Historia Rzymu

Historia Rzymu
Historia Rzymu
Widok na antyczny Teatr Marcellusa, Rzym, Włochy, online-skills, CC BY 3.0

Źródło: online-skills, Widok na antyczny Teatr Marcellusa, fotografia, licencja: CC BY 3.0.
Ważne daty
499 r. p.n.e. – Rzymianie pokonują swoich sąsiadów w Lacjum.
396 r. p.n.e. – w wyniku podbojów Rzymianie zwyciężają etruskie miasto Weje, podwajając
swoje terytorium.
227 r. p.n.e. – Rzymianie zakładają prowincje Sycylii, Korsyki i Sardynii; początek imperium
terytorialnego.
220 r. p.n.e. – po stuleciach wojen, Rzymianie kontrolują całą Italię na południe od Padu.
146 r. p.n.e. – rzymski generał Mummiusz niszczy Korynt; Grecja i Macedonia zostają
prowincjami rzymskimi.
133 r. p.n.e. – Attalos III, król Pergamonu, pozostawia testament, w którym przekazuje swoje
królestwo Rzymianom.
88 - 85 r. p.n.e. – Rzymianie walczą w Azji Mniejszej z królem Pontu Mitrydatesem VI.
63 r. p.n.e. – Pompejusz zdobywa Jerozolimę.

58 - 50 r. p.n.e. – Juliusz Cezar podbija Galię.
9 r. n.e. – pokonany w Germanii Warus traci trzy legiony żołnierzy; cesarz August rezygnuje
z ekspansji na północ Europy.
70 r. n.e. – Tytus, syn Wespazjana zdobywa Jerozolimę, kończąc trwającą od czterech lat
rebelię żydowską.
113 r. n.e. – Trajan wznosi swoją kolumnę zwycięstwa w Rzymie.
Połowa II wieku – rzymscy cesarze walczą z germańskimi najeźdźcami, którzy atakują

północną granicę imperium w Europie Centralnej.
260 r. n.e. – Cesarz Walerian zostaje pojmany w Syrii przez Szapura I, władcę Persji
Sassanidów.
Nauczysz się
Omawiać w ujęciu chronologicznym ekspansję terytorialną Rzymian.

Podawać przyczyny ekspansji.
Wskazywać na mapie oraz nazywać najważniejsze prowincje rzymskie.
Opisywać kolumnę Trajana.
Wyjaśniać sposoby administrowania prowincją rzymską.
Początki ekspansji Rzymu

Pierwsze wojny mieszkańców Rzymu toczyły się niedaleko granic miasta. Wkrótce po
założeniu republiki w 499 r. p.n.e. Rzymianie odnieśli zwycięstwo nad sąsiadami w Lacjum.
Kolejne sto lat toczyli walki z etruskim miastem Weje. Podbili je w 396 r. p.n.e. podwajając
tym terytorium Rzymu. W źródłach historycznych te początki ekspansji przedstawiane są
jako przemyślane i konsekwentne.
José De Madrazo, „Śmierć Wiriatusa”, 1807 r., Muzeum Prado, Madryt, Hiszpania, wikimedia.org, domena
publiczna
Źródło: José De Madrazo, Śmierć Wiriatusa, Olej na płótnie, Muzeum Prado, Madryt, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Madrazo_Viriatus_HighRes.jpg [dostęp 24.08.2021], domena publiczna.
Wojny prowadzone przez Rzym w V w. p.n.e. doprowadziły nie tylko do powiększenia

terytorium republiki, ale także sprawiły, że w IV w. armia rzymska była najskuteczniejszą
machiną wojenną w całym basenie Morza Śródziemnego. Dysponując efektywną armią
Rzymianie nie obawiali się konfliktów zbrojnych, co sprawiło, że ok. 220 r. p.n.e.
kontrolowali już całą Italię na południe od Padu. Pokonanie Kartagińczyków w trzech
wojnach punickich zaowocowało zdobyczami terytorialnymi. Rzymianie oprócz potężnej
Kartaginy zajęli również Sycylię, Sardynię, Korsykę i część Hiszpanii. Grecja i Macedonia
zostały podbite w wyniku wojny macedońskiej 148 - 146 r. p.n.e., zakończonej zniszczeniem
Koryntu.
Tony Robert-Fleury, „Ostatni dzień Koryntu”, 1870 r., Muzeum Orsay, Paryż, Francja, wikimedia.org, CC BY 3.0
Źródło: Sailko, Tony Robert Fleury, Ostatni dzień Koryntu, Olej na płótnie, Muzeum Orsay, Paryż, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Tony_robert-fleury,_l%27ul mo_giorno_di_corinto,_ante_1870.JPG [dostęp
24.08.2021], licencja: CC BY 3.0.
Rzymska ekspansja nigdy nie była procesem jednolitym. W swoich kontaktach z różnymi
ludami Rzymianie byli elastyczni. Początkowo toczyli wojnę obronną z sąsiadami, którzy ich
zdaniem, mogli stanowić zagrożenie dla Rzymu. W zachodniej części Morza Śródziemnego
i w zachodniej Afryce Północnej, po zakończeniu podbojów, narzucili swoją władzę
i utrzymywali stałą obecność wojskową. W Grecji i Macedonii przez długi czas rządzili
w sposób niebezpośredni: zawiązywali sojusze i narzucali posłuszeństwo lokalnym rządom.
Po zniszczeniu Kartaginy i Koryntu w 146 r. p.n.e. bezpośrednia władza Rzymu
rozpościerała się na dwie trzecie obszaru Morza Śródziemnego, od Hiszpanii po Grecję.
I właśnie wtedy, w 133 r. p.n.e., król Pergamonu Attalos III, podarował Rzymianom
niespodziewany prezent. Pozostawił im w testamencie swoje królestwo w Azji Mniejszej.
Wydaje się, że na rzymski imperializm składały się trzy czynniki:
obawy o bezpieczeństwo Rzymu i jego terytorium (wojny obronne),

pragnienie ludu rzymskiego czerpania korzyści finansowych z prowincji,
dążenie do osiągnięcia sławy, zarówno dla osobistego zysku, jak i dla chwały państwa.
Rzymska mozaika przedstawiająca trzech muzyków, I w. n.e., Dom Cycerona w Pompejach, Narodowe
Muzeum Archeologiczne, Neapol, Włochy, wikimedia.org, CC BY-SA 3.0
Źródło: Sailko, Rzymska mozaika przedstawiająca trzech muzyków, Mozaika, Narodowe Muzeum Archeologiczne, Neapol,
dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Scena_di_commedia,_musici_ambulan ,_da_villa_di_cecerone_a_pompei,_9985,_03.JP
G [dostęp 24.08.2021], licencja: CC BY-SA 3.0.
Rzymska ekspansja na tereny Grecji przyniosła nieoczekiwane efekty kulturalne. Rzymianie

mieli okazję poznać bogatą kulturę grecką, co wpłynęło na rozwój sztuki, architektury
i literatury w starożytnym Rzymie. Rzymscy artyści szukali inspiracji w sztuce greckiej,
a poeci i pisarze rzymscy czerpali pełnymi garściami z bogatej spuścizny Hellenów.
Dalsze podboje Rzymu

Po pierwszych spektakularnych podbojach Rzymu nastąpił kryzys ustroju republiki, którego
wyznacznikiem były liczne powstania i wojny domowe. Dopiero działalność Juliusza Cezara
w Galii otworzyła Rzymianom drogę ekspansji na zachód Europy. Cezar objął namiestnictwo
w Galii w 58 r. p.n.e. Mieszkańcy jednego z autochtonicznych plemion, Eduowie,
sprzymierzeni od dawna z Rzymianami, popadli w tym czasie w konflikt z Sekwanami i ich
sojusznikami – Swebami. Cezar pokonał Sekwanów i ich germańskich sprzymierzeńców.
W konsekwencji tych działań większość ludów zamieszkałych między Garonną i Sekwaną
zawarła z nim przymierze. W 57 r. p.n.e. podbił Belgów między Sekwaną a Renem, w 56 r. -
Akwitanów u podnóży Pirenejów i ludy zamieszkujące tereny nad Kanałem La Manche
[czytaj: la mansz]. W 55 i 54 r. wyprawiał się do Brytanii i za Ren, ale plany podboju tych
krajów pokrzyżowało mu wrzenie wśród Galów, którzy zdali sobie sprawę, że przymierze
z Rzymem oznacza de facto [czytaj: de fakto] poddaństwo. W 53 r. p.n.e. doszło do
powstania niemal całej Galii pod wodzą Wercyngetoryksa, które zakończyło się porażką
Galów pod Alezją w 52 r. p.n.e. Podbój Galii był jednym ze zwrotnych momentów w dziejach,
otwierając przed Rzymianami i cywilizacją grecką zachód Europy.
Lionel Royer, „Wercyngetoryks poddający się Cezarowi”, 1899 r., Muzeum Croza er, Le Puy-en-Velay, Francja,
wikimedia.org, domena publiczna
Źródło: Lionel Royer, Wercyngetoryks poddający się Cezarowi, Olej na płótnie, Muzeum Croza er, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Siege-alesia-vercingetorix-jules-cesar.jpg [dostęp 26.08.2021], domena publiczna.
Po śmierci Cezara rozpętała się kolejna wojna domowa. Nie był to jednak czas wolny od
podbojów. Realizując plany Cezara, Marek Antoniusz pokonał Partów na Wschodzie, w 37 r.
p.n.e. dokonał reorganizacji Wschodu. W Kappadocji, Galatii i Judei obsadzono na tronie
nowych ludzi, bezwzględnie lojalnych wobec Rzymu (w Judei Herod Wielki). W 34 r. p.n.e.
Antoniusz dokonał aneksji Medii.
Po samobójstwie Antoniusza, władzę w Rzymie obejmuje Oktawian August. Kończą się czasy
republiki, nastaje era Cesarstwa Rzymskiego. Najistotniejszą zmianą za panowania Augusta
było stworzenie armii zawodowej, rekrutowanej w dużej mierze z ochotników,
odseparowanych od reszty społeczeństwa. Z taką armią władca mógł przystąpić do kolejnej
fazy wielkich podbojów, w sposób zaplanowany według potrzeb i realistycznie ocenianych
aktualnych możliwości imperium. August rozpoczął podboje od pacyfikacji Gór
Kantabryjskich (27 - 18 r. p.n.e.), kończąc po 200 latach podbój Półwyspu Iberyjskiego.
W latach 25 - 14 p.n.e. Rzymianie podbili Alpy i ich północne podnóża aż po Dunaj, w tym
bogate celtyckie królestwo Noricum. Jednocześnie Oktawian porzucił plany zdobywcze na
Wschodzie. Ta sytuacja pozwoliła rzucić większość armii na podbój kontynentalnej Europy.
W 16/15 r. p.n.e. rzymska armia ruszyła na Bałkany, co doprowadziło do powstania prowincji
Mezji w Serbii oraz prowincji Illyricum między Adriatykiem a Dunajem. W 12 r. p.n.e.
rozpoczęła się ofensywa na prawym brzegu Renu, która doprowadziła do powstania na
początku naszej ery prowincji Germanii, pomiędzy Renem i Łabą. Dominacja Rzymian nad
Germanami nie trwała jednak długo - w 9 r. n.e. doszło do sojuszu większości podbitych
przez Rzym ludów w tamtym rejonie. Doprowadził on do zasadzki w Lesie Teutoburskim,
gdzie armia okupacyjna została sromotnie pokonana. Germania odzyskała wolność,
a podboje Oktawiana Augusta zostały zatrzymane.
Kolejni cesarze z dynastii julijsko‐klaudyjskiej nie byli zwolennikami ekspansji terytorialnej.

Jednym z wyjątków jest cesarz Klaudiusz, który podjął się odkładanej od pokoleń inwazji na
Brytanię (47 r. n.e.). Zakończyła się ona podbojem południowej i środkowej Anglii. Za czasów
Nerona wybuchło powstanie Żydów w Judei 66 r. n.e., stłumione przez Tytusa Flawiusza
Wespazjana, który do połowy 68 r. zajął niemal cały kraj oprócz Jerozolimy.
Po śmierci Nerona i roku czterech cesarzy, władzę w Rzymie objął Tytus Flawiusz
Wespazjan, a następnie jego syn Tytus, który położył kres powstaniu w Judei, zdobywając
Jerozolimę w 70 r. n.e.
David Roberts, „Oblężenie i zniszczenie Jerozolimy przez Rzymian pod wodzą Tytusa, A.D. 70”, 1850 r., kolekcja
prywatna, wikimedia.org, domena publiczna
Źródło: David Roberts, Oblężenie i zniszczenie Jerozolimy przez Rzymian pod wodzą Tytusa, A.D. 70, Olej na płótnie, Kolekcja
prywatna, dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Roberts_Siege_and_Destruc on_of_Jerusalem.jpg
[dostęp 26.08.2021], domena publiczna.
Za Domicjana w latach 78 - 83, dokończono podbój Walii. Zdobyto Dolną Szkocję oraz
Wyżynę Szkocką i w ten sposób rozciągnięto władzę Rzymu praktycznie na całą wyspę.
W 83 r. Domicjan stoczył wojnę z germańskimi Chattami znad górnego Renu, zdobywając
obszerny klin między Renem i Dunajem.
Jednak to za panowania Trajana (98 - 117 r. n.e. ), cesarza - żołnierza, nastąpił w Rzymie
powrót do polityki ekspansji. Jego pierwszym celem było państwo Decebala - klienta
Rzymu. Dwie wojny (101 - 102 i 105 -106 r. n.e. ) złamały opór Daków i ich sojuszników.
Kotlina Siedmiogrodzka stała się prowincją Dacją, Nizinę Wołoską przyłączono do Dolnej
Mezji. Na Wschodzie utworzono prowincję Arabię i Armenię (114 r. n.e. ) (Armenia do tej
pory była sojusznikiem Rzymu). Następnie Trajan zaatakował Partów, w 115/116 r. n.e.
w Mezopotamii powstała kolejna prowincja, a w 116 r.n.e. cesarz zdobył Asyrię i dotarł do
Zatoki Perskiej. Zły stan zdrowia oraz powstania Partów i Żydów w Egipcie oraz na Cyprze,
spowodowały powrót cesarza do Rzymu i odzyskanie straconych przez Partów terytoriów.
I tak oto panowanie cesarza Trajana uważa się za moment w dziejach Rzymu, kiedy to
granice imperium sięgały dalej niż kiedykolwiek. Nie było to dziełem wyłącznie panującego
władcy, ale zbiorczym efektem wcześniejszej polityki ekspansji oraz sprawnego zarządzania
prowincjami.
Mapa Imperium Rzymskiego w czasach największego rozkwitu

(117 r.) – mapa interaktywna
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PaP7Rc4JW

Mapa Imperium Rzymskiego w czasie największego rozkwitu (117 r.), online-skills, CC BY 3.0
Źródło: online-skills, Mapa Imperium Rzymskiego w czasie największego rozkwitu (117 r.), licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 1
Wymień znajdujące się na mapie kraje, do których sięgały wpływy rzymskie w okresie
największego rozkwitu imperium. Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
Źródło: online-skills, licencja: CC BY 3.0.

Polecenie 2
Zaznacz na mapie najważniejsze prowincje Imperium Rzymskiego na terenie Europy w 117 r.
n.e.



  

Sardynia Mezopotamia Judea Dacja Egipt Brytania Hiszpania Galia
Azja Mniejsza Achaja

Polecenie 3
Połącz w pary nazwy prowincji rzymskich z nazwami krajów, które znajdują się na tym terenie
współcześnie:
Judea Grecja
Brytania Hiszpania, Portugalia
Azja Mniejsza Wielka Brytania
Achaja Turcja
Mezopotamia Rumunia
Hiszpania Francja, Belgia
Galia Izrael, Jordania, Palestyna
Dacja Irak
Kolumna Trajana – ilustracja interaktywna

Przed zapoznaniem się z ilustracją interaktywną przedstawiającą Kolumnę Trajana,
przypomnij sobie, gdzie znajdowała się prowincja rzymska zwana Dacją.
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PaP7Rc4JW

Kolumna Trajana, 113 r., Rzym, Włochy, online-skills, CC BY 3.0
Źródło: online-skills, Kolumna Trajana, Fotografia, licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 4
Odpowiedz na pytanie. Jaki posąg znajdował się pierwotnie na szczycie kolumny Trajana?
 Świętego Piotra
 Złotego orła
 Cesarza Trajana

Polecenie 5
Uzupełnij luki w tekście na temat Kolumny Trajana słowami zamieszczonymi poniżej.
Jest to pomnik w kształcie kolumny o wysokości 39,86 m, pokrytej płaskorzeźbami

przedstawiającymi dzieje wojen cesarza Trajana z . Wzniesiony w Rzymie w r. 113
n.e. na Forum tego cesarza, znajduje się dziś na tym samym miejscu, tzn. na . Szczyt
kolumny wieńczy monumentalna głowica dorycka, na której początkowo umieszczony był
, po śmierci cesarza zastąpiony brązowym posągiem Trajana. Od 1588 r. znajduje się
tam posąg Św. Piotra. U dołu kolumny wykuty jest gruby wieniec z . Trzon kolumny
w wysokości 26,62 m, złożony z 17 bębnów, pokrywa spiralnie biegnąca wstęga płaskorzeźb
złożona z 23 pól obrazowych. Na fryzie tym wyrzeźbiono 2500 postaci ludzkich wysokości 60
- 75 cm, w tym około 60 to wizerunki . Jedynie 18 scen przedstawia same bitwy.
Cesarz, zawsze wyższy od pozostałych, ukazywany jest w szkarłatnym płaszczu i ;
żołnierze mają zbroje srebrne. przedstawiani są z długimi włosami i brodami, często
w zniszczonych krótkich szatach. Podstawa pomnika, w kształcie sześcianu, ozdobiona
z trzech stron płaskorzeźbami , z czwartej strony ma drzwi prowadzące do

przedsionka i komnaty, skąd biegną ku górze wewnętrzne schody. W pomieszczeniu tym
złożona była z prochami zmarłego cesarza.
złota urna trofeów cesarza Trajana Barbarzyńcy liści laurowych
Foro di Traiano złotej zbroi Dakami złoty orzeł

Polecenie 6
Odpowiedz na pytanie. W którym miejscu na kolumnie Trajana znajduje się inskrypcja

o treści: Senat i Lud Rzymski dedykują cesarzowi, synowi boskiego Nerwy, Nerwie Trajanowi
Augustowi Germanikowi Dacjuszowi, najwyższemu kapłanowi, w 17 rok sprawowania
konsulatu, będącemu sześciokrotnie uznanym imperatorem, sześć razy konsulem, ojcem
ojczyzny, aby okazać uwielbienie dla jego wielkich osiągnięć.
Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
Administracja w prowincjach rzymskich
Pomnik cesarza Oktawiana Augusta, 1941 r., Saragossa, Hiszpania, online-skills, CC BY 3.0
Źródło: online-skills, dostępny w internecie: online-skills, CC BY 3.0 [dostęp 26.08.2021], licencja: CC BY 3.0.
Cesarstwo rzymskie dzieliło się na prowincje (z łacińskiego provincia, -ae [czytaj:

prowincja]). Termin ten początkowo oznaczał zakres powierzonych komuś zadań.
W czasach Augusta prowincji było około 30; około III w. liczba ich wzrosła do około 40,
a w chwili objęcia władzy przez Dioklecjana (284 r.) wynosiła prawie 50. August wyodrębnił
tzw. prowincje cesarskie i prowincje senackie. W prowincjach cesarskich stacjonowało
wojsko i zarządzanie nimi było całkowicie w rękach cesarza, czyli namiestnicy byli
mianowani bezpośrednio przez władcę. Do prowincji senackich namiestników wyznaczał
senat, z reguły przez losowanie z wytypowanych wcześniej kandydatów. Cesarz
dysponował jednak prawem rekomendacji, które było dla senatu wiążące. Namiestnik
prowincji cesarskiej nosił tytuł legatus Augusti pro praetore [czytaj: legatus ałgusti pro
pretore], to jest przedstawiciel Augusta w randze pretora, zaś namiestnik prowincji
senackiej proconsul [czytaj: prokonsul]. W obydwu kategoriach prowincji namiestnicy
musieli wywodzić się ze stanu senatorskiego.
August stworzył także pewną liczbę mniejszych prowincji tzw. prokuratorskich, które
również podlegały jego kompetencji, ale w których namiestnikami byli przedstawiciele
stanu ekwickiego, drugiego co do znaczenia w Rzymie. Z reguły były to małe prowincje,
prokurator nie miał w nich pełnej samodzielności, nadzór nad nimi sprawował namiestnik
sąsiadującej prowincji większej (jak Syria nad Judeą).
Antonio Ciseri, „Ecce Homo”, około 1860 - 1880 r., Muzeum Sztuki Cantonale, Lugano, Szwajcaria,
Źródło: Antonio Ciseri, Olej na płótnie, Muzeum Sztuki Cantonale, Logano, dostępny w internecie:
h ps://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Antonio_Ciseri_Ecce_Homo.png [dostęp 26.08.2021], domena publiczna.
Ciekawostka
Na obrazie obok Chrystusa przedstawiony jest Poncjusz Piłat, prokurator Judei.
Osobne miejsce w systemie zarządzania prowincjami przez Augusta zajmował Egipt. Był on
traktowany przez cesarza, jako osobista zdobycz w wojnie z Kleopatrą VII. Specjalna ranga
Egiptu wynikała przede wszystkim z faktu, że stanowił on spichlerz miasta Rzymu. August
obawiał się, że senatorowie mogą dążyć do blokady dostaw zboża do Rzymu, co groziło
zawsze niepokojami w stolicy. Dlatego też na czele Egiptu, gdzie stacjonował jeden legion,
postawił przedstawiciela stanu ekwickiego, co było ewenementem. Tytuł zarządcy tej
prowincji brzmiał praefectus Aegypti [czytaj: prefektus egypti]. Był on podporządkowany
bezpośrednio Augustowi, a zarazem, jako ekwita, był dowódcą legionu.
Zadaniem namiestnika prowincji była komenda nad całym stacjonującym w niej wojskiem
oraz ogólny nad nią nadzór. Czuwał nad realizacją polityki ogólnopaństwowej; podlegało mu
także sądownictwo. Całkowicie jednak z kompetencji namiestnika wyłączone zostały
kwestie finansowe, czyli ściąganie podatków i opłat celnych. Te sprawy powierzone zostały
prokuratorom w randze ekwickiej, którzy bezpośrednio podporządkowani byli cesarzowi.
Administracja lokalna natomiast przeszła z czasem w ręce samorządowych gmin
municypalnych (miast).
Gruntowną reformę terytorialno - administracyjną przeszło Cesarstwo Rzymskie w okresie

Dioklecjana (284 - 305 r. n.e.). Cesarz ten zwiększył radykalnie liczbę prowincji, wzrosła ona
do 98, w IV w. nawet do 120. Zarazem jednak Cesarstwo zostało podzielone na cztery duże
okręgi, zwane prefekturami. Podział ten był wynikiem tendencji do rozdziału władzy
centralnej i był konsekwencją zwiększenia liczby władców. Na czele prefektur stali
namiestnicy z tytułem prefekta pretorianów.
Między prefekturą a prowincją stworzył jednak Dioklecjan pośrednią jednostkę terytorialną,

a mianowicie diecezję. Każda z diecezji obejmowała kilka prowincji, w skład prefektury
wchodziły dwie do czterech diecezji, w sumie było ich dwanaście. Na czele diecezji stał
wikariusz. Celem takiego podziału było usprawnienie funkcjonowania administracji oraz
lepsza kontrola nad urzędnikami, których liczba od czasu pryncypatu znacząco wzrosła.
Podboje i prowincje rzymskie – film

Na podstawie informacji z lekcji oraz wypowiedzi, zawartych w materiale filmowym,
wykonaj polecenia:
Polecenie 7
Podaj, jakie pozytywne efekty miały podboje rzymskie dla prowincji i dla imperium.

Polecenie 8
Odpowiedz na pytanie. Za panowania którego z cesarzy Imperium Rzymskie osiągnęło swoje

największe rozmiary? Swoją odpowiedź zapisz poniżej.

Polecenie 9
Wymień przynajmniej trzy miasta europejskie, które mają rzymski rodowód. Swoją odpowiedź
zapisz poniżej.
Jedność a wielonarodowość
Imperium Rzymskie było państwem multikulturowym, składającym się z mozaiki ludów,
które często zanim stały się częścią państwa rzymskiego, rozwinęły swoją cywilizację
w imponujący sposób. Inne wielokulturowe imperia porównywane do Rzymu, jak na
przykład Asyria, Persja, czy państwo Aleksandra, nie przetrwały tak długo jak wieczny Rzym.
Ludy podbite bowiem bardzo szybko zaczynały się identyfikować z ideą rzymskiej
państwowości, rzymskim porządkiem, rzymską kulturą.
Marcin Szala (fotograf), Park Archeologiczny w Carnuntum, Austria, wikimedia.org, CC BY-SA 3.0
Źródło: Marcin Szala, Park Archeologiczny w Carnuntum, Fotografia, Carnuntum, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Open_air_museum_Petronell_-_Thermae,_Villa_Urbana_and_Valetudinarium.jpg
[dostęp 26.08.2021], licencja: CC BY-SA 3.0.
Ten prawdopodobnie największy sukces Rzymian, wywodzi się właśnie z identyfikacji

podbitych narodów z rzymską państwowością. Rzymianie zawdzięczali taki stan rzeczy
swojej tolerancji, akceptowaniu odrębności obyczajowej, religijnej, etnicznej
i psychologicznej mieszkańców prowincji. Potrafili też zbudować mechanizmy, które
bezwiednie wywoływały zainteresowanie rzymskim porządkiem, nakłaniały do
respektowania go i umacniania. Dlatego właśnie podbite ludy zadziwiająco szybko
zrezygnowały z własnej odrębności politycznej i żarliwie broniły państwa rzymskiego
w okresie najazdów plemion barbarzyńskich w III w.
Sukcesem Rzymian było to, że romanizacja, czyli proces przejmowania kultury rzymskiej
i identyfikowania się z nią, znalazła tak szeroki oddźwięk. To właśnie ona nadała całemu
państwu szlifu jedności, czyniła, iż cały świat cywilizowany był dla mieszkańca Imperium
Romanum w jego najbardziej odległych zakątkach taki sam lub niezwykle podobny. To
sprawiało, że Rzym stawał się wszechobecny, jedyny i niezastąpiony dla wszystkich
mieszkańców, a egzystencja bez niego wydawała się niemożliwa.
Ćwiczenia
Ćwiczenie 1 輸
Zaznacz prawidłowe zakończenie zdania: pierwsze prowincje Rzymu to:
 Sycylia, Sardynia, Korsyka
 Hiszpania i Kartagina
 Grecja i Macedonia
Ćwiczenie 2 醙
Połącz ilustracje z opisem wydarzeń związanych z podbojami rzymskimi.
Germanie
pokonują
Tytus Inwazja na
legiony
zdobywa Anglię, którą Trajan podbija
rzymskie
i niszczy Zniszczenie zapoczątkował terytorium
w Lesie
Jerozolimę, Koryntu przez Cezar w 55 r. Daków
Teutoburskim
kończąc Rzymian p.n.e., i tworzy
(9 r. n.e.),
powstanie w 146 r. p.n.e. a dokończył prowincję
zatrzymując
żydowskie Klaudiusz Dację.
ekspansję
w 70 r. n.e. w 47 r. n.e.
rzymską na
północ.
Ćwiczenie 3 醙
Uzupełnij tekst na temat ekspansji Rzymu w czasach Oktawiana Augusta wyrazami z ramki:
Po samobójstwie Antoniusza, władzę w Rzymie obejmuje Oktawian August. Kończą się czasy
republiki, nastaje era . Najistotniejszą zmianą za panowania Augusta było stworzenie
armii , rekrutowanej w dużej mierze z ochotników, odseparowanych od reszty

społeczeństwa. Z taką armią władca mógł przystąpić do kolejnej fazy wielkich podbojów,
w sposób zaplanowany według potrzeb i realistycznie ocenianych aktualnych możliwości
imperium. August rozpoczął podboje od pacyfikacji (27 - 18 r. p.n.e.), kończąc po
200 latach podbój Półwyspu Iberyjskiego. W latach 25 - 14 Rzymianie podbili Alpy i ich
północne podnóża aż po , w tym bogate celtyckie królestwo . Jednocześnie
Oktawian porzucił plany zdobywcze na . Ta sytuacja pozwoliła rzucić większość
armii na podbój kontynentalnej Europy. W 16/15 r. p.n.e. rzymska armia ruszyła na Bałkany,
co doprowadziło do powstania prowincji w Serbii oraz prowincji między
Adriatykiem a Dunajem. W 12 r. p.n.e. rozpoczęła się ofensywa na prawym brzegu Renu, która
doprowadziła do powstania na początku naszej ery prowincji , pomiędzy Renem
i Łabą. Dominacja Rzymian nad Germanami nie trwała jednak długo - w 9 r. n.e. doszło sojuszu
większości podbitych przez Rzym ludów w tamtym rejonie. Doprowadził on do zasadzki w
, gdzie armia okupacyjna została sromotnie pokonana. Germania odzyskała wolność,
a podboje Oktawiana Augusta zostały zatrzymane. W prawym dolnym rogu ćwiczenia

umieszczony jest przycisk „Sprawdź”, służący sprawdzeniu poprawności jego wykonania.
Noricum Lesie Teutoburskim Germanii Gór Kantabryjskich Wschodzie
Illyricum Dunaj zawodowej Cesarstwa Rzymskiego Mezji

Ćwiczenie 4 輸
Zaznacz właściwą odpowiedź na pytanie: Którzy cesarze rzymscy stłumili powstanie w Judei?
 Klaudiusz i Neron
 Oktawian August i Tyberiusz
 Wespazjan i Tytus

Ćwiczenie 5 醙
Zaznacz prawidłowe zdania na temat prowincji rzymskich:
 Namiestnik prowincji nie miał pieczy nad sprawami finansowymi, takimi jak podatki
 August wyodrębnił tak zwane prowincje cesarskie i prowincje ekwickie
 Na czele diecezji stał proboszcz
Egipt miał specjalny status w klasyfikacji Augusta, ponieważ wybuchały tam częste

powstania podbitej ludności
 Namiestnik prowincji cesarskiej nosił tytuł "proconsul"
"Provincia" to termin, który początkowo oznaczał zakres powierzonych komuś


zadań
Diecezja była pośrednią jednostką terytorialną między prowincją a prowincją


prokuratorską
August stworzył prowincje prokuratorskie, w których nadzór sprawował namiestnik


sąsiadującej prowincji większej (jak Syria nad Judeą)
Do prowincji senackich namiestników wyznaczał senat, z reguły przez losowanie


z wytypowanych wcześniej kandydatów
 Dioklecjan w swojej reformie administracyjnej znacznie zwiększył liczbę prowincji

Ćwiczenie 6 輸
Wybierz z listy właściwe zakończenie zdania: Imperium Rzymskie przetrwało tak długo
pomimo swojej wielokulturowości, ponieważ:
 w wyniku romanizacji podbite ludy identyfikowały się z Rzymem
 Rzymianie nie tolerowali innych wierzeń i kultur
 Rzymianie utrzymywali porządek w prowincjach za pomocą wojska i kar

Ćwiczenie 7
Zaznacz prawdziwe zdania odnoszące się do historii starożytnego Rzymu
 Bar Kochba walczył przeciwko Rzymianom w obronie niepodległości Hiszpanii.
Prokurator był zarządcą mniejszych, niesamodzielnych prowincji i pochodził ze


stanu senatorskiego.
 Sassanidzi to inaczej przywódcy powstania żydowskiego w Judei.
Klienci byli wolnymi, lecz ubogimi obywatelami, którzy oddawali się w opiekę

bogatym rodom patrycjuszowskim.
 Sulla był przywódcą optymatów.
 W Pergamonie znajdowała się Biblioteka Aleksandryjska.
Wercyngetoryks był Galem, który zorganizował powstanie przeciwko Cezarowi


w 52 r. p.n.e.
W r. 133 na mocy testamentu A alosa III królestwo pergamońskie przeszło pod


władzę Rzymu jako część prowincji Azji.

Ćwiczenie 8 醙
Przygotuj prezentację na temat wpływów rzymskich w wybranej przez siebie prowincji

rzymskiej. Odpowiedz na pytania: Jaki wpływ miała romanizacja na język, którym
współcześnie posługują się mieszkańcy? Jakie zabytki rzymskie możemy tam podziwiać dziś?

Ćwiczenie 9
Przed tobą cztery hasła związane ze starożytnym Rzymem. Dopasuj do nich prawidłowy opis.
pośrednia jednostka terytorialna

stworzona przez Dioklecjana. Na jedną
Diecezja
prefekturę przypadały cztery takie
jednostki terytorialne.
jednostka administracyjna Cesarstwa

Rzymskiego, tworzona na podbitych
Prowincja
terytoriach (poza Italią). Zarządzana
przez namiestnika.
wolni, ubodzy obywatele rzymscy,

Klienci którzy oddali się pod opiekę rodów
patrycjuszowskich.
zarządca mniejszych prowincji, np.

Judei. Urząd ten pochodził ze stanu
Prokurator ekwickiego, drugiego co do znaczenia
w Rzymie. Nie miał on pełnej
samodzielności we władaniu prowincją.
Ćwiczenie 10 醙
Ułóż puzzle, a następnie uzupełnij informacje o wydarzeniu przedstawionym na ilustracji.
Wydarzenie: poddaje się po bitwie pod
w r. p.n.e.
Ćwiczenie 11 難
W prowincjach rzymskich zachodziła romanizacja, która miała wpływ na architekturę, kulturę,

ale także na języki ludów tych prowincji.
Odpowiedz na pytanie: Jakie języki wywodzą się z języka łacińskiego?
Słownik pojęć
Agrykola
(z łacińskiego: Gnaeus Iulius Agrīcola) [czytaj: Gneus Julius Agrīkola] - około 40 - 93 r. n.e.
Wódz rzymski, 77 - 84 r. n.e. był namiestnikiem prowincji Brytania. Rozszerzył panowanie
rzymskie, ale nie zdołał podbić północnej części wyspy. Jego działania opisał Tacyt
w „Żywocie Agrykolī”.
Ad Meskens (fotograf), Posąg Juliusza Agrykoli, 1894 r., Bath, Wielka Brytania, wikimedia.org, CC BY-SA 3.0
Źródło: Ad Meskens, Posąg Juliusza Agrykoli, Rzeźba, Bath, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Roman_baths_julius_agricola_01.JPG [dostęp 3.02.2022], licencja: CC BY-SA 3.0.
Alezja
(z łacińskiego: Alesia, Alesiae; [czytaj: alesja,alesje]) - w starożytności stolica galijskiego

plemienia Mandubiów. W czasie antyrzymskiego powstania Galów pod wodzą
Wercyngetoryksa (52 r. p.n.e.) oblegana i zdobyta przez Cezara. Wykopaliska - między
innymi forum, teatr, świątynie.
Asyria
w starożytności państwo semickie w północnej Mezopotamii. Po rozkwicie (przełom XIX

i XVIII w. p.n.e.) uzależniona od Hurytów, po upadku ich państwa stała się potęgą
militarną. Największy rozkwit polityczny i kulturalny X - VII w. p.n.e. - podbój Syrii,
Palestyny, Egiptu. W latach 614 - 612 p.n.e. uległa koalicji Medów i Babilończyków.
A alos III
Król Pergamonu (138 - 133 r. p.n.e.), który w testamencie przekazał swoje państwo
Rzymianom.
Marcus Cyron (fotograf), Fragment popiersia A alosa II lub III z Pergamonu, 150 - 125 r. p.n.e.,
An kensammlung, Berlin, Niemcy, wikimedia.org, CC BY-SA 3.0
Źródło: Marcus Cyron, Fragment popiersia A alosa II lub III z Pergamonu, Rzeźba, An kensammlung, Berlin, dostępny w
internecie: h ps://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:A alid_portrait_at_the_An kensammlung_Berlin.jpg [dostęp 3.02.2022], Materiał
wykorzystany na podstawie art. 29 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (prawo cytatu).
Bar Kochba
Bar Kochba Szymon, ? - 135 r. n.e., wódz powstania żydowskiego przeciwko Rzymianom
(132 - 135); uznawany przez żydów za króla Mesjasza; zginął podczas oblężenia twierdzy
Betar.
Arthur Szyk, „Bar Kochba”, 1927 r., Kolekcja rodzinna Arthura Szyka, wikimedia.org, CC BY-SA 4.0
Źródło: Arthur Szyk, Bar Kochba, Ilustracja, Kolekcja rodzinna Arthura Szyka, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Arthur_Szyk_(1894-1951)._Bar_Kochba_(1927),_Paris.jpg [dostęp 26.08.2021],
licencja: CC BY-SA 4.0.
Cha owie
plemię w Germanii na terytorium dzisiejszej Hesji i Turyngii. Chattowie odznaczyli się

w walkach z Rzymianami podczas wojny z Druzusem (11 - 9 r. p.n.e.)
Dakowie
plemiona trackie zamieszkujące w starożytności tereny dzisiejszej Rumunii. W 60 r. n.e.

zjednoczeni przez Burebistę. W 87 r. n.e. przekształceni w silną organizację państwową
przez Decebala. W latach 101 - 106 n.e. podbici przez Rzymian.
Joe Mabel (fotograf), Przyjęcie poddaństwa Daków przez cesarza Trajana, kolumna Trajana, 113 r. n.e., Rzym,
Włochy, wikimedia.org, CC BY-SA 3.0
Źródło: Joe Mabel, Przyjęcie poddaństwa Daków przez cesarza Trajana, Relief, Kolumna Trajana, Rzym, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Traj_col_homage_3.jpg [dostęp 3.02.2022], licencja: CC BY-SA 3.0.
Decebal
(z łacińskiego: Decebalus) - ? - 106 r. n.e., władca Daków od 87 r. n.e. Twórca silnego

państwa na północ od Dunaju. Pokonany przez Trajana popełnił samobójstwo. Państwo
Decebala przekształcono w 106 r. n.e. w prowincję Dację.
Ion Popescu-Băjenaru, Decebal - król Daków, 1914 r., Instytut Grafiki Carol Göbl, Rumunia, wikimedia.org,
domena publiczna
Źródło: Ion Popescu-Băjenaru, Decebal - król Daków, Ilustracja, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Decebal%27s_portrait.png [dostęp 3.02.2022], domena publiczna.
Domicjan
(z łacińskiego: Titus Flavius Domitianus) [czytaj: Tytus Flawius Dominatius] - 54 r. - 96 r.

n.e. Cesarz rzymski z dynastii Flawiuszów od 81 r. n.e. Syn Wespazjana, brat Tytusa.
Prowadził liczne wojny (w Brytanii, Germanii). Zbudował fortyfikacje wzdłuż Dunaju
i Renu. Zginął w wyniku spisku.
Jastrow (fotograf), Popiersie Domicjana, pomiędzy 81 a 96 r., Muzea Kapitolińskie, Rzym, Włochy,
Źródło: Jastrow, Popiersie Domicjana, Rzeźba, Muzea Kapitolińskie, Rzym, dostępny w internecie:
h ps://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Bust_Domi an_Musei_Capitolini_MC1156.jpg [dostęp 3.02.2022], domena publiczna.
Dynas a julijsko-klaudyjska
pierwsza dynastia cesarzy rzymskich, 27 r. p.n.e. - 68 r. n.e.: August, Tyberiusz, Kaligula,

Klaudiusz, Neron.
Galia
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PaP7Rc4JW

Wymowa słowa Galia w języku łacińskim, online-skills, CC BY 3.0
Źródło: online-skills, Wymowa słowa Galia w języku łacińskim, licencja: CC BY 3.0.
Nagranie dźwiękowe przedstawia wymowę słowa Galia, które w języku łacińskim brzmi:
Galia, Galiae [czytaj: Galie].
(z łacińskiego: Gallia, Galliae [czytaj: Galie] )- nazwa terenów zamieszkałych

w starożytności przez plemiona celtyckie (obecna Francja, Belgia, północne Włochy),
w miarę podbijania ich przez Rzym (II połowa I w. p.n.e.) dzielonych na wiele prowincji.
Szybko uległa romanizacji.
Gmina municypalna
w starożytnej Italii miasta podbite przez Rzym. Od czasów wojny latyńskiej (340 -338
p.n.e.) ich mieszkańcy mieli niepełne obywatelstwo rzymskie, samorząd i autonomię
wewnętrzną. Po wojnie sprzymierzeńczej (90 - 88r. p.n.e.) mieszkańcy nabyli pełne
prawa obywatelskie. W okresie cesarstwa prawa municypalne nadawano także miastom
w prowincjach.
Goci
lud germański. Na początku n.e. przybyli ze Skandynawii do środkowej Europy, skąd w III
w. dotarli nad Morze Czarne. Podzielili się następnie na Ostrogotów (Gotów wschodnich)
i Wizygotów (Gotów Zachodnich).
Góry Kantabryjskie
góry w Hiszpanii, wzdłuż wybrzeża Zatoki Baskijskiej.

Hellenowie
samookreślenie Greków. W starożytności pierwotnie nazwa plemienia w południowej

Tesalii, z czasem rozszerzona na wszystkich Greków ( podobnie jak geograficzny termin
Hellada).
Ma hias Kabel (fotograf), Dionizos i Hermes na greckiej wazie z A yki, 550 - 520 p.n.e., An kensammlung,
Monachium, Niemcy, wikimedia.org, CC BY-SA 3.0
Źródło: Ma hias Kabel, Dionizos i Hermes na greckiej wazie z A yki, Malarstwo czarnofigurowe, An kensammlung,
Monachium, dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Greek_vase_Dionysos_a ca_520_bC.jpg
Herod Wielki
około 73 r. p.n.e. - 4 r. p.n.e., król Judei od 37 r. p.n.e., mianowany przez Rzym. Rządził
despotycznie; wzniósł liczne budowle; promował hellenizm. Jako stronnik Rzymu
i protektor kultu pogańskiego znienawidzony przez znaczną część Żydów. Wg Ewangelii
Mateusza w związku z narodzeniem Jezusa był winien tzw. rzezi niewiniątek.
Nicolas Caussin, Podobizna Heroda Wielkiego, XVII w., wikimedia.org, domena publiczna
Źródło: Nicolas Caussin, Podobizna Heroda Wielkiego, ilustracja, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:HerodtheGreat2.jpg [dostęp 15.07.2022], domena publiczna.
Illyricum
[czytaj: Illirikum (Illiria)] kraj położony na wschodnim wybrzeżu Morza Adriatyckiego.

W północnej części Illirii powstało w 380 r. p.n.e. samodzielne państwo pod nazwą
Illyricum, które zostało w 168 r. p.n.e. podbite przez wojska L. Aniciusa i weszło w skład
prowincji rzymskiej. W czasach późnego cesarstwa nazwa Illyricum obejmowała szereg
krajów, jak Dalmacja, Pannonia, Mezja i Dacja.
Judea
południowa część Palestyny, nazywana tak od II w. p.n.e.

Juliusz Cezar
(z łacińskiego: Caius Iulius Caesar) [czytaj: Gajus Julius Cezar] – 100 - 44 r. p.n.e, rzymski
wódz i polityk związany ze stronnictwem popularów, członek I triumwiratu, podbił Galię
(58 - 51 r. p.n.e.); pokonał Pompejusza Wielkiego w wojnie domowej; osadził Kleopatrę VII
na tronie egipskim; przeprowadził reformę kalendarza (dlatego zwanego juliańskim);
w 44 r. p.n.e. przyjął dożywotnią dyktaturę; zamordowany w senacie w Idy Marcowe.
Autor Wojny galijskiej i Wojny domowej.
Ángel M. Felicísimo (fotograf), Juliusz Cezar - portret tuskulański, 50-40 r. p.n.e., Muzeum Archeologiczne,
Turyn, Włochy, wikimedia.org, CC BY 2.0
Źródło: Ángel M. Felicísimo, Juliusz Cezar - portret tuskulański, Rzeźba, Muzeum Archeologiczne, Turyn, dostępny w
internecie: h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Retrato_de_Julio_C%C3%A9sar_(26724093101)_(cropped).jpg [dostęp
3.02.2022], licencja: CC BY 2.0.
Kappadocja
kraj w Azji Mniejszej nad Morzem Czarnym. Granice polityczne ulegały częstym
przesunięciom. Surowy klimat sprzyjał jedynie hodowli owiec i bydła rogatego.
Mieszkańcy Kappadocji, spokrewnieni z Syryjczykami, zostali podbici przez Persów,
którzy utworzyli w kraju dwie satrapie. W 17 r. n.e. Kappadocja wchodziła w skład
Imperium Rzymskiego.
Thomas Pusch, Położenie prowincji Kappadocji w 116 r., na mapie prezentującej Cesarstwo Rzymskie,
wikimedia.org, CC BY-SA 3.0
Źródło: Thomas Pusch, Położenie prowincji Kappadocji w 116 r., na mapie prezentującej Cesarstwo Rzymskie, ilustracja,
dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Cappadocia_SPQR.png [dostęp 15.07.2022], licencja: CC BY
3.0.
Kartagina
(z łacińskiego: Carthago, Carthaginis) [czytaj: Kartago] - starożytne miasto - państwo

fenickie w Afryce północnej, jej ruiny znajdują się na terenie dzisiejszej Tunezji, w pobliżu
Morza Śródziemnego. Początkowo kolonia Tyru, wg tradycji założona w 814 r. p.n.e. przez
Dydonę. W końcu VI w. p.n.e. największa potęga morska i handlowa na Morzu
Śródziemnym. W trzech wojnach punickich (264 - 146 r. p.n.e.) pokonana przez Rzymian
i zniszczona. Odbudowana stała się w I w. p.n.e. stolicą rzymskiej prowincji Afryka jako
Colonia Iulia Carthago.
Klaudiusz
(z łacińskiego: Tiberius Claudius Nero Germanicus) [czyt. Tiberius Klaudius Nero

Germānicus] - 10 r. p.n.e. - 54 r. n.e., cesarz rzymski od 41 r. n.e., bratanek Tyberiusza.
Rozbudował administrację; podczas jego rządów duże znaczenie uzyskali wyzwoleńcy
cesarscy. Ulegał wpływom swych kolejnych żon. Rozbudował port w Ostii. Otruty przez
żonę, Agrypinę Młodszą.
Luis Garcia (fotograf), Portret Cesarza Klaudiusza, 1 - 50 r. n.e., Narodowe Muzeum Archeologiczne, Madryt,
Hiszpania, wikimedia.org, domena publiczna
Źródło: Luis Garcia, Głowa Cesarza Klaudiusza, Rzeźba, Muzeum Archeologiczne, Madryt, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Claudius_(M.A.N._Madrid)_01.jpg [dostęp 3.02.2022], domena publiczna.
Klienci

Wymowa słowa klienci w języku łacińskim, online-skills, CC BY 3.0
Źródło: online-skills, Wymowa słowa klienci w języku łacińskim, licencja: CC BY 3.0.
Nagranie dźwiękowe przedstawia wymowę słowa klienci, które w języku łacińskim

brzmi: clientes.
(z łacińskiego: clientes) [czytaj: klijentes], wolni, lecz ubodzy obywatele rzymscy, którzy
oddali się pod opiekę rodów patrycjuszowskich. W okresie republikańskim każda
rodzina patrycjuszowska miała swoich klientów; stosunek klienteli był dziedziczny.
Wzajemne stosunki patrona i klienta nakładały na pierwszego obowiązek opieki, na
drugiego - posłuszeństwa, na obu lojalności i wierności. Klient musiał być zawsze do
dyspozycji patrona, musiał też m.in. przykładać się do wyposażenia córek patrona, do
wykupienia go z niewoli, do płacenia kar pieniężnych itd. Klient uważany był do
pewnego stopnia za członka rodu i brał udział we wszelkich uroczystościach
rodzinnych. Klientom nie wolno było zawierać małżeństw bez zgody patronów. Do
obowiązków klientów należało przybywanie do domu patrona na poranne salutatio, na
uczty, uświetnianie wystąpień patrona przez udział w orszaku itd. W okresie cesarstwa
zniknęły te na wpół rodzinne więzy, łączące klientów z rodem patrona. Zmienili się oni
w roje pasożytów skupiających się wokół bogaczy i byli przez nich pogardliwie
traktowani.
Bonaventura Serra i Ferragut, Rysunek przedstawiający reprodukcję Tabula Patronatus z Bocchorus z 6 r.
n.e., 1766 r., Pollensa (Majorka), Hiszpania, wikimedia.org, domena publiczna
Źródło: Bonaventura Serra i Ferragut, Rysunek przedstawiający reprodukcję Tabula Patronatus z Bocchorus z 6 r. n.e.,
Ilustracja, Pollensa (Majorka), Hiszpania, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Tabula_Patronatus_Bocchorus_(AD_6)_-_Serra_Ferragut.jpg [dostęp 26.08.2021],
domena publiczna.
Lacjum
(z łacińskiego: Latium), kraina historyczna w Italii środkowej, na wybrzeżu Morza

Tyrreńskiego, położona między Etrurią i Kampanią, od północy graniczyła z plemionami
Sabinów, Ekwów i Marsów, od wschodu poprzez Apeniny z Samnium. Część zachodnią -
Latium vetus - zamieszkiwali Latynowie (główne miasto - Rzym); część wschodnią -
Latium novum lub adiectum - zamieszkiwali Wolskowie, Aurunkowie i Hemikowie.
Las Teutoburski
(z łacińskiego: Teutoburgiensis saltus) – lesiste pasmo górskie w Germanii, gdzie

Arminiusz, wódz Cherusków, zadał klęskę Warusowi w r. 9. n.e.
Marek Antoniusz
(z łacińskiego: Marcus Antonius) - 82 - 30 r. p.n.e., wódz rzymski, stronnik Cezara,

członek II triumwiratu (43 r. p.n.e.). Pokonał zabójców Cezara pod Filippi (42 r. p.n.e.). Od
przełomu 37 i 36 r. p.n.e. mąż Kleopatry VII. Zwyciężony w wojnie z Oktawianem w 31 r.
p.n.e. pod Akcjum popełnił samobójstwo.
Sergey Sosnovskiy (fotograf), Popiersie Marka Antoniusza, 69-96 r., Muzea Watykańskie, Rzym, Włochy,
Źródło: Sergey Sosnovskiy, Popiersie Marka Antoniusza, fotografia, Muzea Watykańskie, Rzym, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Marcus_Antonius_marble_bust_in_the_Va can_Museums.jpg [dostęp 15.07.2022],
Media
kraj w Azji, na południowy wschód od Armenii i na wschód od Asyrii, z głównym miastem

Ekbataną. W VI w. p.n.e. Media stanowiła wielkie państwo, obejmujące swym zasięgiem
sąsiednie kraje: Armenię, Kapadocję, Persję, Partię i Baktrię. Panowanie Astyagesa (585 -
550 r. p.n.e.) zakończyło się obaleniem państwa medyjskiego przez Cyrusa i włączeniem
Medii do państwa perskiego. Po wyprawie Aleksandra Wielkiego Media stała się częścią
państwa Seleucydów, którzy stracili ją na rzecz Partów w II w. p.n.e.
Alborzagros (fotograf), Mężczyzna z Medii, relief naskalny, VI w. p.n.e., Persepolis, Iran, wikimedia.org, CC
BY-SA 3.0
Źródło: Alborzagros, Mężczyzna z Medii, relief, Persepolis, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Mad-5223.jpg [dostęp 15.07.2022], licencja: CC BY-SA 3.0.
Mezja
(z łacińskiego: Moesia) [czytaj: Mesja] - kraj położony na północ od Tracji, oddzielony od

niej górami Haemus, na północy graniczący z Dacją przez rzekę Ister, na zachodzie
z Illirią i Pannonią, na wschodzie z Morzem Czarnym. Podbita przez Augusta ok. r. 29
p.n.e., pod koniec jego panowania została prowincją rzymską. W czasie panowania
Domicjana podzielona na część wschodnią - Moesia Inferior i zachodnią - Moesia
Superior.
Mitrydates VI
około 132 - 63 r. p.n.e., król Pontu od około 120 r. p.n.e. Opanował Królestwo
Bosporańskie, Armenię Małą oraz Kolchidę i stał się najpotężniejszym władcą nad
Morzem Czarnym. Pokonany przez Rzym w trzech wojnach 88‐63 r. p.n.e. popełnił
samobójstwo.
Eric Gaba (fotograf), Mitrydates VI Eupator jako Herakles, I w. n.e., Luwr, Paryż, Francja, wikimedia.org, CC
BY-SA 2.5
Źródło: Eric Gaba, Mitrydates VI Eupator jako Herakles, Rzeźba, Luwr, Paryż, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Mithridates_VI_Louvre.jpg [dostęp 3.02.2022], licencja: CC BY-SA 2.5.
Mummiusz Achajski
(z łacińskiego: Lucius Mummius Achaicus) [czytaj: Lucjus Mummius Achāikus], żył w II w.

p.n.e., wódz rzymski; pretor 153 r. p.n.e, konsul 146 r. p.n.e, cenzor 142 r. p.n.e;
namiestnik Hiszpanii Dalszej 153–152 r. p.n.e; pokonał Luzytanów, odbył triumf; jako
konsul był dowódcą w wojnie achajskiej.
Neron
(z łacińskiego: Nero Claudius Drusus Germanicus Caesar) [czytaj: Nero Klaudius Druzus
Germānicus Cezar] - 37 - 68 r. n.e., cesarz rzymski od 54 r. n.e. Początkowo pod silnym
wpływem swojego wychowawcy, Seneki Młodszego. Po jego śmierci rozpoczął
despotyczne rządy; zamordował między innymi swojego brata, matkę i dwie kolejne żony.
W 64 r. n.e. po pożarze Rzymu wszczął pierwsze prześladowania chrześcijan. Hellenofil,
miłośnik i uczestnik widowisk teatralnych i sportowych. Wobec narastającego buntu
społecznego popełnił samobójstwo.
Bibi Saint-Pol (fotograf), Portret Nerona, po 64 r., Gliptoteka monachijska, Monachium, Niemcy,
Źródło: Bibi Saint-Pol, Portret Nerona, Rzeźba, Gliptoteka monachijska, Monachium, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Nero_Glyptothek_Munich_321.jpg [dostęp 3.02.2022], domena publiczna.
Noricum
[czytaj: Nōrikum] górzysty obszar graniczący na zachodzie z Windelicją, na wschodzie

z Pannonią, północną granicę stanowił Dunaj. Noricum obfitowało w bogactwa naturalne,
przede wszystkim w żelazo oraz w sól. Przez długi czas Noricum było państwem
samodzielnym, dopiero w latach 16 -13 p.n.e. podbite przez Tyberiusza i Druzusa weszło
w skład państwa rzymskiego jako prowincja cesarska.
Oktawian August
(z łacińskiego: Caius Octavius) [czytaj: Gajus Oktawius] - założyciel dynastii julijsko -

klaudyjskiej. 63 r. p.n.e. - 14 r. n.e., pierwszy cesarz rzymski. Krewny i adoptowany syn
Cezara. Zwycięzca w wojnie domowej z Markiem Antoniuszem pod Akcjum (31 r. p.n.e.).
Dał początek nowej formie ustrojowej zwanej pryncypatem. Popierał naukę, sztukę
i literaturę, wzniósł wiele budowli.
Till Niermann (fotograf), Rzeźba przedstawiająca Oktawiana Augusta, I w. n.e., Muzea Watykańskie,
Watykan, wikimedia.org, domena publiczna
Źródło: Till Niermann, Rzeźba przedstawiająca Oktawiana Augusta, Rzeźba, Muzea Watykańskie, Watykan, dostępny w
internecie: h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Statue-Augustus.jpg [dostęp 3.02.2022], domena publiczna.
Partowie
w starożytności na wpół koczownicze plemię należące do irańskiej grupy językowej.

Mieszkańcy Partii. Trudnili się głównie pasterstwem i hodowlą koni.
History of Iran, Mapa Imperium Partów pod rządami Mitrydatesa II, wikimedia.org, CC BY-SA 4.0
Źródło: HistoryofIran, Mapa Imperium Partów pod rządami Mitrydatesa II, ilustracja, dostępny w internecie:
h ps://pl.wikipedia.org/wiki/Kr%C3%B3lestwo_Part%C3%B3w#/media/Plik:Map_of_the_Parthian_Empire_under_Mithridate
s_II.svg, [dostęp 15.07.2022], licencja: CC BY-SA 4.0.
Pergamon
miasto w Azji Mniejszej, stolica królestwa pergameńskiego i ważny ośrodek kulturalny.
Rozkwit Pergamonu przypada na okres hellenistyczny. Usytuowanie na planie
nieregularnego prostokąta wokół zamku, charakteryzowało się siatką ulic przecinających
się pod kątem prostym: domy otoczone były murem wzniesionym na planie prostokąta,
z centralnym dziedzińcem otoczonym kolumnami lub pilastrami. W sztuce Pergamonu
przeważają wątki historyczne i mitologiczne, cechuje ją dramatyzm i patos, poszukiwanie
tematów niezwykłych i wstrząsających. W III w. p.n.e. za panowania Attalosa I powstała
w Pergamonie słynna biblioteka, która przez długi czas rywalizowała z Biblioteką
Aleksandryjską. Powstanie biblioteki w Pergamonie przyczyniło się do wynalezienia
nowego materiału piśmiennego, zwanego odtąd pergaminem (z łacińskiego: charta
Pergamena) [czytaj: karta pergamena]. W r. 133 na mocy testamentu Attalosa III królestwo
pergameńskie przeszło pod władzę Rzymu jako część prowincji Azji.
Radomił Binek (fotograf), Ruiny świątyni Trajana, II w. n.e., Pergamon, Turcja, wikimedia.org, CC BY 3.0
Źródło: Radomił Binek, Ruiny świątyni Trajana, Fotografia, Pergamon, dostępny w internecie:
h ps://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Pergamon_Trajan_Temple_RB3.jpg [dostęp 26.08.2021], licencja: CC BY 3.0.
Pilaster
płaski filar przyścienny (z bazą i głowicą), pełniący funkcję konstrukcyjną (wzmocnienie

ściany) oraz dekoracyjną.
Przykład pilastru, online-skills, CC BY 3.0
Źródło: online-skills, Przykład pilastru, Ilustracja, licencja: CC BY 3.0.
Pompejusz
(z łacińskiego: Cnaeus Pompeius Magnus) [czytaj: Gneus Pompejus Magnus] - 106 - 48 r.

p.n.e.; rzymski wódz i mąż stanu, stronnik Sulli. Wraz z Krassusem stłumił powstanie
Spartakusa. Zdobył Pont i opanował państwo Seleucydów. Członek I triumwiratu (60 r.
p.n.e.). W wojnie domowej pokonany przez Cezara pod Farsalos.
Popiersie Pompejusza Wielkiego, około I w. n.e., Gliptoteka Ny Carlsberg, Kopenhaga, Dania,

museum.classics.cam.ac.uk, Materiał wykorzystany na podstawie art. 29 ustawy o prawie autorskim
i prawach pokrewnych (prawo cytatu)
Źródło: Popiersie Pompejusza Wielkiego, Rzeźba, Gliptoteka Ny Carlsberg, Kopenhaga, dostępny w internecie:
h ps://museum.classics.cam.ac.uk/collec ons/casts/pompey-gnaeus-pompeius-magnus [dostęp 3.02.2022], Materiał
Pont

Wymowa słowa pontus w języku łacińskim, online-skills, CC BY 3.0
Źródło: online-skills, Wymowa słowa pontus w języku łacińskim, licencja: CC BY 3.0.
Nagranie dźwiękowe przedstawia wymowę słowa pontus, które w języku łacińskim

brzmi: pontus, ponti.
(z łacińskiego: Pontus, -i) - kraj w północno - wschodniej części Azji Mniejszej,

u wybrzeży Morza Czarnego. Na początku IV w. p.n.e. satrapa perski Ariobarzanes
I utworzył w Poncie królestwo. Największy rozkwit królestwa Pontu przypada na
panowanie Mitrydatesa VI (120 - 63 p.n.e.), który przez wiele lat prowadził wojny
z Rzymem. W 64 r. p.n.e. Pont stał się prowincją rzymską.
Javierfv1212 (autor), Królestwo Pontu za panowania Mitrydatesa VI Eupatora, wikimedia.org, domena

publiczna
Źródło: Javierfv1212, Królestwo Pontu za panowania Mitrydatesa VI Eupatora, Ilustracja, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Pon cKingdom.png [dostęp 3.02.2022], domena publiczna.
Prokurator
zarządca mniejszych prowincji, tak zwanych prokuratorskich, na przykład Judei.

Prokurator pochodził ze stanu ekwickiego, drugiego co do znaczenia w Rzymie. Nie miał
on pełnej samodzielności we władaniu prowincją, z reguły nadzór nad nim sprawował
namiestnik sąsiadującej prowincji większej.
Marion Doss (fotograf), Kamień Piłata, prokuratora Judei, I w. n.e., Caesarea Mari ma, Izrael, wikimedia.org,
CC BY-SA 2.0
Źródło: Marion Doss, Kamień Piłata, prokuratora Judei, Fotografia, Caesarea Mari ma, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Pilate_Inscrip on.JPG [dostęp 26.08.2021], licencja: CC BY-SA 2.0.
Rok czterech cesarzy
Rokiem czterech cesarzy nazywany jest 69 rok naszej ery w historii Rzymu. W tym roku
Cesarstwo rzymskie było pod władaniem czterech cesarzy: Galba, Otona, Witeliusza,
Wespazjana.
Saluta o
formalne powitanie patrona przez klientów. Klienci przychodzili do domu patrona

o świcie, witali go i odprowadzali do pracy.
Sassanidzi
dynastia panująca w Persji od 226 r. n.e. do przełomu 651 i 652 r. n.e. Główni
przedstawiciele: potomek Sasana, Ardaszir I, Szapur I - twórca potęgi państwa. Ostatnim
władcą był Jezdegerd III, obalony przez Arabów.
Ziegler175 (fotograf), „Perski cesarz Shapur I i rzymski cesarz Walerian”, relief, Stanowisko archeologiczne
Naqsh-e Rostam, Iran, 1991 r. (data wykonania fotografii), wikimedia.org, CC BY-SA 4.0
Źródło: Ziegler175, Relief, Stanowisko archeologiczne, Naqsh-e Rostam, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:IranNIRShapurIValerian.jpg [dostęp 26.08.2021], licencja: CC BY-SA 4.0.
Septymiusz Sewer
(z łacińskiego: Lucius Septimus Severus) - założyciel dynastii Sewerów, 146 - 211r. n.e..
Cesarz rzymski od 193 r. n.e. Oparł rządy na armii, ograniczył rolę senatu na rzecz rady
cesarskiej. Po zwycięstwie nad Partami (197 - 199 n.e.) utworzył prowincję Mezopotamia.
Podjął próbę podboju Kaledonii.
Sulla
(z łacińskiego: Lucius Cornelius Sulla) [czytaj: Lucjus Kornelius Sulla] wybitny wódz
i dyktator rzymski, przywódca optymatów. Urodził się w 138 r. p.n.e., w młodości
otrzymał bardzo staranne wykształcenie, ale już wtedy zaczął prowadzić rozwiązły tryb
życia i najchętniej przebywał w towarzystwie podrzędnych aktorów. Trudna sytuacja
materialna, w której się znajdował, uległa poprawie dzięki odziedziczeniu majątku swej
przyjaciółki Nikopolis, oraz majątku macochy. Dało mu to możliwość rozpoczęcia kariery
wojskowej oraz politycznej. Brał udział w wojnie z Jugurtą, w wojnie z Cymbrami,
dowodził walkami w Cylicji. Karierę polityczną rozpoczynał jako kwestor Mariusza,
sukcesy wojenne otworzyły mu drogę do świata polityki. W 92 r. p.n.e. odgrywał już
wielką rolę polityczną, a senat rzymski uznał go za człowieka mającego stać się groźnym
przeciwnikiem politycznym dla Mariusza, przywódcy popularów. W r. 88 wybrano go na
konsula. Kiedy senat powierzył mu namiestnictwo Azji i prowadzenie wojny
z Mitradatesem doszło do zbrojnego starcia między popularami i optymatami. Sulla na
czele armii uderzył na Rzym, zdobył miasto i zmusił Mariusza do ucieczki. Następnie
przywrócił ustawy, które powodowały wzrost znaczenia zgromadzeń centurialnych,
a także wprowadził znowu w centuriach poprzedni sposób głosowania. Władza senatu,
który miał się składać z 300 członków, została powiększona, władza zaś trybunów
plebejskich znacznie zmniejszona. Wydane zostały także przepisy mające spowodować
poprawę sytuacji weteranów i dłużników. W r. 87 p.n.e. Sulla wyruszył na wojnę
z Mitradatesem, w Rzymie zaś doszło ponownie do gwałtownych starć między
popularami i optymatami, które zakończyły się zwycięstwem popularów i masakrą
zwolenników Sulli. Został on pozbawiony dowództwa, a wszystkie jego ustawy zniesiono.
Jednak Sulla nie złożył dowództwa. Po zwycięskich walkach w Grecji i Azji Mniejszej
zawarł bardzo korzystny dla Rzymu pokój z Mitradatesem, a następnie w 85 r. p.n.e.
przeprawił się do Italii, po zaciętych walkach zdobył Rzym i w niezwykle okrutny sposób
rozprawił się ze swymi przeciwnikami. Samnici i Etruskowie zostali wtedy prawie
całkowicie wymordowani. Sporządzono listy proskrypcyjne, tj. listy osób wyjętych spod
prawa i na podstawie tych spisów zamordowano 90 senatorów i 2600 ekwitów, a majątki
ich skonfiskowano i sprzedano na licytacji, przy czym Sulla i jego zausznicy dorobili się
wielkich fortun. W 82 r. p.n.e. Sulla został mianowany na czas nieokreślony dyktatorem
wyposażonym w nadzwyczajne uprawnienia. Wówczas to odbył swój triumf i przybrał
przydomek Felix. Jako dyktator przeprowadził reformy w duchu konserwatywnym. Senat
stał się najwyższym organem państwowym, liczbę senatorów powiększono do 600,
rozszerzono kompetencje sądowe senatu. Na skonfiskowanych gruntach Etrurii, Lacjum
i Kampanii Sulla osiedlił 100 000 weteranów, w Rzymie zaś wyzwolił i obdarzył
obywatelstwem 100 000 niewolników, należących do osób proskrybowanych.
Wyzwoleńcy ci stali się nową pewną podporą dla jego władzy. W 79 r. p.n.e., kiedy potęga
jego doszła do szczytu, Sulla nieoczekiwanie zrezygnował ze swojego stanowiska i osiadł
w swojej posiadłości wiejskiej. Jednakże nawet jako człowiek prywatny wywierał nadal
wpływ na życie polityczne. Zmarł w 78 r. p.n.e. Prochy jego pogrzebano niezwykle
uroczyście na Polu Marsowym, obok grobów królów rzymskich.
DIREKTOR (fotograf), „Popiersie Sulli”, I w. n.e., Gliptoteka monachijska, Monachium, Niemcy, wikimedia.org,
domena publiczna
Źródło: Popiersie Sulli, Rzeźba, Gliptoteka monachijska, Monachium, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Sulla_Glyptothek_Munich_309.jpg [dostęp 26.08.2021], domena publiczna.
Teodozjusz
(z łacińskiego: Flavius Theodosius) [czytaj: Flawius Teodosjus] - 347 - 395, cesarz rzymski
od 379 r. n.e. Początkowo był cesarzem Wschodu, w 394 r. n.e. zjednoczył całe cesarstwo.
W 381 r. n.e. zwołał Sobór Konstantynopolitański I. Zakazał sprawowania kultu przez
pogan. Umierając w 395 r. n.e. podzielił państwo między synów, co ugruntowało
ostatecznie podział cesarstwa na wschodnio- i zachodniorzymskie.
Manuel Parada López de Corselas (fotograf), Współczesna replika Dysku Teodozjusza, Narodowe Muzeum
Sztuki Rzymskiej, Mérida, Hiszpania, wikimedia.org, CC BY-SA 3.0
Źródło: Manuel Parada López de Corselas, Współczesna replika Dysku Teodozjusza, Fotografia, arodowe Muzeum Sztuki
Rzymskiej, Mérida, dostępny w internecie: h ps://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Disco_o_Missorium_Teodosio_MPLdC.jpg [dostęp
3.02.2022], licencja: CC BY-SA 3.0.
Trajan
(z łacińskiego: Marcus Ulpius Traianus) [czytaj: Markus Ulpius Trajanus] - 58 - 117 r. n.e.,
cesarz rzymski od 97 r. n.e. Adoptowany przez Nerwę. Pokonał Decebala i utworzył
prowincję Dację (107 r. n.e.). Zajął państwo nabatejskie i utworzył prowincję Arabię (106 r.
n.e.). Zwycięskie wojny z Partami (114 -117 r. n.e.). Podbił Armenię, Asyrię i Mezopotamię
(114 - 116 r. n.e.) docierając do Zatoki Perskiej. Wzniósł w Rzymie m.in. Kolumnę Trajana
i Forum Trajana.
Bibi Saint-Pol (fotograf), Głowa Trajana, pomiędzy 98 a 117 r., Gliptoteka monachijska, Monachium, Niemcy,
Źródło: Bibi Saint-Pol, Głowa Trajana, Rzeźba, Gliptoteka monachijska, Monachium, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Traianus_Glyptothek_Munich_336.jpg [dostęp 3.02.2022], domena publiczna.
Tytus
(z łacińskiego: Titus Flavius Vespasianus) [czytaj: Titus Flawius Wespasjanus] - 39 r. p.n.e.

- 81 r. n.e. cesarz rzymski od 79 r. n.e., syn Wespazjana, brat Domicjana. W 70 r. stłumił
powstanie żydowskie (zburzenie Jerozolimy). Rządził w zgodzie z senatem. Ukończył
budowę Kolosseum.
Bibi Saint-Pol (fotograf), Głowa Tytusa, 79-81 r., Gliptoteka Monachijska, Monachium, Niemcy,
Źródło: Bibi Saint-Pol, Głowa Tytusa, Rzeźba, Gliptoteka monachijska, Monachium, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Head_Titus_Glyptothek_Munich_338.jpg [dostęp 3.02.2022], domena publiczna.
Wał Hadriana
rzymskie umocnienia graniczne w Brytanii. Wznoszony od 122 do 128 r. n.e. na polecenie

cesarza Hadriana od zatoki Solway Firth do ujścia rzeki Tyne (w obecnej środkowej
Szkocji).
Warus
(z łacińskiego: Publius Quinctilius Varus) - około 46 r. p.n.e. - 9 r. n.e. Rzymski polityk

i dowódca, który dowodził trzema legionami rzymskimi zniszczonymi w Lesie
Teutoburskim przez Germanów.
rzeźba "Pokonany Warus" Wilfrieda Kocha (2003), można zobaczyć, Nadrenia Północna-Wes alia, Niemcy,
wikipedia.org, CC BY 4.0
Źródło: Wilfried Koch, Pokonany Warus, 2003, Rzeźba, dostępny w internecie:
h ps://pl.wikipedia.org/wiki/Publiusz_Kwinktyliusz_Warus#/media/Plik:Haltern_am_See,_Skulptur_-Der_gescheiterte_Varus-
_(Wilfried_Koch)_--_2013_--_5001.jpg [dostęp 13.09.2022], licencja: CC BY 4.0.
Weje
miasto etruskie nad Kremerą, na północ od Rzymu. Prowadziło długotrwałe walki

z Rzymem; w r. 396 p.n.e. po dziesięcioletnim oblężeniu zostało zdobyte i zrabowane
przez Kamillusa. Do końca republiki rzymskiej było niezamieszkane. Cezar i August
osiedlili tam kolonistów.
Wercyngetoryks
Gal z plemienia Arwernów, organizator powstania Galów przeciw Cezarowi w r. 52 p.n.e.

Pokonany przez Cezara i wydany przez Galów jako jeniec, przyprowadzony do Rzymu
w czasie triumfu Cezara, a później stracony.
Aimé Millet, „Pomnik Wercyngetoryksa”, XIX w., Alise-Sainte-Reine, Francja, wikimedia.org, CC BY-SA 4.0
Źródło: Myrabella, Aimé Millet, Pomnik Wercyngetoryksa, Rzeźba, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Alise-Sainte-Reine_statue_Vercingetorix_par_Millet.jpg [dostęp 26.08.2021],
Wespazjan
(z łacińskiego: Titus Flavius Vespasianus) [czytaj: Titus Flawius Wespasjanus] - założyciel

dynastii Flawiuszów, 9 - 79 r. n.e.. Cesarz rzymski od 69 r. n.e., ojciec Tytusa i Domicjana.
Od 67 r. n.e. namiestnik Judei, tłumił powstanie żydowskie. Został obwołany cesarzem
przez legiony. Uporządkował finanse państwa, rozpoczął przebudowę Rzymu.
shakko (fotograf), Gipsowe popiersie Wespazjana, oryginał w Luwrze, Muzeum Sztuk Pięknych im. Puszkina,
Moskwa, Rosja, wikimedia.org, CC BY-SA 3.0
Źródło: shakko, Gipsowe popiersie Wespazjana, Rzeźba, Muzeum Puszkina, Moskwa, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Vespasianus01_pushkin.jpg [dostęp 3.02.2022], licencja: CC BY-SA 3.0.
Wiriatus
Przywódca oporu w Luzytanii przeciw rzymskiej agresji. Według rzymskich źródeł

historycznych trudnił się pierwotnie pasterstwem. Był jednym z Luzytańczyków, którzy
uszli z rzezi dokonanej przez prokonsula Galbę, w r. 150 n.e. Postanowiwszy pomścić
krzywdy zebrał oddział Luzytańczyków i przez kilka lat zadawał klęski armiom rzymskim.
W r. 140 zmusił prokonsula Fabiusza Serwilianusa do zawarcia pokoju, który został nawet
ratyfikowany przez senat. Jednak jeszcze w tym samym roku namiestnik Hispania
Ulterior Serwiliusz Caepio [czytaj: cepio] wznowił wojnę i spowodował zamordowanie
Wiriatusa przekupiwszy ludzi z jego otoczenia. Historycy rzymscy podkreślają wyjątkowe
przymioty charakteru Wiriatusa, szczególnie zaś sprawiedliwość, którą wykazywał przy
podziale łupów.
Eduardo Barrón, „Pomnik Wiriatusa”, XIX w., Plaza de Viriato, Zamora, Hiszpania, wikimedia.org, CC BY-SA
3.0
Źródło: Eduardo Barrón, Pomnik Wiriatusa, Rzeźba, Plaza de Viriato, Zamora, dostępny w internecie:
h ps://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Viriato.JPG [dostęp 26.08.2021], licencja: CC BY-SA 3.0.
Słownik pojęć został opracowany na podstawie:
encyklopedia.pwn.pl
Oryginalna Azetka. Encyklopedia PWN, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa
2016 r.
Piszczek Z., Mała Encyklopedia Kultury Antycznej, Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa 1990 r.
https://www.szkolnictwo.pl
Notatki ucznia
Galeria
José De Madrazo, „Śmierć Wiriatusa”, 1807 r., Muzeum Prado, Madryt, Hiszpania, wikimedia.org, domena
publiczna
Źródło: José De Madrazo, Śmierć Wiriatusa, Olej na płótnie, Muzeum Prado, Madryt, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Madrazo_Viriatus_HighRes.jpg [dostęp 24.08.2021], domena publiczna.
Tony Robert-Fleury, „Ostatni dzień Koryntu”, 1870 r., Muzeum Orsay, Paryż, Francja, wikimedia.org, CC BY
3.0
Źródło: Sailko, Tony Robert Fleury, Ostatni dzień Koryntu, Olej na płótnie, Muzeum Orsay, Paryż, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Tony_robert-fleury,_l%27ul mo_giorno_di_corinto,_ante_1870.JPG [dostęp
24.08.2021], licencja: CC BY 3.0.
Rzymska mozaika przedstawiająca trzech muzyków, I w. n.e., Dom Cycerona w Pompejach, Narodowe
Muzeum Archeologiczne, Neapol, Włochy, wikimedia.org, CC BY-SA 3.0
Źródło: Sailko, Rzymska mozaika przedstawiająca trzech muzyków, Mozaika, Narodowe Muzeum Archeologiczne, Neapol,
dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Scena_di_commedia,_musici_ambulan ,_da_villa_di_cecerone_a_pompei,_9985,
_03.JPG [dostęp 24.08.2021], licencja: CC BY-SA 3.0.
Lionel Royer, „Wercyngetoryks poddający się Cezarowi”, 1899 r., Muzeum Croza er, Le Puy-en-Velay,
Francja, wikimedia.org, domena publiczna
Źródło: Lionel Royer, Wercyngetoryks poddający się Cezarowi, Olej na płótnie, Muzeum Croza er, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Siege-alesia-vercingetorix-jules-cesar.jpg [dostęp 26.08.2021], domena publiczna.
David Roberts, „Oblężenie i zniszczenie Jerozolimy przez Rzymian pod wodzą Tytusa, A.D. 70”, 1850 r.,
kolekcja prywatna, wikimedia.org, domena publiczna
Źródło: David Roberts, Oblężenie i zniszczenie Jerozolimy przez Rzymian pod wodzą Tytusa, A.D. 70, Olej na płótnie,
Kolekcja prywatna, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Roberts_Siege_and_Destruc on_of_Jerusalem.jpg [dostęp 26.08.2021], domena
publiczna.
Roburq (fotograf), Rzymski amfiteatr w Cagliari, II w. n.e., Sardynia, Włochy, wikimedia.org, CC BY-SA 3.0
Źródło: Roburq, Rzymski amfiteatr w Cagliari, Fotografia, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Roman_Amphitheatre_of_Cagliari.jpg#/media/File:Roman_Amphitheatre_of_Cagl
iari.jpg [dostęp 13.09.2022], licencja: CC BY-SA 3.0.
George E. Koronaios (fotograf), Odeon Herodesa A cusa, 161 r., Ateny, Grecja, wikimedia.org, CC 0
Źródło: George E. Koronaios, Odeon Herodesa A cusa, 161, Fotografia, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:The_Odeon_of_Herodes_A cus_in_Athens._In_the_distance_Philopappos_Hill.jp
g?uselang=pl#/media/File:The_Odeon_of_Herodes_A cus_in_Athens._In_the_distance_Philopappos_Hill.jpg [dostęp
13.09.2022], domena publiczna.
Håkan Svensson (fotograf), Rzymski teatr, 16 - 15 r. p.n.e., Merida, Hiszpania, wikipedia.org, CC BY-SA 3.0
Źródło: Håkan Svensson, Rzymski teatr, 16, Fotografia, dostępny w internecie:
h ps://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Merida_Roman_Theatre1.jpg#/media/Plik:Merida_Roman_Theatre1.jpg [dostęp
13.09.2022], licencja: CC BY-SA 3.0.
Daniel Mayer (fotograf), Kolumna Pompejusza, kolumna wzniesiona ku czci cesarza Dioklecjana, 298 -
302 r., Aleksandria, Egipt, wikipedia.org, CC BY-SA 4.0
Źródło: Daniel Mayer, Kolumna Pompejusza, 298, Fotografia, dostępny w internecie:
h ps://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Alexandria_-_Pompey%27s_Pillar_with_two_sphinx.JPG#/media/Plik:Alexandria_-
_Pompey's_Pillar_with_two_sphinx.JPG [dostęp 13.09.2022], licencja: CC BY-SA 4.0.
Vassil (fotograf), Brama Marsa, łuk triumfalny, III w. n.e., Reims, Francja, wikipedia.or, domena publiczna
Źródło: Vassil, Brama Marsa, Łuk triumfalny, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Porte_Mars_01.jpg#/media/File:Porte_Mars_01.jpg [dostęp 13.09.2022], domena
publiczna.
Emi Cristea (fotografia), Rekonstrukcja (niepoprawna) Porta Praetoria, bramy rzymskiego fortu
Porolissum, 106 r. n.e., Rumunia, wikipedia.org, CC BY 3.0
Źródło: Emi Cristea, Rekonstrukcja (niepoprawna) Porta Praetoria, bramy rzymskiego fortu Porolissum, 106, fotografia,
dostępny w internecie: h ps://en.wikipedia.org/wiki/Porolissum#/media/File:Gate_Porolissum.jpg [dostęp 13.09.2022],
licencja: CC BY 3.0.
Autor nieznany, Rzymskie forty w Mezopotamii, z manuskryptu No a Dignitatum zawierającego

późnoantyczny opis prowincji rzymskich, IV/V w .n.e., Biblioteka Uniwersytetu Oksfordzkiego, Oksford,
Anglia, wikipedia.org, domena publiczna
Źródło: Rzymskie forty w Mezopotamii, Manuskrypt, Biblioteka Uniwersytetu Oksfordzkiego, Oksford, Anglia, dostępny w
internecie: h ps://en.wikipedia.org/wiki/Mesopotamia_(Roman_province)#/media/File:No a_Dignitatum_-
_Dux_Mesopotamiae.jpg [dostęp 13.09.2022], domena publiczna.
Adam Cuerden (fotograf), Mur Hadriana, 121 - 129 r. n.e., Wielka Brytania, wikipedia.org, domena
publiczna
Źródło: Adam Cuerden, Mur Hadriana, 121, Fotografia, dostępny w internecie:
h ps://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Milecastle_39_on_Hadrian%27s_Wall.jpg#/media/Plik:Milecastle_39_on_Hadrian's_Wall.j
pg [dostęp 13.09.2022], domena publiczna.
Chmee2 (fotograf), Rzymski akwedukt, 22 - 10 r. p.n.e., Cesarea Mari ma, Izrael, wikimedia.org, CC BY 3.0
Źródło: Chmee2, Rzymski akwedukt, 22, Fotografia, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ancient_Roman_aqueduct_in_Caesarea_Mari ma_in_Israel_(1).JPG#/media/File:
Ancient_Roman_aqueduct_in_Caesarea_Mari ma_in_Israel_(1).JPG [dostęp 13.09.2022], licencja: CC BY 3.0.
Julian Nyča (fotograf), Pozostałości mostu Ezopa, IV w., n.e., Turcja, wikipedia.org, CC BY-SA 4.0
Źródło: Julian Nyča, Pozostałości mostu Ezopa, Fotografia, dostępny w internecie:
h ps://en.wikipedia.org/wiki/Aesepus_Bridge#/media/File:Aesepus_Bridge_3.JPG [dostęp 13.09.2022], licencja: CC BY-SA
4.0.
Kolumna Trajana, 113 r., Rzym, Włochy, online-skills, CC BY 3.0

Źródło: online-skills, Kolumna Trajana, 113, Fotografia, licencja: CC BY 3.0.
Mapa z lokalizacją Forum Trajana, [w:] Samuel Ball Platner, Topografia i budowle starożytnego Rzymu,
1904 r., wikimedia.org, domena publiczna
Źródło: Samuel Ball Platner, Mapa z lokalizacją Forum Trajana, 1904, Mapa, dostępny w internecie:
h ps://en.wikipedia.org/wiki/Trajan%27s_Forum#/media/File:Platner-fora-imperial-96a_Recontructed.jpg [dostęp
Gary Todd (fotograf), Posąg Świętego Piotra na Kolumnie Trajana, 1588 r., Rzym, Włochy, wikimedia.org,
CC 0 1.0
Źródło: Gary Todd, Posąg Świętego Piotra na Kolumnie Trajana, 1588, Fotografia, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Trajan%27s_Column_Statue_of_St._Peter_at_Top_(48423644281).jpg#/media/Fil
e:Trajan's_Column_Statue_of_St._Peter_at_Top_(48423644281).jpg [dostęp 13.09.2022], licencja: CC 0 1.0.
Cris an Chirita (fotograf), Rzymska formacja „żółw” - relief z Kolumny Trajana, 113 r. n.e., Narodowe
Muzeum Rumuńskiej Historii, Bukareszt, Rumunia, wikimedia.org, CC BY-SA 3.0
Źródło: Cris an Chirita, Rzymska formacja „żółw” - relief z Kolumny Trajana, 113, Rzeźba, odlew, Narodowe Muzeum
Rumuńskiej Historii, Bukareszt, Rumunia, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Roman_turtle_forma on_on_trajan_column.jpg#/media/File:Roman_turtle_forma
on_on_trajan_column.jpg [dostęp 13.09.2022], licencja: CC BY-SA 3.0.
Inskrypcja łacińska na Kolumnie Trajana, 113 r. n.e., Rzym, Włochy, wikimedia.org, domena publiczna
Źródło: Inskrypcja łacińska na Kolumnie Trajana, 113, Inskrypcja, dostępny w internecie:
h ps://en.wikipedia.org/wiki/File:Trajan_inscrip on_duotone.jpg#/media/File:Trajan_inscrip on_duotone.jpg [dostęp
Pomnik cesarza Oktawiana Augusta, 1941 r., Saragossa, Hiszpania, online-skills, CC BY 3.0
Źródło: online-skills, dostępny w internecie: online-skills, CC BY 3.0 [dostęp 26.08.2021], licencja: CC BY 3.0.
Antonio Ciseri, „Ecce Homo”, około 1860 - 1880 r., Muzeum Sztuki Cantonale, Lugano, Szwajcaria,
Źródło: Antonio Ciseri, Olej na płótnie, Muzeum Sztuki Cantonale, Logano, dostępny w internecie:
h ps://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Antonio_Ciseri_Ecce_Homo.png [dostęp 26.08.2021], domena publiczna.
Marcin Szala (fotograf), Park Archeologiczny w Carnuntum, Austria, wikimedia.org, CC BY-SA 3.0
Źródło: Marcin Szala, Park Archeologiczny w Carnuntum, Fotografia, Carnuntum, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Open_air_museum_Petronell_-_Thermae,_Villa_Urbana_and_Valetudinarium.jpg
James William Edmund Doyle, „Lądowanie Rzymian w Brytanii”, 1864 r., [w:] Kronika Anglii: 55 r. p.n.e. -
1485 r., Longman, Green, Longman, Roberts & Green, Londyn, wikipedia.org, domena publiczna
Źródło: James William Edmund Doyle, Lądowanie Rzymian w Brytanii, 1864, Ilustracja, dostępny w internecie:
h ps://en.wikipedia.org/wiki/Julius_Caesar%27s_invasions_of_Britain#/media/File:A_Chronicle_of_England_-_Page_005_-
_The_Standard_Bearer_of_the_Tenth_Legion.jpg [dostęp 14.09.2022], domena publiczna.
Wilhelm Von Kaulbach, „Zniszczenie Jerozolimy przez Tytusa”, 1846 r., Nowa Pinakoteka w Monachium,
Niemcy, wikimedia.org, domena publiczna
Źródło: Wilhelm Von Kaulbach, Zniszczenie Jerozolimy przez Tytusa, 1846, Olej na płótnie, Nowa Pinakoteka w
Monachium, Niemcy, dostępny w internecie:
h ps://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/31/Wilhelm_von_Kaulbach_-
_The_Destruc on_of_Jerusalem_by_Titus_-_WGA12102.jpg [dostęp 14.09.2022], domena publiczna.
Carole Raddato (fotograf), Trajan wznosi podbitą prowincję Dacja, fragment kolumny Trajana, 113 r.,
Benewent, Włochy, wikimedia.org, CC BY-SA 2.0
Źródło: Carole Raddato, Trajan wznosi podbitą prowincję Dacja, 113, Płaskorzeźba, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:The_Arch_of_Trajan,_Trajan_raises_up_the_conquered_province_Dacia,_Beneven
to,_Italy_-_49866556486.jpg?
uselang=pl#/media/File:The_Arch_of_Trajan,_Trajan_raises_up_the_conquered_province_Dacia,_Benevento,_Italy_-
_49866556486.jpg [dostęp 14.09.2022], licencja: CC BY-SA 2.0.
Paja Jovanović, „Furor Teutonicus”, 1899 r., Muzeum Miejskie, Belgrad, Serbia, wikimedia.org, domena
publiczna
Źródło: Paja Jovanović, Furor Teutonicus, 1899, Obraz, Muzeum Miejskie, Belgrad, Serbia, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Akvy_Secs evy_Ba le.jpg#/media/File:Akvy_Secs evy_Ba le.jpg [dostęp
Ad Meskens (fotograf), Posąg Juliusza Agrykoli, 1894 r., Bath, Wielka Brytania, wikimedia.org, CC BY-SA
3.0
Źródło: Ad Meskens, Posąg Juliusza Agrykoli, Rzeźba, Bath, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Roman_baths_julius_agricola_01.JPG [dostęp 3.02.2022], licencja: CC BY-SA 3.0.
Marcus Cyron (fotograf), Fragment popiersia A alosa II lub III z Pergamonu, 150 - 125 r. p.n.e.,
An kensammlung, Berlin, Niemcy, wikimedia.org, CC BY-SA 3.0
Źródło: Marcus Cyron, Fragment popiersia A alosa II lub III z Pergamonu, Rzeźba, An kensammlung, Berlin, dostępny w
internecie: h ps://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:A alid_portrait_at_the_An kensammlung_Berlin.jpg [dostęp 3.02.2022],
Materiał wykorzystany na podstawie art. 29 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (prawo cytatu).
Arthur Szyk, „Bar Kochba”, 1927 r., Kolekcja rodzinna Arthura Szyka, wikimedia.org, CC BY-SA 4.0
Źródło: Arthur Szyk, Bar Kochba, Ilustracja, Kolekcja rodzinna Arthura Szyka, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Arthur_Szyk_(1894-1951)._Bar_Kochba_(1927),_Paris.jpg [dostęp 26.08.2021],
Joe Mabel (fotograf), Przyjęcie poddaństwa Daków przez cesarza Trajana, kolumna Trajana, 113 r. n.e.,
Rzym, Włochy, wikimedia.org, CC BY-SA 3.0
Źródło: Joe Mabel, Przyjęcie poddaństwa Daków przez cesarza Trajana, Relief, Kolumna Trajana, Rzym, dostępny w
internecie: h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Traj_col_homage_3.jpg [dostęp 3.02.2022], licencja: CC BY-SA 3.0.
Ion Popescu-Băjenaru, Decebal - król Daków, 1914 r., Instytut Grafiki Carol Göbl, Rumunia,
Źródło: Ion Popescu-Băjenaru, Decebal - król Daków, Ilustracja, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Decebal%27s_portrait.png [dostęp 3.02.2022], domena publiczna.
Jastrow (fotograf), Popiersie Domicjana, pomiędzy 81 a 96 r., Muzea Kapitolińskie, Rzym, Włochy,
Źródło: Jastrow, Popiersie Domicjana, Rzeźba, Muzea Kapitolińskie, Rzym, dostępny w internecie:
h ps://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Bust_Domi an_Musei_Capitolini_MC1156.jpg [dostęp 3.02.2022], domena publiczna.
Ma hias Kabel (fotograf), Dionizos i Hermes na greckiej wazie z A yki, 550 - 520 p.n.e.,
An kensammlung, Monachium, Niemcy, wikimedia.org, CC BY-SA 3.0
Źródło: Ma hias Kabel, Dionizos i Hermes na greckiej wazie z A yki, Malarstwo czarnofigurowe, An kensammlung,
Monachium, dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Greek_vase_Dionysos_a ca_520_bC.jpg
Nicolas Caussin, Podobizna Heroda Wielkiego, XVII w., wikimedia.org, domena publiczna
Źródło: Nicolas Caussin, Podobizna Heroda Wielkiego, ilustracja, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:HerodtheGreat2.jpg [dostęp 15.07.2022], domena publiczna.
Ángel M. Felicísimo (fotograf), Juliusz Cezar - portret tuskulański, 50-40 r. p.n.e., Muzeum Archeologiczne,
Turyn, Włochy, wikimedia.org, CC BY 2.0
Źródło: Ángel M. Felicísimo, Juliusz Cezar - portret tuskulański, Rzeźba, Muzeum Archeologiczne, Turyn, dostępny w
internecie: h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Retrato_de_Julio_C%C3%A9sar_(26724093101)_(cropped).jpg
[dostęp 3.02.2022], licencja: CC BY 2.0.
Thomas Pusch, Położenie prowincji Kappadocji w 116 r., na mapie prezentującej Cesarstwo Rzymskie,
Źródło: Thomas Pusch, Położenie prowincji Kappadocji w 116 r., na mapie prezentującej Cesarstwo Rzymskie, ilustracja,
dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Cappadocia_SPQR.png [dostęp 15.07.2022], licencja: CC
BY 3.0.
Luis Garcia (fotograf), Portret Cesarza Klaudiusza, 1 - 50 r. n.e., Narodowe Muzeum Archeologiczne,
Madryt, Hiszpania, wikimedia.org, domena publiczna
Źródło: Luis Garcia, Głowa Cesarza Klaudiusza, Rzeźba, Muzeum Archeologiczne, Madryt, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Claudius_(M.A.N._Madrid)_01.jpg [dostęp 3.02.2022], domena publiczna.
Bonaventura Serra i Ferragut, Rysunek przedstawiający reprodukcję Tabula Patronatus z Bocchorus z 6 r.

n.e., 1766 r., Pollensa (Majorka), Hiszpania, wikimedia.org, domena publiczna
Źródło: Bonaventura Serra i Ferragut, Rysunek przedstawiający reprodukcję Tabula Patronatus z Bocchorus z 6 r. n.e.,
Ilustracja, Pollensa (Majorka), Hiszpania, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Tabula_Patronatus_Bocchorus_(AD_6)_-_Serra_Ferragut.jpg [dostęp 26.08.2021],
domena publiczna.
Sergey Sosnovskiy (fotograf), Popiersie Marka Antoniusza, 69-96 r., Muzea Watykańskie, Rzym, Włochy,
Źródło: Sergey Sosnovskiy, Popiersie Marka Antoniusza, fotografia, Muzea Watykańskie, Rzym, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Marcus_Antonius_marble_bust_in_the_Va can_Museums.jpg [dostęp
15.07.2022], licencja: CC BY-SA 4.0.
Alborzagros (fotograf), Mężczyzna z Medii, relief naskalny, VI w. p.n.e., Persepolis, Iran, wikimedia.org, CC
BY-SA 3.0
Źródło: Alborzagros, Mężczyzna z Medii, relief, Persepolis, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Mad-5223.jpg [dostęp 15.07.2022], licencja: CC BY-SA 3.0.
Eric Gaba (fotograf), Mitrydates VI Eupator jako Herakles, I w. n.e., Luwr, Paryż, Francja, wikimedia.org, CC
BY-SA 2.5
Źródło: Eric Gaba, Mitrydates VI Eupator jako Herakles, Rzeźba, Luwr, Paryż, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Mithridates_VI_Louvre.jpg [dostęp 3.02.2022], licencja: CC BY-SA 2.5.
Bibi Saint-Pol (fotograf), Portret Nerona, po 64 r., Gliptoteka monachijska, Monachium, Niemcy,
Źródło: Bibi Saint-Pol, Portret Nerona, Rzeźba, Gliptoteka monachijska, Monachium, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Nero_Glyptothek_Munich_321.jpg [dostęp 3.02.2022], domena publiczna.
Till Niermann (fotograf), Rzeźba przedstawiająca Oktawiana Augusta, I w. n.e., Muzea Watykańskie,
Watykan, wikimedia.org, domena publiczna
Źródło: Till Niermann, Rzeźba przedstawiająca Oktawiana Augusta, Rzeźba, Muzea Watykańskie, Watykan, dostępny w
internecie: h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Statue-Augustus.jpg [dostęp 3.02.2022], domena publiczna.
History of Iran, Mapa Imperium Partów pod rządami Mitrydatesa II, wikimedia.org, CC BY-SA 4.0
Źródło: HistoryofIran, Mapa Imperium Partów pod rządami Mitrydatesa II, ilustracja, dostępny w internecie:
h ps://pl.wikipedia.org/wiki/Kr%C3%B3lestwo_Part%C3%B3w#/media/Plik:Map_of_the_Parthian_Empire_under_Mithrida
tes_II.svg, [dostęp 15.07.2022], licencja: CC BY-SA 4.0.
Radomił Binek (fotograf), Ruiny świątyni Trajana, II w. n.e., Pergamon, Turcja, wikimedia.org, CC BY 3.0
Źródło: Radomił Binek, Ruiny świątyni Trajana, Fotografia, Pergamon, dostępny w internecie:
h ps://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Pergamon_Trajan_Temple_RB3.jpg [dostęp 26.08.2021], licencja: CC BY 3.0.
Przykład pilastru, online-skills, CC BY 3.0

Źródło: online-skills, Przykład pilastru, Ilustracja, licencja: CC BY 3.0.
Popiersie Pompejusza Wielkiego, około I w. n.e., Gliptoteka Ny Carlsberg, Kopenhaga, Dania,

museum.classics.cam.ac.uk, Materiał wykorzystany na podstawie art. 29 ustawy o prawie autorskim
i prawach pokrewnych (prawo cytatu)
Źródło: Popiersie Pompejusza Wielkiego, Rzeźba, Gliptoteka Ny Carlsberg, Kopenhaga, dostępny w internecie:
h ps://museum.classics.cam.ac.uk/collec ons/casts/pompey-gnaeus-pompeius-magnus [dostęp 3.02.2022], Materiał
Javierfv1212 (autor), Królestwo Pontu za panowania Mitrydatesa VI Eupatora, wikimedia.org, domena

publiczna
Źródło: Javierfv1212, Królestwo Pontu za panowania Mitrydatesa VI Eupatora, Ilustracja, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Pon cKingdom.png [dostęp 3.02.2022], domena publiczna.
Marion Doss (fotograf), Kamień Piłata, prokuratora Judei, I w. n.e., Caesarea Mari ma, Izrael,
Źródło: Marion Doss, Kamień Piłata, prokuratora Judei, Fotografia, Caesarea Mari ma, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Pilate_Inscrip on.JPG [dostęp 26.08.2021], licencja: CC BY-SA 2.0.
Manuel Parada López de Corselas (fotograf), Współczesna replika Dysku Teodozjusza, Narodowe Muzeum
Sztuki Rzymskiej, Mérida, Hiszpania, wikimedia.org, CC BY-SA 3.0
Źródło: Manuel Parada López de Corselas, Współczesna replika Dysku Teodozjusza, Fotografia, arodowe Muzeum Sztuki
Rzymskiej, Mérida, dostępny w internecie: h ps://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Disco_o_Missorium_Teodosio_MPLdC.jpg
Bibi Saint-Pol (fotograf), Głowa Trajana, pomiędzy 98 a 117 r., Gliptoteka monachijska, Monachium,
Niemcy, wikimedia.org, domena publiczna
Źródło: Bibi Saint-Pol, Głowa Trajana, Rzeźba, Gliptoteka monachijska, Monachium, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Traianus_Glyptothek_Munich_336.jpg [dostęp 3.02.2022], domena publiczna.
Bibi Saint-Pol (fotograf), Głowa Tytusa, 79-81 r., Gliptoteka Monachijska, Monachium, Niemcy,
Źródło: Bibi Saint-Pol, Głowa Tytusa, Rzeźba, Gliptoteka monachijska, Monachium, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Head_Titus_Glyptothek_Munich_338.jpg [dostęp 3.02.2022], domena publiczna.
rzeźba "Pokonany Warus" Wilfrieda Kocha (2003), można zobaczyć, Nadrenia Północna-Wes alia,
Niemcy, wikipedia.org, CC BY 4.0
Źródło: Wilfried Koch, Pokonany Warus, 2003, Rzeźba, dostępny w internecie:
h ps://pl.wikipedia.org/wiki/Publiusz_Kwinktyliusz_Warus#/media/Plik:Haltern_am_See,_Skulptur_-
Der_gescheiterte_Varus-_(Wilfried_Koch)_--_2013_--_5001.jpg [dostęp 13.09.2022], licencja: CC BY 4.0.
Ziegler175 (fotograf), „Perski cesarz Shapur I i rzymski cesarz Walerian”, relief, Stanowisko archeologiczne
Naqsh-e Rostam, Iran, 1991 r. (data wykonania fotografii), wikimedia.org, CC BY-SA 4.0
Źródło: Ziegler175, Relief, Stanowisko archeologiczne, Naqsh-e Rostam, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:IranNIRShapurIValerian.jpg [dostęp 26.08.2021], licencja: CC BY-SA 4.0.
shakko (fotograf), Gipsowe popiersie Wespazjana, oryginał w Luwrze, Muzeum Sztuk Pięknych im.
Puszkina, Moskwa, Rosja, wikimedia.org, CC BY-SA 3.0
Źródło: shakko, Gipsowe popiersie Wespazjana, Rzeźba, Muzeum Puszkina, Moskwa, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Vespasianus01_pushkin.jpg [dostęp 3.02.2022], licencja: CC BY-SA 3.0.
DIREKTOR (fotograf), „Popiersie Sulli”, I w. n.e., Gliptoteka monachijska, Monachium, Niemcy,
Źródło: Popiersie Sulli, Rzeźba, Gliptoteka monachijska, Monachium, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Sulla_Glyptothek_Munich_309.jpg [dostęp 26.08.2021], domena publiczna.
Aimé Millet, „Pomnik Wercyngetoryksa”, XIX w., Alise-Sainte-Reine, Francja, wikimedia.org, CC BY-SA 4.0
Źródło: Myrabella, Aimé Millet, Pomnik Wercyngetoryksa, Rzeźba, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Alise-Sainte-Reine_statue_Vercingetorix_par_Millet.jpg [dostęp 26.08.2021],
Eduardo Barrón, „Pomnik Wiriatusa”, XIX w., Plaza de Viriato, Zamora, Hiszpania, wikimedia.org, CC BY-SA
3.0
Źródło: Eduardo Barrón, Pomnik Wiriatusa, Rzeźba, Plaza de Viriato, Zamora, dostępny w internecie:
h ps://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Viriato.JPG [dostęp 26.08.2021], licencja: CC BY-SA 3.0.
Bibliografia
Martin T. R., Starożytny Rzym. Od Romulusa do Justyniana, Wydawnictwo Poznańskie,
Poznań 2014 r.
Mrozewicz L., Historia powszechna. Starożytność , Wydawnictwo Poznańskie, Poznań
2008 r.
Oryginalna Azetka. Encyklopedia PWN, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa
2016 r.
Piszczek Z., Mała encyklopedia kultury antycznej, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 1990 r.
Ziółkowski A., Historia powszechna. Starożytność , Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2009 r.

Historia Rzymu

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Historia Rzymu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Historia Rzymu

Widok na antyczny Teatr Marcellusa, Rzym, Włochy, online-skills, CC BY 3.0

88 - 85 r. p.n.e. – Rzymianie walczą w Azji Mniejszej z królem Pontu Mitrydatesem VI.

63 r. p.n.e. – Pompejusz zdobywa Jerozolimę.

113 r. n.e. – Trajan wznosi swoją kolumnę zwycięstwa w Rzymie.

Połowa II wieku – rzymscy cesarze walczą z germańskimi najeźdźcami, którzy atakują

Omawiać w ujęciu chronologicznym ekspansję terytorialną Rzymian.

Początki ekspansji Rzymu

Wojny prowadzone przez Rzym w V w. p.n.e. doprowadziły nie tylko do powiększenia

Wydaje się, że na rzymski imperializm składały się trzy czynniki:

obawy o bezpieczeństwo Rzymu i jego terytorium (wojny obronne),

Rzymska ekspansja na tereny Grecji przyniosła nieoczekiwane efekty kulturalne. Rzymianie

Dalsze podboje Rzymu

Kolejni cesarze z dynastii julijsko‐klaudyjskiej nie byli zwolennikami ekspansji terytorialnej.

Mapa Imperium Rzymskiego w czasach największego rozkwitu

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PaP7Rc4JW

Źródło: online-skills, licencja: CC BY 3.0.

Sardynia Mezopotamia Judea Dacja Egipt Brytania Hiszpania Galia

Azja Mniejsza Achaja

Źródło: online-skills, licencja: CC BY 3.0.

Brytania Hiszpania, Portugalia

Azja Mniejsza Wielka Brytania

Hiszpania Francja, Belgia

Galia Izrael, Jordania, Palestyna

Kolumna Trajana – ilustracja interaktywna

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PaP7Rc4JW

Źródło: online-skills, licencja: CC BY 3.0.

Jest to pomnik w kształcie kolumny o wysokości 39,86 m, pokrytej płaskorzeźbami

z trzech stron płaskorzeźbami , z czwartej strony ma drzwi prowadzące do

złota urna trofeów cesarza Trajana Barbarzyńcy liści laurowych

Foro di Traiano złotej zbroi Dakami złoty orzeł

Odpowiedz na pytanie. W którym miejscu na kolumnie Trajana znajduje się inskrypcja

Swoją odpowiedź zapisz poniżej.

Źródło: online-skills, licencja: CC BY 3.0.

Administracja w prowincjach rzymskich

Cesarstwo rzymskie dzieliło się na prowincje (z łacińskiego provincia, -ae [czytaj:

Na obrazie obok Chrystusa przedstawiony jest Poncjusz Piłat, prokurator Judei.

Gruntowną reformę terytorialno - administracyjną przeszło Cesarstwo Rzymskie w okresie

Między prefekturą a prowincją stworzył jednak Dioklecjan pośrednią jednostkę terytorialną,

Podboje i prowincje rzymskie – ﬁlm

Źródło: online-skills, licencja: CC BY 3.0.

Odpowiedz na pytanie. Za panowania którego z cesarzy Imperium Rzymskie osiągnęło swoje

Źródło: online-skills, licencja: CC BY 3.0.

Źródło: online-skills, licencja: CC BY 3.0.

Ten prawdopodobnie największy sukces Rzymian, wywodzi się właśnie z identyﬁkacji

Zaznacz prawidłowe zakończenie zdania: pierwsze prowincje Rzymu to:

 Sycylia, Sardynia, Korsyka

Źródło: online-skills, licencja: CC BY 3.0.

Połącz ilustracje z opisem wydarzeń związanych z podbojami rzymskimi.

armii , rekrutowanej w dużej mierze z ochotników, odseparowanych od reszty

a podboje Oktawiana Augusta zostały zatrzymane. W prawym dolnym rogu ćwiczenia

Noricum Lesie Teutoburskim Germanii Gór Kantabryjskich Wschodzie

Illyricum Dunaj zawodowej Cesarstwa Rzymskiego Mezji

 Oktawian August i Tyberiusz

Źródło: online-skills, licencja: CC BY 3.0.

Zaznacz prawidłowe zdania na temat prowincji rzymskich:

 August wyodrębnił tak zwane prowincje cesarskie i prowincje ekwickie

 Na czele diecezji stał proboszcz

 Namiestnik prowincji cesarskiej nosił tytuł "proconsul"

"Provincia" to termin, który początkowo oznaczał zakres powierzonych komuś

Diecezja była pośrednią jednostką terytorialną między prowincją a prowincją

August stworzył prowincje prokuratorskie, w których nadzór sprawował namiestnik

Do prowincji senackich namiestników wyznaczał senat, z reguły przez losowanie