W wyniku tego zwyciskie siy krlewskie swoim prawym skrzydem i rodkiem szyku
zwrciy si przeciw XXXVI legionowi. Ten jednake mnie stawi czoo uderzeniu zwycizcw, a nawet, mimo okrenia przewaajcymi siami nieprzyjacielskimi, walczy z nadzwyczajn
przytomnoci umysu i w kolistym szyku wycofa si do podny gr; Farnaces, ze wzgldu na
niedogodne warunki terenowe, nie chcia go tam ciga. Tak wic po cakowitym niemal wygubieniu legionu Pontyjskiego, zagadzie znacznej czci onierzy Dejotarusa, legion XXXVI
utraciwszy nie wicej ni dwustu pidziesiciu onierzy, przedosta si na grzyste tereny.
W bitwie tej polego kilku znakomitych i wspaniaych onierzy, sami ekwici rzymscy. Domicjusz
po doznaniu tej klski zebra jednak resztki rozproszonego wojska i bezpiecznymi drogami
przez Kappadocj wycofa si do Azji.
41 Farnaces, rozzuchwalony sukcesem oraz majc nadziej, e Cezara spotka to, czego mu
yczy, z pomoc wszystkich swych wojsk zaj Pont92 i tam, jako zwycizca i wyjtkowo
okrutny tyran, zapragn dla siebie zdoby pozycj nie mniej wysok, ni osign jego ojciec, ale
ze szczliwszym kresem ycia93. Zagarn wiele miast, zagrabi mienie obywateli rzymskich
i pontyjskich, a tym, ktrzy wyrniali si modoci i urod, wymierzy kar94 okrutniejsz ni
mier. Po zagarniciu Pontu chepi si, e odebra nalene mu w dziedzictwie po ojcu krlestwo, bez przeszkd z czyjejkolwiek strony.

Dziaania wojenne w lllirii

(listopad 48 r. - stycze 47 r.)
42 W tym samym mniej wicej czasie nasi ponieli klsk w lllirii; prowincj t utrzymywali
oni w cigu minionych miesicy pod wzgldem militarnym nie tylko bez ujmy, ale nawet
chwalebnie. Tam bowiem zosta wysany latem95 z dwoma legionami kwestor Cezara Kwintus
Kornificjusz w randze propretora96 i chocia dla wyywienia dwch legionw prowincja ta bya
zbyt uboga, bo wyczerpay j wojny z ssiadami oraz wewntrzne spory97, to jednak on j odzy-

ska i obroni swoj przezornoci i czujnoci, poniewa bardzo dba o to, aby nigdzie za
daleko i bez rozwagi si nie zapuszcza. Zdoby liczne warownie, ktrych dogodne pooenie
znajdoway si na wzniesieniach kusio ich zaogi do wypadw na niziny w celach wojennych, i wyda je swoim onierzom na up, ktry cho skromny, to jednak przy tak beznadziejnym
stanie gospodarczym prowincji by miy, zwaszcza e dziki mstwu zdobyty. Ponadto, gdy
Oktawiusz98 w ucieczce po farsalskiej klsce Pompejusza skierowa si wraz z wielk flot ku
illiryjskim wybrzeom, Kornificjusz wesp z nielicznymi okrtami Jadertynw99, ktrzy zawsze
dochowywali szczeglnej wiernoci Rzeczypospolitej, rozproszy okrty Oktawiusza i zawadn
nimi, tak e po przyczeniu okrtw zdobycznych do okrtw sojuszniczych mg walczy nawet
na morzu. Gdy w bardzo odlegej stronie wiata zwyciski Cezar znajdowa si w pocigu za
Gnejuszem Pompejuszem, otrzyma wiadomoci, e liczni jego przeciwnicy, zgromadziwszy resztki
niedobitkw, ruszyli do Illirii, ssiadujcej z Macedoni. Wysa wic do Gabiniusza100 rozkaz na
pimie, aby z niedawno sformowanymi legionami rekrutw uda si do Illirii, poczy swoje siy
zbrojne z siami Kwintusa Kornificjusza i obroni prowincj, jeli bdzie jej zagraa jakie
niebezpieczestwo; gdyby mona byo zapewni bezpieczestwo prowincji niewielkimi siami,
niech doprowadzi legiony do Macedonii. Liczy si bowiem z tym, e dopki yje Gnejusz
Pompejusz, cay ten kraj na nowo podejmie dziaania wojenne.
43 Gdy Gabiniusz przyby101 do Illirii zim w okresie zej pogody, albo liczy na to, e prowincja ta
jest bogatsza, albo za wiele obiecywa sobie po wojennym szczciu zwyciskiego
Cezara, albo zanadto ufa wasnemu mstwu i dowiadczeniu wojennemu, ktre mia mono
niejednokrotnie sprawdzi w dziaaniach wojennych, przeprowadzajc pod wasn komend
i dowdztwem powane i pomylnie zakoczone kampanie102, okazao si, e nie mg ani znale oparcia w zasobach tej czciowo zdewastowanej, czciowo nielojalnej prowincji, ani nie
mg dowozi zaopatrzenia statkami drog morsk, gdy ze wzgldu na sztormow pogod
trzeba byo przerwa eglug, zosta wic zmuszony tymi tak powanymi trudnociami do prowadzenia dziaa wojennych nie tak, jak chcia, ale jak musia. Kiedy wic z powodu niedostatkw w zaopatrzeniu przychodzio mu w bardzo cikich warunkach atmosferycznych zdobywa
warownie lub miasta, czsto ponosi poraki i w nastpstwie tego barbarzycy tak dalece nim
pogardzali, e narzucili mu walk w szyku marszowym, kiedy wycofywa si do nadmorskiego
miasta Salony103, zamieszkanego przez nader walecznych i wiernych obywateli rzymskich. Straci w tej walce104 ponad dwa tysice onierzy, trzydziestu omiu centurionw i czterech trybunw
wojskowych, z reszt wojska zdoa dotrze do Salony i tam, wyczerpany skrajnymi niedostatkami, po kilku miesicach zmar zoony chorob. Jego klski za. ycia oraz niespodziewana mier
wzbudziy w Oktawiuszu wielk nadziej na zagarnicie tej prowincji; ale los, od ktrego bardzo
wiele zaley podczas wojny, a do tego przezorno Kornificjusza oraz mstwo Watyniusza nie
pozwoliy Oktawiuszowi wyzyska jego dogodnej sytuacji militarnej.
44 Watyniusz, ktry przebywa w Brundyzjum105, dowiedzia si o wydarzeniach w Illirii;
Kornificjusz wzywa go czstymi pismami, by szed na pomoc tej prowincji. Jednoczenie
doszo do jego uszu, e Marek Oktawiusz pozawiera ukady z barbarzycami i w wielu miejscach oblega nasze garnizony osobicie z pomoc floty, a take z pomoc nieprzyjacielskich
oddziaw pieszych. Chocia Watyniusz by powanie chory i osabiony organizm nie dorwnywa zapaowi ducha, to jednak si woli przezwyciy fizyczne niedomagania oraz utrudnienia
spowodowane zimow por i popiesznymi przygotowaniami. Poniewa sam mia w porcie niewiele okrtw, zwrci si pisemnie do Kwintusa Kalenusa106 w Achai, aby posa mu flot.
Cigno si to wszystko zbyt dugo, a tymczasem zagroenie naszych, ktrzy z trudem przeciwstawiali si naporowi Oktawiusza, zmuszao do szybkich decyzyj; kaza wic naoy ostrogi
popiesznym statkom, ktrych byo do duo, cho rozmiarami niezbyt nadaway si do walki.
Po doczeniu ich do okrtw wojennych, przez co uzyska liczebne powikszenie floty, obsadzi
je wysuonymi onierzami, jakich mia wielu ze wszystkich legionw, a ktrzy w czasie przeprawy wojska przez Cezara do Grecji pozostali jako chorzy w Brundyzjum, i wyruszy do Illirii107.
Spord nadmorskich miast, tych, ktre zdradziy i podday si Oktawiuszowi, cz odbi, a cz,
jeli z uporem trway przy swojej decyzji dochowania wiernoci Oktawiuszowi, omija i niczym

si nie wiza ani nigdzie si nie zatrzymywa, ale stara si jak najszybciej dopa samego
Oktawiusza. Kiedy Oktawiusz od ldu i od morza oblega Epidaurus108, gdzie staa nasza zaoga,
Kalenus swoim pojawieniem si zmusi go do przerwania oblenia i w ten sposb uratowa
nasz zaog.
45 Gdy Oktawiusz dowiedzia si, e flota Watyniusza skada si w znacznej czci z pospiesznych statkw wiosowych, pewny swojej floty zatrzyma si koo wyspy Taurydy109;
w tym kierunku pyn cigajcy go Watyniusz, nie dlatego by wiedzia, e Oktawiusz tam si
zatrzyma, ale wychodzi z zaoenia, e naley go ciga w miar, jak on si posuwa do przodu.
Kiedy Watyniusz prawie zblia si do Taurydy ze swoimi rozproszonymi przez burzliw pogod
okrtami, nagle dostrzeg pyncy na niego z naprzeciwka okrt ze spuszczonymi do poowy
masztu rejami110, obsadzony zbrojn zaog. Gdy go tylko zauway, kaza natychmiast podcign agle, opuci reje, onierzom chwyci za bro i, podnisszy w gr sygnaow flag
bojow111, da znak, aby najbliej pynce za nim okrty zrobiy to samo. Znienacka zaskoczeni
watynianie sposobili si do starcia, a gotowe do walki okrty Oktawiusza jeden po drugim
wypyway z portu. Obie strony ustawiy si w szyku bojowym, przy czym Oktawianie growali
wzorowym regulaminowo porzdkiem, watynianie natomiast zapaem do boju.
46 Poniewa Watyniusz widzia, e nie dorwnuje nieprzyjacielowi ani wielkoci statkw, ani
ich liczebnoci, postanowi rozstrzygnicie bitwy zda na ask losu. Dlatego te
pierwszy ruszy do ataku swoim piciorzdowcem na czterorzdowiec samego Oktawiusza. Kiedy Oktawiusz z bardzo wielk odwag i szybkoci ruszy przeciw niemu na wiosach, okrty ich
zderzyy si dziobami tak gwatownie, e okrt Oktawiusza zama dzib i nadzia si drewnianym kadubem na dzib okrtu Watyniusza. Bitwa toczya si zajadle take w innych miejscach,
ale najbardziej zawzicie cierano si w pobliu obu wodzw, poniewa kady stara si nie
pomoc swojemu wodzowi, wskutek tego na niewielkiej przestrzeni morza rozgorzaa zaarta
walka wrcz. Im czciej nadarzaa si sposobno walczenia na sprzonych ze sob okrtach,
tym bardziej brali gr watynianie; nie wahali si oni przeskakiwa z podziwu godnym mstwem
ze swoich okrtw na okrty wroga i tu, w jednakowych warunkach, dalece przewyszajc nieprzyjaciela dzielnoci zwyciali. Czterorzdowiec samego Oktawiusza poszed na dno, nadto
nasi zagarnli wiele okrtw, a wiele przedziurawionych ostrogami zatono; onierze piechoty
morskiej Oktawiusza czciowo zostali wybici na okrtach, czciowo zginli w morzu. Sam
Oktawiusz zdoa dosta si na d, a kiedy zbyt wielu na niej si schronio, d zatona, ale
Oktawiusz, chocia ranny, dotar wpaw do swojego myoparonu112, ktry go zabra. Gdy noc
przerwaa bitw113, Oktawiusz rozwin agle i uciek podczas gwatownej burzy. W lad za nim
popyno kilka jego okrtw, ktre przypadek ocali od zagady.
47 Natomiast Watyniusz kaza po odniesionym zwycistwie zatrbi do odwrotu i z wszystkimi
swoimi cao zachowanymi okrtami wpyn do tego samego portu, z ktrego wyruszya do bitwy flota Oktawiusza. W bitwie tej zagarn jeden piciorzdowiec, dwa trjrzdowce,
osiem dwurzdowcw oraz wielu wiolarzy Oktawiusza. Nastpny dzie spdzi tam na naprawie wasnych i zdobycznych okrtw, trzeciego dnia uda si na wysp Iss114, poniewa domyla
si, e Oktawiusz schroni si tam podczas ucieczki. Leao na niej miasto115 w tych stronach
najznamienitsze i bardzo mocno z Oktawiuszem zwizane. Gdy Watyniusz tam przyby, mieszkacy miasta pokornie mu si poddali, i od nich si dowiedzia, e Oktawiusz razem z kilkoma
niewielkimi statkami uda si przy pomylnym wietrze w kierunku Grecji, aby stamtd pody
na Sycyli, a nastpnie do Afryki. I tak oto w bardzo krtkim czasie Watyniusz odnis wspaniae zwycistwo, odbi prowincj, odda j Kornificjuszowi i przepdzi flot przeciwnikw z zatok
wybrzea illiryjskiego, a nastpnie powrci zwycisko do Brundyzjum, nie ponisszy strat ani
w wojsku, ani we flocie.

Dziaania wojenne w Hiszpanii Dalszej

(kwiecie 48 r. - luty 47 r.)
48 Przez cay ten okres, kiedy Cezar oblega pod Dyrrachium116 Pompejusza, pod Starym
Farsalus117 odnis szczliwe zwycistwo118, w Aleksandrii toczy walki119 w wielkim niebezpieczestwie, ktre w pniejszych pogoskach uroso do jeszcze wikszego, w Hiszpanii
przebywa jako propretor Kwintus Kassjusz Longinus120 z zadaniem utrzymania Prowincji Dalszej. Wzmg on powszechn wrogo do siebie czy to z powodu swego charakteru, czy to
z powodu nienawici, ktr powzi do owej prowincji, gdy jeszcze jako kwestor zosta podstpnie zraniony. Oczywicie by przekonany, e prowincja odpowiada mu wzajemnie takim samym
uczuciem, co mia mono zauway bd na podstawie wasnego dowiadczenia, bd na
podstawie rozlicznych oznak i dowodw ze strony tych, ktrzy z trudem t wrogo ukrywali.
Z tego powodu niech prowincji pragn wynagrodzi sobie przychylnoci wojska. Tak wic
cign wojsko na jedno miejsce, przyobieca onierzom po sto sestercw i wkrtce, kiedy
w Luzytanii121 zdoby miasto Medubryg122 oraz gry Hermiskie123, dokd schronili si medubrygeczycy, i w nastpstwie tego zosta tam obwoany imperatorem, kaza wypaci onierzom
po sto sestercw. Ponadto przyzna poszczeglnym osobom wiele znacznych nagrd; wprawdzie
wyrnienia te zapewniay mu na krtko przychylno wojska, jednake z wolna i niepostrzeenie osabiay surow karno wojskow.
49 Kassjusz Longinus, po rozmieszczeniu legionw na leach zimowych124, uda si do Korduby125dla sprawowania sdw, a poniewa pozaciga tam dugi, postanowi je spaci
przez bardzo dotkliwe obcienie prowincji podatkami; i jak wymaga nawyk szafowania pienidzmi, szczodrobliwo jest tylko pozornie usprawiedliwion wymwk dla poszukiwania dalszych rde finansujcych to szafowanie. Majtni ludzie otrzymywali wic nakazy dostarczenia
Longinusowi pienidzy, a on nie tylko pozwala, aby mu je przynoszono, ale nawet to wymusza.
Do grona ludzi majtnych doczano, dla pozoru, take biedakw, a imperator zarwno
prywatnie, jak i urzdowo nie uchyla si i nie stroni od jakiegokolwiek rodzaju zysku, czy to
wielkiego i rzucajcego si w oczy, czy bardzo skromnego i lichego. Kady, komu tylko mona
byo przypisa jakie przewinienie, by natychmiast karany konfiskat mienia albo wcigano go
na list oskaronych. W ten sposb do tych szkd i strat majtkowych docza si wielki niepokj wywoany grob procesu sdowego.
50 Poniewa Kassjusz Longinus jako imperator postpowa tak samo, jak postpowa niegdy jako kwestor, mieszkacy prowincji zaczli ponownie snu plany jego umiercenia.
Ich nienawi wzmagali niektrzy spord jego zaufanych, oni bowiem, cho sami obracali si
w owym towarzystwie zdziercw, mimo to te nienawidzili Kassjusza Longinusa, w ktrego
imieniu dopuszczali si naduy, i to, co si im udao zrabowa, wpisywali na swoje dobro, a co
zostao ju spacone lub co zostao oprotestowane, wpisywali na konto Kassjusza Longinusa.
Zacign nowy, V legion. Ten zacig, a take wydatki na w dodatkowy legion zwikszyy tylko
nienawi do Kassjusza Longinusa. Uformowa jazd z trzech tysicy jedcw i wyposay
bardzo wielkim nakadem finansowym; prowincja nie miaa adnego wytchnienia.
51 W tym czasie Kassjusz Longinus otrzyma od Cezara126 pismo z poleceniem, aby przerzuci wojsko do Afryki i przez Mauretani127 przedosta si do granic Numidii128, poniewa
Juba129 posa znaczne posiki Gnejuszowi Pompejuszowi130 i naleao si spodziewa, e pole
jeszcze wiksze. Gdy otrzyma to pismo, ogarna go ogromna rado, poniewa nadarzaa si
mu tak dogodna sposobno zaboru nowych prowincji oraz bardzo bogatego krlestwa. Osobicie wic uda si do Luzytanii, aby sprowadzi legiony i cign oddziay posikowe; zaufanym ludziom wyda polecenie, aby przygotowali zapasy zboa i sto okrtw, a take wyznaczyli
i rozoyli danin pienin, by sprawy te nie wstrzymyway go po powrocie. Powrt jego by
jednak szybszy, ni si wszyscy spodziewali, Kassjuszowi Longinusowi bowiem nie brakowao
pracowitoci i rzutkoci, zwaszcza gdy czego chcia.

52 Zgromadzi wojsko na jednym miejscu i pod Kordub zatoczy obz. Wtedy na zgromadzeniu
powiadomi onierzy, co ma z rozkazu Cezara uczyni i przyobieca im, e kademu z nich wypaci po sto sestercw, gdy przeprawi ich do Mauretanii, natomiast V legion
pozostanie w Hiszpanii. Nastpnie, wprost z tego zgromadzenia, uda si do Korduby. Jeszcze
tego samego dnia po poudniu, gdy poda do bazyliki131, niejaki Minucjusz Sylon, klient Lucjusza Racyliusza, ubrany po wojskowemu, poda Kassjuszowi Longinusowi pismo, jak gdyby
z prob do niego, a nastpnie, niby czekajc na odpowied, szybko wsun si na zrobione mu
przez Racyliusza miejsce zasania on bowiem sob bok Kassjusza Longinusa a gdy Kassjusz Longinus zwrci si w stron Minucjusza, ten chwyci go od tyu lew rk, a praw
dwukrotnie ugodzi sztyletem. Na podniesiony przez niego krzyk wszyscy spiskowcy razem go
zaatakowali. Munacjusz Flakkus przebi mieczem najbliej znajdujcego si liktora; po zabiciu
go zrani legata Kwintusa Kassjusza132. Wwczas z takim samym zuchwalstwem przyszli w sukurs
Munacjuszowi Flakkusowi, swemu rodakowi, Tytus Wasjusz i Lucjusz Mercellon, wszyscy bowiem pochodzili z Italiki133. Na samego Kassjusza Longinusa rzuci si Licyniusz Skwillon i zada
mu kilka lekkich ran134.
53 onierze Kassjusza Longinusa popieszyli mu na ratunek, mia on bowiem zawsze przy
sobie zbrojnych Beronw135 oraz wielu ponownie powoanych do suby weteranw. Zamknli oni dostp innym spiskowcom, ktrzy pieszyli, by wzi udzia w zabjstwie; byli wrd
nich te Kalpurniusz Salwianus oraz Maniliusz Tuskulus. Uciekajcego Minucjusza schwytano
wrd ska znajdujcych si na jego drodze i doprowadzono do Kassjusza Longinusa, ktry
tymczasem zosta zaniesiony do domu. Racyliusz ukry si w pobliskim domu swego przyjaciela
i tam oczekiwa wiadomoci o tym, czy Kassjusz Longinus rzeczywicie zosta zabity. Lucjusz
Laterensis by tak pewny tego, e przepeniony radoci wpad do obozu, by podzieli si dobr
nowin z onierzami miejscowego pochodzenia, jako te z II legionu, o ktrych wiedzia, e
szczeglnie nienawidzili Kassjusza Longinusa; onierski tum wynis go na trybuna i ogosi
pretorem. I doprawdy kady, czy to urodzony w prowincji tej, jak onierze tubylczego legionu,
czy to wskutek dugoletniego w niej pobytu sta si jakby tubylcem, a do nich zaliczali si
onierze II legionu136, by jednej myli z ca prowincj, jeli szo o nienawi do Kassjusza
Longinusa, legiony bowiem XXX i XXI, ktre Cezar przydzieli Kassjuszowi Longinusowi,
zostay przed kilkoma miesicami zacignite w Italii, a V legion dopiero niedawno zosta
sformowany tutaj w prowincji.
54 Tymczasem Laterensis otrzyma wiadomo, e Kassjusz Longinus yje. Bardziej go ona
rozocia ni wystraszya. Szybko jednak ochon i uda si z odwiedzinami do Kassjusza Longinusa. Na wiadomo o zamachu XXX legion ruszy do Korduby na pomoc swemu
imperatorowi. Legion XXI uczyni to samo. W lad za nimi poszed V legion. Kiedy w obozie
pozostay tylko dwa legiony, onierze II legionu w obawie, aby nie znaleli si w odosobnieniu,
na ktrego podstawie bdzie si ocenia ich nastawienie, poszli za przykadem wymienionych
legionw. Natomiast legion tubylczy trwa przy swojej decyzji i adnym straszeniem nie da si
od niej odwie.
55 Kassjusz Longinus kaza uj tych, ktrzy zostali wymienieni jako zamieszani w przygotowany
na jego ycie spisek. Przy sobie zatrzyma pi kohort XXX legionu, a reszt
odesa z powrotem do obozu. Na podstawie zezna Minucjusza dowiedzia si, e w tym spisku
uczestniczyli Lucjusz Racyliusz, Lucjusz Laterensis oraz Anniusz Skapula, czowiek bardzo wysoko ceniony i wpywowy w prowincji, a jemu tak samo bliski, jak Laterensis i Racyliusz; tak
dugo nie mg umierzy swego gniewu, dopki nie wyda rozkazu ich zgadzenia. Minucjusza
wyda wyzwolecom na tortury, podobnie jak i Kalpurniusza Salwianusa, ktry zoy owiadczenie, e uzupeni swoje zeznania oraz list spiskowcw, jak jedni przypuszczaj zgodnie
z prawd, a jak niektrzy ualaj si pod przymusem. Takim samym torturom zosta poddany
Lucjusz Mercellon. Wielu wymieni Skwillus. Kassjusz Longinus kaza ich straci, z wyjtkiem
tych, ktrzy wykupili si pienidzmi. Na przykad z Kalpurniuszem po prostu ugodzi si na
szedziesit tysicy sestercw, a z Kwintusem Sestiuszem na pidziesit tysicy. Jeeli ci,

ktrzy najciej zawinili, zostali skazani tylko na kar pienin, a wic zagroenie swego ycia
oraz bl spowodowany ranami puci im w niepami za pienidze, to tym samym wykaza, e
okruciestwo wspzawodniczyo w nim z chciwoci137.
56 Po kilku dniach Kassjusz Longinus otrzyma od Cezara pismo, z ktrego dowiedzia si, e
Pompejusz zosta w bitwie138 rozgromiony, straci wojsko, a sam zbieg139. Gdy Kassjusz Longinus przeczyta o tych wydarzeniach, odczu zadowolenie pomieszane z gorycz; wiadomo o zwycistwie wywoywaa rado, skoczona za wojna kada kres samowoli waciwej
takim czasom. Przeywa przeto rozterk, co ma wybra przykre rozczarowanie czy zadowolenie. Po wyleczeniu si z ran wezwa wszystkich, ktrzy wpacili pienidze na jego dobro i kaza
im wcign je do ksig jako od niego poyczone; tym, na ktrych jak mu si wydawao
naoy zbyt nisk danin, kaza uici wysz kwot. Ponadto zarzdzi pobr ekwitw rzymskich; a gdy tych obywateli rzymskich zacignitych ze wszystkich korporacji140 oraz kolonii
ogarn strach przed zamorsk sub wojskow, zaproponowa im wykupienie si od tej powinnoci obywatelskiej. Byo to powane rdo dochodw, ale rodzio ono jeszcze wiksz nienawi
do niego. Gdy zaatwi te sprawy, dokona przegldu wojska; legiony oraz oddziay posikowe,
ktre mia odprowadzi do Afryki, wysa na miejsce przeprawy. Sam uda si141 do Hispalis142 na
przegld przygotowanej dla niego floty i zatrzyma si tutaj na duej, aby zgodnie z ogoszonym
przez niego w caej prowincji zarzdzeniem mogli stawi si u niego wszyscy ci, ktrzy nie
zdyli wpaci naoonych na nich sum pieninych. Wezwanie to wszystkich bardzo zatrwoyo.
57 Tymczasem Lucjusz Tycjusz143, ktry by trybunem wojskowym w tubylczym legionie, powiadomi Kassjusza Longinusa, e legion ten, kiedy sta obozem w pobliu miasta Ilipy144,
podnis bunt i, zabiwszy kilku centurionw, ktrzy nie chcieli zezwoli na samowolny odmarsz,
odczy si od XXX legionu, razem z ktrym znajdowa si pod dowdztwem legata Kwintusa
Kassjusza. Nastpnie zbuntowany legion popieszy w lad za II legionem, maszerujcym inn
drog145 ku zatoce morskiej. Kassjusz Longinus na wie o tych wydarzeniach wyruszy noc
z picioma kohortami XXI legionu i rankiem dotar do Newy146. Spdzi tam jeden dzie dla
zapoznania si z sytuacj i nastpnie uda si do Karmony147. Gdy tutaj zeszy si legiony XXX
i XXI, cztery kohorty V legionu i caa konnica, otrzyma wiadomo, e cztery kohorty, przymuszone przez tubylczych legionistw, uday si razem z nimi do II legionu pod Obukul148 i tam si
wszystkie poczyy, a na wodza wybray Marka Toriusza rodem z Italiki. Po szybko odbytej
naradzie Kassjusz Longinus posa kwestora Marka Marcellusa14y do Korduby, aby utrzyma j
we wadaniu, a do Hispalis legata Kwintusa Kassjusza. Po kilku dniach doniesiono mu, e
zwizek obywateli rzymskich w Kordubie oderwa si od niego, a Marcellus czy to dobrowolnie,
czy pod przymusem (rnie bowiem o tym podawano) przysta do zwizku kordubeczykw;
dwie kohorty V legionu postpiy tak samo. Kassjusz Longinus wzburzony tym wszystkim zwin
obz i nastpnego dnia przyby do Segowii nad rzek Singilis. Tam na zwoanej naradzie stara
si wybada nastroje onierzy; dowiedzia si, e dochowaj mu cakowitej wiernoci, ale nie
tyle ze wzgldu na niego, ile ze wzgldu na nieobecnego Cezara, i nie bd uchyla si przed
jakimkolwiek niebezpieczestwem tak dugo, dopki dziki nim prowincja nie zostanie przywrcona Cezarowi.
58 Tymczasem Toriusz przyprowadzi do Korduby legiony, ktre od pocztku mia przy sobie150; aby nie powstao wraenie, e zarzewiem niezgody by buntowniczy charakter
onierzy i jego samego zwaszcza gdy zorientowa si, e Kwintus Kassjusz Longinus cieszy
si wikszymi wpywami dziki autorytetowi imienia Cezara usiowa przeciwstawi mu rwnie potny autorytet i zacz publicznie ogasza, e chce odebra t prowincj dla Gnejusza
Pompejusza151. By moe postpi tak z wrogoci do Cezara, a z przychylnoci do Pompejusza,
ktrego imi wiele znaczyo u tych legionw, sucych kiedy pod Markiem Warronem152. Ale
co zamierza, tego kady mg si jedynie domyla; w kadym razie Toriusz publicznie to
okazywa, a jego onierze w ten sposb demonstrowali swoje nastawienie, e imi Gnejusza
Pompejusza umiecili na swoich tarczach. Naprzeciw legionom Toriusza wyszed tumnie zwizek obywateli rzymskich nie tylko mczyni, lecz rwnie matki rodzin oraz dorastajcy

chopcy bagajc, aby nie wchodzili do Korduby jako nieprzyjaciele i nie rozgrabili jej, s
bowiem na rwni ze wszystkimi przeciwni Kassjuszowi Longinusowi; prosz jednak, aby nie
zmusza ich do wystpowania przeciw Cezarowi.
59 Bagania i zy tak wielkiego tumu zrobiy wraenie na wojsku. Zobaczyo ono, e do
zwalczania Kassjusza Longinusa nie potrzeba imienia i autorytetu Gnejusza Pompejusza, e Kassjusz Longinus jest znienawidzony przez wszystkich zarwno cezarian, jak i pompejaczykw e ani zwizku obywateli rzymskich, ani Marka Marcellusa nie uda si nakoni
do wystpienia przeciw sprawie Cezara. onierze usunli wic imi Pompejusza z tarcz, a Marcellusa, ktry owiadczy, e bdzie broni sprawy Cezara, wybrali na wodza i obwoali pretorem,
poczyli si ze zwizkiem obywateli rzymskich i zatoczyli obz pod Kordub. Dwa dni pniej
Kassjusz Longinus w odlegoci okoo czterech tysicy krokw rzymskich od Korduby, rozbi
obz z lewej strony rzeki Betys, na wyniosym, widocznym z miasta miejscu; wysa pisma do
krla Bogudesa153 w Mauretanii oraz do prokonsula Marka Lepidusa154 w Hiszpanii Bliszej, by
w interesie Cezara jak najrychlej przybyli z pomoc jemu i prowincji. Sam za, niczym wrg,
pustoszy pola kordubeczykw i pali ich zabudowania.
60 W zwizku z ohyd i nikczemnoci takiego postpowania legiony, ktre obray sobie
Marcellusa na wodza, zeszy si do niego i prosiy, aby poprowadzi je do bitwy i da im
mono stoczenia walki pierwej, nim z tak wielk hab zostan na ich oczach do szcztu spustoszone grabie, ogniem i mieczem przepikne i bardzo bogate posiadoci kordubeczykw.
Chocia Marcellus by zdania, e podjcie walki byoby nader wielkim nieszczciem poniewa
straty doznane zarwno przez zwycizc, jak i przez pokonanego dotkn samego Cezara to,
mimo e do tego nie by upowaniony, przeprawi legiony przez Betys i ustawi je w szyku
bojowym. Kiedy natomiast Kassjusz Longinus wystawi szyk bojowy na wysoko pooonych pozycjach przed swoim obozem, Marcellus pod pozorem, e przeciwnik nie zechce zej na rwnin, nakoni swoich onierzy, by wycofali si do obozu. Zacz wic wycofywa wojsko. Wtedy
Kassjusz Longinus, zaatakowawszy konnic, w ktrej mia znaczn przewag, a wiedzia, e
Marcellus jest w niej saby, zabi na brzegach rzeki wielu wycofujcych si legionistw z tylnej
stray Marcellusa. Kiedy wskutek tych strat okazao si, ile niebezpieczestw i szkd kryje
w sobie przeprawa przez rzek, Marcellus przenis swj obz za rzek Betys i kada ze stron
czsto wyprowadzaa legiony do bitwy; jednake z powodu trudnoci terenowych do walki nie
dochodzio.
61 Marcellus mia przewag w oddziaach pieszych, byy ,to bowiem legiony weteranw wyprbowane w wielu bojach. Kassjusz Longinus za ufa bardziej wiernoci anieli mstwu
swoich legionw. Gdy wic obozy stany naprzeciw siebie, a Marcellus zaj dogodne pozycje
dziki stranicy, z ktrej mia mono niedopuszczania kassjaczykw do wody, Kassjusz Longinus w obawie, by nie zosta zamknitym swego rodzaju obleniem na obcym i wrogim mu
terenie, noc wyszed cichaczem z obozu i popiesznym marszem155 pody do Ulii156, ktr
uwaa za wierne sobie miasto. Tam zatoczy obz tak cile poczony z murami miejskimi, e
zarwno przez naturaln obronno Ulia bowiem ley na wysokim wzgrzu jak i przez
same umocnienia miejskie by ze wszystkich stron zabezpieczony przed obleniem. Marcellus
ruszy w lad za nim i rozbi, jak mg najbliej Ulii, swj obz naprzeciw jego obozu. Po
rozpoznaniu miejscowych warunkw naturalnych stwierdzi, e z koniecznoci znalaz si w takiej
sytuacji, jakiej sobie bardzo yczy: eby ani nie prowadzi dziaa bojowych gdyby nadarzya si
jednak ku temu sposobno nie mgby oprze si wzburzonym onierzom ani te nie pozwoli Kassjuszowi Longinusowi na dalekie wypady, by wiele innych miast nie musiao cierpie tego,
co ju wycierpieli kordubeczycy. Po rozmieszczeniu w dogodnych punktach stranic i objciu
robotami fortyfikacyjnymi caego obwodu miasta, zamkn obwarowaniami Uli i Kassjusza.
Jeszcze przed ukoczeniem tych robt Kassjusz Longinus odesa ca swoj konnic; uwaa, e
bdzie ona mu przydatna wwczas, gdy nie pozwoli Marcellusowi na zaopatrywanie si w pasz
i ywno, natomiast mogaby sta si powanym obcieniem, jeli przez oblenie zamknita
i przez to nieuyteczna bdzie przejada niezbdne dla onierzy zapasy zboa.

62 W kilka dni po otrzymaniu pisma Kwintusa Kassjusza Longinusa krl Bogudes przyby
z wojskiem. Do legionu, ktry ze sob przyprowadzi, doczy wiele hiszpaskich kohort
posikowych, bo jak to podczas wewntrznych niesnasek zwyko si zdarza tak i wwczas
niektre plemiona w Hiszpanii popieray spraw Kassjusza Longinusa, ale wikszo sprzyjaa
Marcellusowi. Bogudes podszed z wojskiem pod zewntrzne umocnienia Marcellusa. Obie strony
prowadziy ze sob zawzite starcia i, jak to niejednokrotnie bywa, los czsto przenosi zwycistwo z jednej strony na drug; jednake nigdy nie udao si wyprze Marcellusa z jego umocnie.
63 Tymczasem pod Uli nadcign z Bliszej Prowincji Lepidus z trzydziestoma picioma
kohortami legionowymi oraz wielk liczb konnicy i innego rodzaju oddziaw posikowych z zamiarem, by bez jakiejkolwiek stronniczoci zaagodzi spr midzy Kassjuszem Longinusem a Marcellusem. Marcellus, gdy ten nadszed, zda si na niego bez wahania i z ufnoci
mu si podporzdkowa; Kassjusz Longinus odwrotnie trzyma si w swoich umocnieniach,
czy to dlatego, i uwaa, e ma wiksze prawa ni Marcellus, czy te dlatego, i obawia si, e
przeciwnik swoj ulegoci ju pozyska wzgldy Lepidusa. Lepidus rozoy si obozem pod
Uli i dziaa w porozumieniu z Marcellusem. Wyda zakaz prowadzenia dziaa bojowych;
zachca Kassjusza Longinusa do wyjcia z obozu i rczy mu swoj opiek w kadej sprawie.
Kassjusz Longinus dugo si waha, co powinien uczyni i czy moe zaufa Lepidusowi, a kiedy
spostrzeg, e nic nie wyjdzie z jego zamierze, jeeli bdzie trwa przy swoim postanowieniu
pozostania w obozie, zada, aby umocnienia zostay zniszczone, a jemu pozwolono na swobodne odejcie. Nie tylko zostao zawarte zawieszenie broni, ale ju prawie zosta ustanowiony
pokj; zamykajce Kassjusza Longinusa umocnienia zostay zrwnane z ziemi i zaogi cignite z posterunkw; wwczas oddziay posikowe krla Bogudesa uderzyy na t stranic Marcellusa, ktra znajdowaa si najbliej krlewskiego obozu, czego si nikt nie spodziewa nie
wtpiono bowiem, e wrd tych wszystkich zaskoczonych znajdowa si rwnie Kassjusz Longinus i wielu onierzy tam pado. Gdyby bitwa ta nie zostaa szybko przerwana interwencj
oburzonego Lepidusa, doszoby do powaniejszych strat.
64 Gdy Kassjusz Longinus mia ju woln drog, Marcellus z Lepidusem poczyli swoje
obozy, a nastpnie obaj jednoczenie udali si razem ze swoimi wojskami do Korduby,
Kassjusz Longinus wyruszy do Karmony. Prawie rwnoczenie przyby Treboniusz157, by jako
prokonsul obj w zarzd prowincj. Gdy Kassjusz Longinus dowiedzia si o jego przybyciu,
rozmieci na leach zimowych legiony, ktre mia ze sob oraz konnic; sam, zabrawszy popiesznie cae swoje mienie, pody do Malaki158 i tam, w nieodpowiednim dla eglugi okresie,
wsiad na okrt, aeby jak to sam rozgasza nie zosta wydany Lepidusowi, Treboniuszowi i Marcellusowi; a jak powiadali jego przyjaciele, aeby nie przechodzi z nadweronym
autorytetem przez t prowincj, ktrej znaczna cz od niego odpada, zdaniem innych natomiast, aeby owe pienidze nagromadzone podczas niemajcych kresu grabiey nie dostay si
w czyjekolwiek posiadanie. Wyruszy w pomyln, jak na zimowe warunki pogod, ale by nie
eglowa noc, wpyn do rzeki Hiberusu159. Chocia pniej pogoda staa si bardziej burzliwa,
on jednake uwaa, e moe kontynuowa swoj eglug bez wikszego ryzyka i skierowa si
przeciw falom morskim wdzierajcym si do ujcia rzeki, a gdy w samym ujciu nie mona byo
z powodu silnego prdu rzecznego manewrowa okrtem ani utrzyma go w prostej pozycji
wskutek ogromnych fal morskich, zgin razem z toncym okrtem160.

Cezar osobicie prowadzi dziaania wojenne

na Wschodzie (czerwiec - sierpie 47 r.)
65 Cezar przyby z Egiptu do Syrii161 i ci, ktrzy dotarli tu do niego z Rzymu, zapoznali go
z tym, o czym pisano mu w korespondencji ze stolicy, e w Rzymie wieloma sprawami
zarzdza si le i szkodliwie, adn dziedzin administracji pastwowej nie zawiaduje si jak
naley oraz dochodzi do niebezpiecznych zaburze162 wskutek niezgody trybunw ludowych, e

w konsekwencji pogoni za zaszczytami i pobaliwoci trybunw wojskowych oraz tych, ktrzy

stoj na czele legionw163 wiele dzieje si wbrew tradycji i regulaminowi wojskowemu, co sprzyja
rozlunieniu surowej dyscypliny. Chocia Cezar widzia, e to wszystko wymaga jego obecnoci,
jednak uzna za waniejsze, by te prowincje i krainy, do ktrych przyby, mg opuci tak
uporzdkowane, aby byy wolne od wewntrznych tar, rzymskie normy i zasady prawne przyjy
za swoje i nie yy w strachu przed zewntrznymi wrogami. Mia nadziej, e szybko upora si
z tym wszystkim w Syrii, Cylicji i w Azji, poniewa prowincje te nie ucierpiay od adnej wojny;
widzia, e wicej trudnoci czeka go w Bitymi i w Poncie164. Sysza bowiem, e Farnaces nie
opuci Pontu, i nie spodziewa si, e zechce go opuci, poniewa niezmiernie wzbi si w pych po zwyciskiej bitwie, ktr stoczy z Domicjuszem Kalwinusem165. W czasie pobytu niemal
we wszystkich znaczniejszych miastach przyzna dobrze zasuonym osobistociom w imieniu
wasnym i pastwa odznaczenia, zapozna si z zastarzaymi sporami i wyda w zwizku z nimi
orzeczenia; ssiadujcych z prowincj krlw, samowadcw i ksit, wszystkich, ktrzy przybyli, przyj pod swoj opiek i, po naoeniu na nich obowizku strzeenia i bronienia prowincji,
odprawi ich jako szczeglnie oddanych przyjaci zarwno jego, jak i ludu rzymskiego.
66 Po kilku dniach pobytu w tej prowincji postawi na czele legionw oraz Syrii swego przyjaciela i zarazem krewnego Sekstusa Cezara166, a sam razem z flot, z ktr przyby, uda
si do Cylicji167. Do Tarsu168, bdcego najsilniej umocnionym i niemal najznamienitszym miastem w caej Cylicji, zwoa przedstawicieli wszystkich miast tej prowincji. Po zaatwieniu wszystkich spraw prowincji oraz ssiednich pastw duej tam si nie zatrzyma, poniewa pragn
ruszy w drog i przystpi do dziaa wojennych; przeszed wic popiesznym marszem przez
Kappadocj i po spdzeniu dwu dni w Mazace169 dotar do Koman z ich najstarsz i najwitsz
w Kappadocji wityni Bellony, ktra w pojciu tamtejszego ludu cieszy si tak wielk
czci, e kapan tej bogini uwaany jest za drugiego po krlu pod wzgldem godnoci, wadzy
i znaczenia. Cezar t godno kapask przyzna bardzo szlachetnemu Likomedesowi, zrodzonemu z kappadockiego rodu krlewskiego, ktry upomina si o ow godno kapask na
podstawie niewzbudzajcych najmniejszych wtpliwoci uprawnie, jednake na dugi czas zawieszonych wskutek niepomylnego losu jego przodkw oraz zmiany dynastii170. Cz Armenii
Mniejszej za przydzieli Ariaratesowi171, bratu Ariobarzanesa172, poniewa kady z nich obydwu
dobrze zasuy si Rzeczypospolitej, ale eby sprawa nastpstwa tronu nie wzbudzaa niepokoju u Ariaratesa lub on, jako dziedzic tronu krlewskiego, nie napawa niepokojem Ariobarzanesa podporzdkowa Ariaratesa Ariobarzanesowi, ktrego mia pod swoj wadz
i zwierzchnictwem. Sam natomiast kontynuowa rozpoczty rnarsz z tak sam jak poprzednio szybkoci.
67 Gdy Cezar podszed bliej Pontu i granic Gallogrecji173, zjawi si u niego Dejotarus,
wwczas wprawdzie tetrarcha174 caej prawie Gallogrecji, co jak twierdzili pozostali
tetrarchowie nie byo zgodne ani z prawami, ani ze zwyczajami, niewtpliwie jednak krl
Armenii Mniejszej z nominacji Senatu175; odoy on insygnia wadzy krlewskiej i odziany nie
tylko jak zwyczajny czowiek, ale nawet w szacie winowajcy, zwrci si do Cezara z baganiem,
aby mu wybaczy, e on mieszkajcy w tej czci wiata, w ktrej nie byo adnych garnizonw
Cezara znalaz si wskutek presji rzymskich wojsk i ich dowdcw w obozie Gnejusza Pompejusza; nie jest bowiem jego spraw by sdzi w wewntrznych sporach ludu rzymskiego, ale
winien on posuszestwo obecnym w danej chwili wadzom.
68 Cezar natomiast przypomnia mu swoje liczne przysugi, ktre jako konsul176 wywiadczy
mu na mocy urzdowych rozporzdze, i cho wyranie wskaza, e jego odstpstwa nie
moe wcale usprawiedliwi brakiem uwiadomienia, poniewa czowiek o tak wielkiej jak on
roztropnoci i przezornoci powinien by wiedzie, kto wada Rzymem i Itali, gdzie znajduje si
Senat i lud rzymski, gdzie jest Rzeczypospolita, kto wreszcie jest konsulem po Lucjuszu Lentulusie i po Gajuszu Marcellusie177, jednake przebacza mu to zachowanie si ze wzgldu na jego
poprzednie zasugi, na dawny ukad o wzajemnej gocinnoci i przyjani, na jego godno i wiek
jako czowieka, na proby tych, ktrzy jako przyjaciele i druhowie Dejotarusa zwizani z nim

ukadami o gocinnoci tumnie si zeszli, by za nim prosi, a co do sporw miedzy tetrarchami

powiedzia to pniej si z nimi zapozna, i po tym przemwieniu przywrci Dejotarusowi
strj krlewski. Nastpnie kaza przyprowadzi sobie ten legion, ktry wyposaony i wyszkolony na rzymsk mod Dejotarus wystawi ze swoich miejscowych obywateli, oraz ca konnic, aby posuy si nimi na wojnie.
69 Cezar przyby do Pontu178 i zgromadzi wszystkie wojska w jednym miejscu. Byy one pod
wzgldem liczebnoci i wyszkolenia bojowego cakiem przecitne, z wyjtkiem VI legionu weteranw, ktry przyprowadzi ze sob z Aleksandrii. Ale i ten by znkany licznymi trudami i niebezpieczestwami, a take uszczuplony o wielu onierzy czciowo wskutek cikich
marszw i przepraw morskich, a czciowo wskutek czstych bojw do tego stopnia, e w jego
skad wchodzio mniej ni tysic onierzy. Pozostae trzy legiony to jeden Dejotarusa, dwa za
to te, ktre uczestniczyy w owej bitwie, ktr jak pisalimy179 Gnejusz Domicjusz stoczy
z Farnacesem. Wwczas zjawili si u Cezara posowie wyprawieni przez Farnacesa i nade wszystko
dopraszali si, aby jego przybycie nie miao wrogiego charakteru: Farnaces bowiem wykona
wszystko, co zostanie mu nakazane. A zwaszcza przypominali Cezarowi, e Farnaces nie wyrazi
zgody na dostarczenie jakichkolwiek posikw Pompejuszowi przeciw Cezarowi, gdy tymczasem
Dejotarus dostarczy je i mimo to zdoa si przed Cezarem usprawiedliwi.
70 Cezar odpowiedzia im, e bdzie cakowicie bezstronny wobec Farnacesa, jeli on jest
gotw speni to, co przyobieca. Nastpnie, jak to byo w jego zwyczaju, w agodnych
sowach napomnia posw, aby nie zasaniali si Dejotarusem ani te nie wychwalali si zbytnio
sw zasug, e nie posali wtedy posikw Pompejuszowi. Niczego oczywicie tak chtnie nie
czyni, jak wybacza bagajcym o to, ale nawet tym, ktrzy byli wobec niego usuni, nie moe
puci w niepami publicznych krzywd wyrzdzonych prowincjom. Natomiast ta zasuga, o ktrej wspomnieli, okazaa si bardziej korzystna dla Farnacesa anieli dla niego, ktrego niemiertelni bogowie obdarowali zwycistwem. Przeto wielkie i cikie krzywdy obywateli rzymskich,
ktrzy trudnili si handlem w Poncie, wybacza Farnacesowi, poniewa nie da si przywrci
poprzedniego stanu. Nie mona bowiem przywrci ani ycia pomordowanym, ani zdolnoci
podzenia wytrzebionym; ta okrutna ka okazaa si dla obywateli rzymskich straszniejsza od
mierci. Ale niech Farnaces natychmiast opuci Pont, odele publikanom ich sub180 i zwrci
sprzymierzecom i obywatelom rzymskim wszystko to, co jeszcze znajduje si w jego posiadaniu.
Jeli tak uczyni, to dopiero wtedy niech przyle mu upominki i dary, jakie naczelni wodzowie
zwykli po szczliwie odniesionych zwycistwach przyjmowa od przyjaci. Farnaces bowiem
przysa zoty wieniec181. Po udzieleniu takiej odpowiedzi odprawi posw.
71 Farnaces wszystko to ochoczo obiecywa, poniewa mia nadziej, e znajdujcy si
w przemarszu Cezar nawet chtniej uwierzy jego obietnicom, gdy okrelone okolicznoci zmuszay go do tego, by moliwie rycho i bez naraenia swego prestiu mg zaj si
sprawami bardziej naglcymi kady bowiem dobrze wiedzia, i bardzo wiele powodw odwoywao Cezara do Rzymu a wic zacz gra na zwok, domaga si przeduenia terminu
odejcia z Pontu, proponowa nowe warunki, w ogle zwodzi. Cezar przejrza przebiego tego
czowieka i, przymuszony koniecznoci, zrobi obecnie to, co w innych okolicznociach czyni
zazwyczaj wedug wasnej woli: szybciej ni ktokolwiek mg si spodziewa, ruszy do walki.
72 Miasto Zela182 znajduje si w Poncie i cho samo ley na rwninie, jest dostatecznie
z natury obronne, albowiem naturalne wzgrze, jak gdyby ludzk rk usypane, z wszystkich stron dwiga na do znacznej wysokoci mury miejskie. Wok tego miasta cign si
wysokie wzgrza poprzerywane licznymi dolinami; jedno z nich, najwysze, prawie czce si
z miastem poprzez wysoki grzbiet grski oraz cieki, i odlege od Zeli nie wiele wicej ni o trzy
tysice krokw rzymskich, zyskao wielk saw w tych okolicach z powodu zwycistwa Mitrydatesa, klski Tryariusza183 i zagady naszego wojska. Farnaces, po odnowieniu starych umocnie
obozowych, miejsce to, tak szczliwe dla jego ojca, obsadzi wszystkimi swoimi siami.
73 Cezar zatoczy swj obz w odlegoci piciu tysicy krokw rzymskich od nieprzyjaciela.
Zauway, e doliny ochraniajce obz krlewski mogyby, przy jednakowej odlegoci,

chroni take jego obz, jeliby tylko nieprzyjaciele pierwsi nie zajli wzniesie znajdujcych si
znacznie bliej obozu krlewskiego. Kaza wic znie materia budulcowy pomidzy umocnienia swego obozu. Zosta on szybko zgromadzony i o czwartej stray184 najbliszej nocy Cezar,
pozostawiwszy w obozie tabory, wyprawi wszystkie legiony do walki i, nieoczekiwanie dla wroga, zaj o wicie to samo wzgrze, na ktrym Mitrydates odnis kiedy zwycistwo w bitwie
z Tryariuszem. Cay materia budulcowy rozkaza tutaj znie z obozu niewolnikom, aby aden
onierz nie musia odstpowa od robt fortyfikacyjnych, poniewa obz nieprzyjacielski oddzielaa od rozpocztych umocnie obozu Cezara dolina szeroka zaledwie na tysic krokw
rzymskich.
74 Gdy o wicie Farnaces nagle zobaczy, co si stao, ustawi przed obozem wszystkie swoje
wojska w szyku bojowym. Cezar by przekonany, e Farnaces ze wzgldu na tak wielkie
niedogodnoci terenowe ustawi szyk bojowy raczej ze zwykego nawyku wojskowego lub eby
mu opnia roboty fortyfikacyjne, bo wtedy Cezar musiaby trzyma wicej wojska pod broni,
lub te dla okazania godnej krla pewnoci siebie, aby wywoa wraenie, e on, Farnaces, broni
swych pozycji raczej mstwem onierzy ni umocnieniami. Wobec tego Cezar nie da si zastraszy i ustawi tylko jeden szyk przed waem, a reszta wojska budowaa umocnienia. Natomiast
Farnaces, czy to powodowany pamici o szczciu wojennym zwizanym z tym miejscem, czy to
kierowany wrbami z lotu ptakw i innymi boskimi znakami, ktrym jak pniej syszelimy
ulega, czy to dowiedzia si o maej liczbie naszych onierzy stojcych pod broni i, liczc si
ze zwykym tokiem robt fortyfikacyjnych, ow wielk mas niewolnikw, ktrzy nosili materia
budulcowy, wzi za onierzy; a moe kierowa si zaufaniem do dowiadczenia bojowego
wasnego wojska, ktre jego posowie tak przed Cezarem wychwalali, i dwadziecia dwa razy
cierao si w bojach i zawsze wychodzio z nich zwycisko, i jednoczenie pogard dla naszych
onierzy, ktrzy, jak wiadomo, zostali przez niego rozbici, gdy dowodzi nimi Domicjusz, podj
decyzj stoczenia bitwy i pocz schodzi do przepacistej doliny. Cezara bawia przez czas jaki
czcza pyszakowato Farnacesa oraz to, e skupi swe wojska w takim miejscu, do jakiego aden
zdrowy na umyle nieprzyjaciel nie zdecydowaby si podej; tymczasem Farnaces takim samym krokiem, jakim zszed do przepacistej doliny, pocz wspina si na strome wzgrze
z siami uformowanymi w szyku bojowym.
75 Niewiarygodna gupota czy te zadufanie Farnacesa wprawiy Cezara w zdumienie. Nieprzygotowany i zaskoczony tym atakiem185 jednoczenie odwoa onierzy od robt fortyfikacyjnych, kaza chwyta za bro, wyprowadzi legiony i ustawi szyk bojowy; to nage zamieszanie wywoao ogromny przestrach wrd naszych. Jeszcze nie zdoano ustawi szyku, a ju
uzbrojone w kosy czterokonne bojowe wozy krlewskie zaczy szerzy popoch wrd ogarnitych bezadem naszych onierzy; jednake wozy te szybko zostay zasypane gradem pociskw.
Tu za wozami posuwa si nieprzyjacielski szyk, rozleg si okrzyk i nastpio starcie, w ktrym
wiele pomagay naszym naturalne warunki terenowe, a przede wszystkim askawo bogw
niemiertelnych; bogowie s obecni we wszystkich dziaaniach wojennych, zwaszcza wtedy, gdy
nie mona niczego pokierowa ludzkim rozumem.
76 W gwatownej i zawzicie toczonej walce wrcz, na prawym skrzydle, gdzie zajmowa
stanowiska VI legion weteranw, zrodzi si zacztek zwycistwa. Gdy po tej stronie
spychano nieprzyjaci ze stromego stoku, na lewym skrzydle i na rodku szyku zostay rozbite
cho znacznie pniej wszystkie wojska krlewskie, ale rwnie z pomoc tych samych
bogw. I jak wawo podchodziy krlewskie wojska na te niedogodne pozycje, tak teraz jeszcze
szybciej byy spychane z zajtych przez siebie stanowisk, a niedogodnoci terenowe pogarszay
ich sytuacj. Wskutek tego wielu nieprzyjacielskich onierzy po czci pado od miecza, a po
czci zostao stratowanych na mier przez walcych si na nich z gry wasnych onierzy, a ci,
ktrzy porzucili bro i udao si im znale ratunek w popiesznej ucieczce, mimo e zdoali
przekroczy dolin, jako pozbawieni broni nic nie potrafili zdziaa ze swoich wyej pooonych
pozycji. Nasi za, uniesieni zwycistwem, nie zawahali si wedrze na niedogodne pozycje i uderzy
na nieprzyjacielskie umocnienia. Wprawdzie kohorty, ktre Farnaces pozostawi w obozie jako
zaog, prboway stawia opr, nasi jednak szybko zawadnli tym obozem. Farnaces, gdy jego

cae ogromne wojsko zostao wybite lub wzite do niewoli, zdoa zbiec186 razem z garstk
jedcw; gdyby obleganie obozu nie uatwio mu tej ucieczki, dostaby si ywcem w rce
Cezara.
77 To wspaniae zwycistwo napenio Cezara, tylokrotnego ju zwycizc, wprost niewiarygodn radoci, poniewa tak bardzo cik kampani wojenn zakoczy tak szybko,
a na wspomnienie o tym nagym zagroeniu by jeszcze bardziej uradowany, przypado mu
bowiem w udziale tak atwe zwycistwo, w tak trudnej sytuacji187. Gdy odzyska Pont i rozda
onierzom wzit na krlu ca zdobycz, nastpnego dnia razem z lekkozbrojnymi jedcami
ruszy w drog. Zarzdzi, by VI legion uda si do Italii w celu odebrania nagrd i odznacze,
a oddziay posikowe Dejotarusa powrciy do ojczyzny; w Poncie pozostawi dwa legiony pod
dowdztwem Celiusza Winicjanusa188.
78 Tak wic przez Gallogrecj i Bityni ruszy Cezar do Azji. We wszystkich tych prowincjach
zapozna si ze spornymi sprawami i wyda w nich orzeczenia; dokona podziau uprawnie
pomidzy tetrarchw, krlw i miasta. Mitrydatesa Pergameskiego189, o ktrego dziaaniach
wojennych w Egipcie przeprowadzonych szybko i pomylnie pisalimy ju190, pochodzcego z krlewskiego rodu i po krlewsku te wychowanego i wyksztaconego Mitrydates191, krl
caej Azji, uprowadzi z Pergamonu do swego obozu, jako maego szlachetnie urodzonego chopca i trzyma przy sobie przez wiele lat ustanowi krlem Bosporu192, ktrym do tej pory wada
Farnaces. Przez pozostawienie tu wyjtkowo sobie przyjaznego krla Cezar zapewni bezpieczestwo prowincjom oraz ludowi rzymskiemu przed barbarzycami i wrogo nastawionymi krlami. Jemu te, na mocy uprawnie wynikajcych z pochodzenia i wizw krwi, przyzna Gallogrecj, zajt przed kilkoma laty przez Dejotarusa i znajdujc si w jego posiadaniu193. Cezar
jednak nigdzie nie zatrzyma si na duej, ni mogy na to pozwoli wymagajce jego osobistej
obecnoci niepokoje w stolicy. Po bardzo pomylnym i rwnie rychym zaatwieniu wszystkich
spraw zjawi si w Italii194 znacznie wczeniej, ni ktokolwiek si tego spodziewa.

Przypisy
1

Nabatejczycy (Nabataei), pnocnoarabski lud zamieszkujcy wschodnie tereny Pwyspu Synajskiego (Arabia Petraea), ktrych pastwo doszo do najwikszego rozkwitu ok.
100 r. p.n.e., a od poowy I w. p.n.e. znalazo si pod wpywami rzymskimi, pozostawali od dawna we wrogich stosunkach z Egiptem. Dlatego ich wadca Malchus (ok. 57 - ok.
30 r. p.n.e.) skwapliwie stan po stronie Juliusza Cezara.
Razem z tronem odziedziczy on zadawnion nienawi
swego poprzednika Aretasa do Gnejusza Pompejusza, ktry wypar Aretasa w 63 r. p.n.e. z Palestyny i w dodatku
kaza Emiliuszowi Skaurusowi nka go, zreszt bezskutecznie, dugotrwa wojn.
2

Ju zajtych przez Cezara.

Polep t sporzdzano z drobnego tucznia kamiennego

lub ze skorup glinianych i odpowiedniego spoiwa.

Bagniska tego nie mona identyfikowa z jeziorem Mareotis, ktre byo odlege o 3 km od przyldka Lochias. Siy
Cezara byy zbyt szczupe, by mg si pokusi o uchwycenie tego jeziora, tym bardziej, e oddzielay go od niego
znaczne siy nieprzyjacielskie. Natomiast chodzi tu jak
wykazay przeprowadzone na zlecenie cesarza Napoleona
III (1852-1870) badania wykopaliskowe o zapadlin tektoniczn szerokoci ok. 600-700 m, ktra dzielia Aleksandri na dwie nierwne czci. Poniewa z niniejszego tekstu
wynika, e Cezar nie mia zbyt wiele wody pitnej do dyspozycji, mona sdzi, e albo tej zapadliny nie zaj, albo nie
obfitowaa ona w wod pitn.

tom w latach 48/7, wskutek wyczerpania trudami wojennymi i chorob zmar w 47 r.

10

Po klsce pod Farsalus (9 sierpnia 48 r.).

11

Bya to jesie.

12

Z Rzymu.

13

Patrz Caes., b. civ. III 112,10.

14

Dowdca si zbrojnych Egiptu za rzdw Ptolemeusza

XIII oraz Ptolemeusza XIV (51-48); patrz Caes., b. civ.
III 104, 2. Z jego rozkazu zosta zamordowany
Pompejusz; prowadzi dziaania wojenne przeciw
Cezarowi, w 48 r. zosta zamordowany na rozkaz
Arsynoi.
15

Chodzi o pozostawion przez Gabiniusza cz jego

wojska (patrz przyp. 9).
16

Patrz Caes., b. civ. III 108, 3.

17

Ptolomeusz XIII Auletes (patrz przyp. 9).

18

Ganimedes, zaufany dworzanin Arsynoi, ktrej dopomg w ucieczce spod stray Cezara. Na jej polecenie
kaza zabi swego rywala Achillasa (18 padziernika 48
r.), przewodzcego zbuntowanym przeciw Cezarowi
Egipcjanom, a nastpnie sam, jako wdz, prowadzi
przeciw niemu dziaania wojenne. Po zwycistwie Cezara
zgin podczas ucieczki w kwietniu 47 r.
19

Przypuszcza si, e w rkach Cezara znajdoway si dwie

oddzielone od siebie czci miasta na poudnie od przyldka Lochias, i stara si on poczy je przez zajcie wspomnianego bagniska.
6

Mieszkacy miasta Aleksandrii (star. Alexandrea ad Aegyptum). Byo to jedno z wielu o tej nazwie miast zaoonych
przez Aleksandra Macedoskiego podczas jego pochodw
wojennych. Dziki doskonaym warunkom naturalnym, dogodnemu pooeniu na skrzyowaniu szlakw handlowokomunikacyjnych oraz mdrej i dalekowzrocznej polityce
Ptolemeuszw Aleksandria wyrosa na jedno z najwikszych i najbogatszych miast staroytnego wiata. W czasach
Cezara liczya okoo trzystu tysicy wolnej ludnoci, do
ktrej dochodzia znacznie j liczebnie przewyszajca ludno niewolnicza (Diodor. 17,52). Aleksandryjczycy wystawili przeciw Cezarowi siln armi, w ktrej, oprcz wolnych, powan rol odgrywali te niewolnicy. Armii tej
Cezar mg przeciwstawi jedynie 3200 legionistw oraz
800 jedcw (Caes., b. civ. III 106,1).
7

Ktrzy w ten sposb podkrelali, e nie trac wobec nich

swoich wasnociowych praw.

8
9

Jedna stopa (pes) = 29,60 cm.

Aulus Gabinius w 58 r. p.n.e. konsul, w latach 57-54

namiestnik Syrii, z pocztkiem 55 r. osadzi ponownie na
tronie egipskim Ptolemeusza XIII Auletesa i pozostawi
mu do ochrony cz swego wojska. Skazany na wygnanie
za zdzierstwa powrci dziki zezwoleniu Cezara. Jako legat Cezara prowadzi dziaania wojenne przeciw Dalma-

Bya jeszcze nieletnia.

20

Chodzi o prowadzcy od Nilu kana. W 1820 r. zrekonstruowano go, z t tylko rnic w porwnaniu z kanaem staroytnym, e ujcie nowoytnego kanau usytuowano o l km dalej na zachd.
21

Gdy Cezar kaza j spali w aleksandryjskim porcie (patrz

Caes., b. civ. III 111).
22

Wymieniona miejscowo jest przez niektrych komentatorw identyfikowana z miejscowoci Paraetonium (gr. Paraitonion) wspomnian przez Strabona (17, 799), znan te
jako Ammonia, i ktrej przypuszczalnie odpowiada dzi.
miejscowo Marsa Matruk, odlega o 300 km na zachd od
Aleksandrii. Wedug innych badaczy Paraetonium to twierdza w egipskiej czci Libii (Strab. 8, 2; Flor. IV 11, 9;
Ovid., Met. 9, 773), identyfikowana z dzi. El Baretone.
Jeszcze inni uwaaj, e Paraetonium naley szuka w odlegoci 56 km na zachd od dzi. Abukir przy ujciu rzeki,
wyschej jeszcze w przedegipskej staroytnoci, pod ktrej
dnem, nawet w okresie letnim, mona dokopa si na gbokoci zaledwie 0,5 m do obficie wystpujcej sodkiej
wody. Ujcie tego wyschnitego wadi" nosi obecnie nazw
Baradan, co niektrym wydawcom i komentatorom nasuno suszn chyba myl, e pod t dzisiejsz nazw
kryje si wymienione w tekcie Paratonium.
23

Trudno powiedzie co pewnego o tej wyspie. Zdaniem

niektrych badaczy chodzi tu o Delt Nilu lub jak bliej
nieznan wysp nieopodal miasta Kanopus (dzi. Abukir),
na pnocny wschd od Aleksandrii.
24

26 padziernika 48 r.

25

To jest od zachodniej strony.

26

Cnaeus Domitius Calvinus, pocztkowo przeciwnik, pniej zwolennik Cezara. W 62 r. p.n.e. legat, w 59 trybun
ludowy, w 56 pretor, w 53 konsul. W 48 r., po wczeniejszym
ju przejciu na stron Cezara, dowodzi w Macedonii, pod
Farsalus stal na czele rodkowego szyku wojsk Cezara,
w latach 48-46 prowadzi dziaania wojenne w Azji Mn.,
gdzie pod Nikopolis zosta! pobity przez Farnacesa, ale gdy
z kolei Farnaces zosta rozgromiony przez Cezara w 47 r.
pod Zel, wtedy Domicjusz zmusi Farnacesa do kapitulacji pod Synop. W 46 r. by razem z Cezarem w Afryce,
w 45 otrzyma godno najwyszego kapana (pontifex maximus) i w tym charakterze podejmowa u siebie w domu
arcykapaskim (domus regla) w dniu 15 marca 44 r. (Idy
Marcowe) Cezara oraz Spurynn. Po mierci Cezara z rk
konserwatywnych spiskowcw opowiedzia si po stronie
Oktawiana. W 36 r. kaza odbudowa z przepychem domus
regia zniszczon przez poar. Zmar przypuszczalnie ok.
20 r. p.n.e.
27

By poruszany zarwno aglami, jak i wiosami.

28

Do wasnej ochrony, natomiast ochron floty

powierzy okrtom rodyjskim (Cass. Dio XI1; XIII 5).

29

Niewtpliwe chodzi tu o twierdz o tej samej nazwie,

wymienion przez Strabona (17,779), ktry podaje, e
twierdza Chersonesos odlega jest od Aleksandrii i od
Nekropolis o 70 stadiw (11,5 km). Sama nazwa
wystpuje w kilku formach, jak Cherronesus,
Chersonesus i Chersonensus.

grobli. Po stronie zachodniej w porcie Eunostus znajdoway

si okrty aleksandryjczykw.
42

Aleksandryjczycy wypynli nieco dalej w kierunku Faros, a wic zaszli z prawego boku tych onierzy Cezara,
ktrzy walczyli zwrceni przodem do portu Eunostus.
43

Cezar, jak podaje Swetoniusz (Div. Iul. 64), kiedy

zorientowa si, e odzi, w ktrej si znalaz, grozi
zatonicie wskutek przecienia, skoczy do morza i
przepyn dwiecie krokw (296 m) do najbliszego
statku, ze wzniesion lew rk, aby pisma, ktre trzyma
nie zamoky; w zbach trzyma swj paszcz generalski,
aby nie sta si upem wroga" (prze. J. NiemirskaPliszczyska). Natomiast wedug Diona Kassjusza (XLII
40, 5) i Florusa (II 13, 59) paszcz ten dosta si jednak w
rce aleksandryjczykw, ktrzy w przekonaniu, e Cezar
uton, peni radoci uroczycie go spalili.
44

Bitwa na tej grobli, zwanej Heptastadion, miaa miejsce

21 listopada 48 r.

45

Tekst uszkodzony.

46

Chodzi o modocianego Ptolemeusza XIV Dionizosa.

47

To jest przez Arsyno.

48

Chodzi o utrat niepodlegoci przez Egipt.

49

Ptolemeusz XIV mia wtedy, jak podaje Appian (b. c. II

84), dopiero 13 lat, a wic by o pi lat modszy od Kleopatry (Plut., Anton. 86).

30

Czyli po godz. 17.

50

31

Patrz l, 1.

Byo to 1 grudnia 48 r.

51

Miasto egipskie na zachd od dzi. Abukir.

32

Cezar dla zapewnienia sobie swobody poruszania si

na morzu podpali flot aleksandryjczykw (patrz Caes.,
b. civ. III 111, 2-6). Spony wwczas 72 okrty stojce
w porcie oraz te, ktre znajdoway si w stoczni.
33

Jeden krok rzymski (passus) = 1,48 m.

34

Z portu Eunostus (= szczliwy powrt).

35

W staroytnoci byy rne pogldy wrd geografw

w zwizku z granic midzy Afryk a Azj. Jedni
uwaali, e przebiega ona przez midzymorze, zwane
dzi sueskim, dla innych tworzy j Nil, niektrzy
widzieli t granic bardziej na zachodzie i cay Egipt
zaliczali do Azji, jak np. Sallustiusz (b. ug. 19, 3), ktry
pisze: idc wzdu morza koo Karabatmon, ktra to
miejscowo oddziela Egipt od Afryki" (prze. K.
Kumaniecki).
36

To jest Faros, na ktrej znajdowao si przedmiecie

Aleksandrii. Latarnia morska, stojca na skale we
wschodniej czci wyspy, od samego pocztku bya w
rkach Cezara, ktry osadzi tu swj garnizon (Caes., b.
civ. III 112). Std mona kontrolowa wejcie do
Wielkiego Portu.
37

Jedcy galliccy, podobnie jak i germascy, w razie

potrzeby zeskakiwali z koni i walczyli jako piechota.

38

Liczba niewtpliwie zawyona.

39

Wysp Faros Cezar zaj 20 listopada 48 r.

40

21 listopada 48 r.

41

Stay one na wschodniej stronie Heptastadionu w

Wielkim Porcie (Cass. Dio. XIX 3), czciowo tu przy
samej

52

By ojcem pniejszego cesarza Nerona. Swetoniusz

(Tib. 4) podaje, e jako kwestor G. Cezara, w czasie wojny
aleksandryjskiej dowodzcy flot, walnie przyczyni si do
zwycistwa" (prze. J. Niemirska-Pliszczyska). Dion Kassjusz (XLII 40, 6) pisze, e zwycistwo w tej bitwie morskiej
byo wycznie jego zasug.
53

Bitwa pod Kanopus zostaa rozegrana 19 grudnia 48 r.

54

Syn bogatego Pergameczyka Menodotosa oraz Celtyjki

Adobogionidy, adoptowany przez Mitrydatesa VI Eupatora
i std jego imi. Nadmieniano rwnie, e podawa si za
naturalnego syna Mitrydatesa VI. W 59 r. przebywa w Rzymie, a w 48 r., w czasie wojny aleksandryjskiej Cezar posa
go po posiki do Azji Mn. W 47 r. za przez zdobycie Peluzjum i Memfis pomg Cezarowi w pokonaniu Ptolemeusza
XIV Dionizosa. Cezar da mu tetrarchi Trokmijczykw
oraz krlestwo Bosporaskie, ktre odebra Farnacesowi.
Zosta pokonany i zabity przez Asandrosa, zicia Farnacesa, w 47 r.
55
Wana twierdza egipska u ujcia wschodniego odgazienia Nilu (dzi. arab. Tell Farama, kopt. Peremon ze staroegipskiego Per Amon = dom Amona).
56
57

16 stycznia 47 r.

Zasugi Mitrydatesa, tutaj tak mocno podkrelone, znacznie pomniejszy Jzef Flawiusz, ktry w swoich Dawnych
dziejach Izraela (Antiquitates Iudaicae XIV, VIII 1) pisze:
Kiedy po mierci Pompejusza i zwycistwie nad nim odniesionym Cezar toczy wojn w Egipcie, liczne usugi

oddal mu z woli Hirkana Antypater, ktry by zarzdc

ydw. Mitrydates bowiem Pergameski, ktry cign
z wojskiem na pomoc, stal pod Askalonem, nie mogc
przebi si pod Peluzjum. Wtenczas nadcign Antypater
z trzema tysicami cikozbrojnej piechoty ydowskiej i ponadto nakoni przywdcw arabskich, aby mu take przyszli z pomoc. Za jego staraniem wszyscy wadcy syryjscy
udzielili mu wsparcia, nie chcc ustpowa innym w okazywaniu swojej usunoci Cezarowi. Midzy nimi by wadca
Jamblich i Ptolemeusz, syn Sosimosa (Sohema), mieszkajcy w Libanie, i niemal wszystkie miasta. Gdy Mitrydates
opuci Syri i przyby do Peluzjum, mieszkacy jego nie
chcieli go wpuci, wic pocz oblega miasto. Szczegln
dzielnoci odznaczy si Antypater, ktry pierwszy zrobi
wyom w murze otwierajc innym drog do wdarcia si do
miasta. W ten sposb wzito Peluzjum. Gdy nastpnie Antypater i Mitrydates podali ze swoimi wojskami do Cezara, natrafili na przeszkod ze strony ydw egipskich, ktrzy mieszkali w [kraju] zwanym Oniaszowym". Antypater
jednak i na nich wpyn, aby si przyczyli, jak na pobratymcw przystao. Najsilniej przemwi do nich okazany im
list arcykapana Hirkana, w ktrym zwraca si do nich, aby
byli przyjacimi Cezara i przyjli wojsko z ca yczliwoci nie skpic niczego, czego mu byoby potrzeba. Widzc
tedy, e arcykapan i Antypater zgodnie sobie tego ycz,
dali mu posuch. O ich przyczeniu dowiedzieli si mieszkacy okolicy Memfis i sami take przyzwali do siebie Mitrydatesa, ktry po przybyciu wcieli ich do swoich oddziaw" (prze. J. Radoycki). Jak z tego wynika, Mitrydates
Pergameski przyprowadzi Cezarowi na pomoc wojsko zoone z caej mieszaniny ludw, wrd ktrych donios rol
odegrali ydzi z Antypatrem na czele, przy moralnym wsparciu arcykapana Hirkana.
58

Nazw Delta oznaczano: 1. Ca krain rozcigajc si

midzy Morzem rdziemnym a rozwidlajcymi si ramionami Nilu i z tego wzgldu uwaano nawet to terytorium za
wysp; 2. Terytorium tu u nasady rozwidlenia Nilu; 3.
Wie u wspomnianej nasady rozwidlenia Nilu.
59

Byo to 29 stycznia 47 r.

611

Patrz 14, 5.

61

Wrd oddziaw, ktre Cezar mia ze sob w Aleksandrii, byo 800 germaskich jedcw (Caes., b. civ. III 106,1)
62

Obz krla znajdowa si przypuszczalnie w pobliu

dzi. Ilkam, w odlegoci 110 km na wschd od
Aleksandrii, i tam Cezar pody 2 lutego 47 r.
61

3 lutego 47 r.

64

Tej czwartej, otwartej strony, do ktrej by wolny

dostp, autor nie wymieni (28, 3).

65

Decimus Carfulenus by podkomendnym Cezara, a po

jego zabjstwie Oktawiana. Antoniusz wykluczy go
28 listopada 44 r. z Senatu; w kwietniu 43 r. Antoniusz
niespodziewanie zaatakowa Karfulenusa oraz konsula Pans w Mutynie, i tutaj podczas bitwy Karfulenus poleg (Cic.,
ad.fam.X33,4).
66

Florus (II 13, 69) i Orozjusz (VI16) podaj, e podobno

znaleziono ciao krla, ktre rozpoznano po zotym pancerzu. Pniej, jak podaje Appian (b. c. V 9, 35), Antoniusz
Kaza [...] Aradyjczykom wyda [...] czowieka szukajce-

go azylu i przygarnitego przez nich; podawa si on za

Ptolemeusza, brata Kleopatry, zaginionego bez ladu w bitwie z Cezarem nad Nilem" (prze. L. Piotrowicz).
67

6 kwietnia 47 r.

68

Cezar (b. civ. III 108, 3) podaje: W testamencie Ptolemeusza-ojca dziedzicami zostali ustanowieni: z dwu synw
starszy, a z dwu crek ta, ktra wyprzedzaa wiekiem.
Ptolemeusz zaklina w tym testamencie lud rzymski, na
wszystkich bogw i na ukady, ktre zawar z Rzymem, aby
tak si stao".
69

Ptolemeusz XIII Auletes.

70

Patrz przyp. 66.

71
Kleopatra staa si faktycznie jedynowadczyni. Jej pierwszy m i wspwadca Ptolemeusz XIV Dionizos zagin
w bitwie nad Nilem, nastpnego za ma i wspwadc
Ptolemeusza XV, ktry rwnie jak Ptolemeusz XIV by jej
bratem, kazaa otru, aby nie posuono si nim przeciw
niej w ewentualnych rozgrywkach paacowych o wadz.
O znanych z opisw innych autorw staroytnych wspaniaych i nieustannych uroczystociach, jakie Kleopatra urzdzaa na cze zwyciskiego Cezara z myl, aby go jak
najduej zatrzyma u siebie w Egipcie, nasz autor w ogle
nie wspomina.
72

Arsynoe IV bya ozdob tryumfu Cezara, ktry odby on

w Rzymie w 46 r. Zwolniona udaa si do Efezu, aby szuka
azylu w synnej wityni Artemidy Efeskiej (Appian podaje
V 9, 34 e bya to witynia Artemidy Leukofryne
w Milecie), ale na danie Kleopatry Antoniusz kaza j
w 41 r. zabi. Wiadomo t podaj te Dion Kassjusz
(XLVIII 24, 2) oraz Jzef Flawiusz (Ant. Iud. XV 89).
73

Rozdz. 4.

74

Swetoniusz (Div. Iul. 76) podaje: Dowdztwo i piecz

nad trzema legionami, ktre pozostawi w Aleksandrii, odda
swemu kochankowi Rufinowi, synowi swego wyzwoleca"
(prze. J. Niemirska-Pliszczyska). Jednym z tych legionw by legion XXXVII, przysany z Achai (Caes., b. civ. III
106, 1), a dwa przypuszczalnie XXVII i III (Way, s. 64,
przyp. 1) drog ldow przyprowadzi Domicjusz. Rufinus, jako czowiek niskiego pochodzenia i od Cezara zaleny, by dla niego cakowicie godnym zaufania na tym
stanowisku.
75

Niektrzy wydawcy podaj, e drog ldow", co jest

moliwe, ale autor pisze (rozdz. 66, 1) jednak wyranie, e
Cezar sam z t sam flot, z ktr przyby, uda si do
Cylicji", co zgadza si z wiadomoci przekazan przez
Jzefa Flawiusza (Ant. Iud. XIV, VII 3), e [...] Cezar po
skoczonej wojnie odpyn do Syrii [...]" (prze. J. Radoycki).
76

Cnaeus Domitius Calvinus, w 48 r. prowadzi w Macedonii

dziaania, ktrych celem bya obserwacja ruchw Scypiona,
prowadzcego z Azji znaczne posiki dla Pompejusza (Caes.,
b. civ. III 34, 3 nn.). Mimo powanych trudnoci Domicjuszowi udao si przelizn pomidzy wojskami Pompejusza i Scypiona i doczy do Cezara w pobliu Eginium
(Caes., b. civ. III 79, 7). Por. przyp. 26.
77

Chodzi tu o Azj Przedni, Galacj, Pizydi, Bityni,

Paflagoni, Pont i Cylicj.

78

Farnacesa, z ktrego Lukullus wypdzi jego ojca

Mitrydatesa VI Eupatora w 67 r. p.n.e.

Jako tetrarcha Galacji w chwili wybuchu wojny domowej

w Rzymie stanl po stronie Pompejusza i przyprowadzi mu
600 jedcw (Caes., b. civ. III 4, 3). Podczas ucieczki Pompejusza po klsce pod Farsalus spotka si z nim po drodze
i obydwaj razem popynli na tym samym okrcie do Azji
Mn., gdzie mia, wedug Lukana (Phars. VIII 211 n.), pozyska tamtejsze ludy dla Pompejusza, ale ostatecznie zawar
porozumienie ze zwyciskim Cezarem.

Mitrydates VI Eupator na wie o buncie przeciw

niemu wasnego syna Farnacesa popeni samobjstwo w
63 r.

79

95

93

94

Chodzi o kastracj dokonan z rozkazu Farnacesa

(rozdz. 70,6).

Farnaces, syn Mitrydatesa VI Eupatora. W 63 r. p.n.e.

podnis bunt przeciw wasnemu ojcu i doprowadzi go do
samobjczej mierci. Poniewa nagrod, ktr za swj postpek otrzyma od Pompejusza, uzna za zbyt skromn
w porwnaniu z dokonanym czynem, postanowi skorzysta z zamtu wojny domowej w Rzymie i zacz kosztem
ssiadw rozszerza granice swojego pastwa.

Na krtko przed bitw pod Farsalus, ktra zostaa rozegrana 9 sierpnia 48 r.

80

98

Jeden z wodzw Pompejusza (Caes., b. civ. III 5,3; 9).

99

Mieszkacy miasta Jader (dzi. Zara w Dalmacji).

Senat rzymski przyobieca Dejotarusowi tytu krlewski

oraz Armeni Mn., rozcigajc si na zachd od grnego
biegu Eufratu.

96

By rwnie dowdc floty.

97

Mieszkacy pochodzenia rzymskiego na og sprzyjali

Cezarowi, natomiast ludno miejscowa w prowincjach popieraa Pompejusza.

100

Ariobarzanes III Eusebes, zwany take Philoromaios (=

sprzyjajcy Rzymianom), rzdzi od 51 r. Gdy w 43 r. nie
zgodzi si udzieli pomocy mordercom Cezara, zosta przez
Kassjusza ujty i zabity.

Aulus Gabinius zosta za zdzierstwa w Syrii skazany

na wygnanie, ale z pocztkiem wojny domowej Cezar
odwoa go z wygnania i za to zyska w nim oddanego
zwolennika. Jednak ze wzgldu na jego dawniejsze
powizania z Pompejuszem pocztkowo niezbyt mu
dowierza i dopiero teraz posuy si nim w wojnie (por.
przyp. 9).

83

101

81

Kraina w rodku wschodniej czci Azji Mn., midzy

Pontem a Cylicj, synna z uprawy r na wielk skal.
82

Domicjusz zatrzyma si, jak podaje Cyceron (pro Deiot.

14), prawdopodobnie w Efezie, gdzie jako zaufany czowiek Cezara podj od Dejotarusa pienidze, przyobiecane
przez niego Cezarowi.
84

Ju przy pierwszych zaburzeniach w Aleksandrii Cezar

zwrci si do Domicjusza z daniem przysania mu pomocy. Pisze on (Caes., b. civ. III 107, 1): Ze wzgldu na te
wydarzenia Cezar kaza przyprowadzi sobie dwa legiony,
ktre uformowa z onierzy Pompejusza".
85

Nie wiadomo, ktry to by legion, natomiast XXXVII

legion zosta wymieniony w rozdz. 9, 3.

86

Przekazana w rkopisach liczba C (100) wydaje si zadziwiajco niska w stosunku do czterech legionw, jakie mia
Domicjusz, nie jest te zrozumiae, dlaczego miaoby si
da od klientelnych wadcw tak maych kontyngentw
konnicy, podczas gdy nie tak dawno (Caes., b. civ. III 4, 3)
Pompejusz zada od Dejotarusa 600, a od Ariobarzanesa
500 jedcw. Dlatego wielu wydawcw proponuje, by przyj w tym miejscu lekcj D (500), a nie C (100).
87

Comana Pontica, bogate miasto w Pontus Galaticus (pniej przemianowany na Pontus Polemiacus; dzi. ruiny Gumenek, Turcja).

88

4 listopada 48 r.

89

Patrz 34, 4.

90

Nicopolis (= miasto zwycistwa, dzi. Enderes, Turcja)

w Armenii Mn., zostao zaoone w 66 r. p.n.e. przez Pompejusza z okazji jego zwycistwa nad Mitrydatesem VI Eupatorem.
91
92

13 listopada 48 r.

Najbardziej na pnoc wysunita kraina Azji Mn., nad

Morzem Czarnym (Pontus Euxinus), dziedziczne krlestwo

14 listopada 48 r.

102

Jako prokonsul odnosi sukcesy militarne w wojnach

przeciw Partom i Arabom, a take w Judei oraz Egipcie,
i dziki nim otrzyma tytu imperatora.
103

Dzi. Split (w. Spalato) w Dalmacji.

104

Klska Gabiniusza 4 grudnia 48 r.

105

Gdzie stawia dzielnie opr atakom pompejaczyka

Decjusza Leliusza (Caes., b. civ. III 100).
106

Quintus Fufius Calenus podczas blokady Dyrrachium

zosta wysany przez Cezara do Achai (Caes., b. civ. III
55, I).
107
4 grudnia 48 r.
108

Dzi. Zavtat lub Zaptat w Dalmacji.

109

Wyspa na Adriatyku (dzi. edro) midzy wyspami

Pharos (dzi. Hvar) a Corcyra nigra (dzi. Korula) przy
dalmatyskim wybrzeu.

110

W czasach nowoytnych powierzchni agla w razie

zbyt silnego wiatru zmniejsza si od grnej krawdzi
agla; w staroytnoci zarwno Grecy, jak i Rzymianie
zmniejszali powierzchni agla od dolnej jego krawdzi i
wwczas reja bya opuszczana odpowiednio do skrcenia
agla od poowy masztu. Podczas bitwy nie korzystano z
agli, a maszty zazwyczaj kadziono na pokadzie.
111

Bya czerwonego koloru.

112
Lekki, szybki i zwrotny statek wynaleziony przez
dalmatyskich piratw.
113

Bitwa miaa miejsce 26 stycznia 47 r.

114

Jedna z najwaniejszych wysp wybrzea

dalmatyskiego, najbardziej wysunita na zachd (dzi.
Vis, w. Lissa). Jej mieszkacy uchodzili za znakomitych
eglarzy.
115

Przypuszczalnie nosio tak sam nazw jak wyspa,

podobnie jak to jest obecnie, a mieszkacw jego udao
si Oktawiuszowi pozyska dla Pompejusza (Caes., b.

civ. III 9,1).

116

O dziaaniach bojowych pod Dyrrachium

dowiadujemy si od Cezara (b. civ. III 41-54; 56; 58).
117

Palaepharsalus (= Stara Farsalus). Cezar nie

wymienia nazwy miejsca bitwy i ograniczy si tylko do
stwierdzenia e bitw rozegrano w Tessalii (b. civ. III
100, 3; 101, 7). Nasz autor oprcz podanej tu nazwy uy
rwnie nazwy Pharsalus (rozdz. 42, 3). Nazwy w
formie greckiej Palai- pharsalos uy Strabon (796), a w
formie aciskiej Frontynus (Strateg. II 3, 22) i Orozjusz
(VI15).
118

Caes., b. civ. III 88-99.

119

B.Alex. 1-33.

120

Quintus Cassius Longinus w latach 54-50 przebywa

w Hiszpanii jako kwestor Pompejusza. W 49 r. odda liczne
przysugi Cezarowi jako trybun ludowy (Caes., b. civ. I 2,
7) i walczy w Hiszpanii przeciwko Afraniuszowi i Petrejuszowi legatom Pompejusza, a po zwycisko zakoczonej
przez Cezara przeciw nim kampanii zosta postawiony przez
niego jako propretor na czele Hiszpanii Dalszej (Caes.,
b. civ. II 21, 3).

121

Lusitania terytorialnie odpowiada mniej wicej dzi. Portugalii po rzek Duero (star. Durius) i niewielkiej czci
pnocno-zachodniej Hiszpanii do niej przylegajcej (Caes.,
b. civ. I 38).

133

Hiszpaskie miasto na prawym brzegu rzeki Baetis, zaoone w 208 r. p.n.e. przez Publiusza Korneliusza Scypiona
jako rzymska kolonia wojskowa dla jego weteranw. Do
dzi w pobliu miejscowoci Santiponce w odlegoci 9 km
na pnocny wschd od Sewilli (star. Hispalis) zachoway
si ruiny Italiki (Caes., b. civ. II 20, 6).
134

Po bitwie pod Mund (dzi. Montilla koo Kordoby,

Hiszpania), ktra zakoczya wojn z pompejaczykami,
Cezar w dniu 14 kwietnia 45 r. bardzo ostro wypomnia
Hiszpanom ich niecne postpowanie z rzymskimi urzdnikami, w tym te prb zamordowania Kassjusza Longinusa
(b. Hisp. 42, 4).
135

Berones, wspomniane przez Liwiusza (fragm. 91) silne

plemi celtyckie zamieszkae w prowincji Hispania Tarraconensis.
136

II legion stacjonowa w Hiszpanii od 54 r. p.n.e.

137

O tych machinacjach wiadczcych o karygodnej i

niepohamowanej chciwoci Kassjusza Longinusa
wspomina take Waleriusz Maksymus (IX 4, 2).
138
Wiadomo o zwycistwie Cezara pod Farsalus moga
dotrze do Kassjusza Longinusa w cigu 20-25 dni.
139
Do Egiptu, gdzie go podstpnie zamordowano 16
sierpnia 48 r.
140

Medubriga, miasto w Luzytanii o nazwie celtyckiej

(= grd Medusa; dzi. Marvao w Portugalii).

Korporacje obywateli rzymskich znajdoway si we

wszystkich niemal miastach prowincjonalnych i
stworzone zostay do udzielania sobie wzajemnej
pomocy, w tym te w sprawach handlowych.

123

Dzi. Sierra de la Estrella.

141

Lea zimowe znajdoway si w Luzytanii.

142

122

124
125

Corduba (dzi. Cordoba) nad rzek Baetis (dzi. Gwadalquivir), pierwsza kolonia rzymska w Hiszpanii, stolica prowincji Hispania Baetica, miasto rodzinne Senekw i poety
Lukana, autora poematu Pharsalia, w ktrym przedstawi
wojn midzy Cezarem a Pompejuszem.

126

Autor niniejszego sprawozdania z wojny aleksandryjskiej nie przywizywa zbyt wielkiego znaczenia do cisego
datowania faktw i wydarze i dlatego ustalenie chronologii napotyka powane trudnoci. Naley przypuszcza, e
rozkaz ten dotar zapewne na wiosn 48 r.
127

Kraina na pnocno-zachodnim wybrzeu Afryki, na zachd od Numidii, odpowiadajca terytorialnie dzi. zachodniej Algierii i Maroku (Caes., b. civ. 16,3; III 5; 38,4; 41, 6).
128

Dzi. wschodnia Algieria, kraina midzy Mauretani

a terytorium kartagiskim, zamienionym pniej na rzymsk
prowincj Afryk (Caes., b. civ. II 25, 3; III 5; 38, 4; 41, 6).
129

Krl Numidii, sojusznik Pompejusza.

130

Juba nie posa pomocy samemu Pompejuszowi, lecz

pomg odnie zwycistwo jego dowdcom nad wodzem
Cezara Kurionem w Afryce (Caes., b. civ. II 25-42).

131

Okazay zazwyczaj budynek uytecznoci publicznej,

zwaszcza w prowincjach rzymskich, w ktrym odbyway si
rozprawy sdowe, a take przeprowadzano transakcje finansowe i handlowe.
132

Zbieno nazwisk nie wynikajca z pokrewiestwa (Way,

s. 94, przyp. 1).

Z XXI legionem.

Dzi. Sewilla. Miasto to po raz pierwszy zostao

wymienione w rdach dopiero w zwizku z Cezarem,
ktry mia tutaj swoj baz w czasie wojny domowej i
podnis je wtedy do rangi kolonii.
143
Lucius Titius, z pochodzenia Hiszpan, ktrego Cezar
przyj do Senatu za jego zasugi (b. Afr. 28, 2).
144

Miasto (dzi. Alcala del Rio) zamieszkane przez

ludno iberyjskiego pochodzenia, lece na prawym
brzegu Baetis w odlegoci 14 km na pnoc od Italiki.
Doszo do duego znaczenia dziki pobliskim kopalniom
srebra, rozwinitemu rolnictwu, rybowstwu oraz
egludze i dlatego w okresie cesarstwa otrzymao
zaszczytny przydomek Magna.
145
Prawdopodobnie drog, ktra wioda przez Uli (dzi.
Montemayor) do Malaki (dzi. Malaga).
146

Naeva (dzi. Villaverde), miasto w Hiszpanii, lece w

rejonie pomidzy Hispalis, Ilip a Karmon. Kwintus
Kassjusz Longinus ze swoimi 5 kohortami szed z
Hispalis przez Ilip w gr rzeki do Newy. Caa trasa z
Hispalis do Newy wynosia ok. 18 000 krokw rzymskich
(ok. 27 km) i mona j byo bez trudu pokona w cigu
jednego marszu nocnego. W cigu za jednodniowego
marszu mona byo przej z Newy do Karmony, midzy
ktrymi odlego wynosia ok. 30 km.
147

Carmo (dzi. Carmona w Andaluzji), miasto w

prowincji Hispania Baetica, 30 km na pnocny wschd
od Hispalis (dzi. Sewilla).
148

Obucula lub Obuculum (dzi. Monclova). Wedug

Itine-

163

rarium Anton. 414 leata midzy Karmon a Astigi (dzi.

Ecija) nad rzek Singilis (dzi. Genil), bliej Astigi (22,5
km). Legion tubylczy wic odszed na poudnie, aby dotrze
do drogi Hispalis - Astigi. Punkt zborny znajdowa si zapewne w Ulii.

Chodzi tu przede wszystkim o Antoniusza, ktrego

Cezar zostawi w Rzymie jako swego zastpc. Jest to
aluzja do niezdyscyplinowania i samowoli Antoniusza
oraz do tego, e nie potrafi umierzy buntu legionw
Cezara.

149

164

Bitynia i Pont od 63 r. p.n.e. tworzyy jedn prowincj.

165

Rozdz. 34-41.

Marcus Claudius Marcellus Aeserninus z powodu

swego dwuznacznego zachowania w Kordubie zosta
przez Cezara skazany na wygnanie, pniej jednak
uaskawiony.
15(1

Chodzi o legiony II i tubylczy oraz o cztery kohorty

V legionu.
151

By jej namiestnikiem, cho nigdy tam nie urzdowa

osobicie.
152

Wanie legiony II i tubylczy suyy pod rozkazami

Warrona (Caes., b. civ. II17; 19-21), pompejuszowego
legata.
153

Mauretani dzielia na dwie czci rzeka Muluchath

(dzi. Wed-Muluya): w czci wschodniej (Mauretania
Caesariensis) panowa Bokchus, w czci zachodniej
(Mauretania Tingitana) Bogudes zwany te Bogu
(patrz 62, 1), ktry sta po stronie Cezara i pod Mund
walnie przyczyni si do klski pompejaczykw. Po
mierci Cezara przyczy si do Marka Antoniusza i w
31 r. zosta zabity przez Agrypp.
154

Marcus Aemilius Lepidus, w 49 r. prefekt Rzymu, w

48 r. otrzyma namiestnictwo Hiszpanii Bliszej w
randze prokonsula, przyczyni si do uchway ludu
nadajcej Cezarowi urzd dyktatora (Caes., b. civ. II
21,5), pniejszy triumwir.
155

Marsz zwyky to 20-25 km dziennie, marsz

popieszny do 30 km, a marsz forsowny do 45 km.

156
Ulia (dzi. Montemayor), 27 km na poudnie od
Korduby, uwaana za najbardziej zasuone dla ludu
rzymskiego miasto hiszpaskie (b. Hisp. 3, 3).
157

Caius Trebonius w 60 r. kwestor, w 55 r. trybun

ludowy, legat Cezara podczas wojny gallickiej (54- 49
r.), w 49 r. oblega Massyli, ktra jednak skapitulowaa
dopiero w 48 r., kiedy Cezar osobicie pokierowa
obleniem, w 48 r. pretor miejski w Rzymie, z
pocztkiem 47 r. przej jako prokonsul prowincj
Hiszpani Dalsz, aby zaprowadzi tu ad naruszony
przez zbuntowane legiony, co mu si nie udao
i musia opuci prowincj. W 46 r. powrci tu razem z
Cezarem, ktry ostatecznie rozprawi si z
pompejaczykami w bitwie pod Mund. Zosta
wyznaczony przez Cezara na konsula (consul suffectus)
w 45 r. i na prokonsula Azji na 43 r. Prawdopodobnie ju
w 46 r., by moe pod wpywem dugoletnich kontaktw
z Cyceronem, nawiza stosunki z opozycj przeciw
Cezarowi jako dyktatorowi. Wprawdzie osobicie nie
uczestniczy w zabjstwie Cezara, ale udzieli pomocy
jego mordercom, Kassjuszowi i Brutusowi. W drodze do
prowincji Syrii zaatakowa go i zabi w Smyrnie Publiusz
Dolabella.
158

Dzi. Malaga. Miasto w prowincji Hispania Baetica.

159

Dzi. Ebro.

160

W lutym 47 r.

161

Wyldowa w Ptolemais (dzi. Akka) na syryjskim wybrzeu w czerwcu 47 r.

162

Zaburzenia miay podoe ekonomiczne.

166

Sextus Julius Caesar, wnuk Sekstusa Juliusza Cezara,

konsula w 91 r. p.n.e., suy pod rozkazami Cezara w
wojnie hiszpaskiej (Caes., b. civ. II 20, 8), w 47 r.
kwestor, w 46 r. zamordowany przez wasnych onierzy
podszczutych przez pompejaczyka Cecyliusza Bassusa.
167

Pod koniec maja 47 r. Cezar wypyn z Seleucji,

portu krla Antiocha, do Cylicji.
168

27 maja 47 r. Gwne miasto Cylicji.

169

Cezar przyby 1 czerwca 47 r. Gwne miasto

Kappadocji. Leao u podna gry Argaeus (dzi.
Erdjias, Turcja). Pniej, po wcieleniu tej krainy za
cesarza Tyberiusza (14-37) do pastwa rzymskiego,
nosio nazw Caesarea ad Argaeum (dzi. Kaisarjeh,
Turcja).
170

Chodzi tu o zmienne i nieszczsne losy Archelaosa,

syna Archelaosa, wodza krla Mitrydatesa VI Eupatora.
Chlubi si on tytuem amicus et socius populi Romani.
By dziadkiem wymienionego tu Likomedesa, w 63 r.
osadzony przez Pompejusza jako arcykapan w
Komanach Pontyjskich, w 56 r. polubi, jako
samozwaczy syn Mitrydatesa VI Eupatora, Berenik VI,
krlow Egiptu. Jego rzdy w Egipcie trway zaledwie
sze miesicy, gdy dziki poparciu Gabiniusza na tron
egipski powrci Ptolemeusz XIII Auletes. W 55 r.
Archelaos zosta przez Gabiniusza pokonany i skazany na
mier.
171

Po mierci swego brata Ariobarzanesa w 43 r.

Otrzyma po nim Armeni Mn., ale w 34 r. zosta
wypdzony przez Antoniusza.
172

Patrz przyp. 82.

173

Bardziej znana jako Galacja.

174

Dziedzictwem
Dejotarusa
bya
tetrarchia
Tolostobogiw (jedno z trzech plemion celtyckich, ktre
w 278 r. p.n.e. przywdroway do Azji Mn.), jednak
bezprawnie
zagarn
on
rwnie
tetrarchi
Trokmijczykw. Wprawdzie ksistwa dzielnicowe,
jakimi byy tetrarchi, zostay zlikwidowane przez
Pompejusza, ale tytu tetrarcha" oraz okrelenie tetrarchia" si tradycji utrzymyway si jeszcze przez dugi
czas.
175

Dejotarus, za udzielon Rzymianom pomoc w wojnie

z Mitrydatesem VI Eupatorem, zosta wynagrodzony
nadaniem ziem we wschodnim Poncie oraz tytuem krla.
Podobno w tym samym czasie przydzielono mu Armeni
Mn. Pocztkowo by on tetrarch tylko zachodniej
Galacji, a sprawa jego roszcze do rodkowej Galacji nie
jest jasna.
176

W 59 r. Cezar jako konsul przyczyni si do

zatwierdzenia przez Senat wszystkich zarzdze
Pompejusza w Azji Mn., a wic take i tego wszystkiego,
co dotyczyo Dejotarusa.
177

Po Lentulusie i Marcellusie konsulem w 48 r. zosta

Cezar razem z Publiuszem Serwiliuszem Isaurykusem.

178

29 lipca 47 r.

l79

Patrz rozdz. 40.

180

Publikanie trudnili si ciganiem podatkw i danin

pieninych w prowincjach i mieli do pomocy sub
zoon z wasnych niewolnikw i wyzwolecw.
181

Wedug Appiana (b.c. II 91) sytuacja ta przedstawiaa

si nastpujco: [Farnaces] na wie o zblianiu si
Cezara, przerazi si jednak i kiedy Cezar stan w
odlegoci 200 stadiw od niego, aujc swych czynw
wysa do niego w sprawie pokoju posw, ktrzy wieli
zoty wieniec dla niego i bezmylnie ofiarowali
Cezarowi crk Farnacesa na on. Kiedy si Cezar
dowiedzia,
co
przywo,
ruszy!
naprzd z wojskiem i cign dalej gawdzc z posami, a
si zbliy do obozu Farnacesa, po czym ze sowami:
tego ojcobjc zaraz spotka kara dosiad konia i zaraz
przy pierwszym okrzyku bojowym zmusi Farnacesa do
ucieczki. Zabi przy tym wielu, cho sam rozporzdza
najwyej jakim tysicem jedcw, ktrzy mu
towarzyszyli na czele armii. Std to jak powiadaj
mia si wyrazi: Jake ty bye szczliwy,
Pompejuszu, skoro walczc z takimi przeciwnikami w
wojnie
przeciw
Mitrydatesowi,
ktry
by
ojcem tego czowieka, uwaany bye za wielkiego i
zdobye przydomek Wielkiego" (prze. L. Piotrowicz).
Do Rzymu za wysa synny komunikat: Przybyem,
zobaczyem, zwyciyem" (veni, vidi, vici). (Patrz b.
Afr., Uwagi wstpne.) Naley tu jednak doda, e sowa
te uwaa si powszechnie za fikcj literack, podobnie
jak t wypowied o Pompejuszu, ktry przydomek
Wielki" otrzyma od Sulii jeszcze w 81 r. p.n.e., o czym
Cezar bardzo dobrze wiedzia.
182

Nad lewym dopywem rzeki Iris (dzi. Yesil Irmak)

zwanym obecnie Ziflesu (Turcja).
181

Caius Valerius Triarius, legat Lukullusa, zosta

rozbity w 67 r. p.n.e. przez Mitrydatesa. Wzniesiony z
tej okazji pomnik zwycistwa na tym miejscu Cezar
pozostawi nietknity, jak niektrzy z komentatorw
przypuszczaj, z powodu zabobonnej bojaliwoci
onierzy przed zemst miejscowych bstw, ktrym by
powicony.
184

Midzy godz. 3 a 6 rano.

185

Byo to 12 czerwca 47 r.

186

Appian (b. Mithr. 120) podaje, e Farnaces z

tysicem jedcw uciek do Synopy i tu musia si
podda cigajcemu go Domicjuszowi. Krtko potem w
walce ze swym ziciem Assandrem, oenionym z jego
crk Dynamis, zgin w Bosporze.
187

Wprawdzie nasz autor w swoim opisie bitwy pod Zel,

ktra wbrew temu, co wiadomo nam od Appiana (por.

przyp. 181), nie bya bynajmniej tak atwa, ale wprost przeciwnie bardzo cika i zawzita, podkrela wielk rado
Cezara z pomylnego jej zakoczenia, jednak owego znanego komunikatu veni, vidi, vici" nie przekazuje. Nie wymienia go rwnie Swetoniusz (Div. lul. 35), ale podaje, e
sama kampania przeciw Farnacesowi trwaa zaledwie 5 dni,
a ostateczna bitwa zostaa rozegrana w cigu czterech godzin: Cezar pitego dnia od swego przybycia do Pontu,
a w cztery godziny po spotkaniu, rozbi go w puch jednym
uderzeniem. Czsto potem wspomina szczliw gwiazd
Pompejusza, ktremu udao si zdoby wielk saw wojenn na tak zniewieciaym rodzaju nieprzyjaci" (prze.
J. Niemirska-Pliszczyska).
188

Marcus Caelius Vinicianus, kwestor w 56 r., jako trybun

ludowy w 53 r. czyni starania, by Pompejuszowi zostaa
przyznana dyktatura. Podczas wojny domowej opowiedzia
si po stronie Cezara, w 48 r. pretor, w 47 r. prokonsul
przypuszczalnie w Bitynii i Poncie. Sta ze swoimi dwoma
legionami w Trapezuncie, a wic waciwie w Kappadocji,
a nie w Poncie, jak omykowo poda nasz autor.
189

Patrz rozdz. 26, przyp. 54.

190

Patrz rozdz. 26-28.

191

Chodzi o Mitrydatesa VI Eupatora.

192

Mitrydates Pergameski otrzyma prawdopodobnie tetrarchi Trokmijczykw we wschodniej Galacji (rozdz. 67,
przyp. 174), ktr Cezar zabra Dejotarusowi (Cic., de div.
II 79). Pastwo Bosporaskie za, te przyznane mu przez
Cezara, Mitrydates, chcia odebra Assandrowi, ktry pokona i zabi swego tecia Farnacesa, ale pad w walce
i Assander panowa tu przypuszczalnie jeszcze za ycia
Cezara jako archont, pniej ju jako krl a do 17/16 r.
p.n.e., kiedy odziedziczya je po nim jego ona, a zarazem
crka Farnacesa, Dynamis.
193

Dejotarus musia ponadto jeszcze jedn cz Armenii

Mn. (w sumie byy trzy czci) odstpi na rzecz Ariobarzanesa (Cass. Dio. XLI 63; XLII 48). Rozgoryczony tymi
krzywdzcymi go decyzjami podobno zamierza dokona
zamachu na ycie Cezara i o to zosta oskarony przed
Cezarem przez wasnych krewnych.

194

W Bitynii Cezar wsiad na okrt i po krtkim pobycie

w Atenach wyldowa 30 lipca 47 r. w Tarencie. Po drodze
spotka si w Brundyzjum z Cyceronem, ktry przebywa
tutaj przymusowo od 48 r., i doszo wwczas do pozornej
ugody midzy tymi obydwoma rywalizujcymi ze sob politykami. Cezarowi potrzebne byo teraz porozumienie, choby nawet tylko pozorne, z jego przeciwnikami politycznymi. W Rzymie Cezar zjawi si 11 sierpnia 47 r.